4
سەرنووسەر سیروان رەشید
ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
سەرپەرشتیاری کولتووری زەمەن کامەران سوبحان
رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە خاوەنی ئیمتیاز :کۆمپانیای وشە
جێنیفێر لۆرێنس ..ئۆسکار خەونەکانی گەورەتر کردم!. هێشتا تەمەنی نەگەیشتووەتە ()30ساڵ، بە ئەزموونی کەمتر لە پانزە ساڵ ،لە رۆڵبینین لە شاشەکانی سینەماوە، ئەم خانمە ئەکتەرە زیاتر لە سەد خەاڵتی سینەمایی بردووەتەوە، بااڵترین خەاڵتیش چڵە زەیتوونی ئاڵتوونی ئۆسکارەو کاندیدیشە بۆ دەیان خەاڵتی بەرزی سینەمایی بەناوبانگ و جیهانیی. جێنیفێر لۆرێنس لە ساڵی ١٩٩0لەدایکبووە .لە تەمەنی شانزە ساڵییەوە وەک ئەکتەر دەرکەوتووە .سەرەتا لە زنجیرەی دراما تەلەفزیۆنییەکانەوە ،پاشتریش بۆ رۆڵبینین لە شاشەکانی سینەماوە ،تا ئەو کاتەی لە فیلمی “Silver Linings ”Playbookئیتر ناوبانگی ئەم خانمە ئەکتەرە بووە جێگەی سەرنجی دەرهێنەرە سینەماو بینەران و گە و ر ە کا نی
هەوادارانی فیلم. جێنیفێر لۆرێنس بە رۆڵبینینی لەم فیلمەدا ،خەاڵتی ئۆسکاری باشترین ژنە ئەکتەری ٢0١٢ی بردەوە .ئیدی لە ئەکتەرێکی ئاساییەوە بووە ئەکتەرێکی جیهانیی و جێگەی سەرنجی چاوی بینەران و وەبەرهێنەرانی فیلم. ئەمە جگە لەوەی نرخی رۆڵبینینی بێ ئەنداز زیادی کرد. سەبارەت بە دەرکەوتنی وەک ئەکتەر لەبەردەم چاوی بینەراندا ،جێنیفێر لۆرێنس دەڵێت“ :سەرەتا کە تەمەنم لەنێوان ١٤بۆ ١٦ سااڵندا بوو ،لە هەندێ زنجیرەی تەلەفزیۆنییو درامادا رۆڵم بینی .ئەمە بووە ئەزموونێکی سەرەتایی بۆ کارکردنم و دەرکەوتنم وەک ئەکتەرێکی ئاسایی و پاشتریش ،وەک ئەکتەرێکی سینەمایی سەرنجڕاکێش... کاتێکیش رۆڵی سەرەکیم بینی لە فیلمی Silver Linings Playbookتوانیم خەاڵتی ئۆسکار بەدەستبێنم و فیلمەکەش
داهاتێکی خەیاڵی بەدەستبێنێ ،ئیدی ناوبانگم زۆر زیادیکردو ئەمەش بووە گەورەترین سەرکەوتنی وێستگەکانی ژیانم ،ئەو کاتەش لیژنەی دادوەریی فیستیڤاڵی ئۆسکار ،ناوی منی وەک باشترین خانمە ئەکتەری ئۆسکار، راگەیاند خورپەیەکی گەورە بە دەروونمدا هات، تووشی شۆک بووم .دەتوانم بڵێم بەرزکردنەوەی خەاڵتی ئۆسکار ،بە دەستەکانی خۆم لەبەردەم بینەراندا ،خەونەکانمی گەورەترکرد.”!. سەبارەت بە گەیشتن بە قۆناغی بەدەستهێنانی ئۆسکار ،ئەم خانمە ئەکتەرە دەڵێت“ :هەنگاوی زۆرم نا ،تا گەیشتم بە ئۆسکار ،لە ساڵی ٢008دوای ماندووبونێکی زۆر ،لە فیلمی ()The Burning Plane رۆڵم بینی ،رۆڵەکەم میدیاکاران و بینەرانی سەرسام کرد .خۆشبەختانە خەاڵتی ئەکتەری نموونەیم بەدەستهێنا .پاشتریش لە ساڵی ٢0١0رۆڵی سەرەکیم لە فیلمی (Winter’s )Boneبینی ،ئەم رۆڵەم لەوەی پێشووم
کاریگەرتر بوو .دەتوانم بڵێم هەنگاوێکی گەورەترم نا ،تا بگەم بەوەی لە داهاتوودا ئۆسکار بەدەستبێنم .پاشتریش لە فیلمەکانی ( )Like Crazyو ()The Beaver و ( )X-Menو (X-Men: First )Classوردە وردە ناوبانگی هونەریم زیادی کردو بوومە جێگەی بایەخی دەرهێنەران و وەبەرهێنەرانی فیلمی سینەمایی”. سەبارەت بە بەدەستهێنانی باشترین خانمە ئەکتەری ئۆسکار ،ئەم ئەکتەرە سینەماییە دەڵێت“ :کاتێ رۆڵم لە فیلمی Silver Lin- ))ings Playbookبینی ،خۆشبەختانە ناوبانگێکی زۆر گەورەم پەیداکردو لە سەدان هۆڵی سینەما ،فیلمەکە نمایشکرا ،ئەمەش وایکرد کە فیلمەکە ٩5خەاڵت بەدەستبێنێت. بەرزترینیان خەاڵتی باشترین خانمە ئەکتەری ئۆسکار بوو ،کە من بەدەستمهێنا ،جگە لە چەند خەاڵتێکی تری الیەنی هونەری و تەکنیکیی فیلمەکە”.
بیردۆزەی شەپۆلی تازەی فەرەنسیی.. نووسەر لەپشتی تێکستەوە ون دەبێت!
مارلین فەیب لە ئینگلیزیەوە :بەناز کەمال دیارترین پاڵنەر بۆ شەپۆلی تازەی فەرەنسی ،کە رەخنەگر ببێت بە فیلمساز لە نووسینێکی رەخنەگرێکی فەرەنسیەوە سەریهەڵدا ناوی Alexandre Astruc بوو ،ئەو کەسەی کە بابەتێکی کاریگەری لەساڵی ١٩٤8بەناوی “پێنووسی کامێرا” باڵوکردەوە( .ئەسترەک) وای بۆ دەچوو کە سینەما دواجار هۆیەکە بۆ دەربڕین ،شاراوەو ئاڵۆزە هەروەک زمانی نووسین .لەو باوەڕەشدا بوو کە سینەما زمانێکە “شێوەیەکە بە هۆی و لەڕێگەیەوە هونەرمەند بیروبۆچونەکانی دەردەبڕێت ،هەرچەندە کورتکراوە بێ، یاخود وەرگێڕانی تەواوی خووەکانی بێت کە دەیکات لە نوسینێکی هاوچەرخدا یا لە ڕۆمانێکدا”. پێشنیارکردنی ژێربەژێری بیردۆزەی دەرهێنەری داهێنەر ،بیرۆکەی ئەسترەک بوو ،سەرەڕای ئەوەی کە شوێنگەی فیلم بەشێوەیەکی سەرەکی ناوەندێکی بەاڵم بازرگانییە، چێژوەرگرتنی دەشتوانین دواجار فۆرمێکی هونەریی بەهێز بنوێنێت لە دەربڕیندا کە کاری خۆی بکات ،هەروەک ئەدەبیات و هۆنراوە. بۆ ئەوەی فیلمسازیی وەک هونەرێک پیشان بدەین ،پێویستە هونەرمەندێک هەبێت چەقی بە ئاگاییەکە بێت ،ئەو کەسە بێت کە هێزی بینینی لە ئیشەکەدا هەڵکۆڵراو بێت .چۆن ئەمە ڕوودەدات لە ناوەندێکدا کە بەگشتی بەهاوکاری یەکتر دەکرێت ،بە ماندووبوونی کۆمەڵێک دەرهێنەر ،بە کۆمەڵێک نووسەری سکرنیپلەی ،بە کۆمەڵێک پۆشاک ڕێکخەرو نەخشەکێش ،کۆمەڵێک مۆنتێر، کۆمەڵێک کامێرابەدەست ،ئەکتەرەکان، هەروەها خەڵکانی تریش؟ بۆ بیردۆزەوانانی شەپۆلی نوێی فەرەنسی، نووسەری فیلمەکە دەرهێنەرەکەیە. هەروەک واباو بووە کە “نووسەر”ی فیلم وادانراوە کە نووسەری سکرینپلەیەکەیە، نووسەری سکریپتەکە ،دامەزرێنەری فیلمەکە بووە .بیردۆزەوانانی شەپۆلی نوێی فەرەنسی ئەم بیروبۆچونەیان رەتکردەوە .ئەوان باوەڕیان وابوو ئەو
سکرینپلەیەی ،نەخشەیەکی سەرەتایی فیلمەکەیە ،تەنێکی خاوەو کاتێک مانادار دەبێت کە وشەکان بەرجەستە بکرێن لە وێنەدا ،لەسەر سکرین .کاتێ کە بینیان کە دەرهێنەر یەکەم بەرپرسە لە وێنەکانی فیلم ،چاودێری نەخشەکێش و پۆشاک رێکخەر دەکات ،چاودێری وێنەگرە سینەماییەکە دەکات ،دووبارە کاردەکاتەوە لەسەر سکریپتەکە .لەبەر ئەم هۆیانە بەگوێرەی رەخنەگرانی شەپۆلی نوێ ،ئەوە دەرهێنەرە نەک نووسەری سکریپتەکە کە هێزی بینینی هونەریی هەڵدەکۆڵێت لە فیلمەکەدا. بۆ ئەوەی دڵنیابین ،هەندێک دەرهێنەر زۆر زوو وەک هونەرمەند ناسران بەاڵم لەبواری بازرگانیکردن بە هونەریی سینەما نەبوو لە ئەوروپا و یابان :فیلمسازانی وەک Bergman, Bersson, Ozu هەروەها مۆرناو کە ئەمانە کاری زۆر گەورەیان کرد لە داهێنانی ئازادانە لەو فیلمانەی کە دروستیانکرد .بەاڵم بیردۆزەوانانی شەپۆلی نوێی فەرەنسی باوەڕیان وابوو کە تەنانەت لە مەملەکەتی فیلمەو بۆ بازرگانیکردنەکاندا شیاوە وەک ئەوانەی لە کارگەکانی هۆڵیوود دروستدەکرا .ئەو دەرهێنەرانە لەژێر مەرجی گرێبەستی ستۆدیۆدا بوون بۆ دەرهێنانی کارەکانیان ،ئەم فیلمسازانە توانیان جێگە پەنجەی تایبەتی خۆیان بە هەمیشەیی بە فیلمەکانەوە ،بەجێبهێڵن وەک سەرقاڵبوونێکی سایکۆلۆژی ،یاخود ستایڵ و شێوازی کارەکە .رەخنەگرەکان هەندێک دەرهێنەریان جیاکردەوەو پێیاندا هەڵدان وەک ئالفرێد هیچکۆک ،هاوارد هۆکس ،جۆن فۆرد ()John Ford لەگەڵ ئۆرسن وێڵس ،ناویان بردن بە (دەرهێنەری داهێنەر) هونەرمەندانی فیلمن لە ڕیزی پێشەوەی لیستەکە. پشتگیریکەرانی شەپۆلی نوێی فەرەنسی ،کەوتنە جیاکردنەوەی ئەو دەرهێنەرە داهێنەرانەی ،کە زۆر بەدڵسۆزی کاری کەسێکی تریان چاککردبۆوە بێ ئەوەی هیچ مۆرکێکی تایبەتی خۆیانیان هەڵکۆڵی بێت لەسەر فیلمەکەیان یان ستایڵێکی تایبەتی خۆیان بەکارهێنابێت لە فیلمەکەدا .لە هێرشە بەناوبانگەکەی
ترووفۆو بۆسەر فیلمی کالسیکی فەرەنسی، نوسینێک بوو لەژێر (الیەنگریەکی ناونیشانی تایبەتی سینەمای فەرەنسی) لێرەدا ترووفۆو ڕەخەنەیەکی تایبەتی لە تیمی نوسەرانJean Aurench, Pierre Bostگرت کە نوسینەکەیان بەتەواوی ئەدەبییە ،لەبەرئەوە زۆر بە ڕق و بێزراوی زمانی تایبەتی ،بەهێزی سینەمایان بەکەم نرخاند .ترووفۆو بە دەرهێنەرە فەرەنسیەکانی وەک Jean Renoir, Robert Bers ،son, Jean Cacteanلەگەڵ ( Max Ophulsکە پەنابەر بوون لە ئەڵمانیاوە هاتبوون لە فەرەنسا دەژیان) زۆر هەوڵیاندا بەهۆی دروستکردنی ئەو فیلمە داهێنەرانەیانەوە کە هەریەکەیان ستایڵ و مۆری تایبەت بە خۆیان لە فیلمەکەیاندا دەبینرا ،فیلمەکانیان لە چیرۆکی خۆیانەوە داهێنرابوون .ئەو دەرهێنەرانە پێیان دەوترا دەرهێنەری داهێنەری ڕاست. خەڵکی گشتی و ڕەخنەگرانی ئەکادیمی ،هەموو باوەشیان بۆ بیردۆزەی دەرهێنەری داهێنەر کردەوە. لەبەر هۆیەکی سادە ،کە ئەم پەیڕەوە فیلمی بۆ پێناسەکردین و بۆی پۆلێن کردین بە شێوازێکی زۆر کاریگەرانە کە هەتا ئێستاش کاری خۆی دەکات. ڕوانەری ئاسایی و پسپۆڕانی فیلم ،وەک یەک هەستێکی تایبەتیان هەیە بەرامبەر هەندێ دەرهێنەری کارامەو وایان لێدەکات کە بەردەوام لە بیرکردنەوەی ئەوەدابن چ کارێکی تایبەتی دەرهێنەرەکە دیارەو پەنجەمۆری خۆیەتی بەسەر فیلمەکەوە. لەگەڵ ئەوەشدا ،بیردۆزەی دەرهێنەری داهێنەر ،کەوتە ژێر هێرشی ڕەخنەوە لە کۆتاییەکانی سااڵنی ١٩٦0و سەرەتای ١٩٧0لەالیەن ڕەخنەگرانی ئەکادیمیەوە کەموکوڕیەکانی ئەم بیردۆزە هەڵماڵرا. بیردۆزەوانەکانی دەرهێنەری داهێنەر بە شێوەیەک پشتگیریان لەم بیردۆزەیە دەکرد ،کە جارێکی تر ژیاندنەوەی نەریتە ڕۆمانتیکیەکانی سەدەی نۆزدە بوو ،کە چۆن تەماشای هونەرمەندیان دەکرد ،وەک کەسێکی بلیمەت کە لەناو کۆمەڵگادا دیارە ،بە دەوڵەمەندکردنی ئەم جیهانە بە تایبەتمەندیەکانی خۆی، ئەو تایبەتمەندیانەش زۆربەی جار دووربینییەکی ڕزگارکەرانە بووە. ئەم چەمکی ڕۆمانتیکەی هونەرمەند، لە زۆر بیروبۆچونەوە ڕەخنەی لەسەرگیراوە .بیرۆکەی دەرهێنەری داهێنەر کە وەک کەسێکی دووربینی
بلیمەت ،وای دادەنێت کە هونەرمەندەکە بکەرێکی یەکگرتووە ،واتە هۆشیارانە مانایەکی قوڵ لەسەر کارەکەی هەڵدەکۆڵێت .ئەم بینینەی هونەرمەند بەم شێوەیە لەالیەن ڕەخنەگرانی شیکاری دەروونیەکانەوە ،زۆر سادەو چونکە دەبینرێت، خۆشباوەڕانە ئەمان تێدەگەن کە هونەرمەند تەنها بە بەئاگایی نامەیەک بەرهەمناهێنن، بەڵکو ئەوان کەسانێکن کە لەسەر دەم کەوتوون(واتە کارتێکراون) بۆ کاریگەرییە بێ ئاگاکانیش .واتە تەنها کاریگەریی بەئاگایی بەکارناهێنن، بەڵکو هونەرمەندەکان کاریگەریی بێ ئاگاش فەرامۆش ناکەن .هەرچەندە بێت مەبەستی هونەرمەندەکەش کە نامەیەک یان بابەتێکی تایبەتی پیشانبدات ،رەخنەگرانی شیکارە دەروونیەکان ژێری ئەو رووکەشەی نوسینەکانیان دەردەخەن و بابەتی تر دەخوێننەوە ،سەرقاڵدەبن بە بابەتی تری شاراوەوە کە رەنگە هونەرمەندەکە خۆی تەواو بێ ئاگابێت لێی .زۆر سەرنجڕاکیشانە لەسەر ئەم بابەتە، هەتاکو ئالفرێد هیچکۆک خۆی رووبەڕووی ئەوە نەبۆوە کە وا خوویگرتوە بە بابەتی تاوان و چێژوەرگرتن لە تەماشاکردنی بابەتی سێکسیی لە فیلمەکانیدا ،کە لەالیەن بیردۆزەوانێکی دەرهێنەری داهێنەری فەرەنسییەوە پێیوترا، خۆی هیچ نەیدەزانی کەوایە .جارێکی تریش چەمکی رۆمانتیکی سەبارەت بە هونەرمەند کورتیهێنا ،کە ئەمە رەخنەگرە شیکارە دەروونیەکان بوو. ئەم چەمکە کە وایدادەنێت هونەرمەند
بەاڵم هەڵکەوتووە، بلیمەتێکی سەرکەوتوو نەبوو لە دەستنیشانکردنی کاریگەریی کارەکانی ئەم هونەرمەندانە لەناو کۆمەڵگەدا .لەکاتێکدا کەمێکیان نکوڵی لەوەدەکەن کە تواناو بەهرەی هونەرمەند رۆڵی سەرەکی دەبینێت، لە داهێنانی کارێکی هونەریدا ،بەاڵم ئەوەش زۆر راستە کە بەرهەمی هونەرمەندەکان هێزی کۆمەاڵیەتی و مێژوویی دەستنیشانکەری کارەکانیانە کە لەناو خودی هونەرمەندەکەدا رەنگی داوەتەوە .هەروەک چۆن ئاندرێ بازین نووسینێکی هەیە وەک چاککردنەوەی ئەو زیادەڕەویەی کە لەبیردۆزەی دەرهێنەری داهێنەردا هەیە “تاکەکان کۆمەڵگا تێدەپەڕێنن ،بەاڵم ئەو تاکە کۆمەڵگاو هەمووی لەناوخۆیدا هەڵگرتووە”. بیردۆزەی تازەتریی پێویست بوو بۆ جێگاکردنەوەی ئەو دەرهێنەرانەی کە کارەکانیان لە چوارچێوەیەکی مێژووی و کۆمەاڵیەتیدا بووە .بەهێزترین گورزی کەم نرخاندنی بیردۆزەی دەرهێنەری داهێنەر لەالیەن ئەو رەخنەگرە ئەکادیمیانەوە بوو ،کە کاریگەر بوون بە “فرۆید و مارکس” کە بەپێی بیروبۆچونی ئەوان ،ئەم رێبازە بۆ خوێندنەوەی فیلم زۆر بە سادەیی دیارە کە ناپەیوەستە. ئەم رەخنەگرانە گرنگیان بە خوێندنی فیلم نەدەدا ،وەک هونەرێک کە نامەی هونەرمەند وەردەگێڕێت لە کارەکەدا، بەڵکو ئەوان زیاتر وا تێگەیشتن لە پرۆسەکە وەک ئایدۆلۆژیایەکی کولتووریی کە بەهاکانی بەکاربەری سەرمایەدارە ،یان لەڕووی رەگەزەوە بیروبۆچونی پیاوساالرییە ،کە جارێکی
تر بەرهەمیان دەهێنایەوەو پارێزگاریان لێدەکرد ،لەڕێگای میدیای گشتیەوە. لێرەدا سەرسام نابین کە بزانین رەخەنگران گرنگی خۆیان نەداوە بەوەی کەچی وا لە دەرهێنەر دەکات ،کە تایبەت و جیاواز بێت .ئەوان تەنها دەیانویست ئەوە دەربخەن کە چۆن ئایدۆلۆژیا دەدوێت لەناو کاری دەرهێنەرەکاندا بەشێوەیەک کە بارودۆخی ئەو ساتە لەخۆبگرێ ،هەروەها ئاگای لە پاراستنی پێکهاتەی هێزی کۆمەڵگە بێت بەساغی وەک خۆی داینێتەوەو لەڕێگای کارێکەوە کە ئاوێنەی ئەم ژیانە بێت ،ئەو هێزەی کە هەیە سروشتیەو دواتریش هەرخۆی پشتڕاستکەرەوەیە. نووسینە کاریگەرەکەی Roland Barthersبەناوی (مردنی نووسەر) لەگۆشەیەکی ترەوە توانجی لە بیردۆزەی دەرهێنەری داهێنەر گرت ،بەهۆی ناوهێنانی مردنی نووسەرو لەدایکبونی خوێنەر .کاتێک کە وشەکان دەچنە سەر کاغەزەکان و دواتریش کە دەبنە وێنەو دەچنە سەر سکرینەکە باسی ئەوە دەکات ،کە نووسەر لەپشتی تێکستەوە وندەبێت .ماناکان لەالیەن خوێنەری تێکستەکەوە دیاری دەکرێت، نەک لەالیەن نووسەری تێکسەتەکەوە، بۆ “بارسەر” ئەوەی کە دەدوێت تێکستەکەیە نەك نووسەرەکە ،کەواتە نووسەر لەم ڕوانگەیەوە وەک خەیاڵی دەردەکەوێ لەالی خوێنەر بەهۆی ئەو شوێنەوارەی کە جێی هێشتووە بارثەر گرنگی بە خەیاڵی نووسەر دەدات زۆر لەوە زیاتر کە گرنگی بە نووسەرێکی چیرۆکی خەیاڵی بدات.
د .هێمن خۆشناو:
3
ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
بێبایهخیی دهستخهت و ئهرشیف مێژوویهكی تاڵی لهنێو كورددا ههیه! د.هێ کۆنی ک من خۆشن ا و ، پ س پ ور ۆڕی ئەرشیف دیی ،لەم چاوپێکەوت بواری دە س ت ن و و س ن و دەست و ساخ ەدا لەگ و پێیوایە بهشێ نووسیی کوردیی د ەڵ “کولتووری زەم کردنەوەی ئ ە د ەب ی ا ت ی ەک ەن ك له ئهكا ات و ڕەخ توێژینهو ” باس لە ب كهلهپو هیهكی زانستیی له دیمییهكانی كورد ،نە لە ڕۆڵی زانکۆک ێبایەخیی ا و ت بۆ ئەو ریی زانایانمان دواك قهڵهم نادەن ،چون وێژینهوه له دهس ن دەگرێت ت ك ه خ ه و ه د ت ب ت ە و ێ ه ە ک ك به زانستی جۆ ات ،لە بەغدا نزیک وییه و هیچ شتێكی الی ئهوانه و ه د ه س ت لێ ەی پ ربهجۆ خهت و ر پارێزراون ،بەاڵم ەنجا هەزار دەستخ شین نابێت . ! کەوتوون!. ه ێ م ا ە ش ت ک ی ە ز انایان س خە می نەخواردووە و ی كورد له هەر لەوێ چ اوپێکەوتن ی : ک ول ت و و ری زەمەن
*ماوەیەکە بە بیدەنگیی کار لەسەر ئەدەبیاتی دەستنووس و شیعری کالسیکی کوردی دەکەیت .ئەوەی زۆر گرنگ و بایەخدار بوو ،ساغکردنەوەی ژیان و بەرهەم و هەندێ زانیاریی نەبیستراو بوون ،لەسەر ژیان و بەرهەم و شیعریی (نالیی و مەحوی) پێت وایە چ شتێکی تر مابێ لەسەر ئەو دوو شاعیرەو بەرهەم و ژیانیان پێویستی بە ساغکردنەوە هەبێ؟ مێژووی نووسراوی كوردی بهگشتیونووسراوه ئهدهبییهكان بهتایبهتی ،له چاو مێژووی نووسراوی نهتهوهكانی دهوروبهرمان زۆر دوور نییه ،به تایبهتی ئهو بهشهی كه پێی دهگوترێت سۆرانیو بهرماوهی میرنشینی بابان ،ناگاته سێ سهد ساڵ ،بهداخهوه ئهمهی نووسراوهتهوهو تۆماركراوه سهبارهت به ژیانی شاعیرهكانمان ،بهشی ههره زۆری ناڕوونه ،نزیكهی سهدهیهكه بهشێك لهو زانیارییانه به ههڵه باسدەکران. بۆیه ههر چی بكرێت بۆ ڕوونكردنهوهی الیهنه تاریكهكانی ژیانیان و دۆزینهوهی دهستخهت و بهرههمهكانیان ههر كهمه. سهبارهت به “نالیی” كه بهشی زۆری ژیانی له غوربهتدا بهسهربردووه ،به ئهندازهی ژیانهكهی ،هێشتا زانیارییهكی ئهوتۆ پهیدانهبووه كه جێگهیهكی
نزیكهی پهنجا
ههزار دهستخهتی زانایانی كورد له
بهغدا پارێزراون،
زۆر ئاسان بوو بۆ كورد ،نوسخهی دیجیتاڵییان
بهێنێتهوه بۆ كوردستان و
له دهزگایهكی نیشتامنیدا، بیخاته بهر
دهستی توێژهران
دوو کتێبی د .هێمن خۆشناو
خاڵی له ژیانیدا پڕبكاتهوه ،چ له ڕووی بهرههمی كتێب ،یان شیعری به زمانهكانی دیكه،كتێبێكی تهنیا ناوهكهی دیارهو ناوهڕۆك و دهستخهتهكهی ونه!. بێجگه لهو بهرههمانهی مهزهنده دهكرێت ههیبن و سۆراغیان نازانین .لهگهڵیشیدا گۆڕستانهكهی به گوێرهی بهڵگهنامهی عوسمانی ،جێگیركراوه كه قهرهجه ئهحمهدی ئهستهنبوڵه ،بهاڵم بهداخهوه هێشتا گۆڕهكهی دیار نییه!. ههرچی سهبارهت به “مهحوی”شه ،لهو باوهڕهدا نیم زانیاریی دیكه دهستبكهون، بهاڵم ئهوهی داخه له پهنجاكانی سهدهی ڕابردوودا ،زۆر كهس ههبوون “مهحوی”یان به چاوی سهر دیبوو ،كهسێك نهبوو زانیارییه زارهكییهكان دهربارهی ئهو شاعیره بنووسێتهوه ،بێگومان ئهگهر نووسرابانهوه ،ئێستا ژیانی تایبهتی ناوبراوو شاعیرانی دیكهش ،ژیانێكی جیاواز دهبوو .مەخابن ئهم مێژووی زارهكییه هێشتا لهنێو كورددا نهبۆته نهریتی نووسین و به باشی ڕوونهنیشتووه. *بەدەر لە مێژووی ئەدەبی زارەکیی، ئەی بەبڕوای تۆ ،لە کتێبخانەی چ واڵتێکدا زۆرترین بەرهەمی دەستنووسی ئەدەبیاتو مێژووی کورد شارابێتەوە. باس لە کتێبخانەکانی تورکیاو هیندستان و بەریتانیا دەکرێ .بۆچوونی بەڕێزتان لەو بارەیەوە؟ ههڵكهوتهی كوردستان و بارودۆخهسیاسی و كۆمهاڵیهتییهكهی و عهقڵی به بێبایهخ سهیركردنی دهستخهت و ئهرشیف ،مێژوویهكی تاڵ و درێژی
لهنێو كورددا ههیه ،بۆیه ئهوهی هاتووه دهستێكی پێداهێناوه ،یان پاراستوویهتی یانیش فهوتاندوویهتی .دهستخهتی زانایانی كورد بهگشتی و دهستخهته ئهدهبییهكان به تایبهتی له كتێبخانهكانی توركیا ،ئێران ،ئهڵمانیا ،ڕووسیا ،بهغداو بهریتانیاو شوێنی تریش ههن .بهاڵم ئهوانه به بهراورد به فهوتانی دهستخهتهكان، لهنێو كوردستاندا زۆر كهمن .چونكه دهستخهتی زۆر لهسهر خاكی كوردستان فهوتاون و زۆریش ههیه نهفهوتاوه ،بهاڵم بزرن و لهنێو ڕهفهی بنهماڵهكاندا مۆرانه لێیداوهو لێیدهدات و به تێپهڕبوونی كات ئهگهر نهپارێزرێن ،دهفهوتێن .وێڕای دهستخهت ،به ملیۆنان بهڵگهنامهی سیاسی و كارگێڕیی سهبارهت به كوردو كوردستان له واڵتان ههن ،كهچی هێشتا له سهدا یهكیشیان كاری تێدا نهكراوهو ساغنهكراوهتهوه. *باشە وا زانیمان ئەرشیف و دەستنووسیی کورد لەبەردەم ئەگەری لەناوچوون و فەرامۆشیدایە ،لە کوێوە هەنگاو بۆ ساغکردنەوەیان بنێین؟ تا ئێستا بهداخهوه ههمووههنگاوهكان ،ههنگاوی كهسیین و ئهوانهی لهو بواره حهزێكیان ههیه له پهنجهی دوو دهست تێناپهڕن ،بهر له ههنگاوی ساغكردنهوه ،پێویسته نیشتمانیمان دهستنووسخانهیهكی ههبێت ،بەداخەوە تا ئێستا نیمانه، تهنانهت نهبۆته هۆشیارییهكیش كه حكومهت و الیهنه پهیوهندیدارهكان بههژێنێت و بیر لهو سامانه گهورهیهی
نهتهوهكهیان بكهنهوه .پازده ساڵه كورد به پلهو پۆستی زۆرو بهرزهوه له بهغدایه، ئهو كاربهدهستانه ئهوهی لهبیریان نهبێت مهسهلهی دهستخهتی زانایانمانه ،نزیكهی پهنجا ههزار دهستخهتی زانایانی كورد له زانستی جۆربهجۆر له بهغدا پارێزراون، زۆر ئاسان بوو بۆ كورد ،النی كهم نوسخهی دیجیتاڵی ئهو ڕێژهیه زۆره بهێنێتهوه كوردستان و له دهزگایهكی نیشتمانیدا بیخاته بهر دهستی توێژهرانو ببێته كهرهستهی توێژینهوهی گرنگ. خۆ بهغدا له بنهپاڵی خۆمانه ،ئهگهر لهوێ ئهمه نهكهین ،بۆ كتێبخانهی واڵتانی تر ئاوێ بێنه و دهستان بشۆ! *گەر حیزبە کوردییەکان وابن و ئەوە ڕۆڵیان بێ ،ئەی ڕۆڵی زانکۆکان لە بواری ساغکردنەوەی دەستنووسی کوردیی چۆن هەڵدەسەنگێنێ؟ بهداخهوه عهقڵییهتی بهشیههره زۆری زانكۆكان ڕهنگدانهوهی ئهو عهقڵییهته گشتییهیه كه سامانێكی نهتهوهیی و کولتووریی وهك دهستخهتی كۆنی كوردی ال بههادار نییه .لهبهرئهوهشه الی بهشێك له ئهكادیمییهكانی كورد، ساغكردنهوهو توێژینهوه له دهستخهتێك به توێژینهوهیهكی زانستیی له قهڵهم نادرێت .چونكه بهالی ئهوانهوه دهستخهتو كهلهپووری زانایانمان دواكهوتووییهو هیچ شتێكی لێ شین نابێت .بهاڵم الی ئهو ئاساییه توێژینهوهكان بهرهو الیهنی شكڵی بچن له (غونچه ،كهر ،چاو ،كار ،چاووگ، ناو .....له شیعری فاڵن شاعیر) كورتی بكهنهوهو به توێژینهوهی گرنگ دادهنرێن،
بهاڵم دهستخهتێك كه دهبێته خاڵی وهرچهرخان و گۆڕینی مێژوو و ئهدهبییاتو ڕاستكردنهوهی بهشێك له زانیارییهكان، به بێ بایهخ حسێب دهكرێت .ههتا ئهو هۆشیارییه دروست نهبێت و به فیعلی زانكۆكان ستاف و بهشی تایبهت چ بۆ كۆكردنهوه و چ بۆ ساغكردنهوه دانهنێن، ئهم بواره پێشناكهوێت .كه ستاف و بهشیش تهرخانكرا ،گرنگه ئامانجهكه نووسینی توێژینهوه نهبێت ،وهك بهشێك له بوارهكانی تر بۆ پلهبهرزكردنهوهی زانستیی كهسهكان ،بهڵكو حهز و خولیایهك ههبێت و ئهو كهسانه كاری تێدابكهن كه ئهگهر لهناو زانكۆیش نهبن ،ههر سەرقاڵی ساغكردنهوهن ،ئهو کات ئامانجهكه زۆر گهورهتر دهبێتو به عیشقهوه ههنگاو بۆ ئهو بواره دههاوێژرێت و وێڕای ساغكردنهوهكه به شێوهی ئهكادیمییانهش توێژینهوهی لهبارهوه دهكرێت و ،دهبێته بناغهیهكی پتهو و كهرهسته بۆ توێژینهوهی زیاتر، كه دواجار ژێرخانی مهعریفی نهتهوهیهك لهسهر ئهو بنهمایه دادهڕێژرێت. ههق بوو له ماوهی بیست و پێنج ساڵی رابردوودا ،زانكۆكان كێبڕكێیان بوایه لهسهر پاراستنی ئهو كهلهپووره ،دهستخهت و نووسراوی كوردیی و بهڵگهنامهكان له ههر زانكۆیهك كۆكرابانهوه ،لهگهڵیشیدا كهرهستهیهكی زۆری مێژووی زارهكی و ئهدهبیاتی زارهكیی تۆماركرابا ،بهشی چهند دهیهی توێژینهوهی زانستیی كردبا. تهنانهت ئێمه نهك ههر بۆ مێژوویهكی دوور بڕۆین ،بهڵكو ئهو تراژیدیانهی بهسهر
نهتهوهكهمان هاتووه ،له ئهنفال، ههڵهبجه و كۆڕهو ،ئێستا خهریكه نهوهی ئهو سهردهمه و شاهێدحاڵهكان نامێنن، كهچی كوا ههزاران سەعات تۆماری زارهكیی ئهو كهسانه و كوا ئهرشیڤی ئهو ڕووداوانه؟ * گرنگترین ئەو پڕۆژانەی لە بواری دەستنووس و ساغکردنەوەی ئەدەبیدا، ئێستا سەرقاڵ بیت پێوەی چییە؟ دەکرێ بۆ خوێنەرانی باس بکەیت؟ له نێو ئهو ههموو بهڵگهنامهودهستخهت و ئهرشیفهدا بهداخهوه منێكی بێ دهست و قام هی ئهوه نیم بێمه ئهو مهیدانه ،بهاڵم له بێكهسییان جار جار شهڕ بهو كهرهستانه دهفرۆشم، بۆیهشه نامهوێت ناویان بهێنم نهبادا نهتوانم تهواویان بكهم .لهگهڵ وێنهگرتنی دهستخهتی زانایانمان له گوند و شارهكانی كوردستاندا ،ژیانی دوو شاعیری كورد له بهڵگهنامهكانی عوسمانی باریان گران كردووم ،لهگهڵ ساغكردنهوهی ههندێ تێكستی كۆنی كوردیی كه دهبنه دهسپێكی مێژووی پهخشانی كوردییو دهسپێكی مێژووی وهرگێران لهنێو ئهدهبیاتی كوردیدا ،به هیوام بتوانم دهرهقهتیان بێم و هیچ نهبێت تۆزیان لهسهر البدهم و بیاندهمه ناساندن.
بهشێك له ئهكادیمییهكانی كورد، ساغكردنهوهو توێژینهوه له دهستخهت ،به توێژینهوهیهكی زانستیی نازانن ،چونكه بهالی ئهوانهوه دهستخهت و كهلهپوور دواكهوتووییه و هیچ شتێكی لێ شین نابێت!.
2
هونەری خۆ دووبارەكردنەوە
ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
شێرزاد حەسەن بە منوونە
(کامەران سوبحان دەینووسێت) شوان ئەحمەد
لەبارەی “غەزەلنووسین”ەوە!. (ئەو هەموو شیعرەی کە من نووسیم ،لە چەند دیوانێکی جیاوازدا کۆکرایەوەو پاشتریش چەند جارێ بە کۆبەرهەمی چاپکرانەوە ،لەناو ئەو هەموو شیعرەدا تەنها پێنج شیعر نازناوی (غەزەل)یان لێنرا ،لەکاتێکدا زۆر شیعری تریشم ،شێوازو تایبەتمەندیی “غەزەل”ی تێدایە .ئەمەش بەالی خۆمەوە شتێکی سەیرە .زۆر لێکی دەدەمەوە ،ناتوانم وەاڵمێکی دڵنیاکەرەوەم دەستکەوێت ،کە بۆچی بە تەنها ئەوانە غەزەل بن)!. (وەاڵمی گۆران ،لەبارەی پرسیارێکی من ،لەسەر تایبەتمەندی شیعرە غەزەلەکانی)!. گەر وابێ جەنابتان بەو پۆلێنکارییەی کۆبەرهەمی شیعرە کۆکراوەکەتان رازی نین ،کە کاکە حەمەی مەال کەریم لە کتێبێکدا کۆی کردوونەتەوە؟! پێم وابێ ،ئەوە پاراوترین دیوان و پوختەترین بەرهەمی شیعریی تۆی تێدایە .لە کۆبەرهەمەکەتدا ،زۆربەی شیعرەکانت ،جگە لە هەموو دیوانەکانی (بەهەشت و یادگار ،فرمێسک و هونەر ،دوو هاوینە گەشت ،سرووشت و دەروون ،سروود ،شیعر بۆ منااڵن ،شیعرە وەرگێڕاوەکانت...هتد) پۆلێنکراونو تێیدا باڵوکراونەتەوە ،لەناویشیاندا (غەزەلیات و السایی ئەدەبی عوسمانیو چەند شانۆگەرییەکی کورتیشی تێدایە .بەاڵم بۆچی لەناو ئەو هەموو شیعرانەتدا( ،ئەڕۆی ئۆغر ،هەرچەند ،ئەی شەوقی گەالوێژ ،تاوێ نەگەڕا، لە بەختی تار) تەنها ئەم پێنج شیعرە ناونراون غەزەلیات؟ ئایا تەنها لەسەر بنەمای شیعرێكە كە لە حەوت بەیت كەمتر نەبێ و لە پانزە بەیت زیاتر نەبێ؟ گەر وابێ زۆرێ لە شیعرەکانی تریش ئەم هاوکێشەیەیان بەسەردا جێبەجێ دەبێت. وا باسدەکرێ ،شاعیر هەندێجار لە بەیتی كۆتاییدا ناوی خۆی دەهێنێت، پەیوەندی پتەو لەنێوان غەزەلو شیعریی لیریکیدا هەیە ،بەتایبەتیش لە كێشو سەرواو ریتمی ناوەوەی وشەو بوونی رەگەزی خۆشەویستییو جوانییو ...کە زۆرێ لە شیعرەکانی بەڕێزتان ئەو تایبەتمەندییەی تێدایە ،نەک تەنها ئەم پێنج شیعرە .ئەم تایبەتمەندییەش پێش جەنابتان الی هەریەک لە (تایەر بەگی جاف ،سالمی ساحێبقڕان ،نالی ،ناری) و زۆر شاعیری تریش هەبوون. (ئەمانە پرسیاری منن ،لەسەر غەزەل و شێوازی ناونانی شیعری غەزەل و ناغەزەل ،لە دیوانە شیعرییەکەتدا)!. هەست ناکەیت ،تەوەری گفتوگۆکانمان ،فراوان دەبێ و رەنگە خوێنەریش، دەرفەتی ئەوەی نەبێ ،یان نەتوانێ بەردەوام بێ لەگەڵماندا ،گەر هێندە پەرش و باڵو ببینەوە لەسەر رەهەندە جیاوازەکانی خەیاڵ و وێنەی شیعریی؟! (گۆران ،بە کەمێ نیگەرانیی و بە دەنگێکی کز ،وای پێوتم)!. مامۆستا من هەر بەشێ لەسەر تەوەرێکی شیعریی پرسیارم لێکردوویت ،یان گومانم خستووەتە سەر الیەنێکی شیعریت !.ئەمەش رێککەوتنی سەرەتامان بوو ،بۆ ئەوەی هەندێ الیەنی شاراوەی شیعری تۆ ،بۆ خوێنەرەکانت بخەینە ڕوو( .وام بە گۆران وت)!. ئەوە تایبەتمەندیی شیعرییە ،ئەو شوناسو تایبەمەندییانەی لە شیعرە غەزەلییەکانی مندا بینیوتن ،لە کوێدا بە دیاریکراوی ئەم ڕەگەزانەی تێدا دەبینیت؟ (گۆران وای پێوتم و چاویلکەکەی لە چاوی داگرتو ،بە قووڵی نیگای گرتە چاوانم و چاوەڕوانی وەاڵمی من بوو)!. لە غەزەلی “بەختی تار” لە الپەڕەی 81ی کۆبەرهەمی دیوانە شیعرەکانتا، دوو بەیتی کۆتایی کە دەڵێیت: دەخیلت بم هومای زولفەینی دڵبەر، بەسەر سەرما بکێشە فەیزی سایەت! بە گۆران ناکرێ قەت تەرکی سەودا، کال نابم لەسەر جادەی هیدایەت! ناوی خۆتت دووبارە کردووەتەوە ،ئەمەش تایبەتمەندییەکی غەزەلنووسینە ،شاعیر ناوی خۆی لە دێڕو بەیتی کۆتاییدا دێنێ .یان لە شیعری “ئەی شەوقی گەالوێژ” لە الپەڕەی 78ی هەمان دیوانە شیعردا، بە هەمان هەناسەو خەیاڵدانی غەزەلنووسینەوە لە دوو کۆپلەی کۆتاییدا، دەڵێیت: بێدارییەکەم زوڵمەتی شەو بردی قەراری تۆ و زوڵفی پەشێو ،دەربخە سا چیهرەیی ماهت! ئەستێرە هەموو داغی سەمای سینەتە «گۆران» ئەی عەرشی عەزیم ناڕەحەتی دووکەڵی ئاهت! بەاڵم لە شیعری “ئەڕۆی ئۆغر” لە الپەڕەی 77ی کۆی بەرهەمە شیعرییەکانت ،لە دوو بەیتی یەکەمدا لەسەر بنەمای لیریکیی و ئەڤینداریی، بەرامبەر کەسێ لە رەگەزی بەرامبەر ،خەیاڵدانی خۆت خاڵی دەکەیتەوە بەسەریداو بەم شێوەیە دەستپێدەکەیت بە شیعرەکە: کاڵوالر ،گورجی کەوڕەفتار ،نەزەر ناکەی ئەڕۆی ئۆغر؟ لە تیری ئاهی ناکامیم حەزەر ناکەی ئەڕۆی ئۆغر؟ بە دووتا ئەشکی حەسرەت خوێن ئەبارێنێ بەسەر دەشتا تەماشای اللەزاری ڕاگوزەر ناکەی ئەڕۆی ئۆغر؟ من بەردەوامم لە پرسیارکردن و باسکردن لە ریتم و رەگەزی غەزەلنووسینی “گۆران” ئەویش گوێی لەمن گرتووە .جارجار ،دەست دێنێ بە قژە ماشو برنجییەکەیداو بە دەستێکی چاویلکەکەی دەجوڵێنێ ،وەک ئەوەی خۆی ئامادەبکات بۆ قسەکردن لەسەر غەزەلنووسین و شیعرە لیریکییەکانی ،بە ئارامییەکی قووڵەوە وتی: (ئەوەی دەیڵێێت لەسەر غەزەلنووسینم تەواوە ،ئەو پێنج شیعرەی دیوانەکە غەزەلن بە هەمان ماناو تایبەتمەندیی غەزەلی کۆنی عەرەبیی، بەاڵم هەندێ لە شیعرەکانی تریشم ،هەر بە ریتمی غەزەلیات نووسیی و بوون بە ژێر شیعرەکانی ترەوە .رەنگە کەم خوێنەر هەستی بەو تایبەتمەندییە کردبێ .با ئەوە هەڵگرین بۆ گفتوگۆیەکی تر). (گۆران ئاوای لەسەر غەزەلنووسینی خۆی وت)!.
هەیە سینەمایی فیلمێكی بەناوی( ،)BIG FISHساڵی 2003 بەرهەم هێنراوە .خاوەنی خەاڵتی ئۆسكارە بۆ باشترین میوزیك .بەئەسڵ فلیمەكە لە ڕۆمانێکی (دانیل والیس)ەوە وەرگیراوە. جۆن ئۆگست سیناریۆی بۆ نوسیووەو تیم برتۆن دەریهێناوە .دەسپێكی فیلمەكە بەبێنەو بەردەیەكی توند ،لەنێوان باوك و فرزەندێكدا دەستپێدەكات. ولیام بلۆم (كە لە ئاژانسی هەواڵی یۆنایتد پرێس كار دەكات) بەتوڕەییەكی زۆرەوە سەر زەنشتی ئێدوارد بلۆمی باوكی دەكات .سەرزەنشتكردنەكەشی لەپای ئەوەیە باوكی لە مەجلیسێكی گشتی و لەبەرچاوی خەڵك و خوایەكی زۆردا، بەشێك لەسەربوردەی ژیانی خۆی بۆ ئامادەبووان دەگێڕێتەوە. كوڕە بەم كارەی باوكی كەللەیی دەبێت ..باوك بۆ بەرگری لەخۆكردن پێی دەڵێت( :بۆ باوك مافی ئەوەی نییە باسی منداڵەكەی بكات .كوڕم تێبگە هەرچی هەیەو نییە ،حەزی بەبیستنی ئەو بەسەرهاتانەیە). ولیام بلۆم هەر بەو گرژی و توڕەییەوە، وەاڵم دەداتەوەو دەڵێت( :نەخێر من حەزم پێی نییە ..دوای هەزار جار گێڕانەوە، هیچ حەزم پێی نییە .ئاخر من هەموویم لەبەرەو دەتوانم ڕێك و ڕاست ،وەكی تۆ بیانگێڕمەوە )!.باوك درك بە توڕەیی كوڕەكەی دەكات و بەنەرمییەكەوە ،پێی دەڵێت( :ببورە كوڕم ،گەر بەو هەموو گێڕانەوەیە ڕووگیرم كردبیت) .ولیام بلۆم بێ ئەوەی ئەو قسانە تۆزێ لەهەڵچون و توڕەییەكەی كەم كەنەوە ،وەاڵم دەداتەوەو دەڵێت( :تۆ خۆت ڕووگیرو خەجاڵەت دەكەیت ،بە گێڕانەوەی هەزارەمین جارەی ئەو شتانە ،بەاڵم هەست بەخۆت ناكەیت). لەژیانی ڕۆژانەو كایەی هونەریی و ئەدەبیات و نووسین و كایەكانی دیكەشدا، زۆرێكی زۆر هەن لەسەر ئەو ڕێتمی خۆ دووبارە كردنەوەو وتنەوەو ئەنجامدانی شتی سەدان و هەزار جارە بەردەوامن. ئەدیبان و نووسەرانێك هەن، كەدەستیان بە بەرهەمی تازەو بابەتی نوێ ناگات و توانای بێدەنگ بوونیشیان نییە ،دەچن شمەكە كۆنەكانمان لەبەرگێكی نوێدا پێدەفرۆشنەوە .هەمان پرس و بابەتمان بەكەمێك دەسكاری و ماكیاژەوە بەردەست دەخەنەوە .وەك خەڕەك ،هەمان بەیت و بالۆرەی جارانمان بۆ باس دەكەنەوە. لەناو كایەی ئەدەب و نووسینو هونەری كوردیدا ،نموونەی زۆری ئەوانە هەن .بەاڵم ئەوانەی دەزانن لەوەی جوانتر وتویانە نانووسن و بێدەنگی هە ڵد ە بژ ێر ن ، لەدنیای ئێمەدا نمو و نە یا ن كە مە . ڕ ە نگە
بەرگ
ی کتێب
ەکە
بەهەشتی ئەحمەد هەردی بە تاقانە دیوانەكەی (ڕازی تەنیایی) و ژەنەراڵی پاییز محەمەد عومەر عوسمان بە دیوانە ناوازەكەی (لەغوربەتا) دیارترینیان بن. بەم دیوەدا (شێرزاد حەسەن) سەرمەشق و نموونەی ئەوانەیە كە لەكایەی ڕۆشنبیریی كوردیدا ،برەو بە هونەرێك دەدەن كە ناوی(هونەری خۆ دووبارە كردنەوەیە) .دواین كتێبی ئەم قەڵەمە بەدەستەمان ،كە بەزەقی ئەو قسانە دەسەلمێنێ (كارگەكانی تابووت)ە، چاپی یەكەم . 2019 بەدرێژایی ( )348الپەڕە ،ئێمە گوێبیستی هەمان وشەو هەمان ڕستەو هەمان دەستەواژەو هەمان حیكایەت دەبین كە “سی” ساڵە ،ئەم پیاوە لە ڕۆمان و چیرۆك و وتار و نووسین و چاوپێكەوتنو كۆڕو كۆبوونەوەكاندا دەیانكات .هەمان ئەو قەوانە كۆنەمان گوێ لێدەبێت كە لەزەمانی (تەنیایی) و (گوڵی ڕەش) ەوە، هەیە .خوێنەرانی ئێمە گەر تۆزێك لەكاتو ئیسراحەتی خۆیان ببورن و بچنەوە سەر نووسین و دیدارو كۆڕو سیمینارەكانی ناوبراو ،هەمان ئەو شتانە دەدۆزنەوە كە لە(كارگەكانی تابووت) دا هەن. من بۆ ئەوەی ڕێگاكە كورت كەمەوەو ئەو ئیشە ئاسانتر بكەم ،چەند سەرچاوەیەك وەك پاڵپشتی ئەو قسانەم ڕیزدەكەم و خوێنەرانیش گەر ویستیان، دەتوانن هەم بگەڕێنەوە سەر ئەمانە، یاخود ئەرك بكێشن و سەرچاوەكانی دیكەش بەسەر بكەنەوە .ئەو باس و خواسانەی لەفۆرمێكی نوێداو لەم كتێبەدا خراونەتە بەرچاو ،بەزیادەوە لە تێكستە ئەدەبیو دیدار و چاوپێكەوتن و نووسینەكانی دیكەی مامۆستادا هەن ،بۆ نموونە بڕوانە ئەمانەی الی خوارەوە: شێرزاد حەسەن :شەوی بكوژان...ملمالنێی فەرزەندان و باوان -كوردستانی نوێ -ژمارە ( ،)193بەرواری – 17 ئەیلولی – .1992 شێرزاد حەسەن :دەروازە داخراوەكانكوردستانی نوێ -ژمارە ( ،)224بەرواری- 25تشرینی یەكەمی. 1992- ئەو پیاوەی لەتوڕەبووندا جوانە،گۆڤاری ڕەهەند -ژمارە ( )5ساڵی .1998 گفتووگۆ لەگەڵ شێرزاد حەسەن ڕەخنەی چاودێر ،بەشی یەكەم وبەشەكانی دوایی -ژمارە ( ،)307بەرواری – 2نیسانی – .2012 سەیر لەوەدایە شێرزاد حەسەن ،لە دوایین بەشی نوێترین كتێبیدا (كارگەكانی تابووت) ،كە بەناوی (لەستایشكردنی گومان)دایە (بڕوانە ل329بۆ )348دەڵێت: (گومانكردن و بەخۆدا چوونەوە لەهەموو بوارەكانی ژیانی ڕامیاریی و كۆمەاڵیەتیی و كولتووریدا پێویستن ،هەمان شت، سەبارەت بەدنیای فیكرو زانستە سرووشتی و مرۆییەكانیش هەر وایە). هەر لە پەرەگرافێكی دیكەدا دەنووسێت: (ئێمە هێشتاو تاهەنووكە ،بوتڵە كۆنەكان بۆ شەرابی تازە بەكاردەهێنینەوە، ئایا دەكرێت چەمك و میتۆدە لەبەرگێكی كۆنەكان تازەدا ،پێشكەش بەنەوەی
شێرزاد حەسەن ،ئەو نووسەرەی شوان ئەحمەد پێی وایە لەنووسیندا خۆی دووبارە دەکاتەوە
نوێ بكەینەوە؟ یان بەكەڵكی فڕێدان دێن ئەو كاتەی نەتوانین ئەو ساتە وەختەی پێ بخوێنینەوە؟). ئەم قسانە جوان و ڕاست و دروست و بەجێن ،بەاڵم مامۆستا بۆچی بەئێمەی دەڵێت و بەخۆیی ناڵێت؟ ئەو بۆچی خۆی لەوانە نەبان دەكات و هەر دێت ،چیرۆك و نووسین و ئایدیا كۆنەكان لەبەرگێكی تازەدا ،پێشكەش بەنەوەی نوێ دەكات؟ بۆچی بوتڵە كۆنەكان ،بۆ شەرابی نوێ بەكار دەهێنێتەوە؟ ئاخر ئەم كتێبە لەبەرگەوە بۆ بەرگ ،جووینەوەی هەمان ئەو ڕستەو پەرەگرافانەیە كە ئێمە لەدوای ڕاپەڕینەوە گوێ بیستیان دەبین ،لەتۆ و لەنووسین و بەرهەمەكانتدا دەیان خوێنینەوە. ئەمانە بەشێكی زۆر كەمن لەو ڕستەو دەستەواژە چەند بارانەی ،ئێمە نەك هەر پێیان ئاشناین و دەیانزانین ،بەڵكو ئەزبەریشمان كردوون: لەچاوی مندا هەمیشە قووماتلەسەر وەختی مەلۆتكەییدا لەتەك النكدا (بێشكە) ،یەكەمین شوێنە بۆ بەستنەوەی منداڵ كەزێدە كوشندەیەو بێبەشی دەكات لەو جوڵە خۆڕسك و ئازادانەی ،لەش پێویستی پێیەتی (بڕوانە كارگەكانی تابووت ،ل .)8 بەش بەحاڵی خۆم ،من وای دەبینمكەزۆرینە گیرۆدەو ماڵوێرانە .لەكۆتایدا هەستكردن بەوەی كە لەڕووكەشدا هیچ كەموو كوڕی و خەوشێكمان نییە، الی هەموومان دەبێتەوە ئاسودەگی بەوەی، درۆزنانە مەستمان بكات و خۆمان بەكەسانی نۆرماڵ بزانین(بڕوانە ل .)12 هەر خودی ئەو مامۆستابەڕووكەش سەنگینانەن كەهەوڵی زۆرمان لەگەڵ دەدەن فێرمان بكەن، وەها بێ هۆش و گۆش بین كەئەگەر باوكەكان وەك مێگەل ڕووەو كوشتارگەكان یان مێرگەكان لێمان بخوڕن ،هەست بەهیچ جیاوازیەك ناكەین (بڕوانە ل .)15 منداڵەكان مەراقیانە بزانن دایەوبابە لەو دیوو دەرگاو ژووری نوستندا ،چ دەكەن و لەبەرچی بە كلیل دایدەخەن. كەسمان ئەوەنین كە لەڕووكەشدا و لەدەرەوەڕا دەردەكەوین ،یەكەمین وانە كەفێر دەكرێین دەمامكبازییە(بڕوانەل .)19 لەوەتەی نامووسی پیاوەكانلەناوگەڵی كچۆڵەكان و ژنەكاندا جێگیر
بووە ،بەهەزارەها كوژراون لەپای نەمانی پەردەی كچێنی (بڕوانە ل .)3٦ دەزگای پەروەردە دوای خێزان،كانگای كوشتنی هەموو جوانی و خەیاڵ و بەهرە شاراوەكانی مندااڵنە (بڕوانەل .)4٦ پەروەردەی ئێمە مردووە ،گەورەترینكارگەی دروستكردنی تەرمەكان و تابووتەكانە .پۆلەكانی ئێمە بێجگە لەسزاخانەو زیندانی تاك ژوری هیچی دیكە نین( .بڕوانە ل .)79 زۆر درەنگ تێدەگەین كە گەورەكانئێمەیان پەروەردەكرد بەمەرجی كۆیلە بوون ،خۆشەویستی ئەوانیش هیچ نەبوو بێجگە لەوەی ،حەزێك بوو بۆ هەتا هەتایە ببین بەدەرگاوان و پاسەوان و گاوان و شوان و كەنیزەك و كارەكەر و گوێكەڕیلە. (بڕوانە ل .)140 ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست گەورەترینكارگەی تابووتەكان و زیندانی هەرە گەورەی ژنەكانە .ئەوەی پیاوەكان بەتوخمی مێینەی دەكەن ،جگە لەسوكایەتی و سڕینەوەی زات و ڕۆح و شكۆمەندیی كچەكان و ژنەكان ،هیچی دیكە نییە (بڕوانە ل .)142 پاكیزەیی و مانەوەی پەردەیكچێنی ،بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو دەردەی كەزاوا حەز دەكات ،سەد لەسەد دڵنیا بێت لەوەی بووك و یارەكەی (سەرمۆرو بنمۆرە) و داوێن پاكە ،بێجگە لەخۆی هیچ كەسێك نەچووەتە ناو ئەو قەاڵی خەیبەرەوە ،هەر بەتەنها خۆی فەتح و داگیری كردووەو دەروازەكانی كردۆتەوە (بڕوانە ل .)193 تەماشایەكی ڕامكردنی ژنان بكەلەالیەن نێرینەكانەوە ،لەجیهانی ئیسالمیو عەرەبیدا ،هەست دەكەیت ژمارەیەكی زۆر لەخانمانی ئەم ناوچەیە كۆیلەبوون و ژیانی ناو قەفەزەكانی خۆیان دەڕازێننەوەو ناوی دەنێن ئاوادی و پاكیزەیی(بڕوانەل .)284 بەداخەوە گەر لەسەر نموونە هێنانەوە بەردەوام بم ئەوا دەبێت تەواوی كتێبەكە لەبەرگەوە بۆ بەرگ بنووسمەوە .لەكۆتایدا ئەوە دەڵێم(:مرۆڤ ،كەشتی تازەی پێ نەبوو بۆ گووتن ،بێدەنگ بوون چاكترین بژاردەیە )!.ڕێزگرتنی خۆمان و خوێنەرانیشمان ئەوەیە ،نووسین و بابەتە كۆنەكان لەبەرگێكی تازەدا پێشكەش بە نەوەی نوێ نەكەینەوەو بوتڵە كۆنەكان، بۆ شەرابی نوێ بەكار نەهێنینەوە، وەك مامۆستا خۆی دەڵێت و جەختی لێدەکاتەوە!.
2 www.zamenpress.com
ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
کولتووری زەمەن گرنگیی بە ئەدەب و هونەری هاوچەرخ دەدات
4الپەڕە
لە شێوەکارییەوە بەرەو سینەما
شانۆ و کێشەی بەڕێوەبردن! لە سەردەمی ئەمڕۆماندا، بە تەنها سەرچاوەی داهێنان، هونەرمەند و هێزی خەیاڵ و کارکردنیی نییە ،بەڵکو لە چەندین ئەمانەدا تەنیشت پێویستی لۆجیستیی تر هەیە، بەالیەنی کەمەوە هەندێکیان بۆ هونەرمەند و کایەی هونەریی تەرخانبکرێت .لەنێو ئەمانەشدا مەسەلەی (بەڕێوەبردن) یەکێک لەو خاڵە گرنگانەی کە بە تەواوی هونەر و ڕۆشنبیریی تێیدا کۆڵەوارو وێرانەیە .بەتایبەتیش شانۆ ،کە بۆ ئێمە جێگەی بایەخە ،لێرەدا هەوڵدەدەم بەخێرایی ئاماژەی پێبکەم. بەڕێوەبردنیش لە شانۆدا چەند ئاستێکی هەیە: * یەکەم( :بەڕێوەبردن لە ئاستی کاری دەرهێنەردا ،کە ڕاستەوخۆ خودی دەرهێنەر دەگرێتەوە ،کە چۆن دەتوانێت ئیدارەی کارەکانی بدات ،لە سەرەتای پڕۆژە شانۆیەکەی تا کۆتایی). * دووەم( :بەڕێوەبردن لەسەر ئاستی تیپ و گروپ و ناوەندە شانۆییەکان) واز لەگرفتەکانی ئەمانەدێنم و باسی کێشەو کارو ئەرکیان ناکەم ،تەنها لە تەواوی ئەو تیپانە بپرسە ،کوانێ ئەرشیفی کارەکانتان؟ چۆن و کەی و بە چ جۆرێک پرۆڤەی کارێکی شانۆیتان کردووە؟ دەتوانم بڵێم هیچ وەاڵمێکت دەست ناکەوێت!. چونکە لە بنەڕەتدا لەناو ئەم تیپ و گروپانەدا ،شتێک نییە بەناوی بەڕێوەبردن!) سێهەم(:بەڕێوەبردن لەسەر ئاستی حکومەت و وەزارەتی “بەڕێوەبەرایەتی ڕۆشنبیریی، شانۆ”ی جاران و “بەشی شانۆ”ی ئێستا ،دەتوانم بڵێم لە ڕووی بەڕێوەبردندا ،وێرانترین و کۆڵەوارترینە .بەشێک ،تائێستا هیچ ئامانج و هیچ بنەمایەکیی بۆ شانۆ و کاری شانۆ نییە و هەموو کاری ئەوەیە ،هەلی کار بۆ چەند فەرمانبەرێک ڕەخساندووە و هەموو کاری کورت بووەتەوە لە پێدانی “یەک دوو ملێۆن دینار” بە پڕۆژە شانۆییەکان، دواتر لە پرۆسەیەکی پڕ لە ڕۆتین و ناشریندا ،وەرگرتنەوەی کۆمەڵێک وەسڵ لەبەرامبەریدا! (ئەڵبەت ئەم ڕۆتینە پەیوەندیی بەو یاساو ڕۆتینە ناشرینەوە هەیە ،کە لەرێگەی وەزارەتی دارایدا بەسەریاندا سەپێنراوە). بێ ڕوئیایی ئەم بەشە ،دیسان پەیوەندی بە خودی حکومەتی هەرێم و وەزارەتی رۆشنبیرییەوە هەیە ،کە نە ئەرکیان دیارە ،نە ئامانجیان!) *دێرین حامید -دەرهێنەر
هونەرمەندی شێوەکار دڵشاد کوێستانی ،ماوەی چەند ساڵێکە لە واڵتی فەڕەنسا دەژی ،لە ئێستاشدا لە واڵتی میسرە و بڕیارە شەممەی داهاتوو ،لە یەکێک لە گەورەترین مۆزەخانەکانی ئەو واڵتەدا بە ناوی (بیکاسۆ) پێشانگایەکی تایبەت بکاتەوە ،پاشتریش لە هەردوو واڵتی ئیتاڵیا و ئەڵمانیا هەمان پێشانگە بکاتەوە. لەکاتێکدا “زەمەن” پەیوەندی پێوەکرد ،کوێستانی شێوەکار لەنێو مۆزەخانەی بیکاسۆدا سەرقاڵی هەڵواسینی تابلۆکانی و ئامادەکاریی بوو بۆ پێشانگاکەی ،بەدەم ئیشکردنەوە ،ڕاگەیاند :بڕیارە باڵوێزی فەڕەنسا بێت بۆ کردنەوەی پێشانگاکەو چەندین کەسایەتی کولتووریی و بازرگانیی و ئیداری عەرەبی و فەرەنسیی ئامادەی پێشانگەکەم بن. لەبارەی رۆڵبینین وەک ئەکتەر ،لە فیلمی میسریدا، کوێستانی وتی“ :لەالیەن چەند دەرهێنەرێکەوە داوام لێکراوە لە فیلمەکانیان رۆڵ ببینم .بەاڵم هەندێکیانم بە دڵ نەبوو ،سەرەنجام لەگەڵ یەکێکیاندا رێککەوتووم کە رۆڵ ببینم و لە داهاتوودا بچمە سەر شاشەی سینەمای میسریی”. پێشتریش کوێستانی ،لە واڵتی میسر پێشانگایەکی تایبەتی لە مۆزەخانەی (ئەحمەد شەوقی) کردەوە ،دیارە ئەحمەد شەوقی بە رەگەز کوردەو خەڵکی شاری سلێمانییە، سەبارەت بەو پێشانگایەشی رایگەیاند :رێژەیەکی بەرچاو لە کەسایەتی جۆراوجۆر ئامادەی پێشانگەکە بوون ،لەوانە هونەرمەندی ناسراو عەلی بەدرخان.
رۆژی یەکشەممە ،کۆتایی هات بە نمایشی شانۆگەریی (پالنی پیرەکان) ئەم شانۆگەرییە بۆ ماوەی هەفتەیەک لە هۆڵی رۆشنبیریی سلێمانیی نمایشکرا. شانۆگەرییەکە چیرۆکی دوو مرۆڤی بەتەمەن دەگێڕێتەوە ،لە خەڵوەتگەیەکی پیریدا .کە دوای
باڵوبکرێتەوە .د.عەلی کریم 1933لە گەڕەکی حاجی حان لە سلێمانیی لەدایکبووە .روداوی رۆمانەکەشی ،لەم گەڕەکەوە دەستپێدەکات و لەوێشەوە کۆتایی پێدێت.
* کێ سالە شێتی کوشت؟! لەالیەن لەمەوبەر ماوەیەک کتێبخانەی وشە ڕۆمانی “کێ سالە شێتی کوشت” باڵوکرایەوە .ستایلی گێڕانەوەو چیرۆک و بەسەرهات و کارەکتەر و لۆکەیشن و کەشی گشتیی ڕۆمانەکە ،جیاوازە لە زۆرێ لەو ڕۆمان * لیریکای شاعیری گەورەی کورد و گێڕانەوانەی تر ،کە پێشتر خوێنەری مەولەوی: کورد پێی ڕاهاتووە .ڕەنگە دیارترین ئەم ناونیشانە ،یەکێکە لە کتێبە جیاوازیش لە زمانی گێڕانەوەدا بێت ،کە دانسقەو بایەخدارەکانی کتێبخانەی پڕە لە ئیدیۆم و جنێو و پەند و قسەی کوردیی .لەالیەن نووسەرو توێژەری نەستەق و نووکتەی سەیر و سەمەرەی ناوداری کورد د.ئەنوەر قادر جاف ئەو ڕۆژگارە. نووسراوەو بەرگی یەکەم و دووەمی دەستپێکی ڕۆمانەکە ،یان بیرەوەریی نزیکەی ٦50الپەڕەیە .لە بنەڕەتدا و گێڕانەوەی چیرۆکی (کێ سالە شێتی ئەم کتێبە تێزی دکتۆرای ناوبراوە کە کووشت؟) تا کۆتایی ڕوداوەکان ،ساڵی 19٨٦لە ئەنجومەنی زانستی زمانی ڕوداو و بەسەرهاتەکانی پڕە لە کۆلیژی ڕۆژهەاڵتناسیی زانکۆی داشۆرین و جنێوی میللیی و بابەتی لینینگرادە لە ڕووسیا ،وەک پێداویستی کۆن لەسەردەمی پاشایەتییەوە ،تا بەدەستهێنانی دکتۆرا بە زمانی ساڵی 1975دەگێڕێتەوە ،ڕۆمانەکە سێ ڕووسی نووسیوویەتی و هەر خۆیشی بەرگە .لەم ماوەیەدا دوو بەرگی چاپ و کردوویەتی بە کوردی و پاشتریش باڵوکرایەوە .کە نزیکەی 1500الپەرەیە .کراوە بە زمانی فارسی. بەاڵم بەداخەوە ساڵی 2017کۆچی تا ئێستا ئەم کتێبە دانسقەیە، دوایی نووسەری ئەم ڕۆمانە ،رێگەی چەند چاپێکی جیاوازی کراوەتەوە. نەدا ،بەرگی سێیەمی پاکنووس بکرێتو دواهەمین چاپی ساڵی 201٨لەالیەن
پالنی پیرەکان
ئەوەی ئەزموونی ژیان گەیاندوونی بە زۆر شت و هەست بە بۆشایی ڕۆحی دەکەن و دەیانەوێ کۆتایی بە ژیانی خۆیان بێنن .بەاڵم هەستی ژیاندۆستی بااڵترە بەسەر هەستی مەرگدۆستی .بۆیە لەو هەستە خۆکوژییە دەربازدەبن و گۆرانیی بۆ ژیان دەڵێن .شانۆگەرییەکە
توانای هونەریی و ڕۆڵ بینینی سێ ئەکتەرە لەسەر شانۆ ،بەاڵم ئەوەی گرفتە ،نەبوونی چاودێرێکی وردی دەرهێنەرە ،لە پشتەوەی نمایشەکە. چونکە نووسینی دەق و ڕۆڵبینین و دەرهێنانی هاوبەشی (نەهرۆ محەمەد و کەمال عەلی) بوون. ئەمەش خەوشێکی گەورەی لەسەر
سۆفیگەریی و مەی و یەکێتیی بوونو چەندین رەگەزی تری هاوشێوەی بە وردی شیکار کردووە.
ناوەندی ئەندێشەوە بووە. لیریکای شاعیری گەورەی کورد مەولەوی ،دەوڵەمەندترین کتێبی پڕ زانیارییە ،لەسەر شاعیری سەدەی نۆزدەهەمی شیعری کالسیکی کوردیی، * چێژی خوێندنەوە سەید عەبدولڕەحیمی تاوگۆزیی ناسراوە ئەمە ناونیشانی کتێبێکی “شاخەوان بە مەولەوی. سدیق”ە .کە لەسەر خوێندنەوە و بەها لەم کتێبەدا ،دەیان تەوەرو بەشو و ماتریاڵی ئەو کردە فیزکیییە ،پرسیار الیەنی نائاشکرای شیعرو غەزەلی لە کۆمەڵێ نووسەری کورد دەکات، مەولەوی شیکراوەتەوە ،بەتایبەتیش وەاڵمە جیاوازەکانی ئەو نووسەرانە، بابەتی لیریکی و الیەنی هونەریی دەبێتە بابەتێکی گشتگیر لەسەر ئیستاتیکییەکانی شیعری مەولەوی .ئەو چەمکە کە پێی دەوترێ چێژی ئەوەی لەم کتێبەدا خراوەتە ڕوو ،خوێندنەوەو لە کتێبێکدا کۆدەکرێتەوە. پێشتر لە هیچ کتێب و سەرچاوەیەکی ئەم کتێبە چەند ڕۆژێ لەمەوبەر .لە تری کتێبخانەی کوردیدا بەم شێوەیە کتێبخانەی ڕەهەند باڵوکرایەوە. باس لە مەولەوی نەکراوە .دەتوانین خوێندنەوەی ئەم کتێبە ،خوێنەر بڵێین ئەم کتێبەو دیوانە ساغکراوەو دەگەیەنێت بە ئەنجامێ کە کۆمەڵێ کۆکراوەکەی مەولەوی لەالیەن مەال وەاڵمی کۆنکرێتیی لەسەر پرۆسەی عەبدولکەریمی مودەڕیس ،دوانەیەکی خوێندنەوە دەستکەوێت ،لە کاتێکدا بێ هاوتای کتێبخانەی کوردین!. خوێندنەوە پرۆسەیەکی خودیی الیەنێکی تری گرنگی و بایەخی ئەم تاکەکەسییەو بەدەر لە تاک ،پەیوەستە کتێبە شیکارو خوێندنەوەی وەسفی بە کۆمەڵێ الیەنی تر ،کە گرنگترینیان لیریکیی و الواندنەوەو شێوازەکانی کولتوورو پەروەردەو ئاستی هۆشیاریی شیعریی ئایینی و شیعری بۆنەو کۆمەڵگەو پێگەی کتێبە لە کۆمەڵگەدا نامەی شیعرییە .ئەمە جگە لە باتی و زۆر پرسی تریش دەگرێتەوە.
شانۆگەرییەکە جێهشتبوو. پالنی پیرەکان :نووسین و دەرهێنانی کەمال عەلی و نەهرۆ محەمەد .نواندنی بەیان عەلی ،کەمال عەلی و نەهرۆ محەمەدو یاریدەدەری دەرهێنەر لەزگین سەیفەدین.
(باوەڵ ،کەرەستەیەکی دروستکراوی کۆنی کوردە، بەکارهێنراوە بۆ هەڵگرتنی جلوبەرگو کەرەستەی زیادەو پاراستنی لە لەناوچوون. ئێمەش هەموو هەفتەیەک، بەسەرهاتێکی کۆن ،پەندو رووداوێک ،لەناو “باوەڵ”ی مێژووی کورد ،هەڵدەبژێرین و لەم گۆشەیەدا باڵوی دەکەینەوە).
جارێک “مەولەوی” شاعیر ،لە کۆڕێکدا دەبێ لە شاری سنە ،کەسێ لێی ئەپرسێ مەولەوی ،تۆ هەر ئەڵێی هۆزەکەم خۆشیان ئەوێم و بە گەورەم دائەنێن؛ بە چیدا پێشانی ئەدەی کە راست ئەکەی؟ ئەویش ئەڵێ :خۆ ئەگەر هیچ نەگێڕمەوە ئەوە بۆ من بەسە ،کە جارێکیان هەورامییەک لە هۆزەکەی خۆم ،بارێکی ئێجگار گران لە کەرەکەی ئەنێ و ئەیەوێ بەسەر کێوی “ئارێز”دا سەریخا ،کەرە ماندەگرێ و ناڕوا ،کابرا ئەڵێ“ :هەچە دەی هەچە! بەخوا نەک کەر ،ئەگەر “مەولەوی”ش بیت هەر سەرت ئەخەم!.
پەیوەندیی ئێمە ژیان بۆ میدیا دەسەاڵتبۆوئێوە.. سیاسەت ئاالنام قادر* ئار عومەر پەیوەندیی سیاسیدا، دەوڵەتوو بەهەرێم و بونیادی هەر پرسیرزگارکردنی پرۆسەی کیانێکیدوای دیاریکراوی ساڵی 2٠٠3 لەلە دوای سروشتی و جۆر گرنگە، و هەستیار پرسێکی دیکە، دەسەاڵتەکانی و نێوان میدیاکەرکوک لە دەست حوکمی سی ساڵەی (تەرحیل و تەبعیس عێراق و دۆخی لەسەر گەورەی کاریگەری دەسەاڵتەکان و میدیا نێوان پەیوەندییەکەی و تەعریبی بەعس) لە کەرکوک ،کەرکوکیەکان بۆ بەبەرهاتنەوەی بەندە هەرێمێک دەوڵەت ڕەنگدانەوەی گشتیی هەیە خاک و لە ودووری هەر بوو سیاسی ساڵ دۆخیچەندین حەسرەتەی لەمەڕ و ئەو ئاهێک شارەکەیان.و تەندروست لەنێوان پەیوەندییەکی سروشتی گەر پەیوەندیە. ئەو بە جۆری شارەکەیان دەیانچێشت روویان کردەوە تێگەیشتنی ئاستێکی بااڵ لە ئاماژەیە بۆ دەسەاڵتەکانی)ەدیکە هەبێت، میدیا و بەتایبەتیش یەکێتی بەگشتی و کوردەکانیش حیزبە (مخضرم ڕەنگدانەوەی یەکتر، گرنگیی و بەرپرسیارێتی و ئەرک لە دەسەاڵتانە ئەو ونێوان پارتی هاتنەوە کەرکوک ،بەاڵم هاتنەوەیەکی خراپ لە بری ئەوەی جیاکردنەوەی لەبارەی جێگیرە و تەندروست کارگێڕیی دۆخێکی بوونی خۆیان بەخاوەنی راستەقینەی کەرکوک بزانن و رێز لە دروشمەکانی بەرپرسیارێتییەکانی کەخۆیتاو بەداخەوەدەسەاڵتێک بگرن ،ئەوەی هەر دەسەاڵتەکان و ئەرک وخراپیان پێشاندا نمونەیەکی خۆیان سەقامگیر سیاسیی دۆخێکی بوونی سەڕەڕای بزانێت، دیکەش دەسەاڵتەکانی کاریگەری نەرێنی لەسەر ئەم شارە جێهێشتووە ،لەوانەش ئێستاش جاسوسیو پەیوەندیی ونێوان میدیا بەاڵم ئەگەر تەندروست. ملمالنێی و بوونی لەخۆگرتنی جاش دەوڵەت!، سیاسیماڵی موڵک و (تااڵنکردنی ناسەقامگیری وو بوونی بۆ ئاماژەیە بوو، ناتەندروست و ناجۆر دەسەاڵتەکان بەعس بەشێوەیەک تا کار گەیشتە ئەوەی ناسنامەو پاڵپشتی بەرنامەو میدیا وبۆ ئەرک تێگەیشتن لەنێوان سیاسی، گرژیی دەسەاڵتەکانبێو پالن خەڵکانە دەکرد!، نەبوونی ئەو جۆرە حیزبیان بۆ پشتگیری بەرپرسیارێتییەکانیان. بەشێوەیەکی ناڕێک و هەڕەمەکی کەوتنە دابەشکردن و دروستکردنی دەسەاڵتەکان ساڵی نێوان پەیوەندیی کوردستان، کۆاڵنیهەرێمی ڕابردوودا لە لەماوەی دیکەش حکومەت بەدەیان ناڕێک رەنگە گەڕەک و چەندین زۆر بەشێکی دەسەاڵت بووە، کێشە پڕ و ناتەندروست پەیوەندییەکی و میدیا نەتوانێت خزمەتگوزاریان بۆ فەراهەم بکات! ،فرۆشتن و دابەشکردنی دەیانەوێت میدیایانە ئەو وابووە پێی سەیرکردووە، دوژمن وەکو میدیاکانی لە زەوی بە گوریس و لەقاو هاویشتن! ،نەهێشتنی جیاوازی لەنێوان کۆنە کردووە، سەیر کێشە بەسەرچاوەی میدیای وە هەڵتەکێنن، دەسەاڵتانە ئەو بەعسی و جاش و مستەشارو هاوتاکردنیان بە رێکخستنە نهێنیەکانی خاڵی چەکداری! ،میدیا دوو دەسەاڵتیش بەرامبەر بە بیرکردنەوەیەی سەرەکیی ئەم هۆی دروستکردن و زیادکردنی دیاردەی باڵوکردنەوەو ناوشار!، سەرەکیە: چاوپۆشی لێکردنی سەدان باندی دزی و ڕاووڕووت! ،بە حزبی کردنی بەرپرسیارێتییە دەسەاڵتەکانی یەکەم، ئەرک ودانانی کەسانی دڵسۆزوتر لەلەجێگا گونجاویخەڵکی تێنەگەیشتنی البردن داودەزگاکانی میری و میدیا. گشتییەکانی حزبی و بێ توانا لە شوێنیان و نەهێشتنی لێهاتووی پیشەیی!؟ هەندێک دەستبردن بۆ رەخنەگرتن و حزبیمیدیا لە ملمالنێیهەندێک شێوازی کاری دووەم، یەکتر دوو نەخوێندنەوەی سڕینەوەو تۆخکردنەوەی گشتی. بەرژەوەندی لەپێناو بەر بگیرێتە تر شێوازێکی دەکرا کە بابەتەکان، لە ئاسایش و دوو پەروەردەو دوو پۆلیس نمونەی زیندون و هتد،!... میدیاکانیش لە بەشێک میدیا، بۆ دەسەاڵتەکان ڕوانینەی ئەم لەبەرامبەر بە کەلتورکردنی دزی و گەندەڵی و لێنەپرسینەوەیان ،تاڕادەیەک دەسەاڵتەکانیان سەرگومانەوە لە بەچاوی ئازادوبەردەوام ئازاوزانیوە و دوژمن دەسەاڵتیان بە داودەزگاو خەڵک!. هەڵکوتانە دەنگی کپکردنی دوو میدیاکانیش لە بەشێک ڕوانینەی ئەم سەرەکیی سەرچاوەی ڕوانیوە، لێکترازانی پەیوەندی کۆمەاڵیەتی و سیاسی و کارگێری و خاڵە: کەلتوریەکان لەنێوان پێکهاتەکانی کەرکوک دەردێکی تری کوشندەیە. پیشەیی کاری شێوازی بەسەر سیاسی سۆزی بیرکردنەوەو زاڵبوونی یەکەم، هەرچەندە راستەیەکی حاشاهەڵنەگرە نەتەوەی کورد چی وەکو ئەو سیاسییەکان .عێراق ملمالنێلە پەرلەمانی پیشەییو بەکورسی کاری دەنگ کردنیرێژەی تێکەڵوەکو میدیایانەو چی دانيشتوان و هەیە،بۆ دەسەاڵتەکانەوە لەالیەن میدیا وەاڵمنەدانەوەی و یارمەتینەدان دووەم، و ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک زۆرینەی یاسایی و دەستوریی بوونی (استفزاز)كردنی بەواتای پێویست بۆ کاری میدیایی، پێداویستی و نەتەوەکانی زانیارییکەمینەو دەستخستنیزۆرینەو مامەڵەکردن بە بەاڵم هۆی بووەتە کە دەسەاڵتەکان، و میدیاکان لە بەشێک لەنێوان قووڵ دابڕانێکیکەرکوک و پشتگوێ خستنیان لە پرسی ریفراندۆم و هەڵکردنی دیکەی دروستبوونی لێکنەگەیشتن.نەکردن و رەئی وەرنەگرتنیان!، دڕدۆنگیو و حیساب بۆ کوردستان ئااڵی وەک دەسەاڵتەکان، لە دەسەاڵتێکە کە دەکات میدیا سەیری هاوپەیمانی بەدەر لە تورکمان و عەرەب بگرە بەشداری پێنەکردنی حیزب و ئەرکەکانیان دەکەن و دیکەی و کاری دیکەش هەن کەسایەتەیەدەسەاڵتی چۆن سێ ئەم ڕووداوانە خۆیانهەموو کەرکوک!، کوردیەکانی هەم هەیە، چاودێریکردنی مافی هەم میدیا چوارچێوەیەدا لەو جێبەجێدەکەن. ئەوەمان پێدەڵێت ،سودمەندی سەرەکی لەم رەفتارانە تەنها ئێوەی دەسەاڵتەکان چاودێری بکات، میدیایە کە بەرپرسیارێتی و پێویستە پێچەوانەی خۆتانبۆیەدەکەن، سیاسەت بۆ ئەرکیئێوە چونکە سیاسین وەرنەگرنەوەو میدیا لە بنکۆڵکردن و بەدواداچوون و چاودێریکردن مافی خەسڵەتە جوانەکەی سیاسەت کە بریتیە لە (هونەری بەڕێوەبردنی سەرچاوەی ببنە و لەگەڵیدا بن تەندروستدا و سروشتی لەپەیوەندییەکی کۆمەڵگە) زەرەرمەندی سەرەکیش خەڵکی بێ گوناهی کەرکوکە ،ئەم ئەرکەکانیدا زانیاری بەرپرسارێتیلەو تەکتیک و جێبەجێکردنی ئێوە جگە لەکاتی کەرکوک الی میدیاشدەڵێت بۆی ،پێمان رەفتارانەتان بکات، کار نیشتمانی و گشتی بەرژەوەندیی و بونیادنان ڕاستکردنەوەو بۆ دروشم بۆ وەرگرتنی پۆست و پلەو پارە هیچی دیکە نەبووە ،نەک چاکەی و دەسەاڵتەکان خودی بە خزمەت بەئاراستەی میدیاییەکە کارە واتا جوگرافیاو خاک و خەڵکی .پێویستە لێرەدا ئەوە بڵێم ئەگەر خوا سەرەڕای بەدوژمنکردن، دیکەرووخاندن و بەئاراستەی ئەمەدەسەاڵتی پێشێ و دەرفەتێک هاتە نەکجارێکی ببرێت،بوو گشتیهاوکار یارو یاسا پێچەوانەی ئەویش کە سووکایەتی و ناوزڕاندن لە خۆبەدوورگرتن گرنگیی کەرکوکتان وەرگرتەوە ،پالن و ستراتیژی و نیشتمانی و نەتەوەی تری روحیەتیئەرکێکی ئەرکی چاودێری میدیا سەرەرای میدیایە.چونکە سڕینەوەی دوورکەونەوە لە دابنێن، کارپێکراوەکانی کەرکوک هەمەالیەنە بۆ تەنها میدیا کاری نابێت ئەستۆدایەو لە پێگەیاندنی و پەروەردەیی رۆشنبیری و نەتەوەی ،ئاینی تایفەگەری و حیزبی ،دوورکەنەوە پێکهاتەی یەکتر، کردن. چاودێری و رەخنە لە بکرێتەوە لەقەتیس روحیەتی تۆڵەکردنەوە ،لەوە زیاتر شەکەت و ماندومان مەکەن، نيشتمانى سەرۆكى * سیاسەت بۆ ئێوە. هاوپەيمانى ئێمەو بژین ،ژیان بۆ لێگەڕێن
نووسینگەی هەولێر نووسینگەی هەولێر گوندی ئیتاڵی یەک گوندی ئیتاڵی یەک خانووی ژمارە ()633 خانووی ژمارە ()633
سەرنووسەر سەرنووسەر سیروان رەشید سیروان رەشید
رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە خاوەنی ئیمتیاز :کۆمپانیای وشە خاوەنی ئیمتیاز :کۆمپانیای وشە
serwan_rm@yahoo.com
گشتییە سیاسی گشتییە ڕۆژنامەیەکی سیاسی ڕۆژنامەیەکی
ناونیشان ناونیشان سلێمانی -گەڕەکی ئاشتی سلێمانی -گەڕەکی ئاشتی شەقامی سۆران ()132 شەقامی سۆران ()132 خانووی ژمارە ()20 خانووی ژمارە ()20
0750 444 7109 0750 444 7109
دینار 500دینار نرخ 500 نرخ
2019/6/11 سێشەممە 2019/6/18 ( )21سێشەممە ژمارە ()22 ژمارە
07740881458 07740881458
www.zamenpress.com www.zamenpress.com
ناىن تیریی گەیشتوەتە واڵتانی ژنە هونەرمەندەکان زۆر تەبان پەیکەری دڵ لە چوار ڕۆژدا کوردی هونەری بۆ بوو گەورە خەسارەتێکی سابووری ئهوروپاو ئوسرتالیا گەر پیاوەکان وازیان لێبهێنن مردنیتەماشاکەری تێپەڕاند 20هەزار
دوایین بەرهەمی سێ گۆرانیی بێ ناوە
مهزههر كهریم شەوی یەکشەممە 2٠١9/٦/١٦بەزوویی هەواڵی گیانلەدەستدانی هونەرمەندی گۆرانیبێژو خۆشنووس ئیسماعیل سابووری، تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکانی تەنی .دوێنێ دووشەممە لە گردی سەیوان تەرمی سابووری بەخاک سپێردرا. “زەمەن” لەسەرزاری (نزار زێوێى) سەرپەرشتیاری گروپی مۆسیقای لوڕو هاوڕێی نزیکی سابووری ،دوایین بەرهەم و کاری ئەو هونەرمەندە کۆچکردووەو وەسێتەکەی باڵودەکاتەوە. زێوێی کە بۆ خۆی دەڵێت نزیکەی 2٠ ساڵە هاوڕێیەتی و تێکەڵی خێزانیی لەگەڵ ئیسماعیل سابووری هەیە ،بۆ “زەمەن” وتی :مهزهه ریموام ئەم وهسێتەی كهرده “سابوورىر به بۆ دهكردم کە گرنگى به ئاوازى رهسەنى كوردى بدهم”. سابووری ،کە شارادوایین کاری هونەریی خانمە ئیبراهیم، بڕیاربووە پێکەوە زێوێی بۆی تۆمارکردووەو هۆکاری پێشکەشکاری کورد، مەقام و سێ دوو تۆمارکردنی بکەن، تەواوی دوورکەوتنەوەی بۆ “زەمەن” ئێستالێنراوەو نە دەڵێت:ناویان هێشتا نە بەاڵم گۆرانییە. ئاشکرا دەکات و مۆسیقاکانیشیان تۆمارکراوە.
دهڵێت“ :سێ مانگ پێش ئێستا بههۆى نهخۆشییهكهیهوه گەڕایەوە بۆ رۆژههاڵتى كوردستان ،چەند ساڵێک بوو کێشە لە بۆرییە خوێنبەرەکانی دڵیدا هەبوو .کاتێ گەڕایەوە بۆ سلێمانی سهردانى كردم پێى وتم ئێستا تهندروستیم زۆرباشه .دهمهوێت چهند كارێك بكهم ،دوای گەڕانەوەی تا رۆژى مردنهكهى ،دوو مەقامو سێ گۆرانى تۆماركردووه كه هێشتا نە ناوى بۆ داناونو نە باڵویشكراونهتهوه .به رهزامهندى هاوسهرو كهسوكارهكهى ،ئێمە ئامادەین ئەو گۆرانییانە باڵوبکەینەوە”. هەمووان سابووری وەکو گۆرانیبێژ دەناسین ،بەاڵم ئەو هونەری خۆشنووسیشی هەبووەو یهكێك بوو له خۆشنووسه بهتواناكان کە لهو بوارهدا بڕوانامهى بهدهستهێنابوو. ئیسماعیل سابووری ساڵی ١95٦ لە پاوەی سەر بە پارێزگای کرماشان لە رۆژهەاڵتی کوردستان لەدایکبووەو ساڵی 2٠٠3هاتە باشووری کوردستان و تا کۆچی دوایی لەم شارەدا مایەوەو هەر لە سلێمانی بەخاک سپێردرا .ساڵى ١9٧9 پهیمانگاى هونهرهجوانهكانى له شارى تاران تهواوكردووهو بەگوێرەی قسەی هاوڕێکانی، خاوهنى ١٠5گۆرانیى باڵوكراوەیە .دوو جار هاوسەرگیریی کردووە و باوکی کچ و کوڕێکە.
10 10 شارا هۆکاری دوورکەوتنەوەی لەسەر شاشە ئاشکرا دەکات
نایەوێت بۆ هیچ میدیایەک چاوپێکەوتن بکات. سابووری نەخۆش بوو؟ ئایا نایشارێتەوەپرسیارەدا ئیبراهیموەاڵمی ئەم شارانزار لە زۆر داوای چاوپێکەوتنی لێدەکرێت و رۆژانە بانگهێشتی کەناڵەکان دەکرێ ،بەاڵم ئەوەم رەتکردوونەتەوە. بەوەدا، ئاماژەی شارا لەبەرئەوەی ئێستا دووگیانە، زەمەن لە شاشە بەو هۆیەوە سلێمانی ،ئاماژەی بەوەدا ،کە زۆر هەوڵیانداوە دوورکەوتووەتەوە “نازانم كهى تا ببێتە موڵکی بەڕێوەبەرایەتی شوێنەوار، دهگهڕێمهوه سهر شاشه ،بەاڵم بەاڵم سەرکەوتوو نەبوون. محەمەد ساڵح بۆ “زەمەن” وتی“ :چەند تایبهتى لە سلێمانی كەلەپووری رقاڵى ژیانى بەشیئێستا سه خۆمم”.شوێنەواری سلێمانی ،نایەوێ جارێك داوامان لەحكومەت كردووە بودجەمان بەڕێوەبەرایەتی مەدەنی بۆ تەرخان بكات تا ئەو خانووەو ژمارەیەك حاکمی مێجەرسۆن کە خانووەی ئیبراهیم ساڵی ١٩٨٩ ئەو شارا شێخ خانووی تر بکڕینەوە بۆ ئەوەی بیانخەینە شۆڕشەکانی سەردەمی ئینگلیز لهلە سلێمانی لەدایکبووەو لە منداڵێکیتێک ناو لیستی خانووە شوێنەوارییەكانی بفرۆشرێ یان هاوسەریژیاوە، مەحموددا تیایدا یەکەمی بدرێت .بەاڵم بۆ خۆیشیان توانای کڕینەوەیان سلێمانییەوە ،بەاڵم ئەوە نەکراوە .بۆیە هەیەو ئێستاش چاوەڕێی هاتنە ناتوانین دەستکارییان بکەین یان نۆژەنیان نییە. دووەمیەتی. دنیای منداڵی حاجی حان بکەینەوە”. دەکەوێتە گەڕەکی خانووەکە
11
حکومەت خانووەكەی مێجەرسۆنی پێناکڕدرێتەوە
کە یەکێکە لە گەڕەکە کۆنەکانی سلێمانی. محەمەد ساڵح ،بەڕێوەبەری بەشی كەلەپوور لە بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری
خانووەكە لە ساڵەکانی ()١٨٨٠کاندا لەسەر رووبەری 25٠مەتر دروستکراوە لەالیەن میرزا فەتاحەوە ،دواتر ئاغا تۆفیقی
فەتحوڵاڵ كڕیویەتییەوە .بۆ یەكەمجار کاتێ میجەرسۆن ساڵی ١9١9هاتووەتە سلێمانی، لە نهۆمی سەرەوەی ئەو خانووەدا نیشتەجێ بووە ،دوای دوو ساڵ لە حاكمی سلێمانی دووردەخرێتەوە چیتر نایەتەوە بۆ شاری سلێمانی. ساڵی ١922كاتێ مەلیک شێخ مەحمودی حەفید لە هیندستانەوە دەگەڕێنرێتەوە بۆ سلێمانی ،دەچێتەوە ئەو خانووەو لەوێ وتارێك پێشكەشی دانیشتووانی سلێمانی دەكات. ئێستاش دوای ئەو هەموو ساڵە ،ئەو خانووە هەر بەخانووەكەی میجەرسۆن ناو دەبرێ لە شاری سلێمانی.
سعودییە نزیکەی بە عەمرەکاران لە
8 25
ملیۆن ڤیزای داوە ڕەمەزانی ڕابردوودا
عەمرەکار
شوناسی عەمرەکاران
پاکستان
عەمرەکار
یەمەن
عەمرەکار
ئەندەنوسیا
عەمرەکار
تورکیا
عەمرەکار
هیند
میسر
جەزائیر
عەمرەکار
عەمرەکار
عەمرەکار
مالیزیا
عەمرەکار
عێراق
عەمرەکار
ئەردەن
عەمرەکار
وو� د ی��د و �� ب ۆ� چ�� ن
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
19
گۆڕان‌و‌پره‌نسیپه‌کان...
بابەکر دڕەیی
کهم حزب و جواڵنهوهی سیاسی لهمێژوی کوردستانا هێندهی بزوتنهوهی گۆڕان دوچاری گرفت و پیالنگێڕی ڕکەبەرەکانی و بێویژدانی هاوڕێکانی خۆی بۆتەوه. بزوتنهوهی گۆڕان لهمهودایهکی ده ساڵیدا رووبهڕووی ستەمێکی قورسی ڕکەبەرو هاوڕێکانی ناوخۆی بوهوهو هەرکام لەو پەالمارو پیالنانەش لەژێر پەردەیەکی جیاوازدا خۆیان نمایش کرد و جەزرەبەی خۆیان وەشاند. زۆربەی ئهم گرفت و کێشانه بههۆی ههڵوێستی بزوتنهوهکهوهن لهئاستی پرهنسیپدا ،بهشێکی دیکهی ئهم فشارانه پهیوهندی ههیه به دۆخی سیاسی و ناوخۆی کوردستانهوه ،و سهرهنجام هۆکاری بهشێک لە کێشهکانی بزوتنهوهکهمان خودی “هاوڕێکان” و ههڵسوڕاوانی کۆن و نوێی گۆڕانن . یهکهم :لهئاستی پرهنسیپدا بزوتنهوهی سهربهخۆیه بزوتنهوهیهکی گۆڕان بهومانایهی که ئهم جواڵنهوهیه بهپێی دهستور و پهیڕهوی ناوخۆی ،ناچێته ناو هیچ کام لهو ملمالنێ ئیقلیمیانهوه که سهدههایه لهناوچهکهدا رکابهری یهکتر ئهکهن و بنج و بناغهکهیان لهسهر هۆکاری مهزههبی و بهرژهوەندیە ئیقلیمیەکان بیناکراوه که دورو نزیک پهیوهندی نیه به قازانج و ویستی خهڵکی کوردستانهوه . ئەم سەربەخۆییە سیاسیەی بزوتنەوەی گۆڕان باجی قورسی هەبوە و بەڵگەکان سەبارەت بە پشتگیری نێوەندە ئیقلیمیەکان بۆ ڕکەبەرەکانی گۆڕان لە هەڵبژاردنە سەراسەری و لۆکاڵیەکاندا هێند ئاشکرابون کە ڕکەبەرەکان بە جۆرێک لە “شانازی” و بێمنەتیەوە خۆیان پێوە بائەدا ،یان ،لە حاڵەتێکی هاوشێوەدا ،دەوڵەتە دراوسێکان بە ئاماژە تێیان ئەگەیاندی کە :فەرمون ئەوە عاقیبەتی دوریتان لە باوەشی گەرمی واڵتە بەهێزەکانی ناوچەکەوە... دووەم :لە ئاراستەو ئامانجی سیاسی و پرەنسیپدا ،گۆڕان دیدی ڕون بوە.
بزوتنەوەی گۆڕان لەم چەند ساڵەی دواییدا لە سێ الوە جەزرەبەی بەردەوامی لێدراوە بزوتنەوەی گۆڕان هەرگیز بواری بە هیچ کەس و الیەن و حزبێک نەداوە سەبارەت بە پرەنسیپەکانی گەمەی لەگەڵدا بکات.. پرەنسیپەکان بۆ بزوتنەوەی گۆڕان دیوارێکی پۆاڵیینی لەشکاننەهاتوبون کە هەموان پشتیان پێوەداوەو لە هەمانکاتا هەموانیشی پاراستوە و لە حزبەکانی تر جیاوازی کردوون.... ئەم بزوتنەوەیە لە بێخ و بنەوە وەک بزوتنەوەیەکی عەدالەتخواز و ئازادیخواز هاتۆتە دنیاوە و کۆڵەکە و پایەکانیشی هەر برییبون لە :عەدالەت و ئازادی... لە “پەیامی سبەی”ەوە تا دەگاتەوە سەدان و هەزاران پەیام و وتارو توێژینەوەو دیدار ،لە مەودای دانزە ساڵی ڕەبەقدا گۆڕان بە مسقاڵ لەو دوو پڕەنسیپە الینەداوە ..گۆڕانکاریە تاکتیکیەکان و هەڵوێستە سیاسیەکان هەرچیەک بوبن، بزوتنەوەی گۆڕان پابەندی خۆی بە ئازادی و عەدالەتەوە بە چەسپاوی و تا ئاستی چەمک و مانا بە پیرۆزی هێشتۆتەوە.. ئازادی بە مانای داکۆکیکردن و هەوڵ بۆ چەسپاندنی کۆی ئەو دۆخ و هەلومەرجەی
کە سەربەستی و جوڵەی تاک و کۆمەڵ لە سەرجەم بوارە سیاسی و کۆمەاڵیەتی و کلتوریەکاندا دەستەبەردەکات و بواری هەناسەدانی هەرچی زۆرتری بۆ تاک و کۆمەڵ دەڕەخسێنێ... عەدالەت بەو واتایەی لە مەسەلە ئابوریەکاندا ڕەچاوی فرسەتی یەکسان و گونجاو بۆ کۆی هاونیشتیمانان لە ڕێگای یاساوە عادالنە ڕێکبخرێت و ڕێگە نەدرێ جیاوازی چین و توێژەکان لەسەر بناغەی گەندەڵی و نایەکسانی کارگێڕی بەرەو داتەپینی کۆمەڵگا بڕوات ،بەڵکو بە پێچەوانەوە ،ئەگەر جیاوازی هەبێ تەنها بەهۆی تواناو لێهاتویی زانستی و چۆنیەتی کەڵکبینین بێ لە سەرچاوە مرۆییە کەسی و گروپیەکان... ئەم پرەنسیپانەی بزوتنەوەی گۆڕان بە دڵی حزبە دەسەاڵتدارەکانی کوردستان نەبون. ئەوان الیەنگری ئازادی و ئازادیحوازی نەبون ..ئەگەر داکۆکیکاری ئازادی و یاساسەروەری بونایە دۆخی ڕۆژنامەنوسان و میدیای ئازاد و سەندیکاکان و ڕێکخراوە پیشەیی و جەماوەریەکان بەو ڕۆژە نەدەگەیشت کە پێی گەیشت و ئێستا تیائەژی.. ئەوان پشتیوان و دڵسۆزی عەدالەت نەبون ،ئەگەر پشتیوانی عەدالەت و حکومەتی یاسا بونایە دۆخی سیاسیو ئابوری و کارگێڕی واڵت بەم دۆخە نەئەگەیشت کە پێی گەیشتوەو ئاستی گەندەڵی و قوتدانی مڵکی گشتی و دەوڵەت لە الیەن ملێۆنێرە حزبیەکانەوە واڵتی وەک ئێستە کاول نەدەکرد .....هەروەها داهاتی تاک ی کوردستان و موچەی کارمەندان و قەرزە ملیاریەکان بەم دۆخە کارەساتبارە نەدەگەیشت و ڕەنگە بوار هەبوایە پیا تێنەئەپەڕین.. بزوتنەوەی گۆڕان لەم چەند ساڵەی دواییدا لە سێ الوە جەزرەبەی بەردەوامی لێدراوەو لە سێ الوە فشاری کەمەرشکێنی ڕوبەڕو بۆتەوە بەاڵم چۆکی دانەداوە و ملی
بۆ هیچ کام لەو الیەنانە خوار نەکردۆتەوە: یەکەم :حزبە ڕکەبەرەکان (یەکێتی و پارتی) دووەم :حکومەتە دراوسێکان(ئێران و تورکیا) سێهەم :ناڕازیانی ناوخۆی (چەپ و ڕاست) ناڕازیانی ناوخۆی بزوتنەوەی گۆڕان دەکرێن بە دوو بەشەوە: یەکەم :ئەو بەڕێزانەی هێشتاش پێیان وایە جواڵنەوەکە لەسەر سیستمی یەکێتیو پارتی بەڕێوە ئەچێت و ئەبێ مەکتەب سیاسیەکان و خاوەن پلەو پایە کۆنەکان تا ئەبەد ببنە خاوەنبڕیاری ئەسڵی و ماباقی هەڵسوڕاو و چاالکوانەکان وەک میرزاو ئەندام کۆمیتەو لقی حزبە تەقلیدیەکان چاو لە دەس و دەمی ئەوان بن و چاوەڕێبن لوتف و مەرحەمەت و مزاجی ئەوان چۆنی خواست ئاراستەکانیش وا بڕۆن ....هەروەها پێیان وایە (بە شێوازی سۆڤێتی کۆن) کە سەرباری گۆڕانی دنیاو مافیها ،ئەوەی پەیوەندی بە ڕابوردو کەسایەتی و ئەزمونی سیاسی ئەوانەوە هەیە هەمیشە نەگۆڕەو
ئەم بزوتنەوەیە لە بێخ و بنەوە وەک بزوتنەوەیەکی عەدالەتخوازو ئازادیخواز هاتۆتە دنیاوە
قابیلی کۆنبون نی و نەوەی سیاسی نوێی گۆڕان ئەرکیەتی وەک بونەوەری پیرۆز سەیریان بکات.. پێیان وایە خۆیان پێوەری حەق و ناحەقن و تەرازوی خێرو شەڕ الی خۆیانەو بۆیان هەیە تەنانەت بە پێچەوانەی مەنتق و هەڵوێستە کۆنەکانی گۆڕان و خۆیشیانەوە پەیام بدەن و کەس بۆی نەبێ ڕەخنەیان لێبگرێ.. دووەم :گروپی “چەپ”ی ناڕازیانی گۆڕان ئەو بەڕێزانەن کە لە مێدیاکانەوە باس لە الدانی گۆڕان دەکەن لە پرەنسیپەکانی. دەڵێن نابێ گۆڕان لەگەڵ پارتی ڕێبکەوێ چونکە ئەوە دورە لە پرەنسیپەکانی نەوشیروان مستەفا ..دەڵێن گۆڕان بۆتە حزبی تەوریسی سیاسی ...دەڵێن لە ناو گۆڕاندا دەسەاڵتی سێبەر هەیە و دەزگاکان دەسەاڵتیان نیە... ڕەنگە تەنها وتەیەک کە دەکرێ و پێویستە لێرەدا بوترێ ئەوەیە کە داوا لەو بەڕێزانە بکرێ بە دیکۆمنت قسەو ئیدیعاکانیان بسەلمێنن ... هێندەی پەیوەندی بە ڕێکەوتن و گفتوگۆوە هەیە لەگەڵ پارتی ،هەمو ئەزانین کە لە دنیای سیاسەتدا ئامانجەکان گرنگترن نەک شێوازەکان ..و پێکهاتنی گۆڕان بۆ کۆمەڵێک ئامانجە کە الی کۆی خەڵک ئاشکران.. هەروەها کاک نەوشیروان لە هەردو گفتوگۆکانی ناوەڕاستی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی ڕابوردودا کەسی بناغەیی بوە لە گفتوگۆکانی یەکێتیو بەغدادا... تەوریسی سیاسیش تیۆرەیەکە دەبێ بسەلمێنرێ ..ئەم تیورەش زیاتر لە “تیوری پیالنگێڕی” نزیکە تا ئەوەی ژمارەیەک فاکت و ڕاستی بەردەست بێ ،بۆیە باشترە لێرەدا بوەستین و بەپێی بوار بێینەوە سەری و بۆ هەموانی ڕونبکەینەوە... ماویەتی... ئەم وتارە لە چەند بەشێکدا باڵودەبێتەوە
ئایا‌ئەستەمە‌حکومەتی‌سێ‌قۆڵی‌یەک‌پالنی‌ستراتیژی‌هەبێت؟
الوک سەاڵح
بەهەزار حاڵ و پاش ماراسۆنێکی دوورو درێژ ،وا نزیک دەبینەوە لە پێکهێنانی حکومەتێکی سێ قۆڵی .هەموومان چەندان سەرنج و تێبینی و رەخنە و هەڵسەنگاندنمان هەیە بۆ پرۆسەکە و ئەنجامەکەی و ئەو ماوە زۆرەی کە هەموو سەرقاڵی پێکهێنانی ئەم حکومەتە بوون، بەاڵم دواجار وەک دۆخێکی دیفاکتۆ فۆرمێکی کوردی ،کە جاڕێ بێ رووخسار و خەسڵەتە ،لە پێکهێنانی حکومەت هاتۆتە ئاراوە کە هەڵگری تایبەتمەندێتی واقیعی خۆیەتی و جیاوازە لە فۆرمەکانی واڵتانی دیکە! ئەمە ئاساییە ،لەبەرئەوەی هەمیشە سیاسییەکانو ملمالنێ سروشتی کەلتووری سیاسی دیاریکراو و بەرژوەندییە تایبەتییەکان رەوتێک و ئاراستەیەکی تایبەت دەهێننە ئاراوە، هەر بۆیە ،رەنگە ،سەپاندن و خواستنی فۆرمی حکومڕانی دیکە لە دەرەوەی ئەو رەوتە لە قۆناغی جیاواز جیاوازدا سەخت بێت ،هەرچەندە لۆبیکردن بۆ دۆزینەوە و بەرهەمهێنانی فۆرمی حوکمڕانی دیکە لە ئەزموونی واڵتانی دیکەوە هەر دەبێت بەردەوام بێت و ئەوە تەنیا رێگایە بۆ فراوانکردنی تێگەیشتنەکانمان سەبارەت بەوەی دەوڵەت چۆن دەبرێت بەرێوە و فۆرمەکانی حکومڕانی چۆن لە فیکر و زانستەوە شۆر دەبنەوە بۆ ناو دامەزراوە و فۆرمە خۆڕسکەکانی هەر کۆمەڵگەیەک بەاڵم موتوربەکردنی ئەو ئەزموونانە زەمەنێکی زۆر دەخوازێت. دیکەی پرۆسەیەکی ئەمەش ماراسۆنییە ،زۆرجار ئەو دۆخەی کە لە واقیعدا باوە ئەوە نییە کە فیکرێکی تایبەت بانگەشەی بۆ دەکات یان دەخوازێت ئاراستەی بکات یان لە ماوەیەکی کورتدا ئەزموونێک و فۆرمێکی دیکەی جیاواز بیخوڵقێنێت یان لە قۆناغێکی کورتدا پرۆژەیەکی دیکەی چڕ پیادە بکات .با ئەوەشمان لە یاد بێت هەمیشە ناکۆکییەکی ریشەیی لە نێوان ئەزموونی پیادەکراو و فۆرمە حکومڕانییە جیاوازەکانی دەرەوەدا هەیە ،هەروەها دەبێت ئەوەش دووپات بکەینەوە کە ئەو ملمالنێ فیکرییەش هەمیشە خاڵێکی باشە ئەوەندەی پابەندی کۆڵەکەکانی
پرسیاری سەرەکی ئەوەیە چی بکرێت بۆئەوەی ئەم سێ الیەنە سەرەکییە وەک یەک تیم کار بکەن؟ بەرژوەندییە گشتییەکان دەبێت ،نەوەک بەرژەوەندی تایبەتی بەرتەسک. بەداخەوە ،راستییەکی تاڵی کۆمەڵگەی ئێمە نەبوونی کاریگەری فیکرە ،ئەوە ئەگەر پرۆسەیەکی پێگەیشتووی لەو جۆرە هەبێت .چاندن و گۆرینی فۆرمەکانی حکومڕانی پێویستی بە دامەزراوەی سیاسی و فیکری و ستراتیژی لە ناو و دەرەوەی پارتی سیاسی هەیە کە توانای هەبێت گوێی لێبگیرێت .پرۆژەی سیاسی پێویستی بە پرۆژەی فیکرییە ،پێویستی بە پاڵپشتی ناوەند و دامەزراوەی فیکری هەیە کە هەموو هەوڵەکان لە ماندووبوونی تاکە کەسەوە بکاتە پرۆژەی دەستەجەمعی و فشاری ئەکادیمی و سیاسی و مەدەنی بەکاربهێنێت بۆ بەرگری کردن لە پرۆژەکە بەاڵم بەداخەوە زۆر جار ئەم پەیوەندییە کە تەواوکەری یەکترن لە ناو کۆمەڵەگەدا بوونی نییە .ناوەندەکانی فیکر لە واڵتە عەرەبییەکان باشترین نموونەن ،دونیایەک ناوەندی لێکۆڵینەوەی گەورە هەن و بودجەی فراوانیان هەیە بەاڵم کەمترین کاریگەریان لەسەر رەوت و دۆخی سیاسیو شێوازی حکومڕانی و پەرەسەندی سیاسی واڵتەکان هەیە. لێرەوە ،ئیتر ئاڵەنگارییەکان و ملمالنێ کەلتوورییەکان و بەرژەوەندییەکانی پارتە
سیاسییەکان لە ناو حکومەتدا دەستپێدەکات و بەریەک دەکەون و دیدە جیاوازەکان رەنگ دەدەنەوە ،لەگەڵ دەستپێکی کاری حکومەت ،پرسیاری سەرەکی ئەوەیە چی بکرێت بۆ ئەوەی ئەم سێ الیەنە سەرەکییە وەک یەک تیم کار بکەن؟ چۆن زەمینە خۆش بکرێت بۆ ئەوەی پێکەوە هەڵبکەن و بەیانیان لە دڵەوە ،بە ئاسانی و بە سادەیی بە یەکتر بڵێن رۆژباش! چۆن هەرەشە دەرەکی و ناوخۆییەکان ئیدارە بدەن؟ چۆن گرفتە سیاسی و عەشایری و کەسایەتیەکانو ئالۆزبوون و گرێ سیاسییەکان تێدەپەرێنرێت؟چۆن یەک پالنی ستراتیژی ئامادە دەکرێت کە نوێنەرایەتی ئیرادەی خۆیان و بەرژوەندی هاواڵتی بکات؟ چۆن پارسەنگی بەرژوەندییە ئاڵۆزەکان رادەگیرێت؟ چۆن هیچ الیەنێک ئەوەی تر قووت نەدات؟ راستە ئەوەی دێتە ناو پانتایی کاری حکومەتەوە هەڵبژێردراوی پارتێکی سیاسییە بەاڵم ئەوان لەوێن بۆ ئیدارەدانی بەرژەوەندی هاواڵتی ،دارشتنی سنوورێکی ئاشکرا لە نێوان ئەو دوو پێگەیەدا کاری سەرەکییە .بەرجەستەکردنی ئەو بەرژوەندییە یان نەکردنی ،رەوایەتی بەرنامەی پارتە سیاسییەکە دەخاتە ژێڕ پرسیارو مەترسییەوە .هەربۆیە ،رەفتاری دەوڵەتداری ستاندەر تێگەیشتنێکی فراوان و بڕوایەکی تۆکمە بە مافی هاواڵتی دەخوازێت .کە دەڵێین بەرژوەندی هاواڵتی مەبەستمان راستگۆیی پرۆگرام و شەفافیەتی نییەت و سەرخستنی ئەو بەرنامە ستراتیژیەیە کە دەبێت هەر سێ الیەنەکە لە سەری کۆک بن.
پارتی سیاسی کوردی لە دوڕیاندایە، دوریانێکی مەدەنییانەی دیکە
ئەوەی لە ئێستادا لە دیمەنە سیاسییەکدا ونە ،نەبوونی یەک وێنەی سێ قۆڵییە بۆ گوزارشت کردن لە شەرعیەتی حکومەت .هەر بۆیە کارەکە دەخوازێت زەمینەیەکی شیاو بۆ گفتوگۆی پیشەیی و حکومی برەخسێت ،بەداخەوە ئەوەی دەستبەجێ دەستپێشخەری نەکات دواتر لە پرۆسە و پێشبرکێی دامەزراندنو خۆ سەلماندندا لەناو حکومەتدا دوادەکەوێت، ئەمەش بە زیانێکی فراوان لەسەر پێکهاتەی پارتە سیاسییەکە خۆی دەکەوێتەوەو لەپاش چوار ساڵی ئاییندە ئەو زیانە دێتەوە رێی.
کارکردن بۆ هێنانەکایەی هارمۆنیەتێکی پیشەیی و دەوڵەتداری گونجاو لە نێوان وەزارەتەکان و پارێزگاکان و ناوچەکان حکومەت دەپارێزێت لەوەی ببێتە چەند دوڵێکی قووڵی بێ دەنگی سەردەمی شاخ، با هەموو وەزارەتەکانیش پڕ کۆمپیوتەربنو با بانگەشەی حکومەتی ئەلکترۆنیش بکەین کە ئەو ئیرادە سیاسییە تەرجەمە نەکرێتە پالنی ستراتیژی و رەنگدانەوەی دیدە شەراکەت و هاوبەشەکە کاریگەرانە لە واقیعدا نەبێت کۆمەڵگە و لە ناویشیاندا گرۆپە سیاسییەکان بەرەو پوکانەوە و هەڵدێر دەبات .با لە بیرمان بێت ئەم حکومەتە تەنیا حکومەتی الیەنی براوە نییە ،بە مەرجێ رەفتاری الیەنەکانی دیکە لە ئاستی پابەندبوون بە چاوەڕوانییەکانی هاواڵتیدا بن ،واتە بەرپرسیاریەتییەکە لەسەر شانی هەر سێ الیەنەکەیە. پارتی سیاسی کوردی لە دوڕیاندایە، دوریانێکی مەدەنییانەی دیکە ،سەربار بە هەموو کێشەکانی رابردوو کە هەموومان ئاگاداریین ،لە بەردەم هەلومەرجێکی دیکەدایە بۆ ئەوەی سەرەتاییەکی دیکە لە دۆخێکی تا رادەیەک جیاواز ،ئەگەر تێکنەجێتەوە! تۆمار بکات .پارتی سیاسی کوردی تەنها دەتوانێت بە شێوازی حکومڕانی دادپەروەرانە و واقیعانە هاواڵتی ئاشتبکاتەوە و شەرعیەتی خۆی لە رێگای پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری و رەفتاری دەوڵەتدارییەوە بپارێزێت. با چاوەڕوان بین ،ئاییندە هەرگیز نەکەینە قوربانی رابردوو ،هەرچەندە جەبر و ئامادەیی رابردوو سێبەرێکی رەشی تۆخە.
وو� د ی��دو�� ب ۆ� چ�� ن
18
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
وانەیەك لە عەلی عیزەت بیگۆڤیچەوە
بەڕێز عەباس دونیای ئێمە وای لێهاتووە ئەوەی بەڕێوەی دەبات رقە! نووسەرو رۆشنبیری ناسراو “مەریوان وریا قانع” لە دواهەمین كتێبی خۆیدا بەناونیشانی “بیركردنەوە لە سەردەمە تاریكەكاندا” لە هەڵسەنگاندنی كۆمەڵگەی كوردی و ئەو دۆخەی حیزبە دەسەاڵتدارەكان دروستیانكردووە ئاماژە بەوە دەكات ئەم هێزانە دونیایەكیان دروستكردووە “ئەوەی بەیەكەوەیان دەبەستێتەوە رقی
گەورەی هەر بەشێكیانە لەوی تریان”. سیاسییەكان و هێزەكان ملمالنێی دروست لەگەڵ یەكدیدا ناكەن و كەمترین لێبوردەیی لەنێوانیاندا نیە ئەوەی كۆیان ناكاتەوە خەمی نیشتیمان و داهاتووی ئەم میللەتە ستەمدیدەیە! لە نەهامەتی نەتەوەی كوردە بەشێكی گرنگی رۆشنبیرەكانیشی توانای دیالۆگكردنیان لەگەڵ یەكدیدا نییە ،كەمترین جیاوازی بۆچوون لەنێوانیاندا وادەكات قسە لەگەڵ یەكدیدا نەكەن و بەیەكەوە دانەنیشن و بكەونە تۆمەت بەخشینەوە بۆ یەكتری! تێكستێكی جوانی “وەفا عەبدولڕەزاق” هەیە لە رۆمانی “سەمای كەزی و ڕووبار” كە دەڵێت “بۆ ئەوەی خۆر بكاتە پۆشەن و درزەكانی ژیانی پێ پینە بكات ،دەبێت لە بەراییدا لە خۆیەوە دەست پێبكات ،ئەگینا ئەویش چون ئەوانی لێ دێت” بەشێكی گرنگی سیاسیی و رۆشنبیرەكانی ئێمەش بەو هەموو كێشەو گرفتە قوڵەی هەیانە دەیانەوێت دونیای ئێمە رزگاربكەن ،بەبێ ئەوەی خودی خۆیانیان رزگاركردبێتو پەیوەندییە ئینسانیو مرۆییەكان لە خۆیاندا هەبێت! “عارف فەرمان” رۆمانێكی گرنگی هەیە بەناونیشانی “ئەفغانی” ،كە لەو رۆمانەدا وێنەی تاكی ئەفغانیمان بۆ رووندەكاتەوە لە دیدی ئەوانیترەوە كە چەند وێنایەكی ناشرینی هەیە بەهۆی ئەو دۆخە سیاسی
و كۆمەاڵیەتی و فەرهەنگییەی كە هەیەتی، پاڵەوانی رۆمانەكە كەسێكە بەناوی “عەلی” بەهۆی نالەباری دۆخی سیاسییەوە بە ناچاری كۆچ دەكات بۆ ئێران ،لە ئێراندا كەس بەناوی راستەقینەی خۆیەوە بانگی ناكات ،دەچێتە هەر شوێنێك و بەری هەرچی كەسێك بكەوێت بەناوی “ئەفغانی”یەوە بانگی دەكەن ،وەك ئیهانەیەك پێیدەوترێت ئەفغانی كە بەمانای بێ فەرهەنگ و تلیاك كێش و جەردە دێت كە تەعبیرە لە جۆری ژیان لە ئەفغانستاندا! مەبەستمە بڵێم كوردیش ئەو دۆخەی تێیدا ژیاوەو تێییدا دەژێت بەشی هەرە گرنگی تاكەكانی بەردەوام لە توندوتیژی و رقدا دەژین و كەمترین سەركردەو سیاسییمان هەیە روئیاكانی خزمەتی نیشتیمان بێ جیاوازی بكەن ،بەڵكو زۆرتریان بە ئەتوارو كردارو جۆری بەڕێوەبردنیان زیانێكی ئێجگار گەورەیان لە میللەتی كورد داوە ،تۆ بڵێی وێنەی تاكی كوردی هەمان وێنەی تاكی فغانی نەبێت لە دەرەوە وەك ئەوەی “عارف فەرمان” لە رۆمانی “ئەفغانی” باسی دەكات؟ كۆمەڵگاو سیاسەتی كوردی هێشتا سەر بە كۆمەڵگاو سیاسەتی تەقلیدییەو بەتەواوی نەچۆتە ناو كۆمەڵگاو سیاسەتی هاوچەرخەوە ،پەیوەندی و گوتارو جۆری ملمالنێكان و ئیدارەدانی وامان پێدەڵێت كە لەسەر بیركردنەوەو هزر بنیات نەنراوە .بەپێی
ئەو چەمكەی زانای دەروونزانی بەناوبانگ “ئەلفرێد ئەدلەر” كە یەكێك بووە لە هاوڕێ نزیكەكانی “سیگمۆند فرۆید” ،كورد لە “گرێی بە كەمی”دا دەژێت واتە توانای گەشەكردن و پەرەسەندنی نییەو توانای چارەسەركردنی كێشەكانی نییە! یەكێك لە سودو بەهاو نرخی مێژوو سوودبینینە لە ئەزموونی گەالن و كردارو رەفتارو بیركردنەوەكانیان ،كە كورد تا ئێستا ئەمەی نەكردووەو نایكات! “عەلی عیزەت بیگۆڤیچ” یەكێك لە سەركردە دیارو ناسراوەكان و سەرۆكی بۆسنەو هەرسك بووە لەنێوان سااڵنی 1996-1990وە ئەندامی ئەنجومەنی سەرۆكایەتی بووە لەنێوان سااڵنی ،2000-1996پێش ئەوەی ببێت بە سەرۆك واتە پێش سااڵنی نەوەتی سەدەی پێشوو چاالكی سیاسی كردوەو لە دامەزرێنەرانی پارتی كاری دیموكراتییە ساڵی 1989چەند جارێك زیندانی كراوە لەسەر چاالكی سیاسی و نووسینەكانی. بیگۆڤیچ وەك سەركردەیەكی كاریگەر ناسراوەو ئەو كردارو بۆچوونەكانی ناوبانگێكی جیهانیان پێبەخشیوە ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ هەوڵدان و تێكۆشانەكانی، بیگۆڤیچ دەڵێت“ :لە پۆلەكانی دواناوەندیدا زۆرتر خوم دایە خوێندنەوە زیاتر لە خوێندن هەموو نوسینە فەلسەفیە گرنگەكانی
ئەوروپام خوێندەوە كە من ئەو كات هێشتا الوێكی 19-18ساڵە بووم ئەودەم حەزم لە هیگڵ نەدەكرد بەاڵم دوایی رام گۆڕی لەو كتێبانەی كە كاریگەریان لەسەرم جێهێشت كتێبی (التطور البناء االبداعی) برغسۆن و (نقد عقل المجرد)ی كانت و وە (انحطاط الغرب)ی شپینگلەرە! “هەموو كارەكانی دیستۆڤیسكی و تۆڵستۆیم خوێندۆتەوە، دەكرێت بڵێم هەموو نووسینەكانی كانتیشم خوێندۆتەوە .بێگومان ئەو خوێندەوارییە كاریگەری گرنگی لەسەر هزرو دونیابینی بیگۆڤیچ دروستكردووەو پێمان دەڵێت چەند گرنگە سیاسی خوێنەربێت ،چ خوێنەرێكیش ئەو كتێبانەی بیگۆڤیچ خوێندویەتیەوە لە كتێبە گرنگ و ئاڵۆزەكان بووە كە تێگەیشتنیان ئاسان نییە! بیگۆڤیچ لە سااڵنی هەشتاكان زیندانی دەكرێت لەگەڵ ئایدۆلۆجیای دەسەاڵتدار ناكۆك دەبێت پێش ئەوەی بۆسنە سەربەخۆیی رابگەیەنێت ،ساڵی 1983بە داواكاری گشتی دەڵێت“ :من یوگسالڤیام حكومەتەكەیم بەاڵم خۆشدەوێت، خۆشناوێت” .بیگۆڤیچ لە یادەوەرییەكانیدا دەنووسێت“ :كاتێك ئازادكرام لەبارەی دادگایكردنەكەمەوە چەندین چاوپێكەوتنم لەگەڵدا سازكرا ،گرنگترین پرسیارێك كە دوای سەركەوتنەكانی هەڵبژاردنی 1990وە
لێم كرا ،ئایا هیچ تۆڵەكردنەوەیەكتان دەبێت لە شیوعیەكان دوای ئەوەی كە پێیان كرا بە تۆو هاوڕێكانیشتان كرد؟ لە وەاڵمدا وتم :نەخێر هیچ تۆڵەكردنەوەیەكمان نابێت هەرئەوەش رویدا ،هەموو ئەوانەی لە دادگایكردنەكە بەشداربوون دادوەر، ئەفسەری لێكۆڵینەوە ،داواكاری گشتی زۆر بە ئاساییانە ژیانی رۆژانەیان بەڕێكردو ئەركی خۆیان جێبەجێدەكرد بگرە هەندێكیان لەسەر هەمان پۆستی پێشوویان مانەوە” ،ئەمەش دووربینی و لێزانی بیگۆڤیچ دەردەخات و بە رقەوە سیاسەتی نەكردووە! هوشیارو بە ئاگابووەو زانیویەتی ئەوانیش قوربانین! كاتێك پارتی كاری دیموكراتی دادەمەزرێن زۆرینەی كەسانی پسپۆڕو شارەزان وەك حكومەتێكی بچوكراوە كە بریتین لە پزیشك و پارێزەرو ئەندازیارو لێكۆڵەرو رۆژنامەنوس و مامۆستاو نوسەرو موزیكزان و ئەكتەرو خوێندكارو پێش نوێژی مزگەوت و ئابوریزان و كەسی هونەری ،بیگۆڤیچ زانست و زانیاری بە بایەخ زانیوەو هەرزوو هەستی بە گرنگیان كردووە هەموو شتێكی كورت نەكردۆتەوە لە سیاسەت و حیزبایەتی بە خاتری ئەوەی خۆی تێیدا كار دەكات ،لە شوێنیكدا دەڵێت: “بە هیچ پیاوێكی بلیمەت و دانای سیاسەت سەرسام نەبووم ،بەالی منەوە ئەوانەی شایەنی ئەوەن ئەوا پیاوانی زانست و وێژەن”.
سەرۆكایەتی هەرێم و كێشەكانی ناسیونالیزمـی كوردی
ناسیونالیزمی كوردیو مەسەلەی نوێنەرایەتی كردن
ئەبوبەكر عەلی
بەشی پێنجەم گەر زۆر نەڕۆینە قواڵیی مێژوەوەو تەنها هەندێ الپەڕەی مێژووی نوێو هاوچەرخی كورد هەڵبدەینەوە ،دەبینین نوێنەرایەتیكردن كێشەیەكی زەقو دەركەوتەیەكی قەیرانێكی قوڵیشە ،كە قەیرانی دابەشبوونو یەكتر قبوڵنەكردنو لە دەالقەی بچووكەوە سەیری یەكتر كردنە! .ئاماژەمان بە میرنشینە كوردییەكان لە سەدەی ()16دا كرد، كە چۆن میرە كوردەكان رازی نەبوون یەكێ لە نێوخۆیاندا نوێنەرایەتیان بكاتو الی سوڵتانی عوسمانی وەك سەرداری كوردان ناوببرێت .ئەم دۆخو بیركردنەوە لە مێژووی نوێشدا بەهۆی زیاد لە هۆكارێكی بابەتی و خودییەوە گۆڕانكارییەكی ئەوتۆی بەسەردا نایەت ،دیسانەوە زەبری گەورە لە كوردو ناسیونالیزمە بەراییەكەی دەدات. دەبێتە كۆسپ لەبەردەم گەیشتن بە ئامانج نەتەوەییەكان و كاركردنی جددیو بەرفراوان لە پێناو پێكهێنانی قەوارەی سەربەخۆی نەتەوەیی ،وەك بەركەوتەیەكی مێژووییو یاساییو ئەخالقی پاش هەڵوەشاندنەوەی حوكمڕانی مەلیك مەحمود لە كوردستانی باشوورو كۆماری كوردستان لە كوردستانی رۆژهەاڵت ،لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم ،دەبینین جگە لە پیالنی ناحەزانو هێزە كۆلۆنیالیستیو داگیركارانو زلهێزانی خاوەن بەرژەوەندی ناڕەوا لە ناوچەكەدا، رێبەرەكانیان بۆ نوێنەرایەتیكردنی مەسەلەی كوردو قسەكردن بە ناوی نەتەوەوەو دواندنی واڵتان و كۆمەڵگەی گەالن و نەتەوەكان بەم ناوەوە ،رۆڵی بەرچاوی هەبوو لە بەناكامی مانەوەیانو قەتیسمانیان لە سنورێكی جوگرافی بەرتەسكو ناوچەیدا .وە لەوەی نەتوانن سیمایەكی نەتەوەیی گشتگیر بە خۆوە بگرن ،بەوەش بەرامبەرەكان ناچار بكەن ،یاخود بیانهێننە سەر ئەو قەناعەتو رایەی حسابێكی زۆرتریان بۆ بكەن .ئەوەش درێژەدان بوو بەو فەرهەنگەی كە دەڵێت: یان دەبێت هەمومان سەرۆك بین یاخود
سەرۆكمان ناوێتو با بێگانەكان سەروەرمان بن یاخود هەریەك لە ناوچەی خۆماندا سەروەر بین! كە دیارە ئەوە كاری نەكردەیەو بەرەنجامەكەی درێژەدانە بە حوكمی بێگانەو هێزە دەرەكیەكان ،ئەم كێشەیە لە كوێوە سەرهەڵدەدات؟ بۆچی تاكو ئێستا درێژەی كێشاوەو چارەسەر نەبووە؟ .دەتوانین چی بكەینو لەوانەش سەرۆكو سەرۆكایەتی هەرێم رۆڵیان لەم نێوەندەدا چی بێت؟، كە النی كەم لە رووی یاساییەوە ئاماژەن بەوەی كوردستانی باشوور با لە چوارچێوەی دەوڵەتیشدا نەبێت ،سەرۆكی هەیە .كە دیارە ئێمە پێشتر نەگەیشتووین بەو دۆخە. بۆ وەاڵمی پرسیارەكان ،هۆكاری دۆخەكە زۆرە ،لەوانەش نەبوونی دەسەاڵتێكی ناوەندیی پێش مۆدێرن كە بنەماڵەیەكی كورد فەرمانڕەوایی تێدا بكات ،هەڵكەوتەی جوگرافی كوردستانو دوورە دەستیو درێژەكێشانی فەرهەنگی خێڵو ناوچەگەری، لە مێژووی هاوچەرخیشدا ،حیزبی كوردیو ئایدۆلۆژیاو نوخبە نوێكانیش كە ئاماژەبوون بە تێپەڕاندنی فۆرمە كۆنەكانی دابەشبوون لە كۆمەڵگەدا ،سەرەڕای بە تەواوی تێنەپەڕاندنی ئەو فۆرمانە ،خۆیان جارێكی تر رۆڵی خێڵ و ناوچەگەرێتی و میرنشینیان بینیەوە! مانەوەی زۆنی دەسەاڵتی حیزبی لە هەرێمدا دوای زیاتر لە ( )27ساڵ لە دەسەاڵتی حوكمڕانی خۆماڵی ،ئەو بێ متمانەیی و دابەشبوونە سیاسیەی لە ئارادایە ،بەڵگەی زیندوون لەسەر ئەو لێكدانەوەی سەرەوە .ئەوەش دەریدەخات كە لە ئێستادا دووبارە بیناكردنەوەی چەمكی ناسیونالیزمو نیشمان و دیموكراسییو سیستم، پێویستیان بە تێپەڕاندنی ئەم فۆرم لە حیزبو كاری حیزبی هەیە .كە ئەویش بە دەوڵەت دەكرێت ،یاخود النی كەم بە چارەسەركردنی كێشەو ناكۆكیەكانی ناو هەناوی فۆرمی نیمچە دەوڵەتی هەرێمو زاڵبوون بەسەر دابەشبوونەكانداو هێنانە كایەی ئاستێكی ماقوڵ لە حوكمی دامەزراوەكان و یاسا و بە نیشتمانی كردنی هێزەكانو بە زانستیكردنی چارەسەرەكان دێتە دی .چاكسازیش دەتوانێ لەم سەرەڕێگایەدا یارمەتیدەر بێت ،چیرۆكی حزبی كوردی و مەسەلەی ناسیونالیزم كوردی و نوێنەرایەتیكردنو دروستكردنی رەمزی هاوبەش ،چیرۆكێكی درێژە و لە شوێنو كاتی تریشدا لە سەری وەستاوین .یەكێ لە كێشە گەورەكانیش لەم روەوە تێكەڵبوونی حیزبە لەگەڵ دامو دەزگاكانی حكومەت وسنوردانانە بۆ كارایی یاساو پێوەرەكان بۆ بەڕێوەبردنو دابەشكردنی سەرمایەی مادی و رەمزی لە نێوانیاندا.
كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و كێشەی نوێنەرایەتی كردنی دۆزی كورد
لەهەر كاتو شوێنێكدا مەسەلە و دۆزێك لە ئارادابوو ،ئەو پرسیارەش دێت كایەوە كە كێ نوێنەرایەتی دەكاتو چەند ئەو مافەی هەیە و گەر مافیشی هەبوو توانای بەرگریلێكردنو بەرەوپێشبردنی دۆزەكەی هەیە؟ .
ئەو دەوڵەتانەی كێشەی كوردیان هەیە پرسی نوێنەرایەتیكردنی گەل
یەكێ لە كێشە گەورەكان لەم رووەوە تێكەڵبوونی حیزبە لەگەڵ دامو دەزگاكانی حكومەت و سنوردانانە بۆ كارایی یاسا وتراوە دۆزو مەسەلە هەرچەندە رەوا بێت پارێزەری ناسەركەوتوو دەتوانێ لە دەستی بداتو زایەی بكات ،ئەوەش بە درێژایی مێژوو یەكێ لە كێشەكانی كورد بووە ،كە هۆكارەكانی پشتیشی بابەتی و خودین .هەڵبەت یەكێ لە كۆسپە گەورەكانی بەردەم ناسیونالیزمو دۆزی كورد لە سەدەی رابردوودا ،دانپیانەنانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بووە بە شۆڕش و راپەڕینە كوردییەكاندا ،وەك شۆڕشی گەلێكی بن دەستو ماف زەوتكراو ،بە حوكمی ئەوەی كوردستان بە واڵتێكی كۆلۆنیا لێكراو نەناسراو لە چوارچێوەی قەوارە نوێكانی: عێراق ،توركیا ،ئێران ،سوریا سەیری كراوە! كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دوای پێكهاتنی ئەم قەوارانەو دابەشبوونی كوردستان، كوردی وەك (گەل) بەو جۆرەی لە یاسای گشتی نێودەوڵەتی و بەڵگەنامەكانی نەتەوە یەكگرتووەكاندا پێناسەكراوە ،نەناسی و دانی پێدا نەنا!! وەك بەشێ لەوەش دانی بە شۆڕش و بەرهەڵستیە چەكداریەكەشیدا وەك شۆڕشی رەوای گەلێك بۆ بەرگری لەخۆكردن و رزگاری نەنا .ئەوەش وایكرد لۆژیكی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیو دەسەاڵتە سەركوتكارەكانی ئەو واڵتانەی كوردیان بەسەردا دابەشكراوە ،زۆر جیا وازیان لە نێواندا نەمێنێ! بەڵكو ئیرادە نێودەوڵەتیەكە بوو بە پاشكۆی ئیرادە نێوخۆییەكەی ئەو واڵتانە .بە حوكمی ئەوەی مەسەلەی كورد وەك مەسەلەیەكی نێوخۆی ئەو واڵتانە(واتە بەدەر لە مەسەلەی گەلێك) ناسراو بەجێهێڵرا بۆ خۆیان ،كە چۆنیان دەوێت و لە روانگەی بەرژەوەندیە نەتەوەییەكانی خۆیانو بە گوێرەی یاسا نیشتمانیەكانی خۆیان مامەڵەی لەگەڵدا بكەن! بەم جۆرە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی مافی نوێنەرایەتیكردنی مەسەلەی كوردی لە ناسیونالیزی كوردیو ناسیونالیستە كوردەكان سەندەوە ،بەم كارەیو هۆكارەش دەبێتە هاوبەشی راستەقینەی سەرجەم ئەو تاوانانەی لە مێژووی نوێی هاوچەرخدا دەرهەق بە كورد و گەلی كوردستان و خاكەكەی كراوە و ئەنجامداوە.
گەر ئەوەی پێشەوە حاڵی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیو تێڕوانینی ئەو بوو بێت بۆ دۆزی كوردو جۆری مامەڵە لەگەڵ كردنو پێناسەكردنی ،روونە مەسەلەكە بە گشتی بەجێهێڵراوە بۆ دەسەاڵت لەنێو ئەو دەوڵەتانەی كوردیان بەسەردا دابەشكرا ،ئەوانیش بە گشتیو بە ئاستی جیاواز ،نكولی كردن لە دۆزەكەیان وەك دۆزی نەتەوەیەكی گەورەی بێبەشكراو لە مافی پێكهێنانی قەوارەی سەربەخۆو دیاریكردنی مافی چارەنووسی خۆی ،گرتە پێش. ئەم سیاسەتەش لە هەندێ واڵت توندتر بوو لە وێنەی توركیا و لە هەندێ واڵتی تریشدا كەمێ خاوتر بوو ،بەاڵم لە جەوهەردا هەمان شت بووە ،كوردو ناسیونالیزمی كوردی هەر لە سەرەتای پێكهێنانی قەوارە نوێكانو دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی ناوچەكە دوای جەنگی جیهانی یەكەم و هەڵوەشاندنەوەی سەڵتەنەتی عوسمانی ،هەوڵەكانیان بۆ سەربەخۆیی خستە گەڕ .جواڵنەوەكانی شێخ مەحمود لە باشوور ،سمكۆ لە رۆژهەاڵتو شێخ سەعید لە باكور بەرجەستەی ئەم ئیرادەیەیان دەكرد .ئەم جواڵنەوە و راپەڕینانەش گەرچی سەرنەكەوتن ،بەاڵم پرسیاری رەوایەتیان سەبارەت بەكورد خستە سەر ئەم قەوارە نوێیانە ،بۆ ناوخۆو دنیایان دەرخست ،پاش هەڵوەشاندنەوەی سەڵتەنەتی فرەنەتەوەیی عوسمانی (كە لە راستیدا هەر لە ()1908 ەوە نەمابوو ناسیونالیستە توندڕەوە توركەكان بەو ناوەوە حوكمیان دەكرد)و پێوەرەكانی نەتەوە و نەتەوایەتی بۆ دامەزراندنی قەوارەی سیاسی ،كورد مافی خۆیەتی وەك چوارەم نەتەوەی گەورەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست خاوەن قەوارەی سەربەخۆی نەتەوەیی تایبەت بە خۆی هەبێت .لەو كاتەوە تاكو ئێستاشی لەگەڵدا بێت ،ئەوەی كوردی ناچار كردووە لە چوارچێوەی ئەم قەوارانەدا بمێنێتەوە ،بێ هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و الوازی خۆی وزەبرو زەنگی دەوڵەتەكانە .بەاڵم قەوارەكان هەرگیز ئارامیو ئاسایشی تەواویان بەخۆیانەوە نەدی .ئێستاش لە هەركات زیاتر ئەو كێشە زەقبۆتەوە ،بە حوكمی ئەوەی كوردو دۆزەكەی لەسەر ئاستی پارچەكاندا لە قۆناغێكی نوێی خۆیدایە .كە رەنگە دوای سەرەتای سەدەی بیستەم بە دەگمەن روویدابێت ،لە یەك كاتدا پارچە جیاوازەكانی كوردستان لە یەك كاتدا دۆخی سەرهەڵداندا بن. ئەم دەوڵەتانە یان هەر لە بنەڕەتەوە دانیان بە راپەڕینە كوردییەكان و دۆزی كوردو گەلی كوردستانو نوێنەرەكانیاندا نەناوە، یاخود گەر بەڕواڵەت ئەوەشیان كردبێت ،بە شێوەیەكی گشتی تاكتیك بووە وبۆ تێپەڕاندنی كات و لەقاڵبدانی دۆزەكە و سەركوتكردنی راپەڕینەكان ولە باربردنی خەونەكان ،یاخود سەپاندنی چارەسەری نیوەناچڵ وكاڵ و كرچو داڕنراو لە هەر رەهەندێكی نەتەوەیی راستەقینە بووە ،وەك میكانیزمێ بۆ لە پەلو پۆخستنی
ریفراندۆمە نافەرمیەكەی ()2005و ریفراندۆمەكەی ()2017یش بەڵگەیەكی حاشاهەڵنەگربوو بۆ قەناعەتی تاكی كوردستانی ناسیونالیزمەكەو تەنانەت كۆتایی پێهێنانی وەك ناسیونالیزمو بچوككردنەوەی بۆ ئاستی جواڵنەوەیەكی ئیتنیكی كە داوای هەندێ مافی فەرهەنگیو ئیداری سنوردار دەكات. توركەكان هەر لە سەرەتای كۆمارەوە تا سەرەتای نەوەدەكان ،نەك دانیان بە ناسیونالیزمی كوردیدا نەناوەو قبوڵیان نەكردووە كەس خۆی بە نوێنەری بزانێ، بەڵكو نكولیان لە بوونی كوردیش وەكو گروپێكی نەتەوەیی كردووە!! ئێرانیش لە سەردەمی رەزا شادا سیاسەتێكی نزیك لەمی هەبوو ،بە هەندێ جیاوازیەوە .جگە لە (تەكتیك)و وەك شێوازێك بۆ پاكتاوكردن وهەڵخەڵەتاندن و كات بەڕێكردن ،دانیان بە نوێنەرایەتی كردنی كەس بۆ ناسیونالیزمی كوردا نەناوە. عێراقدا كە هەر لەسەرەتاوە دۆخەكە هەندێ جیاواز بوو ،ئەمیش هەرگیز جیاوازییەكانی تا رووخانی رژێم جەوهەری نەبووەو لە ئێستاشدا بەشێكی ئەوەی كراوەو هاتۆتە دی لەدەست دەرچوونو لەژێر فشار و لە دۆخی نائاساییدا بووەو هەمووی قەناعەت نیە. لە (سوریا)ش دا مەسەلەكە تا دووهەزارەكانیش زۆر مەترەح نەبووە. حیزبە كوردییەكان خۆشیان زیاتر داوای مافی فەرهەنگی و دانپیانانیان بە كوردو فەرهەنگەكەیدا دەكردو ،هێشتا نەگەیشتبوونە داواكردنی دانپیانانیان وەك نوێنەری ناسیونالیزمێكی خاوەن دۆزی خاكو مافی چارەنووس. گەر سەرنجێ لە سەر مۆدێلی عێراق بدەین هەست دەكەین بەردەوام جۆرێك لە دانیشتن لەگەڵ الیەنی كوردیدا هەبووە ،بەاڵم ئەم دانیشتنانە چارەسەریان لێ نەكەوتۆتەوەو هەموو جارێ دوای هەموو شكستێكی دانیشتن و گفتوگۆكانیش گەڕێكی تری جەنگو شەپۆلێكی تری سەركوتو داپڵۆسینی حكومەت بۆ كوردو ناسیونالیزمەكەی بەدوادا هاتووە ،هەربۆیە دەردەكەوێت دانیشتنەكان هێندەی بۆ لە قاڵبدانو كات بەڕێكردنو پشوو وەرگرتنو خۆئامادەكردنەوە بۆ
گەڕێكی نوێی شەڕو هەندێ جاریش كێشە دروستكردن لەنێوماڵی كوردا بووە ،هێندە بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد نەبووەو لە قواڵییدا دانپیانانێكی راستەقینەی بەرجەستە نەكردووە .بە واتایەكی تر ،هەندێ جار دانپیانانی فێڵبازانەو بەسووك سەیركردنو هەندێ جاری تریش ناچارانە بووەو لەژێر فشاری شۆڕشو بەكارهێنانی كێشەی كور بوو وەك كارتی فشار دژ بە عێراق لەالیەن هێزی دەرەكیەوە . كورد لە بەرامبەر ئەم دۆخەدا لە سەرەتاوەو لە سەروبەندی پێكهێنانی قەوارە نوێكاندا، هەوڵی دا لەڕێی هەوڵدان بۆ پێكهێنانی قەوارەی سەربەخۆ و خۆنمایشكرد وەك نەتەوەیەكی جیاوازی خاوەن مافو خواستو كەسێتی ،دان بەم قەوارە نوێیانەدا نەنێت بۆئەوەی نەبێ بە بەشێ لەوان وپێكهێنانیان. بەاڵم دواتر لەژێر بێدەنگیو پەردەپۆشكردنی تاوانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و بەهێزبوونو خۆگرتنی دەوڵەتەكانو الوازی ناسیونالیزمی كوردی و كوردو گەلی كوردستانداو كاریگەربوون بە ماركسیزمو مۆدێلی چەپ بۆ چارەسەری نەتەوەیی لە چوارچێوەی قەوارەكاندا ،وە باڵوبوونەوەی فەرهەنگی ئۆتۆنۆمیخوازیی ،دانی بە قەوارەكاندا ناو داوای ئاستێ لە دانپیانانی فەرهەنگیو مافی ئیداری و بەشداری سیاسیو كۆتاییهێنان بە زەبرو زەنگو سیاسەتی نكولیكردنی كرد؟ .گەرچی ناخو زگماكی بێ دەنگو نەدوێنراوو پرسپێنەكراوی مرۆڤی كورد بوونو تێكەاڵوبوونی ئەمە بە فۆرمێ لە مۆدێرنە وسیكۆالریزمێكی توندوتیژی سەپێنراو لێرەولەوێ هەرگیز دانی بەم قەوارانەدا نەنا .ریفراندۆمە نافەرمیەكەی ()2005یش لە هەرێمی كوردستاندا كە ()%98.8ی هەموو بەشداران دەنگیان بۆ جیابوونەوە دا بەڵكو ریفراندۆمەكەی ()2017یش. بەڵگەیەكی حاشاهەڵنەگربوو بۆ قەناعەتی تاكی كوردستانی لە بەرامبەر ئەم قەوارانە لە دەرەوەی ملمالنێی سیاسیو حیزبیو لەكاتی بوونی بژاردەی سەربەخۆییدا . بەم جۆرە كورد لە مێژووی نوێو هاوچەرخی خۆیدا هەمیشە بەدەست نوێنەرایەتیكردنێكی یاسایی و كلتوری سەپاوەوە نااڵندوویەتی ،ئەو دەوڵەتانەی بەسەریاندا دابەشكراوە ،لەدەرەوەی خواستی ئەوەوە نوێنەرایەتی ئەمیشیان كردووە، هەڵبەت نەك بە ناسنامەی خۆیەوە ،بەڵكو وەكو بەشێكی سەركوتكراوی گەلی عێراق و توركیاو ئێرانو سوریا ،واتە دەوڵەت لە كاتێكدا كوردو بە تایبەتیش ناسیونالیزمی كوردی وەك گوزارشت دانەوەیەكی فیكری و سیاسی كورد لە ناسنامە و خواستەكانی وەك نەتەوەیەكی سەربەخۆ ،بە دوژمن زانیووە، یاسای گشتی نێودەوڵەتی ولۆژیكی هێزو دەستورە نیشتمانیەكان مافی قسەكردنی رەهایان بەناوی ئەوەوە بەبێ ناوهێنانی پێداوە!! كە ئەوەش سەرچاوەی تااڵونۆشینو هەست بە سوكایەتیكردنێكی بەردەوام بووە بۆ كوردو ناسیونالیزمەكەی.
ت�سە ن�سدرو�س ت�ی
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
17
کێشەی پزیشکەکەی گەرمیان
چۆن سەری هەڵداو بە چی کۆتایی هات؟
سەروەر‌ساالر‌چوچانى
دکتۆر گووگڵ!
د.ئارام‌عبدوڵاڵ
زهمهن-گهرمیان لەپاڵ کەمی دەرمان و کێشەکانی كهرتى تهندروستى لە گهرمیان ،زیاتر لە مانگێکە کیشەیەکی تر سەری هەڵداوە ،کە تێیدا دکتۆرێک ناچار کرا ناوچەی گەرمیان بەجێ بهێڵێ ،کە خەڵکی ناوچەکە شاهێدی بۆ دەدەن کە خزمەتی زۆری نەخۆشی ئەم ناوچەیەی کردووە. کێشەکە کاتێک سەری هەڵدا ،کە رۆژی ١٦ی ئایاری ٢٠١٩پیاوێکی تەمەن ٣٨ساڵ بەناوی سەالم ،لەکاتی نەشتەرگەریدا گیانی لەدەستدا. کەسوکارەکەی سەرەتا دکتۆریان تۆمەتبارکرد بە کەمتەرخەمی و هەڵە لە نەشتەرگەرییەکەدا. هەربۆیە د.ئارام عەبدوڵاڵ کە نەشتەرگەری بۆ سەالم کردووە ،دەستبەسەر کرا. دەستەبەسەرکردنی د .ئارام کە زیاتر لە پێنج ساڵە لە نەخۆشخانەکانی ناوچەی گەرمیان دەوام دەکات ،ناڕەزایی لەناو پزیشکانی نەخۆشخانەی
فریاکەوتنی کەالری لێکەوتەوەو ماوەی دوو رۆژ، وەکو ناڕەزایی دەوامیان راگرت. رۆژی ٢٠ی مانگی رابردوو ،د.ئارام عهبدوڵاڵ بۆ ماوەی نۆ رۆژ لەگەڵ پزیشکێکی بێهۆشکارو دوو کارمەندی تەندروستی لە زیندان راگیراو دواتر ئازادکرا .دواى ئازادبوونى د.ئارام له كهالر نهمایهوهو دەستی کردووە بە گواستنەوەی دەوامی خۆی و خێزانەکەی بۆ نهخۆشخانهى فریاكهوتنى سلێمانى. سەبارەت بەو کێشەیەو دەستبەسەرکردنی، د.ئارام بۆ “زهمهن” وتی“ :ئهو سكااڵیهى لهسهر من تۆماركراو دواتر دهستبهسهرکردنم ،نایاسایى بوو. چونکە دواتر سهندیكاى پزیشكانیش لە دژی ئەو رەفتارەی لەگەڵ من کرا له دهستهى مافى مرۆڤ سكااڵیان لەسەر دادوەرەکەش تۆمار کردووە”. دوای هەوڵی گواستنەوەی دەوامەکەی بۆ سلێمانی و جێهێشتنی نەخۆشخانەکانی گەرمیان و داخستنی عەیادەکەی و راگرتنی سەرجەم خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان ،لە تۆڕی
کۆمەاڵیەتی فەیسبووک ناڕەزاییەکی زۆر نیشاندراو باسی ئەوەیان دەکرد کە د.ئارام چەندە سوودی هەبووە بۆ گەرمیان بەتایبەت خەڵکی هەژارو کەمدەرامەت. سەبارەت بە پشتگیری خەڵکی ناوچەکە لە خۆی ،د.ئارام وتى“ :من نهشتهرگهریم به ههرزان دەکرد بۆ خهڵك ،نهخۆش ههبووه پێیوتراوە به ١٠ ملیۆن دینار نهشتهرگهرى بۆ دەکەن ،من به ٨٠٠ ههزار دینار بۆم كردووه ،تهنیا پارهى پێداویستیه تهندروستییهكان بووە”. د.ئارام عەبدوڵاڵ گومان دەکات کە كۆمهڵێك دكتۆرى تر لهپشت گەورەکردنی ئهو كێشهیەوهبن کە ئەمی تێدا دەستەبەسەر کرا .هۆکارەکەیشی ئەوەیە بێجگە لە هەرزانی نرخی نەشتەرگەرییەکان، ئەو خۆی چووە بۆ نەخۆشخانەی کفری تا نەخۆش نەیەت بۆ کەالر لەبەر خەرجی کەمتر. دوای گواستنەوەی دەوامی د.ئارام بۆ سلێمانی ،چەند چاالکوانێکی کۆمەڵی مەدەنی لە کەالر بە “زەمەن”یان راگەیاند :دهنگۆیهك ههیه
کە له گهرمیان ،لهالیهن كۆمپانیایهكى گهورهوه نهخۆشخانهیهكى ئههلیى بكرێتهوه .بۆیە گومان دەکەن ئەم کێشەیەی د.ئارام پەیوەندی بە کردنەوەی ئەو نەخۆشخانەیەوە هەبێ. كوردستان، پزیشكانى سهندیكاى دەستبەسەرکردنی د.ئارام لە کەالر بە “نایاسایی” ناوبردووە ،بۆیە له دهستهى سەربەخۆی مافى مرۆڤ، سكااڵیان تۆماركردووهو داوای ئاراستهى ههریهك له دادگاى لێكۆڵینهوهى كهالرو سهرۆكایهتى داواكارى گشتى کردووە ،کە بهپێى یاسا بهدواداچوون بۆ كێشهكه بكهن. “زەمەن” هەوڵیدا لێدوانی بەرپرسانی تهندروستى گهرمیان وەربگرێ سەبارەت بەم کێشەیەو دەنگۆی کردنەوەی نەخۆشخانەی ئەهلیی لە کەالر ،بەاڵم د.سیروان محهمهد ،بهڕێوهبهرى تهندروستى گهرمیان تەنیا ئەوەی وت“ :د.ئارام میالكى لهسهر تەندروستی گەرمیان نییەو لهسهر میالكى زانكۆى گهرمیانەو کەس نەچووە الی ئەوان سكااڵ تۆمار بكات بڵێ كه غهدرى لێكراوە”.
سوودەكانی سەرخەو شكاندن زهمهن پابەندبوون بەوەی كە لەكاتی خۆیداو بۆ ماوەی شەش بۆ هەشت سەعات نووستن ،باشترین ڕێگایە بۆ پاراستنی
تەندروستی .توێژینەوەكان دەڵێن سەرخەو شكاندنێكی كەم (كە بە زمانی ئاسایی خەڵك پێی دەڵێن كەروێشكە خەو) لە ڕۆژدا بۆ ماوەی ٢٠خولەك تا نیو سەعات ،سوودی خۆی هەیە.
سوودەكانی سەرخەو شكاندن لە نیوەڕواندا : -١وزەت زیاتر پێ دەبەخشێ . -٢باری دەروونیت باشتر دەكات . -٣وریاترت دەكاتەوە. -٤توانای كاركردنت باشتر دەكات . -٥بیركردنەوەت تیژتر دەكات و تەركیزت زیاد دەكات. -٦كاردانەوەت بۆ شتەكان خێراتر دەكات . -٧بەسوودە بۆ البردنی سترێسو خەمۆكی.
چ كاتێ باشە بۆ خۆكێشان؟ زهمهن پسپۆڕەكانی زانستی خۆراك كۆكن لەسەر ئەوەی باشترین كات بۆ خۆكێشان ،ڕاستەوخۆ دوای هەستانە لە خەو و پێش خواردنی نانی بەیانیە .بۆ ئەمەش پێویستە جلوبەرگی تەنك لەبەر بكرێت. *پێویستە ئەو كەسە هەموو ڕۆژێك لە هەمان سەعاتدا خۆی بكێشێ چونكە لە بەیانیدا بەشێوەیەكی گشتی كێشی مرۆڤ كەمترە لەچاو شەواندا. * بە گوێرەی نوێترین توێژینەوەی زانستی لە كۆمەڵێك زانكۆكانی ئەمریكا ،كێشانی لەش ڕۆژانە یارمەتی دابەزینی كێش دەدات لەو كەسانەی كە كێشیان زۆرە یان قەڵەون. * پێشتریش لێكۆڵینەوەیەكی تر لە زانكۆی
كۆڕنێڵ دەریخستبوو كە كێشانی لەش ڕۆژانە پاش ڕیجێم و دابەزاندنی كێش بە سوودە لە ڕێگریكردن لە دووبارە قەڵەوبوونەوە كە گیروگرفتێكی زۆر باوەو گەلێك كەس پاش ڕێجێمكردن دووبارە قەڵەو دەبنەوە. * هەروەها خانمان لە كاتی سووڕی مانگانەو چەند ڕۆژێك پێش دەستپێكردنی سووڕی مانگانە، كێشیان زیاد دەكات بە ڕێژەی ٢ــ ٤كیلۆ. * لە ڕابردوو كۆمەڵێك پزیشك بۆچوونیان وابوو كە كێشانی لەش ڕۆژانە كارێكی هەڵەیەو ڕێگری دەكات لە دابەزاندنی كێش بە پاساوی ئەوەی گوایە دەبێتە هۆی ساردكردنەوەی ئەو كەسە لە ڕێجیم كردن و وەرزشكردن. *هەروەها زۆر گرنگە ئەو كەسە لەگەڵ خۆكێشاندا ناوقەدی خۆی بپێوێ بۆ دیاریكردنی قەڵەوی ورگو توانەوەی ڕێژەی چەوری زیادەی ناوسك.
لە رۆژگارێکدا کە هەم کات و هەم پارە لە جاران خۆشەویستترن ،چی لەوە خۆشترە لە بری وەرگرتنی وادەی بینینی پزیشک و ئەنجامدانی چەندین پشکنین و خەرجکردنی پارەیەکی زۆر ،هەروەها بەسەربردنی کاتێکی زۆر لە نەخۆشخانەو کلینیکەکان ،دەست بۆ مۆبایلەکەی گیرفانت بببەیت و داوا لە د.گووگڵ بکەی جێگەی هەموو ئەوانەت بۆ بگرێتەوە؟ بەپێی توێژینەوەیەک لە ئەمریکا ٪٨٠ی خەڵک لەڕێی ئینتەرنێتەوە سێرچ بۆ بابەتە تەندروستییەکان دەکەن تا زانیاریی وەربگرن! ئایا ئەمە دیاردەیەکی باشە یان خراپ؟ لە راستیدا هەم بەڵێ و هەم نەخێریش ئاسان نین. پشتبەستن بە دکتۆر گووگڵ لەڕوویەکەوە باشە ،چونکە وایکردووە خەڵكی زانیارییەکی زیاتریان هەبێ سەبارەت بە تەندروستی و رێوشوێنەکانی خۆپارێزیی ،بەاڵم لە دوو رووەوە زیانی هەیە: .١زۆربەی خەڵکی ناتوانن سەرچاوەی متمانەداری پزیشکی بناسنەوەو زانیارییە نادروستەکانیش بە نرخی دروست وەردەگرن، بە تایبەت خوێنەری کوردزمان .بەمپێیە سەرچاوە بڕواپێکراوو زانستییە پزیشکییەکان زۆربەیان بە زمانی ئینگلیزین. .٢بەشێکی بەرچاوی ئەوانەی نیشانەی نەخۆشییەکی سادەیان هەیە ،لە ئینتەرنێتەوە وەها بە الڕێدا دەبرێن وادەزانن شێرپەنجەیانە! بۆ نموونە هەم هەاڵمەت و هەم شێرپەنجە لەش داهێزران و تایەکی کەم دروست دەکەن!. کەم هەفتە هەیە پێشوازی لە نەخۆشێک نەکەم کە بەهۆی “دکتۆر گووگڵ” تووشی دڵەڕاوکێیەکی زۆر بووەو بە ئاستەم دەتوانم باوەڕی پێبهێنم کە نەخۆشییەکی سادەی هەیەو نوقاڵنەکەی بەڕێز گووگڵ تەواو نییە! هەر هەفتەی رابردوو دوو خانم هاتبوون کە نیشانە سەرەتاییەکانی ئینزیالقی پشتیان هەبوو ،دەیانوت لە ئینتەرنێت خوێندوومانەتەوە یەکێک لە هۆکارەکانی ئەم جۆرە ئازارە ،هەبوونی گرێیەکی شێرپەنجەییە لە نزیک دڕکەپەتک. لە زانستی پزیشکیدا دەستنیشانی نەخۆشی پرۆسەیەکی ئاڵۆزەو تەنیا بە وتەی نەخۆشەکە دەستنیشان ناکرێ؛ بەڵکو سەرەتا پزیشک گوێ بۆ قسەی نەخۆش رادەگرێ و لە ئەنجامدا لیستێک هۆکار لە مێشکیدا گەاڵڵە دەبن .پاشان پشکنینی رووبەڕوو (سەریری) نەخۆشەکە وادەکات لیستەکە کورتتر ببێتەوە، هەندێجار پشتبەستن بە پشکنینی تاقیگەیی و وێنەی پزیشکی دەیگەیەنێتە بڕیاری کۆتایی. کەچی دکتۆر گووگڵ تەنیا بە گوێڕاگرتن بۆ نیشانەکانت لیستێک لە هۆکاری سادەو قورست پێدەدات! لە واڵتانی پێشکەوتوو دکتۆر گووگڵ هەراوزەنای گەورەتری ناوەتەوە ،بەوەی دڵەڕاوکێی هەندێک کەسی گەیاندووەتە نەخۆشیی دەروونی (هایپۆکۆندریاڵ سیندرۆم) کە یەکێکە لەو نەخۆشییانەی تێیدا کەسێکی تەندروست وا هەست دەکات نەخۆشییەکی سەختی هەیەو هەرچی پشکنین دەکات باوەڕناهێنێ و هیچ دکتۆرێك ناتوانێ وەاڵمی نیگەرانی و ترسە بێسنوورەکانی بداتەوە، پزیشکی دەروونیش بە ئاستەم دەتوانێ چاکیان بکاتەوە! بۆیە بۆ ئەوەی رۆڵێکی ئەرێنی بە دکتۆر گووگڵ بدەن لە ژیانتاندا ،تەنیا بۆ زیادکردنی رۆشنبیریی تەندروستیتان بەکاری بهێنن ،نەک بۆ دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکانتان ،لە هەموو بارێکیشدا تەنیا لە سەرچاوە زانستییە باوەڕپێكراوەکانەوە زانیاری وەربگرن و دڵنیا ببنەوە کە بابەتەکە پزیشک نووسیویەتی.
د� پ��ەروەردە و ن��وێ��� ن� ن
16
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
مانگی هەشت کۆنگرەی مامۆستایان دەبەسترێ؟
لە150هەزار‌ئەندامەوە‌کەمی‌کردووە‌بۆ70ههزار به‌رهه‌م‌مسته‌فا
عه‌بدولواحید‌محه‌مه‌د*
سێ كۆڵهكهی سهرهكی پرۆسهی پهروهرده پرۆسهی پهروهرده بهسێ كۆڵهكهی سهرهكی بهڕێوهدهچێ، میالك ،بیناو باڵهخانه ،پرۆگرامهكان ،دیاره چهند بنهمایهكی تریش ههن وادهكات پرۆسهكه بهباشیو بێ خهوش ئامانجی خۆی بپێكێ. به ڕای من وهكو پهروهردهكارێك بهپێی ئهولهویهت ،میالك له ههموویان گرنگتره ،راسته بیناو باڵهخانه گرنگه لهگهڵ ئهوهشدا دهكرێت بهبێ بیناش پرۆسهی خوێندن بكرێت ،ههروهها پرۆگرامیش كهچی دهشێت بهیهك پهرتوك پۆلێك فێر بكرێت ،ئهو شێوازه له زۆر شوێندا لهسهر وهختێك پیاده كراوهو مهبهستی پێویستیش تیایدا بهرجهسته بووه. پشت بهست بهو راستیه میالك له ههموو پێداویستیهكانی تر گرنگتره ،بێ میالك ئهگهر تهواوی فاكتەرهكانی تریش لهبهردهستدابێ، پرۆسهی پهروهردهو فێركردن بهڕێوهناچێ .جێگای ههڵوەستهكردنه ماوهی چوار ساڵه بههۆی نهبوونی دامهزراندنی میالكی پێویست، بهردهوام ئاڵۆزی له نێو قوتابخانهو خوێندنگاكاندا بهدیكراوه ،لهو چوار ساڵهدا نهگواستنهوه نهرێكخستنهوهی میالك سهقامگیری بهخۆیهوه نهبینیوه ،جۆرێك له دهست دهرچوونیش ههبووه ،ئهو شێوازه له مامهڵهكردن سهری كێشاوه بۆ خزم خزمێنهو تێپهڕاندنی دۆخهكه دوور له پێدراوه شهخسییهكانو رێنماییه دهركراوهكان. ئهوهی جێگای نیگهرانیه ،ئهو مامهڵه ناتهندروستو ناجێگیره بهكراوهیی هێڵراوهتهوهو چارهسهری بنهڕهتی بۆ نهدۆزراوهتهوه، پارساڵ دوای بهدواداچوونو كۆكردنهوهی داتای ورد ،ئهوهم بۆ روونبووه كێشهیهكی زۆر له میالكاتو پسپۆڕی پێویست ههیه، زۆربهی ئهو بۆشاییانه بهوانهبێژ پڕكرابووەوه ،ههموو ال ئهو راستیه باش دهزانین ،وانهبێژ بۆ بوارێكو بۆ زروفێكی دیاریكراو دهشێت پشتی پێ ببهسترێت ،بهاڵم بۆ چارهسهری ستراتیژیو زانستی دهبێ میالك ههبێ .له میالكیشدا پسپۆڕی پێویست دابین بكرێت، دیاریشه پرۆسهی پهروهردهو خوێندنی بااڵ دهزگای ئیداریی نین تاوهكو به چهند فهرمانبهرێك ئیداره بدرێت .بهڵكو دهبێت بهردهوام پێدراوهكانی بهپێی پێویستو سااڵنه پێبدرێت ،بۆ پشتراستكردنهوهی ئهو داكهوته (واقعه)چهند ئامارێك دهخهمهڕوو: .1سااڵنه به تێكڕا زیاتر له 120ههزار قوتابی تازه دەخرێنهبهر خوێندن ،ئهمساڵ ئهو خهماڵندنه وهكو خۆی دهرنهچوو بگره ژمارهكه بۆ 160ههزار بهرزبووەوه ،ههر ئهوهنده میالكی تازهی پێویسته. .2ئهمساڵ زیاتر له ( )700مامۆستاو سهرپهرشتیار خانهنشین بوون ،ههریهكهو لهوانه بۆشاییهكی بهجێهێشتووه ،بێگومان پڕكردنهوهی شوێنیان زۆر پێویسته ،چوار ساڵه خانهنشینی دهكرێت شوێنگرهوهش نهبووه. .3ئهو گرێبهستانهی له سنووری پهروهردهكان كراوه ،ژمارهیهكی بهرچاو وازیان هێناوه ،بۆ نموونه له یهك پهروهرده ( )255گرێبهست شوێنی خۆیان بهجێهێشتوه ،هۆكارهكان دیارن ،ئهوهی كرابێ بۆ شوێن گرهوهیان ،تهنیا بۆ ساڵهكانی ( )2015- 2014كراوه له دوای ئهوه نهكراوه ،ئهوانهش به قهد خۆیان لێكهوتوی خراپیان لهسهر میالك ههبووه. بێجگه لهوانهش ،وازهێنانو چوونه دهرهوهو مۆڵهتی بێموچهو درێژخایهنو دایكایهتی بهرێژهیهك سااڵنه ههر ههبووه ،كۆی ئهوانه بخهیه سهریهك رێژهیهكی بهرچاو له میالكات دهكات ،دواجار كاریگهری خراپی دهبێ ئهگهر رێكارهكان بهكراوهیی بهێڵرێتهوه كه به داخهوه تا ههنووكه وابووه ،بۆیه له كۆتایی ساڵی خوێندنی رابردوو ،من ئهم پێشنیازانهم بهمهبهسی چارهسهر بۆ بهڕێز وهزیرو الیهنه پهیوهندیدارهكان كرد: .1ئهنجامدانی پرۆسهی گواستنهوه بهمهرجێك له مانگی ئاب تێپهڕ نهكات. .2چهند لیژنهیهكی دهسهاڵت پێدراو ،پرۆسهی هاوسهنگكردنی میالك ئهنجام بدهن ،هیچ مهعقول نیه له ناوهندێكی خوێندن 10 بهشه وانهو كهمترو له ناوهندێكی تر 20زیاتر ههبێت. .3پڕكردنهوهی شوێنی گرێبهستهكان ،دیاره ئهوانه له بنهڕهتدا پلهو موچهیان له وهزارهتی دارایی دیاریكراوه ،ئیتر پڕكردنهوهیان گرفتێك دروست ناكات بهتایبهت بۆ پرۆسهی پهروهرده. له جیهانى پێشكهوتوودا ،الیهنی بهرپرس له پرۆسهی پهروهردهو فێركردن سهرنجو تێبینی ههموو الیهك وهردهگرن ،بۆ ئهوهی بتوانن بهباشی پرۆسهكه بهڕێوهببهن ،به تایبهت رێكخراو و سهندیكاو نهقابهكانی مامۆستایان ،كهچی لێره بهههستیارییهوه مامهڵه دهكهن ،یهكێتی مامۆستایانی كوردستان چهندین یاداشتو پڕۆژهی داوهته الیهنه پهیوهندیدارهكان بهردهوامیش داوای ئهوهی كردووه بهشدار بێت له رهنگڕێژكردنی بڕیارو راسپارهكان ،زۆربهی جاران به نهرێنی وهاڵم دراوهتهوه ،بگره ههندێك جاریش به تەنێكی غهریب لێكدراوهتهوه. یهك وتهی زۆر به نرخیش ههیه لهو بارهیهوه دهڵێت “گوێ له ههموو كهس بگرهو له ههموو كهسێكهوه فێربه ،چونكه كهس ههموو شتێ نازانێ ،بهاڵم ههموو كهسێك شتێك دهزانێ”. * سكرتێرى یهكێتى مامۆستایان
یهكێتی مامۆستایانی كوردستان رۆژی 1962/5/15دامهزراوەو یهكهم سكرتێری ئهم رێكخراوه ،ماموستا (كامل بهسیر) بووه. مانگی ئایاری ئەمساڵ یادی 57ساڵهی دامهزراندنی خۆی كردهوه. قۆناغی یهكهم كه به قۆناغی شاخو شۆڕشگێڕی ناسراوه ،ئهم رێكخراوه رۆڵی كاریگهری ههبووه له بههێزكردنی گوتارى نیشتمانییو پاڵپشتیی بزووتنەوەی کوردایەتیدا ،واته ئەندامەکانی ههم مامۆستا ههم پێشمهرگه بوون .ئهمه بێجگه له سهختی ئهو قۆناغهی لهو ساتهوهختهدا رێكخراوهكهی پێیدا تێپهڕیوه. قۆناغی دووەم قوناغی شارو ئازادبوونی كوردستانە كه ئهم قۆناغهیان جیاوازبوو بهوهی كاری رێكخراوهیی شێوازێكی نوێی وهرگرت .لهڕووی كارهكانیو گهیشتن به سهرجهم مامۆستایانو بارهگاكانی له قواڵیی شارو شارۆچكهكاندا كرانهوهو شانبهشانی ئهركه نیشتمانییهكان ئهركی پهروهردهو فێركردنیش رۆڵێكی تری ئهم رێكخراوهبوو. وێستگهیهكی دژوار قۆناغێكی دژواری ئهم رێكخراوه بریتی بوو له كهرتبوونی بهسهر دوو ئاڕاستهی سیاسیو حزبیی دا ،كه ئهویش له سااڵنی 1993و 1994 ئهو رۆژانهی شهڕی ناوخۆی دەستیپێکردەوەو دوو زۆنیی ،ئهم رێكخراوهشی گرتهوه. بهجۆرێك یهكێتی مامۆستایانێك له سلێمانی و یهكێتیهكى تر له ههولێر هەبوون كه ئهمهش كاردانهوهی خراپی لهسهر ڕۆڵی ئهم رێكخراوهو كاریگهرییهكانی لهسهر پهروهرده ههبوو. بێجگه لهوهی مامۆستایانی كرد بە دوو بهشەوە ،حزب وهك مۆرانه ئهم رێكخراوهی ههڵتهكاند بهوهی زیاتر ئهركه پیشهییهكهی خۆی وهالناو کەوتە ناو ملمالنێی سیاسییەوە. دوای کۆتاییهاتنی شهڕی ناوخۆ ،جارێكی تر رێكخراوهكه یهكیگرتهوهو بارهگای مهكتهبی سكرتاریهت له ههولێر كارهكانی بهڕێوهدهبرد .له ماوهی دوای راپهرین و ئازادبوونی كوردستان ،ئهم رێكخراوه كۆنگرهی نۆیهمو دهیهمو یانزهیهمی لەناو شار بهست . دوا كۆنگرهی ئهم رێكخراوه كۆنگرهی 12 بوو كه له مانگی 11ی ساڵی 2011بهسترا. بەپێی دەستووری یەکێتییەکە دهبوو ساڵی 2015كۆنگرهی 13ی ببهستایه ،بهاڵم تائێستا نە کۆنگرە بەستراوەو نە ههڵبژاردن كراوه بۆ سکرتارییەت. له قۆناغی شاردا ئهم هێزانه نوێنهریان لهم رێكخراوهدا ههبووه ههرچهنده مونۆپۆڵی
سهرجهم ئهم رێكخراوه لهالیهن یهكێتیو پارتییهوه كرابوو. نوێنهرایهتیهكان :یهكێتی ،پارتی، یهكگرتوو ،كۆمهڵ ،توركمان ،مهسیحی، زهحمهتكێشان .لهكۆنگرهی دوانزهدا دوو نوێنهرایهتی نوێ لهم رێكخراوه هاتنه پێشهوه كه ئهوانیش مامۆستایانی سهردهم (گۆڕان) و مامۆستایانی سهربهخۆ بوون. پێش بهستنی كۆنگرهی دوانزه ،یهكێتی مامۆستایانی كوردستان زیاتر له 125ههزار ئەندامی هەبوو ،هۆكارهكهشی ئهوهبوو كه ئهندامبوون ئارهزومهندانه نهبوو .ئابوونهش لهسهر لیستی موچهكه دهبڕا .بهاڵم له كۆنگرهی 12دا بڕیاردرا ئهندامبوون بکرێتە ئارهزوومهندانه ،بۆیە ئێستا ژمارهی ئهندامەکانی زیاتره له 70ههزار. بااڵترین دهسهاڵت لەم یەکێتییەدا ئهنجومهنی تهنفیزییه ،كه پێكدێت له 27ئهندام 15 ،ئهندامی سكرتاریهتو 12 سهرۆكی لقەکان .مهكتەبی سكرتاریهت پێكدێت له سهرۆكو دوو جێگرو 12ئهندامی سكرتاریهت ،لقهكانیش پێكدێن له 12لقو 24كهرت. هۆكارهكانی نهبهستنی كۆنگره 1ـ نهبوونی ئاشتهوایی سیاسیو تێكچوونی پهیوهندی هێزه سیاسییهكان كه كاریگهرى لهسهر دواخستنی ههڵبژاردنو كۆنگرهی یەکێتی مامۆستایان ههبووه بهتایبهت لهدوای داخستنی پهرلهمان لە ساڵی .2015
لە شەڕی ناوخۆدا یەکێتی مامۆستایان وەکو حزبەکان دابەش بوو
2ـ كێشهی دارایی بهتایبهت لهدوای سهرههڵدانی قهیرانی داراییو بڕینی بهشه بودجهی كوردستانو راگهیاندنی ئابووری سهربهخۆو ریفراندۆمهوه. 3ـ بڕینی ئهو هاوكارییهی وهزارهتی دارایی مانگانه دهیدا بهم رێكخراوه به ئێستاشهوه لهدوای دهستبهكاربوونی كابینهی ههشتەوە. لهماوهی ئهم چهند ساڵهدا چهندینجار سهرجهم لیستهكان كۆكبوون لهسهر ئهوهی كه كۆنگره ببهسترێ ،بهاڵم ئهو هۆكارانهی سهرهوه رێگربوونو دوا بڕیاریش ئهوهیه
كه مانگی ههشتی ئهمساڵ كۆتایی بێت به تازهكردنهوهی پێناس كه تهنیا هۆكاره بۆ دهنگدانو بهشداریكردن له پرۆسهكهو دواتر لهمانگى 10ی ئهمساڵ ههڵبژاردن بکرێ. یهكێتی مامۆستایانی كوردستان ئهندامه له رێكخراوی ناسوتی بهریتانیو ههرێمی ئاسیا باسفیك EIجیهانییو رێكخراوی عهرهبی بۆ پهروهرده. لهدوای بهسهرچوونی ماوهی ئهم خولهی سکرتاریەتی یهكێتی مامۆستایان، ههر شهش مانگ جارێك سهرۆكایهتی ئهم رێكخراوه ئاڵوگۆڕی پێدەکرێت لەنێوان پارتی و یەکێتیدا كه به (لیستی كوردستانیی) ناسراوە .پێشتر بهیهك لیست دابهزیبوون، بهاڵم پێناچێ ئهمجاره بهیهك لیست دابهزن، دووهم گهورهترین لیست لهم رێكخراوه مامۆستایانی سهردهم (گۆڕان)ه. ئابوونە چۆن خەرج دەکرێ؟ لە تێکڕای ئەو ئابوونەی وەردەگیرێ٪70ی بۆ خودی مامۆستایان خهرج دهكرێتهوهو له سندوقێكدا بهناوی (سندوقی دهستهبهری) هەڵدەگیرێ ،تائێستاو لهم خولهدا زیاتر له یهك ملیار دینار بۆ مامۆستایان خهرجكراوه، بهپێی ئهو خااڵنهی دهستهبهری دیاریكردووه. هەروەها ٪20ی ئابوونه بۆ كاروباری لقهكان خەرج دەکرێتەوەو ٪10ی بۆ كاروباری مهكتهبی سكرتاریهته .سهرجهم خهرجیهكان لهژێر دیوانی چاودێری دارایی حكومهتی ههرێمدایه.
ئامانج‌له‌‌تاقیكردنه‌وه‌ی‌خوێندكاران‌چیه؟ ڕه‌هێڵ‌ته‌ڵعه‌ت‌دزه‌یی ههر لهگهڵ دهستپێكردنی پرۆسهی فێربوون ،تاقیكردنهوه یان ههڵسهنگاندن بهشێك بووه لهم پڕۆسهیه .بهاڵم بهئامانجو شێوازی جیاوازو له ڕوانگهو دیدگای جیاوازەوە. ههر سیستمێكی پهروهردهو فێركردن لهههر واڵتێك شێوازێك لهشێوازهكانی تاقیكردنهوهو ههڵسهنگاندنی تایبەت بەخۆی ههیه ،فهلسهفهو تێڕوانینی زانایانی بواری پهروهردهو فێركردنی واڵتهكه دهست نیشانی دهكهن بۆ كام مهبهست تاقیكردنهوه بهخوێندكاران دهكهن. لهو واڵتانهی میتۆدی (مامۆستا -مەنهەج) پهیڕهو دهكهن كه گوزارشت له تێڕوانینی كالسیكیانه دهكات ،تیایدا مامۆستا وانه بهخوێندكاران دهڵێتهوه بهبێ ئهوهی خوێندكارهكان هیچ ڕۆڵێك لهم پڕۆسهیهدا ببینن. له مێتۆدی (مامۆستا -مەنهەج) تواناى وانهبێژی مامۆستا ڕۆڵێكی گرنگ دهبینێت له ههرێمی كوردستان تائێستا ئهم میتۆده بهكاردههێنرێ له سیستمی پهروهردهو فێركردندا كه ماوهیهكی زۆره زۆربهی واڵتانی پێشكهوتوو دركیان بهخراپی ئهم میتۆده كردووهو گۆریویانه به میتۆدهكانی تر كه تیایدا خوێندكار بهشێوازێكی تر فێردهكرێتو زانیارییهكان بهشێوازێك دهگهیهنرێته خوێندكار تا لهالی ببێته مهعریفهتو زانست. بۆ ماوهیهكی دوورو درێژ بهكاری بهێنێ و سوودی لێوهربگرێت له ژیانی خۆیدا،
بهپێچهوانهی میتۆده كالسیكیهكان كه تیایدا زانستهكان بۆ ماوهیهكی كورت له هزری خوێندكار دهمێنێتەوەو تهنیا بۆ تاقیكردنهوه بهكاری دههێنێ دواتر لهبیرو هزریدا نامێنێ. زۆرجار گوێمان لێدهبێ كه مامۆستاكان دهڵێن ،ئهوان بهڕوونی بابهتهكهیان چهندینجار بۆ خوێندكارهكانیان باس كردووه ،بهاڵم زوو لهبیریان دهچێتهوه ،یان خوێندكاران دهڵێن ئهوان بۆ چهندینجار بابهتهكه دهخوێنن ههركه دهچن بۆ تاقیكردنهوه یهكسهر له بیریان نامێنێ. ئهمه پێمان دهڵێت ئهم شێوازهی كه وانهی پێدهگوترێتهوه ههڵهیهو ئهنجامی باشی نییە .ئهم سیستمهو فهلسهفهو میتۆدەی بهكارهاتووه بۆ داڕشتنی سیستمی ههرێمهكهمان ،گونجاو نییه و ئامانجهكانی خۆی ناپێكێ. تاقیكردنهوه لهم میتۆده كالسیكیهدا
بۆ زانینی ئاستی زیرهكی خوێندكار بهكاردههێنرێت ،نمرهكان خوێندكارهكان پۆلێن دهكات بۆ (زیرهك ،مامناوهندی تهمهڵ) بێگوێدانه بارودۆخی خوێندكارهكه له ڕۆژی تاقیكردنهوهدا. ئهم شێوازه بارگرانییهكی زۆر دهخاته سهر خوێندكار ههروهها خێزانەكەیشی لهڕووی دهروونییو ئابووریدا .بهتایبهت له پۆلی دوازده كه پرۆسهكه بووەته مایهی نائارامیو دڵهڕاوكێو سترێسو ئازار بۆ خوێندكارانو خانهوادهكانیان. تاقیكردنهوهکه بڕیاڕ لهسهر دواڕۆژی خوێندكارهكه دهدات ،بۆیه بهههر شێوهیهكبێ خوێندكار ههوڵدهدات نمرهی باش بهدهست بێنێ ،لهوانهیه پهنا بۆ زۆر ڕێگای شیاو و نهشیاو ببات لهپێناو بهدهستهێنانی نمرهی زیاتر. تاقیكردنهوه له بنهڕهتدا دهبێ بۆ ئهوهبێ کە ئایا ئهم شێوازه یان ئهم میتۆدهی مامۆستا بهكاریهێناوه سهركهوتووه؟ تا چهند سهركهوتوو بووه كه زانیارییهكان له ڕێگای بهكارهێنانی مێتۆدی جیاواز له زاكیرهی درێژخایهنی خوێندكارهكانیدا جێگیر بكاتو به ماوهیهكی زۆر له بیریان نهچێتهوه؟ ئەگەر مامۆستا سهركهوتووبوو لهوهی ئهم زانیارییو مهعریفهیهی كه دهیدات بهخوێندكار بیكات به زانست ،دواتریش وهك زانست له یادهوهری كورتخایهن بگوازێتهوه بۆ یادهوهری درێژخایهن ،ئهمه پێمان دهڵێت كه ئهم مێتۆدهی بهكاری هێناوه ڕاستو سهركهوتووه. بهدوا كه مامۆستایه ئهركی
تازهگهرییهكانی زانستی دیداكتیك بگهرێتو بۆ ئهوهی پڕۆسهی فێركردن بهسهركهوتوویی ئهنجام بداتو خوێندكاران فێری میكانیزمی پرۆسهی فێركردن بكات .واته چۆن فێرببن ئهرگومێنت بهێنهوهو شیكردنهوهی خۆیان بۆ بابهتهكان ههبێ. ئهركی مامۆستا تهنیا ئهوه نییه وانهكهی بڵێتهوه ،بهڵكو دهبێ لهدوای ئهوهی وانهكهی تهواوبوو بهدواچوو بۆ ئهوه بكات كه خوێندكارهكانی وانهكه فێربوو، ئهمهش بهشێكی گرنگه لهو تواناسازییه دیداكتیكیانهی كه دهبێ مامۆستاكان ههیانبێ. سیستمی پهروهرده دهبێ بهرنامهو پڕۆگرامهكهی له پێناو فێركردندابێ، گهیاندنی زۆرترین زانیاریو زانست بهخوێندكاران نهك له پێناو بهدهستهێنانی نمرهی باش له ڕێگای شێوازێك له تاقیكردوه كه زۆرجار ئاستو تواناو زۆریو كهمی زانستی خوێندكارهكانمان بۆ دهرناخات. پێویسته ههڵسانگاندن بكرێ بۆ خوێندكاران ،مامۆستا لهماوهی ساڵی خوێندن بهچهندین ڕێگای جیاواز ههڵسهنگاندن بۆ خوێندكاران بكاتو ئاستی فێربوونی خوێندكارهكه دیاری بكات. ئێستا ئهركی لیژنهی پهروهرده له پهرلهمانی كوردستانە کە بهههماههنگی لهگهڵ وهزارهتی پهرهوهردەدا ،بهسوود وهرگرتن له شارهزایانی پهروهردهو فێركردن، سیستمێكی هاوچهرخ كه بگونجێ لهگهڵ باری كۆمهاڵیهتیو كولتووری واڵتهكهمان داڕێژن كه ببێ به مایهی بهرزكردنهوهی ئاستی زانستیو هۆشیاری خوێندكارهكان.
�� ڵ���ە ڵ��گە
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
15
لێپرسراوی چاودێری گرتووخانەکان لە نووسینگەی مافی مرۆڤ:
گرتووخانەی پیاوان باشترو گونجاوترە لە گرتووخانەی ژنان چاودێری ئێوە ئەوەندەی * گرتووخانەکانتان کردووە ،بە گشتی رەوشی زیندانیان چۆنە؟ بهپێى ههڵسهنگاندنى ئێمه رەوشیبەندیخانەکان ساڵ به ساڵ ههندێجار پێشدهكهوێ ههندێجاریش پاشهكشێ دهكات. بهشێوهیهكى گشتى خراپ نییه ،بهاڵم بێكهموكوڕییش نییه .ئهو كهموكوڕییانه بێگومان دهبێته هۆى پێشیلكردنى مافهكانى مرۆڤ لەوانە :مهسهلهى دادگاییكردنو لێكۆڵینهوه ،زۆرجار كهیسهكان دوادهكهوێ و لێكۆڵینهوه زۆر دهخایهنێ .کەیس هەیە دادگاییکردنی دهچێتە ساڵێك بۆ دوو ساڵ و تا سێ ساڵیش كه ئهمه كاریگهرى خراپى بۆ سهر كهسى ڕاگیراو ههیه لهڕووى كۆمهاڵیهتىو دەروونییو ههروهها لهڕووى مادیشهوه .ئەمە وایکردووە گرتووخانەكان زۆر قهرهباڵخبن. خاڵێكى تر زۆر گرنگه ئاماژهى پێبدهم، خزمهتگوزارى تهندروستییه. مهسهلهى تهندروستى وهك پێویست نییه له ئیدارەى گرتووخانەكاندا ،ئهمهش بههۆى نهبوونى ههماههنگیە لهنێوان وهزارهتەکانى تهندروستىو كاروبارى كۆمهاڵیهتىدا .خاڵێكى تر ئەو بهرنامهیەی ئێستا چاکسازییهكان پەیڕەوی دەکەن ،ههر بهرنامه كۆنهكهیهو گۆڕانكارییهكى شەڕی نههاتووه. بهسهردا ئەوتۆی داعشو درەنگکەوتنی موچهى فهرمانبهران كاریگهرییهكى خراپى ههبوو لهسهر ڕهوشى چاكسازیىو كارمهندانى .خاڵێكى تر بیناى گرتووخانەكانه ،بۆ نموونه بیناى گرتووخانەى چاكسازیى ژنانو مندااڵن هێنده كۆنه بهكهڵكى هیچ بهرنامهیهكى چاكسازیى نایهت .هەروەها بیناى گرتنو گواستنهوهى سلێمانى ئهگهرچى نوێیهو ژنان و پیاوانیشى تێدایه ،حساب بۆ پیاوان كراوه کەچی حساب بۆ ژنان نهكراوه، ههركهسێك كه سهیرى گرتووخانە بكات بۆى دهردهكهوێت ئهمه شوێنى ئیدارییه نهك گرتووخانە .ئەمانە هۆكارێكى سهرهكین بۆ پێشیلكارییهكان. * بەرپرسانی ئەمنی هەمیشە گلەیی ئەوە دەکەن گرتووخانەکان بۆ چاکسازیی نین، بەڵکو زۆرجار سزادراو خراپتر دەکات ،ئێوە خراپییەکان لە چیدا دەبینن شوێنەکانیان گونجاو نییە یان ئیدارەدانی گرتووخانەکان؟ بێگومان یهكێك لهههره كاره قورسهكانىچاكسازیى ئهوهیه كه كهسێكى تاوانكار بگۆڕێ بۆ كهسێك كه دووباره تێكهڵى كۆمهڵگا دهبێتهوه .ئهمهش پێویستى به بهرنامهرێژیى و هاوکاری ههیه ،كاتێك كه سهردانی چاکسازییەکان دهكهین هیچ نوێكارییهك نابینین له بهرنامه چاکسازییهكاندا ههر بهرنامه كۆنهكهیه كه درێژهى پێدهدرێ. شەڕی داعش و قەیرانی دارایی كاریگهرى هەبووە لهسهر بارودۆخى گرتووخانەکانیش كه بودجەیان کەمکراوەتەوە ئهمهش وایكرد كه خاوبوونهوهیهك ههبێ لهبهرنامهكانى چاكسازیى زیندانیکراوەکاندا .شتێکی تر هەیە گرنگە ئهو كهسانهى كه لهناو چاکسازییهكاندان و سزاى لهسێدارهدانیان ههیه ،چاكسازیى نایانگرێتهوه، بەاڵم چونکە سزاکەیان جێبەجێ ناکرێ بوونەتە بار بەسەرشانی ئیدارهى گرتووخانەکانەوە کە ئایا چۆن مامهڵهیان لهگهڵدا بكەن ..ئایا بهههمان مامهڵهى سزادراوان بكهن یان بهو مامهڵهیهى كه هیچ چاکسازییهك نهیگرێتهوه؟ مەترسییەکیش هەیە کە ئەوەیە بهكاربهرى مادهى هۆشبهر ناكرێت له زینداندا بێ ،کەچی بەداخەوە ئەمانیش تێکەڵی زیندانیکراوەکانی تر کراون و لهناو زیندانیشدا هیچ چارهسهرێكى
بیناى گرتووخانەى ژنانو مندااڵن هێنده كۆنه بهكهڵكى هیچ بهرنامهیهكى چاكسازیى نایهت
میدیا شێخ عەبدوڵاڵ ،لێپرسراوی چاودێری گرتووخانەکان لە نووسینگەی مافی مرۆڤی سلێمانی لە وەاڵمی چەند پرسیارێکی “زەمەن”دا باسی رەوشی تەندروستی و چاکسازیی لە گرتووخانەکانی سلێمانیدا دەکات و دەڵێت :بە گشتی لەڕووی بیناو بەرنامەی چاکسازییەوە، گرتووخانەکان کەموکوڕییان زۆرەو ناتوانرێ وەکو پێویست چاکسازیی لەو کەسانەدا بکرێ کە بەهۆی تاوانێکەوە سزادراون.
بەڵگەمان بەدەستەوە نییە زیندانی نهێنی هەبێ و ئەشکەنجەی خەڵکی تیا بدرێ تهندروستیان پێنادرێ .ئهمهش وادهكات كاریگەرى لهسهر كهسانى چواردهورى ههبێ. کەسێک کەتنێکی کردووە ،کەچی لە گرتووخانەهۆگری مادەی هۆشبەریش دهبێ، ههرئهمهش ئهو هۆكارهیه له دهمى كهسانى ئهمنیهیهوه دهبیستین کاتێ تاوانێك کراوە، ئاماژه بهوه دهدهن ئهو كهسەی تاوانهكهى ئهنجامداوە پێشینهى تاوانى ههیه یان پێشتر زیندانى بووه. * چاودێری تەندروستی گرتووخانەکان لە چ ئاستێکدایە؟ لە رێكکهوتننامهكانى مافى مرۆڤوبنهماكانى مافى زیندانیدا ،كۆمهڵێك خاڵ ههن كه جهختى لهسهر دهكرێتهوه ئهوانیش بریتین لە پێداویستییهكانى خۆراك ،شوێن ،جلوبهرگ مافی چوونە بەرخۆره .ههروهها دابینكردنى ئامێرهكانى ساردیو گهرمی ،خزمهتگوزارى تهندروستی و دابینكردنى پهیوهندى به جیهانى دهرهوه .ئهمانه كۆمهڵێك بنهمان تا ڕادهیهكى باش ئهم بنهمایانه له چاکسازییهكاندا جێبهجێ دهكرێن بهتایبهت چاكسازیى پیاوان. ئهوهى كه پهیوهندى بهنهخۆشهكانهوه ههبێ ئێمه ههمیشه ڕهخنهمان لهالیهنى تهندروستى
گۆشەیەكی دەروونیی ،پەروەردەیی ،كۆمەاڵیەتییە د .سەمەد ئەحمەد* هەفتانە دەینووسێت
سایكۆلۆژیای درۆی منداڵ..
زەمەن
گرتووه تاوهكو ئێستا نهیتوانیوه چاودێرێكى باشبێ بهسهر الیهنى تهندروستیهوه تابتوانێ پۆلێنى سزادراوان بكات كه چ سزادراوێك پێویستى بهچاودێرى ههیه ،بهاڵم ساڵى 2019 مهڵبهندێک كراوهتهوه له چاكسازیى پیاواندا، ئێستا كارتێكى تهندروستى دروستکراوە بۆ ههموو زیندانیهك .چاكسازیى ژنانیش سود لهم شێوازه دهبینن ،بەاڵم ئهوهى پهیوهندى به نهوجهوانانهوه ههیه له بهرئهوهى له بیناى ژنانو مندااڵندان گونجاو نییهو تهسكه. ههروهها بینایهكه شوێنى چاكسازى نییه تاڕادهیهك لهو ڕوانگهیهوه مافى نهوجهوانان پشتگوێخراوه. بۆ نموونه پێویسته له ههموو زیندانێكدا پزیشكى دهرونیى و پزیشكى پێستو ددان ههروهها پزیشكى ئافرهتانو پزیشكى گشتیی ههبێ ،ئێمه دهبینین لهزۆربهى یاریدهدهرێكى تهنیا چاکسازییهكاندا پزیشكیى ههیه .ئهوانیش پێداویستییه پزیشكییەکانیان لهبهردهستدا نییه .هەروەها ههندێجار كارمهندانى تهندروستى ناچنه ئهو بنكانهوه .لهالیهكیشهوه پێویستە وهزارهتى تهندروستى هانى كارمهندهكانى بدات وهكو ئهركێك جێبهجێى بكهن نهك وهكو ئهوهى كه كارمهندێكى تهندروستى ناچێته بنکەی گرتووخانەکانەوە. * ئەی سەبارەت بە شوێنی ئەو ژنومێردانەی سزادراون ،ئایا جێگای شایستە هەیە بۆ یەکتربینین؟ سەبارەت بە شوێنى به یهكگهشتنىژنومێردەکان له چاكسازیى گهوران ،شوێنى تایبهت دابینكراوه كه چهند ژورێكى تایبهتە و له رۆژانی مواجەدا دەتوانن لهگهڵ یهكتردا بمێننهوه لهو ماوهیەى بۆیان دیارىكراوه، بهاڵم ئهم شوێنه له چاكسازى ژنان نییه بههۆى خراپى بیناكهیانەوە بۆیه ئهو ژنانهى له گرتووخانەی چاکسازیین لهو مافه بێبهش بوون تەنیا ئهو ژنانه نهبێ كه مێردەکانیان له چاكسازیى پیاوانهو دهبرێن بۆالیان. * ئەوەندەی ئێوە لێیکۆڵیبنەوە ،زیندانی نهێنی و ئەشکەنجەدانی زیندانی هەیە جیاواز لە گرتووخانە ئاشکراکان؟
دەروون نیگا
سزادراوانی لەسێدارەدان بوونەتە بار بەسەرشانی ئیدارەی گرتووخانەکانەوە ئێمه دامەزراوەیهكى ڕهسمین و لهگهڵدهزگا ڕهسمییەکاندا مامهڵه دهكهین .به ئاشكرا سهردانى ئهو گرتووخانانە دهكهین له سنوورى سلێمانیدا هەن .بهاڵم ئهوهى كه زیندانى نهێنىو ئهشكهنجهدان هەبێ ،ئێمه دهبێ بهڵگهمان پێبێو به بهڵگهوه قسه بكهین .بهاڵم وهكو ڕاى شهخسى خۆم ،ئێمه له واڵتێكدا دهژین ڕهنگه دهزگاى جۆراوجۆر ههبێ بهاڵم من هیچ زانیارییهكم نییه لهوهى دهزگایهك زیندانى نهێنى ههبێ بۆیە بێ بهڵگه ناتوانم بڵێم ههیه. * سکااڵی سزادراوان بە گشتی لە چ شتێکە لە دادگایە یان ئیدارەدانی گرتووخانەکان؟ سزادراوان بهگشتى سكااڵیان له دادگاههیه ،سكااڵى زیندانى لهسهر ئیدارهى گرتووخانەكان زۆرجار پهیوهندى بهبارودۆخى دهروونى زیندانییهكهوه ههیه کە گەیشتوونەتە رادەی بێزاربوون لە مانەوەی بەردەوام لە یەک شوێندا. * چەندین ژن و پیاوی بیانی هەن لە گرتووخانەکانی هەرێمدا ،سزادراوانی بیانی لە سلێمانی مافەکانیان بۆ دەستەبەر کراوە؟ گرتووخانەكانى ئێمهش زیندانیکراوىبیانى تێدایه بهتاوانى جۆراوجۆر .ئهوهى كه پهیوهندى به مافى ئەوانیشەوە ههیه ئهوهیه كه وەرگێڕی ههبێ و پهیوهندى دهكرێت به كونسوڵخانهو ئهو دهزگاپهیوهندیدارانهى كه زیندانیهكه خهڵكى ئهو شوێنهیه ،كاتێكیش دهكرێته زیندانهوه له چاکسازییهكان شوێنێكى تایبهت نییه كه ئهم زیندانیه جیابكاتهوه و پهیوهندى ئینتهرنێتو تهلهفۆنى بۆ دابین دهكرێ بۆ ئهوهى پهیوهندى بكات به كهسوكارییهوه لهههر واڵتێكبێ ،ههر داواكاریهكیشى ههبێ لهڕووى جلوبهرگو ئاینیهوه بۆى جێبهجێ دهكرێن. ئایا بەدواداچوون و راپۆرتەکانی ئێوەدەگاتەوە بە الیەنە پەیوەندیدارەکان؟ هیچکاریگەرییەکی هەبووە؟ * ئێمه به ئهركى خۆمان ههڵدهستیتن، پێشێلکردنی مافى مرۆڤ به ڕاپۆرت ئاڕاستهى پهرلهمانى دهكهین .رەنگە راپۆرتەکانی ئێمە نەگاتە جێی خۆی بەهۆی هەلومەرجی تایبەتی پەرلەمانەوە ،بهاڵم ئێمه بهوهوه نهوهستاوین و ڕاپۆرتهكانمان له كهناڵهكانى ڕاگهیاندن یان له سایتى ڕهسمى خۆماندا باڵویان دهكهینهوه.
درۆو درۆكردن ،ئەگەرچی لەڕوی كۆمەاڵیەتییەوە كردەیەكی قێزەونو ناپەسەندە ،لەڕوی ئاینییەوە گوناهە ،لەڕوی یاساییەوە تاوانە ،بەاڵم بەدرێژایی مێژوو و ئێستاش لەهەر كاتێك زیاتر بەشێك بووەو بەشێكە لەڕەفتاری زۆرێك لەمرۆڤ ..ئەگەرچی ئەمە لەكۆمەڵگەیەك بۆ كۆمەڵگەیەكی ترو لەیەك كۆمەڵگەشدا ،لەسەردەمێك بۆ سەردەمێكی تر، بەشێوەكی رێژەیی جیاوازی هەیە .بەاڵم لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا ،رەنگە دیارترین درۆ ئەوەبێت، كەسێك بڵێت( :من لەژیانمدا درۆم نەكردووەو هەتا دەشمێنم درۆ ناكەم)!! كاتێك ئەم راستییە تاڵە بەیان دەكەین ،راستییەكی تریش هەیە دەبێت بیزانین ،ئەویش ئەوەیە كە درۆكردن كردەیەكی خۆڕسك نییە ،بەڵكو دەستخراوە .ئەمە بەو مانایەی كە هیچ مرۆڤێك بەدرۆزنی لەدایك نەبووەو لەدایكیش نابێت ..ئەمە بۆ راستگۆییش هەر راستە ..لەدوای لەدایكبوونەوەو لەژینگەی كۆمەاڵیەتیو لەڕێگەی پرۆسەی پەروەردەو بەكۆمەاڵیەتیكردنو فێركردنەوە ،مرۆڤ فێری درۆكردن ،یان راستبێژی دەبێت. گەورەكان بەگشتیو پەروەردەكاران (دایكانو باوكانو مامۆستایان) بەتایبەتی لەپێش هەركەسێكدا ،درك بەوە دەكەن كە منداڵەكانیان، لەدوای زمانپژانیانەوە فێری درۆ دەبنو راستییەكان وەك ئەوەی هەیە ناڵێن ..بەداخەوە بەشێك لەپەروەردەكاران ،لەبەرئەوەی بەباشی لەسروشتو گەشەی عەقڵیو رەفتاریی منداڵ تێنەگەیشتوون، بۆیە لەبەرامبەر درۆكردنی سەرەتاكانی تەمەنی منداڵەكانیاندا زۆر بەتوندی روبەڕوویان دەبنەوە، هەندێجاریش لێیان دەدەن ،بەئامانجی ئەوەی كە جارێكی تر درۆ نەكەن!! بێگومان ئەمە هەڵەیەكی گەورەی پەروەردەییەو گەورەكان دەبێت دركی پێبكەن ،چونكە هەرگیز درۆی منداڵ لەدرۆی گەورەكان ناچێتو تەواو جیاوازن لەیەك. درۆكردن لەالی منداڵ چەند جۆرێكی هەیە ،هەر جۆرەشیان هۆكارو ئامانجێك لەپشتیانەوە هەیە، گەورەكان ،سەرەتا دەبێت جۆری درۆكە بناسنەوە، ئینجا لە هۆكارەكانو دواجاریش چارەسەر بكۆڵنەوە.. جۆرەكانی درۆ لەالی منداڵ ،بەتایبەتی لەتەمەنی ( 3هەتا )5ساڵی ،بریتییە لە(درۆی خەیاڵی)، (درۆی تێكەڵكردن)( ،درۆی خۆهەڵكێشان). .1درۆی خەیاڵی :مندااڵ لەدوای تەمەنی سێ ساڵەوە توانای خەیاڵكردنی لەال دروستدەبێت، ئەمەش ئاماژەیە بۆ گەشەكردنی عەقڵی ئەو منداڵە .هۆكاری ئەم خەیاڵكردنەش پەیوەندی بەحەزو ئارەزوو و دابینكردنی پێداویستییەكانییەوە هەیە .روونتر بڵێین :مندااڵ لەم تەمەنەدا زۆر لەهەڵپەی ئەوەدایە كە لەزۆرترین شت تێبگاتو تەواوی حەزەكانیشی بهێنێتە دی ،بەاڵم ئەمە زەحمەتە ،چونكە حەزی منداڵ بێ سنوورە، بەاڵم توانای بەدیهێنانی حەزەكانیان لەالیەن گەورەكانەوە سنوردارە ،بۆیە منداڵ هەوڵدەدات ئەو بەشەی حەزەكانی كە نەهاتونەتەدی ،لەڕێگەی خەیاڵكردنەوە بیانهێنێتەدی.. ئەوەی لەم نێوەندەدا جێگەی سەرنجە ئەوەیە كە منداڵ ناتوانێت خەیاڵەكانی بشارێتەوە ،یان تەنها لەخەیاڵدانو ناخی خۆیدا بیانهێڵێتەوە ،بۆیە وەك روداوێكی راستەقینە بۆ گەورەكانو دەوروبەری دەگێڕێتەوە ..بێگومان ئەمە لەالی گەورەكان ،وەك درۆیەك لێكدەدرێتەوە ،چونكە زۆرێك لەڕوداوەكان زۆر دورن لەڕاستییەوە. لەدۆخێكی ئاوهادا ،پێویستە گەورەكان تێبینی ئەوە بكەن كە ئەم جۆرە درۆكردنە لەالی منداڵ پەیوەندی بە زۆری حەزەكانیو تەواو پێنەگەیشتنی هۆشو فامو عەقڵی منداڵەوە هەیە ،نەك شتێكی تر ،بۆیە بەهیچ شێوەیەك نابێت منداڵ لەسەر درۆی لەم جۆرە سزا بدرێت ،یان سوكایەتی پێبكرێت ،هەروەها ناشبێت بەدەمییەوە پێبكەنن، یان بۆ خۆشیو لەبەرچاوی خۆی بۆ كەسانی تر وەكو نوكتەو قسەی خۆش بۆیەكتری بگێڕنەوە، بەڵكو بەشێوەكی دروست ،كە لەگەڵ ئاستی تەمەنو عەقڵی منداڵەكەدا بگونجێت ،ئامۆژگاری بكرێت كە راستگۆبێت.. لەئەڵقەكانی داهاتوودا باسی جۆرەكانی تری درۆكردن لەالی منداڵ دەكەین. * پسپۆڕ لەبواری پەروەردەو دەروونناسیی
�� ڵ���ە ڵ��گە
14
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )22سێشەممە 2٠19/6/18
چەندین گروپی تایبەت بۆ رێنمایی و ئامۆژگاری دروستکراون
ژنان كێشهكانیان دهبهنه گروپە داخراوەکانی فەیسبووکەوە دیمهن ئیسماعیل “لهگهڵ مێردهكهم كێشهم ههبوو، بههۆی ئهوهی كهسێك نهبوو گوێم لێبگرێتو رێگهچارهیهكم بۆ بدۆزێتهوه ،بۆیە باسكردنی كێشهكانم برده تۆڕهكۆمهاڵیهتییهكان، لهوێدا باسی كێشهكهمم كرد” .دڵزار ئەحمەد وایوت كه لهوێش چارهسهرى كێشهكهى دهستنهكهوتووه. دڵزاری تهمهن 30ساڵ ،دواى ئهوهى بێ هیوابوو لهوهى لهگهڵ هاوسهرهكهى بگهنه ئهنجام ،لهڕێی فهیسبووكەوە له یهكێك له گروپهكانى ژنان كێشهكهى باڵوكردهوه ،بهئامانجى ئهوهى ئهندامانى گروپهكه هاوكارى بكهن. تۆڕه پهرهسهندنی لهگهڵ چاالكیو جۆری كۆمهاڵیهتییهكان، پهیوهندییهكانیش گۆڕاون ،ئێستا چەندین گروپی داخراو لەالیەن ژنانەوە دروستکراون كه تێیدا باسوخواسهكانی ژنان خۆیان دەگێڕنەوەو پرس و راوێژ بە یەکتر دەکەن.
بهشێك له ژنان لهڕێگهی ئهو گروپه داخراوانهوه ،كێشه خێزانییو شەخسییهكانی خۆیان باس دهكهن ،بۆ ئهوهی ئهندامانی گروپهكه ،هاوكارییان بكهن له دۆزینهوهی چارهسهردا. سارا یەکێکە لهو ژنانهی كێشهکانی خۆی بۆ ئهدمینی یەکێک لە گروپە داخراوهكانی فەیسبووک ناردووه ،سارا كێشهی لەگەڵ هاوسهرهكهی هەبووە .ئهو بۆ “زهمهن” وتی“ :كێشهم لهگهڵ مێردەکەم هەبوو چهندینجار لهڕێی كهسه نزیكهكانی خۆمهوه ههوڵی چارهسهركردنیانم داوه ،بهاڵم نهگهیشتمه هیچ ئهنجامێك ،بۆیه بهناچاری هانام بۆ ئەو گروپە بردو لەوێ قسەکانی دڵی خۆم کرد .بەڕاستی سوودم لەو ئامۆژگاری و رێنماییانە وەرگرت کە خرانە بەردەمم .ئێستا بێ قڕه لهگهڵ مێردەکەم دەژیم”. بهشێ له ژنان لهگهڵ كارهكهى دڵزارو سارادا نین ،پێیانوایه تۆڕهكۆمهاڵیهتییهكان جێگهى باڵوكردنهوهى كێشه خێزانییهكان نین.
“کێشەکانی خۆم و مێردەکەم لە گروپێک باسکرد ،چەندین رێنمایی گرنگم پێدرا”
پرژه شههاب 20ساڵ ،پێیوایه: “پێویست ناکات ژنان كێشهی خۆیان له تۆڕه كۆمهاڵیهتییهكان باڵوبكهنەوه ،ههتا
ئهگهر كهسیش نهبێ گوێت بۆ بگرێت”. تێبینی ژنان لهسهر باڵوكردنهوهی كێشه شەخسییهكان لهو گروپانهی سۆشیال میدیادا كه تایبهتن به ژنان، لهوهوه سهرچاوه دهگرێت كه گومانیان ههیه له گروپهكاندا كهسانێكی وهها ههبن كه زانیاریهكانیان دزه پێبكهن. گروپی “بووكو خهسوو” یهكێك له دیارترین گروپهكانی تایبهت به ژنانەو ئێستا 185ههزار ئهندامى ههیه، ئهدمینهكانى دهڵێن گرهنتی ئهوه ناكهین كه ههموو ئهندامهكان كچ بن یان له رهگهزی مێ بن. باخان سهعیدو زارا قادر ،كه ئهدمینی گروپی “بووك و خهسوو”ن له فهیسبووك ،بۆ “زهمهن” وتیان: “ئێمه ناتوانین گرهنتی ئهوه بدهین كه گروپهكهمان ههمووی جێگهی متمانهیهو تهنیا ژنی تێدایه ،بهاڵم دهتوانین بڵێین ئهگهر ههر كهسێكی گوماناوی ببینینو گومانی لێ بكهین ،دهستبهجێ بلۆكی دهكهین”.
“باسکردنی کێشە خێزانییەکان لە گروپێکدا ،شتێکی زانستیی نییە”
باخان ،دهڵێت :لهڕێی گروپهكهمانهوه، كێشهی زۆر ژنمان چارهسهركردووه. لهڕێی گروپەکەی ئێمهوه چهندین
چارهسهر بۆ كێشهكان دۆزراونهتهوه، تهنانهت خۆمان دوای باسكردنی كێشهكه لهپهیوهندیدا دهبین لهگهڵیان بۆ ئهوهی بزانین چارهسهر بووه یان نا”. ئهم كاره ئهگهرچی خهمخۆرییو دڵسۆزیش بێ ،بهاڵم به بۆچوونى كارێكی کۆمەاڵیەتی، توێژهرێكی نازانستیو نادروسته .ئاماژهبهوهش دهكات هۆكاری باسكردنی كێشهكانیان بۆ نهبوونی متمانه بۆ دهوروبهر دهگهڕێتهوه. چۆمان ئهحمهد ،توێژهری كۆمهاڵیهتی بۆ “زهمهن” وتی“ :پرسو ڕا كارێكی گرنگه ،بهاڵم دهبێ ئهو پرس و ڕایه بهكهسانی شارهزا بكرێ نهك ههموو كهسێك بێت و قسه له كێشهیهكدا بكات كه هیچ شارهزاییهكی لێی نییه“. چۆمان كه چاودێرى بهشێك له گروپهكان دهكات ،وتیشی“ :ئهو كێشانهی باس دهكرێت له گروپهكان ههمووی راستی نین بهشێكی چیرۆکی خهیاڵییهو دروستكراون بۆ ئهكتیڤكردنی گروپو زیادبوونی الیكو كۆمێنتە”.
تەمەنی زیاتر لە ١٥٠ساڵە
بازاڕە مێژووییەکەی زاخۆ خەریکە دەڕوخێ میهڤان مەجید لەپاڵ گەورەبوون و فراوانبوونی زاخۆدا ،بازاڕێکی مێژوویی کە تەمەنی زیاتر لە 150ساڵەو دەکەوێتە سەنتەری شارەوە ،بەرەو داڕمان دەچێ و بە تەواوی پشتگوێخراوە. بەشی زۆری دوکانەکانی ئەم کۆنە بازاڕە ،لەبەر خراپبوون و مەترسی داڕووخانی ،چۆڵکراون .ئەو دوکاندارانەشی لەوێ ماون ،دەڵێن مەترسی لەسەر گیانیان هەیە بەتایبەت لە وەرزی زستان و بارانباریندا. لە ماوەی چوار ساڵی رابردوودا، دووجارو لە دوو الی جیاوازەوە ،پایەو دیوارەکانی رووخاون و زیانی بە ئوتۆمبێلی هاواڵتیان گەیاندووە .بۆیە هۆشداریی دراوەتە ئەو دوکاندارانەی لەوێ ماونەتەوە کە ئاگاداری خۆیان بن. ئەحمەد شوکر لە بازاڕی کۆنی زاخۆ دوکانی هەیە بۆ “زەمەن” وتی“ :بەڕاستی مەترسی داڕووخانی هەموو بازاڕەکە هەیەو چەندینجار لەگەڵ دراوسێ دوکانەکانمدا گیانمان کەوتووەتە مەترسییەوە”. 50داواکاری بێ وەاڵم بەڕێوەبەری ئەحمەد، محەمەد شوێنەواری زاخۆ دەڵێت :زیاتر لە 50نووسراوی کردووە بۆ الیەنە پەیوەندیدارەکان تا بازاڕی کۆنی زاخۆ نۆژەن بکرێتەوە .بەاڵم نە دەمەوەهاتن هەبووە نە وەاڵم. محەمەد بۆ “زەمەن” وتی“ :ئەم بازاڕە شوێنەوارێکی گرنگ و کۆنی زاخۆیە، ئێستا مەترسی داڕمان لەسەر ٪٩0ی ئەم شوێنەوارە گرنگ و بە بایەخە هەیە، کەچی حکومەت نایەت رێگە لە وێرانبوونی یەکجاریی بگرێ و نۆژەنی بکاتەوە”. لەناو ئەم بازاڕەدا 1٦دوکان مەترسی راستەقینەیان لەسەرەو دوکاندارەکان چۆڵیان کردوون ،بەڕێوەبەری شوێنەواری
زاخۆ ئاماژەی بەوەدا ،ئەو 1٦دوکانە هی بنەماڵەیەکی ئەم شارەن ،بەاڵم لەبەرئەوەی بوونەتە بەشێک لە شوێنەوار، ئێمە رێگە نادەین تێکی بدەن و دیسان بە شێوازێکی نوێ دروستی بکەنەوە. سەرۆکایەتی شارەوانی و بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری زاخۆ ،دەرخستەیان بۆ نۆژەنکردنەوەی دوکانەکانی ئەم بازاڕە کردووەو بە راپۆرتێک ناردوویانە بۆ الیەنە پەیوەندیدارەکان ،بەاڵم ئەم راپۆرتەیش وەکو 50راپۆرتەکەی بەڕێوەبەری شوێنەواری زاخۆ ،بێ ئەنجام ماوەتەوە. خەڵکی زاخۆ بە “بازاڕی کۆن” یان “تاریکە بازاڕ ..تەنگەبازاڕ” ناوی بازاڕە مێژووییەکە دەهێنن ،بۆیە نایانەوێ ببینن ئەم شوێنەوارە بەبایەخە هێدی هێدی لەبەر باراندا دیوارو سەقفەکانی هەرەس دەهێنێ .بۆیە داوای نۆژەنکردنەوەی خێرای دەکەن.
بەڕێوەبەری شوێنەواری زاخۆ: بۆ نۆژەنکردنەوەی ٥٠نووسراوم بەرزکردووەتەوە، کەس وەاڵمی نەداوینەتەوە
ئ��ا��بوو�ی و زو�ە
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
13
پرۆژه‌كانى‌نیشته‌جێبوون‌ژمارەى‌كرێنشینانی‌نه‌گۆڕى
دەستەی وەبەرهێنان %70ی پرۆژەکان بە تەواوبوو حساب ناکات رهنجدهر عوسمان ههرچهنده لەساڵى 2006هوه دهرگاى وهبهرهێنانی کەرتی نیشتەجێبوون بهڕووى وهبهرهێنهراندا كرایهوهو تائێستا 181پرۆژهى نیشتهجێبوون جێبهجێكراون ،بهاڵم ئهمه كاریگهرى نهبووه لهسهر كهمبوونهوهى ژمارهى كرێنشینان. بەئێستاشەوە زیاتر له 150ههزار كرێچى له ههرێمى كوردستاندا تۆمارکراون. ساڵى 2006یاساى وهبهرهێنان له پهرلهمانى كوردستان دهرچوو ،ئهمهش بهمهبهستى رهخساندنى ههلى كار بۆ وهبهرهێنانى بیانىو ناوخۆیی تا سەرمایەگوزاریی بكهن له کەرتی نیشتەجێکردن لە ههرێمى كوردستاندا. بهپێى مادهى چواری یاساکە ،حكومهتى ههرێم بهشێوەیەكى رهمزیی یان بێبهرامبهر ،زهوى دهدات به وهبهرهێنهران بهمهبهستى دروستكردنى یهكهى نیشتهجێبوون .بهو هۆیهشهوه لهو کاتەوە تا ساڵی رابردوو 171مۆڵهت دراوه به کۆمپانیاو وهبهرهێنهرانو 181پڕۆژهى نیشتهجێبوونیش تائێستا جێبهجێكراون. سهربهست خدر ،بهڕێوهبهرى لێكۆڵینهوهو له ز ا نیا ر یی
دهستهى وهبهرهێنانى ههرێم ،به “زهمهن”ى وت: “تهرخانكردنى زهوى بۆ وهبهرهێنهران بهپێى یاساى وهبهرهێنان بووهو نرخهكهشى ٪1بۆ ٪2تێپهڕ ناكات .ئهوه بێجگه لهوهى نیوهى پارهى ههر یهكهیهك لهالیهن سندوقى نیشتهجێبوونهوه دراوه به وهبهرهێنهرهكهو دواتر بهقیستى درێژخایهن له خاوهن یهكهكه وهردهگیرێتهوه”. سهربهست خدر دهشڵێت :له كۆى 22ههزارو 700یهكهى نیشتهجێبوون ،تائێستا بڕێكى كهم لهو قهرزه گهڕێنراوهتهوه بۆ سندوقهكه .لەالیەن ئەوانەی قەرزەکەیان پێدراوە. تێکڕا 16ملیار دۆالر ،سهرمایهى ئهو 181 پڕۆژهیهیه کە جێبەجێکراون ،بهاڵم تائێستا ٪70ئهو پڕۆژانه به یهكجارى تهواو نهكراونو خزمهتگوزارییهكانى وهك بنكهى تهندروستىو قوتابخانهو باخچهو شوێنى بازرگانییان بۆ نهكراوه كه ئەمانە له ئهستۆى كۆمپانیاى جێبهجێكاردایە بەگوێرەی یاسای وەبەرهێنان. ئەمە لەکاتێکدایە بەشی زۆری ئەو پرۆژانە ئێستا خەڵکی تێدا نیشتەجێن ،بەاڵم بە قسەی سهربهست خدر ،ئهو جۆره پڕۆژانه بەالی دەستەی وەبەرهێنانەوە به تهواوبوو حساب ناكرێن. بەشێکی زۆر لەو هاواڵتیانەی لەو پرۆژانەدا نیشتەجێ بوون ،گلەیی لە خراپی
کوالێتی شوقەو ڤێالکان دەکەن ،بهڕێوهبهرى لێكۆڵینهوهو زانیاریی له دهستهى وهبهرهێنان لەمبارەیەوە دەڵێت“ :کاتی خۆی ژمارەی پڕۆژهكان زۆربوونو ستافى سهرپهرشتیاریشیان كهم بووه .چهند جارێكیش داوامان له وهزارهتى ئاوهدانكردنهوهو شارهوانى كردووه سهرپهرشتىو چاودێرى له جێبهجێكردنى ئهو پڕۆژانهدا بکەن، بهاڵم به دهنگمانهوه نههاتوون .بههۆی کەمتەرخەمی و کەموکوڕیی چهندین وهبهرهێنهرمان سزاداوه”.
کۆمەڵەی کرێنشینان :ئێستا 1٥0هەزار کرێچی ناویان تۆمارکراوە
نرخى یهکەكانی نیشتەجێبوون له شارو شارۆچكەکان جیاوازبووە ،بهشێوهیهكى گشتى لهنێوان 60ههزار دۆالر تا 150ههزار دۆالردان. كاروان محهمهد ،ئهندازیارى شارستانى كه خۆى له لیژنهى بهدواداچوونى چهند یهكهیهكى نیشتهجێبووندا بووه ،بۆ “زهمهن” باسی لهوهكرد ،ئهو نرخهى لهسهر ئهم یهكانه دانراوه، خهیاڵییهو نزیكهی دوو بهرامبهر زیاتر به هاواڵتى فرۆشراونهتهوه .ئهمهش به رووتانهوهى خهڵكو دهوڵهمهندبوونى وهبهرهێنهران ناوبرد. كاروان محهمهد وتى“ :هیچ یهك لهم پڕۆژانه وهك خۆى جێبهجێنهكراوەو له ٪5ى جێبهجێكردنهكهى ئهوه نییه كه له دهرخستهكهدا ههبووه .گهندهڵیهكى زۆر لهم یهكانهدا كراوه .لهڕووى كوالیتیهوه زۆر زۆر خراپنو ههیكهلى خانووهكه نهبێ ،تهواوى ئهو کەرەسانهى تێیاندا بهكارهێنراون ،كوالیتیان نزمه. ئهمه سهرهڕاى نوقسانییهكى زۆر له كهلوپهلى ناو خانووهكاندا”. ئهگهرچى حكومهتى ههرێمى كوردستان بهئامانجى نههێشتن یان کەمکردنەوەى كرێنشینى، ئاسانكارى بۆ وهبهرهێنهران كرد ،بهاڵم پرۆژهكانى ئهوان كاریگهرى ئهوتۆی نهبوو لهسهر كهمبوونهوهى كرێنشینان .ئەمە بە قسەی کۆمەڵەی کرێنشینانی کوردستان. بهپێى ئامارێكى كۆمهڵهکە ،ئێستا 150ههزار كرێچى له ههرێمی کوردستان تۆمارکراون کە دەیان و سەدان کرێچی تر هەن ناویان تۆمار نەکراوە. بهرههم سهردار ،سهرۆكى كۆمهڵهى كرێنشینانى كوردستان ،به “زهمهن”ى وت“ :ئهم یهكانه بۆ خهڵكى كهمدهرامهتو ههژار دروستنهكراون بۆیە قهیرانى كرێچێتى چارهسهر نهكردووه .بێجگه له دهوڵهمهندبوونى ههندێك کۆمپانیاو بازرگان ،هیچ سوودێكى بۆ خهڵكى ههژار نهبووه .خەڵکانێک ههن 20بۆ 30یهكهى كڕیوه کەچی هەشه تواناى كڕینى ژوورێكى نییه .دیارە حكومهتى ههرێم هیچ پالنێكى نییه بۆ چارهسهركردنى قهیرانى كرێچێتى”.
800به‌ڵێنده‌ر‌ئیفالسیان‌كردووه
%60ی پرۆژەکانی سلێمانی کەوتنەوە کار سەرچین ساڵح ئێستا کە حکومەتی هەرێم دەستیکردووە بە پێدانەوەی قەرزی کۆمپانیاو سەرمایەدارەکان، کارکردن لە پرۆژە راوەستاوەکاندا وردە وردە دەست پێدەکەنەوە ،کە بەهۆی قەیرانی داراییەوە ٪80یان راگیرابوون. بههۆی قهیرانی داراییهوه له ساڵی 2014 حكومهتی ههرێمی كوردستان نهیتوانی شایسته داراییهكانی بهڵێندهران خهرج بكات ،بهو هۆیهوه حكومهت نزیكهی یهك ملیار دۆالر قهرزاری بهڵێندهران بووە .هەروەها پێنهدانهوهی قهرزی بهڵێندهران بوونە هۆی ئەوەی زیاتر لە 800 بەڵێندەر مایەپووچ ببن و ئیفالسبوونی خۆیان رابگەیەنن. لە سەرەتای مانگی نیسانەوە ،حكومهتی ههرێم زیاتر له 600ملیار دینار قهرزی بهڵێندهرانی داوهتهوه ،بهوتهی یهكێتی بهڵێندهرانی کوردستان ،هێشتا نزیكهی 300 ملیۆن دۆالری بهڵێندهران الی حكومهت ماوهو چاوەڕێی وەرگرتنەوەی دەکەن. بهپێی ئامارهكانی یهكێتی بهڵێندهران ،تا ساڵی 2014زیاتر له سێ ههزارو 500بهڵێندهر له ههرێمی كوردستاندا ههبوون ،بههۆی قهیرانی داراییو پێنهدانەوەی قهرزهكانیان لهالیهن حكومهتهوه ،نزیكهی 800بهڵێندهر ئیفالسیان كردووەو مایەپووچ بوون. پێشهوا محهمهد ،سهرۆكی لقی یهكێتی بهڵێندهران لە سلێمانی به “زهمهن”ی راگەیاند: پێش قەیرانەکە ،چوار ههزارو 300پرۆژه لە سنووری پارێزگای سلێمانی له ئیشكردندا بوون، بهاڵم بههۆی قهیرانی داراییو پێنهدانی پاره به بهڵێندهران ،بەشی هەرەزۆری ئهو پرۆژانه راوهستێنران ،ئێستا بەهۆی پێدانەوەی قەرز بە کۆمپانیاکان ،نزیکەی ٪60پرۆژه وهستاوهكان دەستکراوەتەوە بەکارکردن تێیاندا”. وتیشی“ :بهڵێندهران به پێدانهوهی قهرزهكان ئاهێکیان بەبەردا هاتەوە ،ئهگهر پارهیان بۆ خهرج بكرێتو دڵنیاییان پێبدرێتهوه ،ئهوكاته بهڵێندهران ئامادهن دهست بهكارو پرۆژهی نوێ بكهنهوه”. لە سەروەختی دەرکەوتنی قەیرانی دارایی لە 2014بەدواوە ،حكومهت پارهی بهڵێندهرانی له
بانكهكان دهركردووەو لە موچهی فەرمانبەراندا خەرجیکردووە .ئەو پارەیەی لە بانکدا هەبووە فهندێكی 500ملیۆن دۆالریی بووە لە شیرینی گرێبهستهکانی نهوتدا ،بهڵێندهران 248پرۆژهیان لهسهر ئهو پارهیه دەستپێکردبوو ،بەاڵم حكومهت به نووسراوێك ئهو پارهیەی له لیژنهی بااڵی پهرهپێدان وهرگرتهوهو دابووی به موچە. بهپێی ئامارێكی دەستەی وهبهرهێنان كه دهست “زهمهن” كهوتووه ،پێنج ههزار پرۆژهی خزمهتگوزارییو ستراتیژی حكومهتی ههرێم بههۆی قهیرانی داراییهوه وهستێنراون ،لهپێش قهیرانی دارایی زیاتر له 500ههزار ههلی كار ههبووه له ههرێمی كوردستاندا بههۆی قهیرانی داراییهوه زیاتر له ٪70ئهو ههلی كارانه لهدهستدراون. نوری عوسمان ،سەرۆكی دەستەی وەبەرهێنان بە وەكالەت بە “زەمەن”ی وت“ :پێدانەوەی قەرزی بەڵێندەرانو خستەوەكاری پرۆژە وەستاوەكان لە دەسەاڵتی وەزارەتی داراییو پالنداناندایە ،ئەو
پرسە الی دەستەی وەبەرهێنان نییە”. پەرلەمانی كوردستان نازانێت ئەو 500ملیۆن دۆالرەی شیرینی نەوت چی لێهاتووە ،چاوەڕێی كابینەی نوێی حكومەتن بۆ بەدواداچوونی ئەو پرسەو قەرزی بەڵێندەران. شێركۆ جەودەت ،ئەندامی لیژنەی داراییو ئابووری لە پەرلەمانی كوردستان بە “زەمەن”ی وت“ :حكومەت بەنایاسایی و لەڕێگەی بانكەكانەوە پارەی بەڵێندەرانی بردووە ،ئەوە وەستانی پرۆژەكانو نەمانی دەستێكی كاری زۆری لێكەوتووەتەوەو ئەزمەیەكی كۆمەاڵیەتی دروستكردووە ،نەئەبوایە بەهیچ شێوەیەك حكومەت دەستی بۆ پارەی بەڵێندەران ببردایە”. وتیشی“ :لەبەر ناشەفافی لە دارایی حكومەتدا نازانین ئەو 500ملیۆن دۆالرەی شیرینی گرێبەستە نەوتییەكان كە پرۆژەی زۆری لەسەر كرابوو چی لێهاتووە ،چاوەڕوانی حكومەتی نوێین كە لێپرسینەوەی لەگەڵدا بكەین لەسەر ئەو پرسە”.
چوار هەزارو 300 پرۆژه لە سنووری پارێزگای سلێمانی راوەستێنرابوون
ئارام قادر كۆكۆیی
سێكتهری كشتوكاڵ و كۆمپانیای دڵنیایی له چهند ههفتهی رابردووداو ئێستاشی لهسهربێ ،بهردهوام گوێبیستی سوتانی دهغڵودانی جوتیاران دەبین له میدیاكانهوه، ههر له سهرهتاوه بهوپێیەی زۆربهی ئهم ئاگركهوتنهوانه له ناوچه جێناكۆكەكان بوون، شیكاری ئهوهی بۆ دهكرا كه لهوانهیه به دهستی ئهنقهست و به ویست ئهو كێڵگانه سوتینرابێ تا جوتیارانی كورد ناچار بكرێن ناوچهكانیان بەجێ بهێڵن .بهاڵم پاشتر ئهم دیاردەیە له ناوچهكانی تر نهك ههر دووباره بوویهوه ،بهڵكو پهرهیسهند .یهكهمجار كه مرۆڤ دیاردهیەكی وهها دهبینێ یان دهبیستێ ،بیری بۆ دوو ئهگهر دهچێ :یان ئهوهتا دهستێكی گێرهشێوینی له پشته یان تهنیا ڕووداوێكی نهخوازراو و بێمهبه سته. بهاڵم ههفتهی رابردوو ههورهبروسكهش هاته سهرو وهك هۆكارێكی سروشتی بووه هۆی سوتانی چهندین دۆنمی گهنم .ههنووكه پێموانییه ئێستاو ئایندەش بتوانرێت بهر به دووبارهنهبوونهوهی ئهم رووداوانه بگیرێ ،بهاڵم ئهوهی كه دهتوانرێت بکرێ ،كهمكردنهوهی بارقورسی ئهو زیانە ئابوورییانهیه كه بهر جوتیاران دهكهوێ بهتایبهت ههندێكیان تهواوی دارونهداریان لهو كێڵگانهدا بهرههم دههێنن و دواتریش بههۆی ئاگركهوتنهوه ههمووی یان بهشێكی لهدهست دهدهن. الی ههمووان روونه تاكه كڕیاری گهنم و دهغڵودانی جوتیارانی ههرێم و ناوچهكانی تر، حكومهتی بهغدایە لهڕێی ههردوو وهزارهتی دارایی و بازرگانییەوە .تاكه ئامانج و پاڵنهری جوتیارانیش بۆ داچاندنی ئهم بهرههمه، فرۆشتنهوهیهتی به حكومهتی ناوهند ،چونكه به نرخێكی زیاتر له بازاڕ لێیان دهكڕێتهوه. لهبهرئهوه ههتا ئهم پرۆگرامه بهردهوام بێ، جوتیارانیش بهردهوام دهبن له چاندن و وهبهرهێنان و دوورینهوهی گهنم و بهردهوامیش رووبهڕووی مهترسی لهدهستدانی تهواوی بهرههمهكانیان دهبنهوه بههۆی رووداوی سروشتی و دهستكردەوە. جوتیاری هەرێم یان ئهوەتا وهك تاكه زیانلێكهوتوو بهرههمهكهی بههۆی ئاگركهوتنهوه لهدهستدهدات ،یان قازانج دهكات و دهیفرۆشێتهوه به بهغدا ،چهند ساڵێكیش چاوهڕێی شایسته داراییهكهی دهكات .كه ئهمهی كۆتاییان شتێكی سیاسییهو پێوهندی به ئابوورییهوه نییه .بهاڵم لهڕووه ئابوورییهكهیهوه چۆن دهتوانرێ كاریگهری زیانه ئابوورییهكهی كهمبكرێتهوه؟ له زۆربهی واڵته كشتوكاڵییهكاندا ههوڵی چارهسهری وهها كێشهیهك لهڕێی كۆمپانیاكانی دڵنیاییهوه دراوه ،ههرێم و عێراقیش دهتوانن ههمان رێچكهی ئهوه واڵتانه بگرنهبهرو لهڕێی دامهزراندنی كۆمپانیاكانی دڵنیاییهوه جا ئهو كۆمپانیانه حكومیی بن یان کەرتی تایبهت. جوتیاران دهتوانن لهڕێی كڕینهوەی دڵنیاییهوه مهترسی لهسهر ئهو بڕه سامانه نههێڵێ كه له كێڵگهكهیدا بهرمی دەهێنێ و لهوانهیه له رووداوێكی نهخوازراو بێمهبهست و مهبهستداردا له دهستی بدات. له ئهگهری روودانیشیدا بهشێوهیهكی شایسته قهرهبوو بكرێتهوه .ئهم پرۆسهیه ههروا ئاسان نییهو ئهزموونی واڵتانی تازه پێگەیشتوو سهلماندویهتی كه قهناعهتپێكردنی جوتیاران بۆ بهشداریكردن له وهها پرۆگرامێكداو كڕینهوهی بۆ پاراستنی سهروهت و سامانیان ،بێ ئاڵنگاری نییه ،بهاڵم ئهوهی لێرهدا ههم حكومهتی ناوهندی و ههم ههرێم دهتوانن بیكهنه پاڵنهر بۆ بڕیاردانی جوتیاران له بهرژهوهندی جوتیاران خۆیاندا ،مهرجداركردنی كڕینهوهی گهنمهكهیانه له بهرامبهر ههبوونی دڵنیایی و ههروهها دانانی یاسا و رێسایهكی تایبهت بۆ خستنهگهڕی وهها پرۆسهیهك كه ههم جوتیاران قازانجی تێدا بكهن ههم كۆمپانیاکانی دڵنیایی.
ئ��ا��بوو�ی و زو�ە
12
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
ساڵی 2019سەرەتای قۆناغی هەستانەوە
ئەندازیار ئومێد ئەحمەد سەعید شارەزا لە ئیشپێكردنو كۆنترۆڵی سیستمی كارەبای هەرێم بەشی سیانزەیەم لە كۆتاییەكانی ساڵی 2018و سەرەتای ساڵی 2019تاڕادەیەك كاریگەرییە نێگەتیڤەكانی قەیرانی دارایی لە هەرێم كەمبونەوە ،بارودۆخی مووچە تائاستێكی باش چارەسەركرا لێرەو لەوێ جوڵە كەوتەوە پرۆژە وەستاوەكان ،لە سێكتەری كارەباش هەندێ كاری باش ئەنجامدرا، لەوانەی زیادكردنی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی لە كێڵگەی كۆرمۆر بە بڕی 70- 60 mmscfكورتكراوەی ملیۆن پێ سێجای ستاندارد ،كە ئەمە نزیكە لە 400mw بڕی بەرهەمهێنان لە هەرێم زیادیكرد ،كە ئەمەش سەرەتایەكی گرنگی جێبەجێكردنی پالنی حكومەتی هەرێم بوو بۆ گۆڕینی سەرچاوەكانی وزە لە گازوایل بۆ غازی سروشتی لە وێستگەكانی بەرهەمهێنان كە پێشتر باس لە سودو گرنگییە ئابووریو ژینگەییەكانی كرا. هاوكات هەندێ لە پرۆژەكان
كاراكردنەوەو بەشێكی پێداویستیەكانی چاكسازی دابینكرا ،بەردەوامیو خێراكردنی كارەكانی پرۆژەی بیناكردنی وێستگەكانی بەرهەمی كارۆئاوی دێرەلوك بەتوانای 35mwچاوخشاندنەوە كرا بە سیستمی پارێزگاری هێڵەكانی گواستنەوە ،سیستی ژێر لەرەلەر ufكە هەمیشە سیستمی كارەبای پاراستووە لە كوژاندنەوەی گشتیو گرفتی گەورە. هاوتەریب لەگەڵ ئەمانە لێكۆڵینەوەی تەكنیكیو دیاركردنی خاڵە الوازەكانی تۆڕی كارەباو چارەسەری خێزا بەمەبەستی باشتركردنی ڕەوشی خزمەتگوزارییەكان ئەنجامدراو بە بەردەوامی كاری لەسەر كرا. قۆناغی هەستانەوە ،دەستكردنەوە بە كاركردن بۆ تەواوكاری ماستەر پالنی وەزارەت ،گۆڕانكاری لە هەنگاوەكان لە باری كرداریدا ئاسان نیە ،بەاڵم گڕوتینی دڵسۆزان لە وەزارەتو الیەنە پەیوەندیدارەكان كە چاویان لە ئاسۆیەكی گەشە بۆ گەیاندنی خزمەتگوزارییەكانی كارەبا بەباشترین ئاست كە دابینكردنی 24سەعات كارەباو بەستانداردكردنی سیستمەكەیە. سەربای ماندوبوونی ستافی كارەبا لە سااڵنی رابردووەوە بە دیاریكراوی سااڵنی 2014تا 2018كە سااڵنی قەیرانی سەختی دارایی بوو كاركردن نەوەستا، دەستكرایەوە بە جێبەجێكردنی پالنەكان. ڕەوشی كارەبا لە زستانی 2019باشتر بوو لە ساڵی ،2018پێشبینی دەكرێت هاوینی ئەمساڵ لە ساڵی 2018باشتربێت. داتاكانی بەڕێوەبەرایەتی كۆنترۆڵی كارەبای هەرێم زۆر بەوردی ئەو بەراوردكارییە دەسەلمێنێ ،كە ڕەوشی بەرهەمهێنانو كاتەكانی بوونی كارەبا چووەتە سەرەوە.
داتاكانی بەرهەمهێنان ،كاتەكانی بوونی كارەباو بەرزترین خواستی هەرێم ،بەراوردی هاوینو زستانی ساڵی 2018و 2019
بەرهەمی ناوخۆ MW
بۆ ئهوهى خهڵكو حكومهت تااڵوى قهیرانهكان نهچێژنهوه
ئه‌نوه‌ر‌كه‌ریم كابینهكانی حكومهتی پێشووی ههرێم، كۆمهڵێك ههڵهی ستراتیژیی گهورهیان كردووه .بۆ ئهوهی ئهم ههاڵنه دیسان دووباره نهبنهوه ،پێویسته كابینهی نوێ كۆمهڵێك چاكسازیی بكات تا ههرێمی كوردستان تووشی قهیرانی دارایی نهبێتهوهو بهرهو ههرێمێكی خۆشگوزهران بڕوات. ئهو میراتەی كابینهكانی پێشوو بهجێیان هێشتووه: .١بیست ملیار دۆالر قهرزی بهجێهێشتووه بۆ كابینهی نوێ. .٢گرێبهستى نهوتو غاز شكستی
خواردووه زۆربهی داهاتاكهی نادیارە. .٣نهبوونی شهفافیهتو گهندهڵییهكی زۆر لهناو دامودەزگاکانی حكومهتدا. .٤ئاژاوهو ناسهقامگیریی لهناو كۆمهڵگەدا. .٥كهمی ئازادی رادهربڕینو بهرتهسكبوونهوهى دیموكراسی . .٦الوازكردنی دهسهاڵتی دادوهری . .٧دروستكردنی كێشه لهگهڵ حكومهتی فیدراڵى بهغداو بەدواداهاتنی قهیرانی دارایی. پێویسته حكومهتی داهاتوو ههوڵبدات ئابووری ههرێمى كوردستان له ئابووری موڵكانه دهربهێنێو زیاتر كار بۆ ئهوه بكات سێكتهرهكانی تری ئابووری بههێز
بكات بۆ ئهوهی بتوانێ داهاتێك ههبێ كه جێگیربێ بۆ خەزێنەی دەوڵەت ،ئەمەش بۆ ئەوەیە حکومەت بتوانێ لهسهر ئهو داهاتانه وهبهرهێنان بكاتو گهشهی ئابووری زیاتر بکات. كاری سهرهكی كابینهی نوێ ئهوهیه كه پهیوهندییهكانی بههێز بكاتهوه لهگهڵ حكومهتی عێراق به ڕادهستكردنی ٢٥0 ههزار بهرمیل نهوت له ڕۆژێكدا بۆ ئهوهی پشکی هەرێم لە بودجهی عێراق مسۆگهر بكرێت. ههروهها دهستبكرێت بهچاكسازیی له ههموو سێكتەرهكانی تری ئابووری كوردستاندا تا بتوانرێ گهشهیهكی بهردهوام ههبێ .
دهستی حزب لهناو حكومهتدا دهربهێنرێتو ڕۆڵەکان بگهڕێرێنهوه بۆ دهزگا شهرعییهكانی ههرێم بۆ ئهوهی بتوانرێ رەوتی دیموكراسیهت زیاتر بەرەوپێش بچێ .ئهمهش دهبێته هۆی بناغهدانان بۆ دامهزراندنی ههرێمێكی خۆشگوزەران. دهتوانرێ چاكسازییهكان لهم خااڵنهی خوارهوهدا كورت بكرێنهوه بۆ ئهوهی بتوانرێت داهات به دهستبهێنرێ تا لهسێكتهرهكانی تری ههرێمدا چاكسازیی پێیكرێت. .١گێڕانهوهی ههردوو پااڵوگهی بازیانو كهڵهك بۆ ژێر دهستی حكومهتی ههرێم لهدهست كۆمپانیا حزبییهكان بسهنرێنهوه، چونكه ئهوه لهسهر بودجهی حكومهتی
عێراق دروستكراوه. .٢ههڵوشاندنهوهی لێخۆشبوونی باجو گومرگی كۆمپانیاكانی حزبو بهرپرسانی حزب كه بهدهر له ڕێنماییه یاساییهكان ئەم لێخۆشبوونە دەركراوه . .٣له راپۆرتهكانی دیلۆیتدا مانگانه ١00 ملیۆن دۆالر دهڕوات بهناوی سكویرێتیهوه بۆ كۆمپانیا حزبییهكان ،پێویسته سكویرێتی بسپێردرێتە لیواكانی نهوتو غازو ئهو پارهیه نهچیتە گیرفانی بهرپرسانی حزبییەوە بەڵکو بگهرێتهوه بۆ گهنجینهی وهزارهتی دارایی. .٤دهستبهجێ ههڵوهشاندنهوهی گرێبهستهكانی ههموو كۆمپانیاكانی پشكنینو كۆمپانیاكانی دڵنیاییو كۆمپانیاكانی گواستنهوهو (مانیفێست)
كه له خاڵه سنورییهكان دانراون پێویسته بدرێتهوه بهوهزارهته پهیوهندیدارهكان یان لهڕێی تهندهرهوه بكرێت بۆ ئهوهی زۆرترین داهات بۆ حكومهت بگهڕێتهوه. .٥گهڕانهوهی داهاتی شیرینی گرێبهستهكان كه له بانكه ئهوروپییهكاندایه بۆ ئهوهی بتوانرێ بهو داهاته جارێكی تر سەرمایەگوزاریی وهبهرهێنانی پێبكرێتەوە. .٦ههڵوهشاندنهوهی گرێبهستی خزمهتگوزارییهكانی ههردوو فرۆكاخانهی ههولێرو سلێمانی كه ئهمانه دراون به كۆمپانیای حزبیی ،پێویسته ههڵبوهشێنرێنهوهو جارێكی تر لهڕێی تهندهرهوه بدرێت بهكهرتی تایبهتو باجیان لهسهر دابنرێ.
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
ا� ��ا ب�� ت
11
ئەسپ هەیە لە هەرێم 8دەفتەر دۆالری پێدراوە سهرچین ساڵح ئێستا لە بازاڕەکانی هەرێمی کوردستاندا ،نرخی ئوتۆمبیل لە هەموو ئامرازەکانی تر گرانترە ،بەاڵم وا خەریکە ئەسپی فەرەنسی کێبەرکێ لەگەڵ گرانترین ئوتۆمبیل دەکات. بێجگە لە گرانی نرخەکانی ئەسپی هاوردە ،ئێستا مەترسی راستەقینە هەیە لەسەر ئهسپى خۆماڵى له ههرێمى كوردستان ،چونکە بەهۆی هاوردنی ئەسپەوە لە دەرەوە ،خەریکە توخماتیان بەتەواوی لەناودەچێ. دواى نیوسهده له نهمانى دیاردهى واڵخدارىو بهكارهێنانى ئهسپو ماینو واڵخ بۆ گواستنەوە ،دووباره راگرتنى ئهو ئاژهاڵنه سهرى ههڵداوهتهوه .بهاڵم بهپێچهوانهى سهردهمانی زوو ،ئێستا ئەسپ و ماین تهنیا بۆ جوانیىو چێژبینین بەخێو دەکرێن. بەخێوکەرانی ئەسپ زیاتر كهسانى سهرمایهدارن ،بهو پێیهى نرخى ئهو واڵخانهو بهخێوكردنیان زۆر گرانهو لە توانای هەموو کەسێکدا نییە. ئهوانهى خواستیان بۆ كڕینى ئهسپ ههیه ناچارن پهنا ببهنه واڵتانى دهرهوه لهبهرئهوهى توخمى ئهسپی خۆماڵی له ههرێمى كوردستاندا تا ئاستى نهمان رۆشتووه .بۆ دهستكهوتنى ئهسپو ماینى رهسهن ،هاواڵتیان پارهیهكى زۆر خهرج دهكهن ،بۆ بوژانهوهو پهرهپێدانى ئهو
ئاژهاڵنه له پارێزگاکانى ههولێرو سلێمانى لهالیهن كۆمپانیاكانهوه شوێنى تایبهت به بهخێوكردنو راهێنانو فێربوونى ئەسپسواریی كراونهتهوه .بێجگهلهوهى چهندین سهرمایهدار شوێنى تایبهتیان بۆ ئهو مهبهسته دروستكردووه. شێروان محهمهد ،خاوهنى فێرگهى ئهسپسوارى سلێمانى به “زهمهن”ى وت“ :پانزە ساڵە دهستم بە كڕین و بەخێوکردنى ئهسپ كردووه ،سهرەتا پێنج ئهسپم ههبوو ئێستا شوێنهكهم کردووەتە پرۆژهو 25ئهسپى تێدایه. خولى راهێنانى ئهسپسوارى تێدایه لهگهڵ ئهوانهیشى به گهشت سهردانمان دهكهن”. ئەو ئەسپانەی لە پرۆژەکەی
شێرواندان ،زیاتر ئهسپی فهرهنسیو ئێرانىو توركىو عهرهبین .ئهسپهكانیش بهپێى جۆرو رهسهنایهتییان نرخیان دهگۆڕێت .گرانترین ئهسپ جۆرى فهرهنسییه ،کە بەهاکەی بایی ٨4هەزار دۆالر (هەشت دەفتەرو 4٠وەرەقە)یــە بەگشتی نرخى ئهسپ له هەرێمی کوردستان ،لە چوار ههزار دۆالرەوە دهستپێدهكات تا ٨4ههزار دۆالر. سەرباری گرانی نرخەکانیان ،بەاڵم دوو ساڵه هێنانى ئهسپو ماین له دهرهوه رووى له ههڵكشان كردووه .ئەرکی چاودێریکردنی ئەو ئەسپە هاوردەکراوانە لە ئەستۆی وهزارهتى كشتوكاڵدایە ،وەکو چاودێرى بارى تهندروستى ئهو واڵتانهی کە لێیانەوە دەهێنرێن.
بهڕێوهبهرى ئاكرێی، جهمال كهرهنتینهى ڤێتهرنهرى له وهزارهتى كشتوكاڵو سهرچاوهكانى ئاو بۆ “زهمهن” وتی“ :خواست لهسهر هاوردهكردنى ئهسپ زیادبووه ،سااڵنه 5٠٠تا 6٠٠ ئەسپ له توركیاو ئێرانو فهرهنساو مهغریبو پارێزگاكانى ناوهڕاستو خوارووى عێراقهوه هاورده دهكرێت، لهكاتێكدا سااڵنى رابردوو به رێژهیهكى كهم هاورده دهكرا ،بهاڵم دوو ساڵه خواست لهسهرى زیاد بووه“. لهبهرچاوگرتنى “به وتیشى: راپۆرتهكانى رێكخراوى “واهى”ى كه نهخۆشی له ههر شوێنێك بێت باڵوی دهكاتهوه ،رێگه به هاوردهكردنى ئاژهڵ دهدهین ،كاتێك كهسێك بیهوێت له واڵتێكهوه ئاژهڵ بهێنێ ،ئێمه بهدواداچوون دهكهین پاش دڵنیابوون له نهبوونى نهخۆشی ڕێگهى پێدهدهین”. ئهو واڵخه بهرزانهى هاوردهى ههرێم دهكرێن لهالیهن گومرگى ههرێمهوه باجى دهخرێتهسهر ،دواى پشكنینیانو دڵنیابوون له تهندروستیان رێگه به هاتنه ناوهوهیان دهدرێت. ساماڵ عهبدولڕهحمان ،بهڕێوهبهرى گومرگى ههرێم به “زهمهن”ى وت: “خواست لهسهر هاوردهكردنى واڵخى بهرزه زیادى كردووه بهتایبهت ئهمساڵو ساڵى رابردوو ،ئێمهش كارئاسانیمان بۆ كردوون ئهگهر له پشكنینى كهرهنتینهى ڤێتهرنهرى دهرچووبن دواى گومرگكردنیان رێگهیان پێدهدرێته بێنه ههرێمهوه“.
داری
میوان
ت بە تایبە کێتی ێستۆ بۆ ڕ ئەتە ن چوو میوانداریکردن و و چوون بۆ ڕێستۆرانت دوو رانت
بابەتن کە هەمیشە لە ڕووی ئەتەکێتەوە گرنگی تایبەتی پێدەدرێت و دەبێتە جێگەی سەرنج الی بەرامبەرەکەت ،بۆیە پێویستە چەند خاڵێکت هەمیشە لە
یاد بێت. لە کاتی میوانداریکردندا :کاتێک کەسێک بۆ یەکەمجار سەردانی ماڵەکەت دەکات گرنگە ڕێنوێنی بکەیت و دوای ساڵو دەتوانیت شوێنی دەستشتن و wc نیشان بدەیت ،چونکە هەندێکیان شەرم دەکەن پرسیار بکەن. ئەگەر میوانەکەت دیارییەکی هێنابوو کە خواردن یاخود خواردنەوە بوو، ناکرێت هەڵیبگریت ،بەڵکو گرنگە لەسەر ئەو مێزە دایبنێیت کە هەمووتان پێکەوە کۆدەبنەوە. لەکاتێکدا دەچیتە ڕێستۆرانت :چوون بۆ ڕێستۆرانت ئەتەکێتی تایبەت بەخۆی هەیە ،بەاڵم خاڵێکی گرنگ هەیە کە زۆرینەی کات ڕووبەڕووی دەبیتەوە ئەویش گەرمی کەشوهەواکەیەو شارەزایان پێیان وایە بە دەستەسڕ یان باوەشێن خۆتان فێنک مەکەنەوە ،بانگی خزمەتکارەکە بکەن و پێی بڵێن کە هەوای پێویستتان پێناگات و داوای لێبکەن ساردکەرەوەکە کارپێبکەن. لەکاتی خواردنەوەدا کارێکی ناشرینە کە تەنیا پەرداخی خۆتان پڕ بکەنەوە، سەرەتا لە کەسی تەنیشتت پرسیار بکە کە دەیەوێت پەرداخەکەی بۆ پڕ بکەیتەوە. هەروەها کاتێکی زۆر بۆ دیاریکردنی خواردن بەفیڕۆمەدە ،ئەگەر کەسەکانی چواردەورت ناسراو نەبوون ،ئەو خواردنانە هەڵبژێرە کە باون و بەردەوام دەیانخۆیت. هەروەها کەوچکی سوپەکەت لەسەر مێز دامەنێ لەکاتی نانخواردن و تەنانەت دواتریش ،کەوچکەکە هەر لە ناو قاپی سوپەکە بەجێبهێڵە بۆئەوەی سەر مێزەکە پیس نەکەن. کاتێک کوپێک چاتان هەڵگرتووە ،پەنجەکانت لە پێش و دوای دەسکی کوپەکە دابنێ ،بەاڵم دەتوانیت پەنجەکانت لە دەسکی کوپەکەت گرێ بدەیت ئەگەر قاوەت خواردەوە.
چیرۆکی ئەو پیاوەی مەرگی هاوشارییەکانی رادەگەیەنێت زەمەن
رۆژنامەوان نییە ،بەاڵم رۆڵی میدیایەک دەبینێ بۆ هاوشارییەکانی. کاربەدەستی حکومەت نییە بەاڵم کارێکی گرنگ دەکات بۆ دۆزینەوەو کۆکردنەوەی ئەو هەڵەبجەییانەی و کیمیابارانەوە بەهۆی جەنگ پەراگەندو پەرتەوازە بوون .ئەو کەسە ناوی محەمەدی حاجی شەریف هەڵەبجەییە. محەمەد شەریف کە هەڵەبجەییەکان پێ دەڵێن “کاکە حەمەی حاجی شەریف هەڵەبجەیی” ئۆفیسێکی لە ئەسحابە سپی کردووەتەوە و هەموو رۆژێک لەوێ چاوی بەو هەڵەبجەییانە دەکەوێ کە بۆ کێشەیەک یان بۆ هەواڵپرسی و سۆراخی کەسوکاریان لە هەولێر یان ئێرانەوە دێن و دەچنە الی کاکە حەمە. هەر لە ئۆفیسەکەیدا بۆ خۆی پەیج و ئەکاونتەکانی بەڕێوە دەبات کە تایبەتی کردوون بە هەواڵ و دەنگوباسی شار و وێنەی کۆنی کەسایەتییەکانی هەڵەبجە باڵودەکاتەوە .یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی پەیج و ئەکاونتەکانی ئەوەیە ،هەموو رۆژێک هەواڵی پرسەی
هەڵەبجەییەکان باڵودەکاتەوە .ئەمەش وایکردووە هەڵەبجەییەکان لە هەر کوێی دنیابن ،بەهۆی کاکە حەمەوە دەزانن کێ مردووە و پرسەکەی لە کوێیە. کاکە حەمە بۆ “زەمەن” دەڵێت: “لە تۆڕی کۆمەاڵیەتی فەیسبووک چاالکی جۆراوجۆرم هەیە تایبەت بۆ هەڵەبجەییەکان ،وەک باڵوکردنەوەی ناو و وێنەی کەسایەتییە کۆنەکان.
لەپاش کیمیابارانەکەوە هەڵەبجەییەکان شارەکانی بە پەرتەوازەبوون کوردستاندا و هەندێکیشیان لە واڵتی ئێران و هەندەرانن و لەیەکتر دابڕاون، لەبەر ئەوەی ئێستا زۆربەی خەڵک تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان بەکاردەهێنن، توانیومە هەڵەبجەییەکان لە هەر کوێی دنیابن بە یەکتریان ئاشنا بکەمەوەو هەر هەڵەبجەییەکیش کۆچی دوایی بکات ،من شوێن و کاتی پرسەکەی
ڕادەگەیەنم ،لەبەر ئەوە هەڵەبجەییەکان لەهەر شوێنێکبن ،ڕۆژانە پێش هەر شتێک سەیری الپەڕەکەی من دەکەن بۆ ئەوەی ئاگاداری هەواڵەکانی شاربن”. لەگەڵ ئەوەی ناوبراو ڕۆژانە مەرگو پرسەی هاوشارییەکانی خۆی باڵودەکاتەوە ،لێمان پرسی :باشە ئەگەر خۆت بمریت پێتخۆشە کێ هەواڵەکەت رابگەیەنێ؟ بە بزەیەکەوە
وتی“ :دڵنیام لەوەی رۆژی مردنم لە دەیان الپەڕەی فەیسبووک و سۆشیال میدیاکانەوە هەواڵەکە باڵودەکرێتەوە، بەاڵم لە ڕاستیدا خۆم حەز دەکەم یەکەم کەس کوڕە گەورەکەم (گزنگ) هەواڵی مردنی باوکی باڵوبکاتەوە ،هیوادارم ئەم خواستەی منیش لە ڕۆژنامەکەی ئێوەدا پارێزراوبێ و ساتەوەختی مردنم شاهیدی ئەم داوایەم بن”. سەرچاوەی هەواڵ و زانیارییەکانی کاکە حەمە ،هەموو خەڵکی هەڵەبجەن بەبێ ئەوەی دۆست و ناسیاوەکانی لەسەر بنەمای حزبایەتی و ئاین و شێوەزار هەڵبژێرێ ،بۆ ئەو گرنگ ئەوەیە هەڵەبجەیی بێ. کاک حەمە دەڵێت“ :پەیوەندییەکی زۆر فراوانم هەیە لەناو هەڵەبجەییەکاندا، لەناو هەموو بارەگا حزبیی و فەرمانگە حکومی و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و وەرزشکاران و ڕۆشنبیرانو کاسپکارانی شاردا سەرچاوەم هەیەو لەڕێی تەلەفۆنەوە قسە دەکەین و هەواڵی هەموو گۆشەیەکی شارم پێدەگەیەنن”. کتێبێکی ناوازە بۆ هەڵەبجەییەکان یەکێکی ترە لە پرۆژەکانی ئەم پیاوە بۆ هەڵەبجە ،نووسین و ئامادەکردنی کتێبێکە کە زیاتر وەکو
رێبەر و نمایەکە بۆ هەڵەبجەییەکان و لەگەڵیشیدا وەکو ئەرشیفێک هەندێ بابەتی هونەریی و پیشەیی و مێژوویی شارەکەی تێدا دەنووسێتەوە. کاکە حەمە سەبارەت بەو کتێبە بۆ “زەمەن” وتی“ :لەو کتێبەدا ناوی هەڵەبجەییەکان و شوێنی دانیشتن و پیشەو شارو تەلەفۆن و ژمارەی خانوو و وردەکارییەکانی ژیانیان دەنووسم بۆ ئەوەی پاش ئەو لێکدابڕانەی بەهۆی شەڕ و ماڵوێرانییەوە توشیان هاتووە ،بتوانن بەئاسانی پەیوەندی بە یەکترەوە بکەن و یەکتر بدۆزنەوە”. ناوبراو لە ڕێی ڕۆژنامەی زەمەنەوە داوا لە هەڵەبجەییەکان دەکات لە هەر شوینێکی دنیا هەن هاوکاری بکەن لەسەرخستنی ئەو پرۆژەیەدا تا کتێبەکەی ببێتە رێبەر و چاوساغێک بۆ هەڵەبجەییەکان. شەریف حاجی محەمەدی هەڵەبجەیی ساڵی 1954لە گەڕەکی جوولەکەکانی هەڵەبجە لە دایکبووە، لە قۆناغی ناوەندییەوە تێکەڵ بە سیاسەت بووە و لە کتێبێکیدا بە ناوی (گەنجیم بە تۆ بەخشی نیشتمان) کە بریتییە لە بیرەوەرییەکانی خۆی، بە وردی باسی لە قۆناغەکانی ژیانی سیاسی خۆی کردووە.
ا� ��ا ب�� ت
10
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
پیاوە سپییەکە میوانی “زەمەن”ــە
تاقانەی شەش خوشکم خۆزگەم بەوەی تاقانە نییە قۆناغی منداڵی و گەنجێتیت چۆن گوزەرا ،ئەوژینگە کۆمەاڵیەتییەی تۆی تێدا گەورەبووی چۆن بوو؟ * لە گەرمەی گرانی و قاتوقڕو ئاخۆران و بخۆرانی دووەم ساڵی جەنگی جیهانیی دووەمدا واتە رۆژی 1940/10/18لە بەرەبەیانی سێشەممەیەکدا لە خانوویەکی گڵ و دارەڕاو دواتر گەچکاریکراوی دوو ژوورو هەیوانیدا لە گەڕەکی سەرشەقامی شاری سلێمانی ،لە خێزانێکی شەش سەر خێزانیدا هاتمە دنیاوە. چوار خوشکی لەخۆم گەورەتر هەبوون ،باوکم بەرگدرووبوو مەالزادەی خواناس و کوردپەروەرو دایکێکی شێخزادەی خەڵکی دێی قازانقایەی نزیک تاسڵوجە مرۆڤێکی بەڕەحم و سەروزمان شیرین، باوکێکی لە بنچینەدا خەڵکی گوندی (پیسکەندی) بناری پیرەمەگروون و دراوسێی (یااڵنقۆز و دارتوو و گردەبۆر) بووە ،هەر بە مێردمنداڵی نێردرابووە بەر ئیشێک بۆ فێربوونی پیشەیەک ،بۆئەوەی وەک دەوترا با دەستوپێسپی نەبێ و بژێوی خۆی و ماڵ و منداڵی پەیدا بکات .بۆ ئەوەیش چووەتە الی وەستا حەمەحسێنی بانەیی لە قەیسەری نەقیب و الی ئەو فێری بەرگدروون بووەو پۆشاکی ژنان و پیاوانی کوردیباوی ئەو سەردەمەی درووەو گوزەرانێکی مەمرەومەژی خێزانەکەی دەستەبەر کردووە (کە بە من و دوو خوشکی لە من بچووکترەوە بووینەتە نۆ سەر خێزان) واتە شەش خوشکم هەبووە کە لە هەموو ژیانمدا خوشک و هاوبیرو هاوکارو هاوخەم و خۆشەویستم بوون ،خودا پاداشتی خێریان بداتەوە، خۆزگەم بەوەی تاقانە نییە ،چونکە ئەو ڕۆژگارەو ئێستایش کۆمەڵێک کێشەو گرفتی شەخسیی
ەڵکو ناخ و ب و خێزانیی و کۆمەاڵیەتیی و ەر قژی سپی نییە ،وێنە ،کەس بە دەروونیی تاکۆتایی ژیان ه ەوەندە خا گرێ .ئەمە ئ ی ش ی ەت خواستی دواوەیە ،کە مەگەر هەر سای ێب خواو میهرەبانی و بەخشندەیی ئەو کە بتوانێ رەخنەیەکی ل سلێمانییە ی ە مرۆڤ بپارێزێ لەو بێکەسی و بێ نیی ێکدا یەکەم پارێزگار ەم وەزیری لەکات ڕین و دوو ەرێمدا دوای دوای راپە پشت و پەناییەدا ڕزگاری بکات. ه لە نبیرییە لە حکومەتی کۆ بێکەس. کامەران وتەنی: ش رۆ تلەکارکێشانەوەی شێر تا جەمال س س دە ستا تەمەنی مامۆ ک بە 80 چاوم هەڵهێنا دیم ئەم میللەتە ئێ وە بۆ نزی دیمەنی ژینی قەنارە و پەتە شا ڕی نووسین عەبدول هەڵک تا گەرموگو زرنگایەوە گوێم بە دەنگی ئاخ ش کانی وەکو ساڵ ،بەاڵم هێ ۆمەاڵیەتییە هەڵهێنایەوە دەمم بە هاوار ەیوەندییە ک ماندووبوونی پ ی ک و ە ەی بم تۆڵە پشکۆی دەبێ بۆیە هەر نیشان لەناخەوە گەنجێکەو هیچ یە .بەاڵم بم! خۆڵە ئەم هی و خاک قوربانی دیار نی ەی بەسەر پێوە ئەو رەوش سووتێ بۆ دا هاتووە. گەنجێتی قۆناغێکی هەستیارەودە ستان و ئەزموونەکەی ی لەگەڵ ەم دیدارە کورد زۆربەی کەسەکان تێیدا ئەویندار دەبن، مداوە ،بۆ زەمەن” ئ ئەزموونی تۆ لەم بارەوە چۆنە؟ “ جا سپییەکەدا ئەن دەستنووس هەر وتم یەکەمدا * وەک لە وەاڵمی وە لە دوازدە ساڵییەوە گەنجێتییەکی ئاسایی پیا پێی خۆشبوو بە وە .ئەوەی ی ە و بێهەستی و کەمتەرخەمیم نەبوو ،تەنانەت خۆ ی پرسیارەکان بدات خۆیەتی بە وەاڵم ەاڵمی ناخی تەوە و ئەوەبوو لە تەمەنی سی ساڵیدا ژنم هێنا ،بە دەیخوێنی جەی خۆی. خواستی خۆم وەک هەموو کەسێکی تر. دەستوپەن -نێوانت لەگەڵ یاری تۆپی پێ چۆنەو
هاندەری کوێی؟ * بە هەموو ژیانم حەزم لە یاری تۆپی پێ بووەو هاندەری هەڵبژاردەی بەڕازیلم. بۆچوونت چییە لەسەر دەنگی ڕەوای کوڕت،گوێ لە گۆرانییەکانی دەگریت؟ * بەالی منەوە هەر کارو ڕەفتارو ئاکارێکی تری مرۆڤ لە کۆمەڵدا ،ئەگەر بە مەبەستی ئاسوودەیی مرۆڤ و خزمەتی کۆمەڵ بوو ،دوور لە چڵێسی و هەڵپەو چاوچنۆکی و بەد بەکارهێنان و زیانگەیاندن بە دابونەریت ،جێی شانازییەو بە پێچەوانەیشەوە. هەڵسەنگاندنی دەنگ کاری گوێگرو شارەزایی و هەستی ناسک و دڵی پڕ سۆزە ،بەڵێ گوێ لە گۆرانییەکانی دەگرم و زۆریش کاریگەرن لەسەر هەست و سۆز و دەروونم. کەس بڕوا ناکات تۆ لە ژیانتا تووڕە بووبی یاندەنگت بەرز کردبێتەوە ،پێمان بڵێ ئەم هێمنییەت لە چییەوە سەرچاوەی گرتووە؟ * ئەو هێمنییەی من ڕەنگە لە هێمنی بێئەندازەی دایکم و نزیکەی ئەوی باوکیشمەوە سەرچاوەی
ی :زەمەن سازدان
گرتبێ ،بەاڵم بڵێی لەم کۆمەڵگەیەی ئێمەدا مرۆڤ هەبێ توڕە نەبێ و جاروباریش دەنگ بەرز نەکاتەوە ،بڵێی دارو بەرد بم؟ دەوترێت مامۆستا جەمال بە زۆر شت دەگریەت،جۆری ئەو شتانە چین کە وات لێدەکەن بگریەی؟ * بڵێی مرۆڤ بەرازبێ وشک و دڵڕەق و بێهەست و هیچی نەگرتبێتە خۆی؟ من زۆر سەرسامم بە هۆنراوە جوانەکەی شێح مەحمودی نەمر ،کە لە وەاڵمی جەژنە پیرۆزەیەکدا وتوویەتی: جێژنی کەسێک موبارەکە کە سەربەست و حوڕ بژی کوردی هەژار کە دیلی دەستی غەیری جێژنی چی بگری بڕۆ بناڵە سەر بەقوڕ بژی! یەکێک ویژدانی هەبێ چۆن بێخەم دەبێ لە کارەساتی مەینەتی نەتەوەکەیدا ،وەک گەورە بەرپرسێک فەرمویەتی :هەموو کوردستان ئاو بیبات پوشێکی منی پێوە نییە!
شیالن عوسمان هــەورامان مـحـەمــەد
جــــــــــــــاران و ئێــــــستا !! ٭ جــــــــاران ..پەیڕەوی ناوخـــۆی هەموو ڕێکخراو و حزبێک تیایا نووسرابوو ،نابێ کەسی لەکەدار ،بەئەندام وەربگیرێت ! ٭ ئێــــستا ..تاک و تــــەرا ســــــاغی تیا ئەبـــینم !! ٭ جــــاران ..چ قوورەتبوو خوێندکار لەبەرچاوی مامۆستا جگـــــــەرە بکێـــشێ ! ٭ ئــێــســـتا ..هەرچەند ڕۆژ جارێک ،مامۆستاو خوێندکار دەعوەتی یەکـــتر ،بەئــــــــۆزۆو کەیفــــی ئەکەن !! ٭ جــــــــاران ..لەناو حیزب هەر جۆرە هەڵەیەکی ستـــراتیژیت بکردایە ،النی کەم، شــــەش مانگ تجمید ئەکرای ! ٭ ئـــێــســـتا ..هەریەکێ هەڵەیەک بکات، دروستکردنی باڵێک بۆ خۆی مـــسۆگەر ئەکات !! ٭ جــــــاران ..بــــووک و خەسوو لەیەک خانوا النی کەم بیست ساڵ بەیەکەوە ئەژیـــــان ! ٭ ئـــێــســتا ،هەر لەسەرەتاوە ،حەوت گەڕەک لەیەک دوورن ،جەژناو جەژنیش دەعوەتی یەک ئەکەن و یەکتر ئەبینن !! ٭ جـــــــاران ..یەکێک دزی بکردایە ،سەری پاک ،پاک ئەتاشراو سواری کەرێکیان ئەکردو ماستیان ئەکرد بەســـــــەرا ! ٭ ئـــــــێستا ..کە دزی ئەکات زۆری لەسەربڵێی ،پلەکەی بەرز ئەکەنەوەو ،بۆماوەی چەند مانگێکیش بۆ نـــــــەفعی دڵ ڕەوانەی ئەوروپای ئەکەن !! +بـــــــــرا وازبێنە ئەوە تـــــــۆ ئەڵێی چی ،بەحســـــــــابی دزی ئێستابێت ،ئەبێ هەرچی کەری شارەزوورو دەشتی بیتوێن هەیە لەگـــــــــەڵ ماستی دەشتی هەولێر ،ئینجا فریای کەس ناکەوین !! دەی منیش واوازم لێهێنــــــــا ،بەسئــــــــــاقیبـــــــــەتی خێر نابێت !! +ئـــــــــــاقیبـــــــــەتی چــــــی؟! -ئــــــــــــــــــــیتــــــــــــررررر !!!
پەشیمان دەبێتەوە نزیکەی ساڵێک لەمەوبەر خانمە گۆرانیبێژ شیالن عوسمان ،بڕیاریدا بەیەکجاری واز لە کاری هونەری گۆرانیوتن بهێنێ .بەاڵم لە لێدوانێکی تایبەتدا بۆ “زەمەن” ،شیالن پەشیمانی خۆی لەو بڕیارە دەردەبڕێ و ئاشکرای دەکات ئێستا سەرقاڵی کۆمەڵێک کاری هونەرییەو دەست بە گۆرانیوتن دەکاتەوە. شیالن عوسمان سەبارەت بە بڕیاری وازهێنانی لە گۆرانیوتن بە “زەمەن”ی وت“ :پار لەبەر چەند هۆکارێکی تایبەت بڕیارمدا واز لە کاری هونەریی بهێنم ،دیارە ئەو بڕیارە لەکاتی خۆیدا بۆ من زۆر قورس بوو، بەاڵم ئێستا لەو بڕیارە پەشیمانم و دەمەوێت دەست بە کاری هونەریی بکەمەوە”. “زەمەن” ئاشکراکرد ئێستا شیالن ئەوەشی بۆ چەند گۆرانییەکی سەرقاڵی تۆمارکردنی باڵویان نزیکدا نوێیەو لە داهاتوویەکی خانمە گۆرانیبێژە ئەم دەکاتەوە. کە پەشیمانە لەو جەختی لەوە کردەوە بە هۆگرانی دەدات بڕیارەی پارو بەڵێن گۆرانیوتن. بەردەوام دەبێ لە
لەناو خێزان و پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانتداچ شتێک وات لێدەکات کە هەست بە نیگەرانی بکەی؟ * نائارامی و نەبوونی ڕاستیی و سۆز و خۆشەویستی لە نێواندا. لە مردن دەترسی ئایا ناتەوێ وەک زۆربەیکەسایەتییەکانی تر وەسێتنامەی خۆت بنووسی؟ * نەخێر لە مردن ناترسم چونکە لە هەموو ڕوویەکەوە دڵنیام لە خۆم و بۆ خزمەتی نەتەوەو نیشتمانەکەم ژیاوم و دەژیم .بۆیە حەز ناکەم بمرم، دەمەوێ هەمیشە چقڵی چاوی دوژمنانی نەتەوەو نیشتمانەکەم بم .بۆ وەسێتنامەکەش بەڵێ دەمێکە نووسیومە ئامادەیە. پاش ڕاپەڕین یەکەم پارێزگار بوویت لەسلێمانی ،قۆناغێکی ناخۆش و پڕ لە کێشمەکێش بوو ،ئەو ئەزموونە ئیدارییە چۆن کەوتەوە الی تۆ؟ * بەڕێز مام جەالل سەرەتا ویستی ببم بە
وەزیری پەروەردە ،بەاڵم برادەرانی پارتی وڕکیان لەو وەزارەتە گرت ،بۆیە دواتر ویستی ببمە پارێزگاری سلێمانی ،وتم هیچم ناوێ ئەوە نەبێ یاسا سەروەربێ، یارمەتیم بدە با خزمەتی خەڵکیی بکەم و بە موو لە یاسا النادەم و بە یەک چاو سەیری هەمووان دەکەم. داخەکەم تا چەند مانگێک بڕی کرد ،پێشێلکردنی یاساو مافەکانی یەکترو شێوازی کاربەڕێوەبردنیان جێبەجێ دەکرد ،گەلێ کێشەو گرفت پەیدا بوو، ئەوەی ڕاستیبێ لە سەرەتاوەو بەردەوامیش کاک نەوشیروان هاوکاری دەکردم ،دواتریش مام جەالل .هەردووکیان ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ هاوکارییان دەکردم ،لە دامەزراندنەوەی زانکۆی سلێمانیداو زۆر کاری بەسودی تریش. ماوەیەکیش وەزیری ڕۆشنبیری بووی ،ئەوپۆستە خواستی خۆت بوو یان حزب دیارییان کردیت؟ * رۆژی 1994/7/25ەوە پێنج ساڵ واتە تا 1999/8/21وەزیری ڕۆشنبیری بووم ،مام جەالل داوای لێکردم ،بەاڵم ڕێگرو کۆسپەکان هەمووان بوون ،چونکە کەس بەپێی یاسا نەدەجواڵیەوەو هەموو کێشەو ئاریشەکانی پێش شاخیشیان بە کۆنەقین گەورەتر دەکرد. بزورگی عەلەوی دەڵێت :سیاسەت بەهەڵەیدابردم ،ئایا سیاسەت تۆیشی بەهەڵەدا برد؟ * نەخێر سیاسەت منی بەهەڵەدا نەبردووە، چونکە سیاسەتم بە ڕاستگۆیی و خاوێنی لە هەموو ڕوویەکەوە بۆ خزمەتی نەتەوەو نیشتمان کرد ،بێ فڕوفێڵ و پیالن و پاشقولگرتن .کە زانیم لەگەڵ ئامانجەکانی نەتەوەکەم ناگونجێ ،ئەفەرۆزم کردو لە سەرەتاوە تاکو مردن یەک ڕێبازو یەک سەنگەر هەبووم و دەمبێ. زۆرێک لە تیکۆشەرە دێرینەکان بەردەوام باسیقارەمانێتی و خەباتی خۆیان دەکەن ،بەاڵم تاکو ئێستا نەمانبیستووە تۆ باسی ئەم شتانە بکەی، بۆچی؟ * بێگومان خەباتی خۆم و دڵسۆزی و خاوێنی دەست و دەم و داوێن و مێشکیشم پاراست و دەیپارێزم و ئەوپەڕی خاوێنی و راستی دەشنووسم، وەک چمکێکی مێژووی نەشێوێنراوی ئەم نەتەوە کەمدڵسۆزە ،چاکەو خەبات و جوامێری و پیاوەتی دەبێ مێژوو و خەڵکی ناسیاو و نەناسیاویش باسی بکەن ،نەک مرۆڤ خۆی ،مەرجیش نییە جوامێری هەر زەبروزەنگ و پیاوکوشتن و ستەمکاری بێ.
مستەفا ئەحمەد و (مقۆمقۆ)
ژمارەیەك هونەرمەندی ناوداری كورد ،لەڕێگەی (مقۆمقۆ)وە کە بەرنامەیەکی نوێیەو بەشێوەی تەنز رەخنە لە دۆخی سیاسی و كۆمەاڵیەتی كۆمەڵگەی كوردی دەگرن ،دێنەوە بەر دیدەی بینەران. ئەم بەرنامەیە ئومێد كەمال نووسیویەتی و شوان جەبار کاری دەرهێنانی بۆ کردووە ،بەرنامەی (مقۆمۆ) دوو هەفتە جارێک لە كەناڵی (سپێدە)وە پێشكەش دەكرێت و دووجاری دیكەش دووبارە دەكرێتەوە .بڕگەکانی ئەم بەرنامەیە بریتین لە (مەملەكەتی سەیر، مقۆمقۆ ،ماڵی ئێمە ،چایخانەكە ،عەریزە نووسەكە) بەرنامەكە ژمارەیەك هونەرمەندی دیاری كوردستان بەشداری تێدا دەكەن و شەوی جەژنی رەمەزان یەكەم ئەڵقەی پێشكەشكراو بڕیارە بەردەوام بێت. هونەرمەند مستەفا ئەحمەد ،وەک سەرپەرشتیاری بەرنامەی (مقۆمقۆ) هۆکاری ناونیشانی بەرنامەکە بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە کە رۆژانە مقۆمقۆ لەنێو سیاسی و هاواڵتیان دروست دەبێت“ ،ئەم بەرنامەیەش بەشێوەی تەنز رەخنە لەباری سیاسی و كۆمەاڵیەتی و كێشەكانی كۆمەڵگە دەگرێت”. یەكەمجارە مستەفا ئەحمەد لە كەناڵێكی ئیسالمییەوە لە بەرنامەیەکی هونەریدا دەرکەوێت ،لەم بارەوە دەڵێت :خۆم بە موڵكی هەموو كەسێك دەزانم ،چەند ساڵە بەشی زۆر كەناڵم داوە، بۆیە ئێستاش كارەكانم لەو كەناڵەوە پێشكەش دەكەم ،چونكە رێزیان بۆ كارەكانم هەیە. هونەرمەند زاهیر عەبدوڵاڵ ،وەک بەشداربوویەکی ئەم بەرنامەیە، هیوای خواست بتوانن ئامانجی بەرنامەکەیان بپێکن کە پێکهاتووە لە بابەتی كۆمەاڵیەتی و رەخنەگرتن و دەشڵێت :هەوڵ دەدەین بۆ بەرنامەكانی داهاتوو ،برەو بە بەرنامەکە بدەن و پێشی بخەن،
چونكە ئەو هونەرمەندانەی لە(مقۆمقۆ)دا بەشدارییان كردووە، کەسانی دیارو خاوەن ئەزموونن. بە بڕوای زاهیر عەبدوڵاڵ ،دۆخی ئێستای کوردستان بۆ ئەو جۆرە بەرنامانە گونجاوەو دەشڵێت :بێگومان ئێستاش دۆخی كوردستان بە شێوەیەكە لە چاو دۆخی سەردەمی (بەرنامەی بەرنامە)دا نەگۆڕاوە ،بەڵكو دۆخەكە هەمان شتەو لە هەندێك رووەوە رەنگە خراپتریش بێت ،لەبەرئەوە بەرنامەكە بۆ ئێستاش گونجاوە. هونەرمەندی بە ئەزموون حەمەڕەشید هەرەس ،یەكێكی دیكەیە لە ئەكتەرەكانی ئەو بەرنامەیە ،ناوبراو بڕوای وایە ئەمڕۆ كۆمەڵگەی كوردی بۆ رەخنەگرتن ،زیاتر تەنز لە باوەش دەگرێت، بۆیە ئەوانیش بەشێوەی تەنز باسی كێشەكانی کۆمەڵگە دەكەن و هەر بە تەنزیش چارەسەری بۆ دەدۆزنەوە. بە بۆچوونی هەرەس ،ئەوان لەو رێگەیەوە دەبنە پردی بەیەك گەیاندنی دەسەاڵت و جەماوەر “ئێمە ویژدانی نەتەوەكەمانین، هونەرمەند ئەڵقەی گەیاندنە لەنێوان جەماوەرو دەسەاڵت ،بە جەماوەر دەڵێت ئەوە دەسەاڵتەكەتە ،بەدەسەاڵتیش دەڵێت ئەوە جەماوەرەكەتە ،بۆیە دەمانەوێت جەماوەرێكی وشیار دروست بكەین”. بەیان مەحمود بۆمبا ،وەک هونەرمەندێکی كۆمیدی ،وەک بەشداربوویەکی ئەم بەرنامەیە خۆشحاڵی خۆی ڕاگەیاند کە بەشداربوویەکی مقۆمقۆیە ،چونكە وەک خۆی باسی کرد وەك ئەكتەرێك بەردەوام حەزی لە جوڵەیەو دەشڵێت :ئێستاش هەست دەكەم توانام هەیە ،وردە وردەش هەوڵ دەدەین بەرنامەكە زیاتر بەرەو پێش بەرین.
ن�� ڵ ��ودەو �ڵ�ە ت��ی
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
9 ونبوونی ئەردۆغان لهناو دووباره دهنگدانی ئهستهنبوڵدا
سێڵجان هاجائۆغڵو و فیرات کۆزۆک
یەکێک لەو دوو کەشتییەی ژاپۆن کە هەفتەی رابردوو هێرشیان کرایە سەر
کهنداوی عومان..
تهنگژهیهکی تازە ناکۆکییهکی دێرین زەمەن هێشتا گرژییهکانی مانگی رابردوو هێور نهبوبوونهوه ،کاتێ رۆژی پێنجشهممهی رابردوو ،ئێران و ئەمریکا کهوتنهوه ناو تهنگژهیهکی ترەوە .بهرامبهر به هێرش بۆ سهر دوو کهشتی ژاپۆن لهناو دهریای عومان و نزیک بە گهرووی هورمز ،ئەمریکا تۆمهت ئاراستهی ئێران دهکات و بۆ سهلماندنی ئهمهش گرتهیهکی ڤیدیۆیی باڵوکردهوه که تیایدا هێزه تایبهتیهکانی ئێران له کهشتییه ژاپۆنییهکه نزیک دهبنەوەو مینێکی نهتهقیو لەبەردەم کهشتیهکه الدهبەن. ئەمریکا ئهوه وهک بهڵگهیهک له تێوهگالنی ئێران دهبینێ که ویستویهتی هیچ بهڵگهیهک نهمێنێ لهسهر پهیوهندی ئێران به رووداوهکهوه .لەههمان کاتدا ئەمریکا چهند وێنهیهکی مینهکهشی به کهشتییه ژاپۆنییهکهوه باڵوکردووەتهوه پێش ئهوهی هێزه ئێرانیهکان الیبهرن. مانگێک پێش ئێستا ،چوار تانکهری نهوتبەر له نزیک کهنارهکانی ئیمارات هێرشیان کرایه سهرو ئهوکاتیش ئەمریکا ههر ئێرانی تۆمهتبار کرد .بهاڵم هیچ بهڵگهیهک بۆ ئهوه لهبهردهستدا نهبوو ،ئێرانیش رهتیکردهوه دهستی لەو رووداوە هەبووبێ. ههر له هاتنه سهرحوکمی دهسهاڵتی کۆماری ئیسالمییهوه تائێستا ،پهیوهندییهکانی نێوان ئەمریکاو ئێران گرژی تێکهوتووه .بهاڵم بهردهوام کێرڤی گرژییەکان لهنێوان بهرزو نزمدا له جوڵهدا بووه .ئهو گرژییانه به ئاشکرا له رۆژی هاتنهسهرکاری دۆناڵد ترهمپهوه له ٢٠١٧وه بهردهوام روو له سهرهوهن. ترهمپ ئهو رێککهوتننامه ئهتۆمیهی ههڵوهشاندهوه که ئیدارهی ئۆباما وزهیهکی زۆری تێدا خهرج کردبوو و بهمهش گوشارهکانی سهر ئێرانی برده ئاستێکی ترهوه. ترهمپ له وتوێژێکیدا لهگهڵ فۆکس نیوز پێی لهسهر تێوهگالنی ئێران داگرت و وتی :زهحمهته ئێران بتوانێ گهرووی هورمز دابخات ،بهاڵم ئهگهر دایبخات داخستنهکه ‘زۆر ناخایهنێ’ رۆژنامهنووسهکه پرسی چۆن؟ ترهمپ وتی‘ :دهیبینین’. بابهتی گهرووی هورمز بابهتێکی ههستیاره لهڕووی ئابوورییهوه که رهههندێکی سیاسی گرنگی ههیه .سااڵنه سێ یهکی نهوتی جیهان بهو گهرووهدا دهڕوات بۆیه بچووکترین گرژی لهو ناوچهیه کاریگهری دهبێ لهسهر نرخی نهوت .ههر تهنیا هێرشهکانی رۆژی پێنجشهممه نرخی نهوتی ٪٤برده سهرهوه. رۆژی پێنجشهممه هێزه دهریاییهکانی ئەمریکا له ئاوی نزیک هورمز دوو پهیوهندییان پێوه کراوه ،یهکێکیان لهالیهن کهشتی نهوتههڵگری ژاپۆنی کۆکوکا کۆرهیجزو
ئەمریکا دەڵێت بەڵگەمان هەیە هێرشەکانی دەریای عومان دەستی ئێرانی تێدایە ئهوهی تریان لهالیهن کهشتی نهوتههڵگری نهرویجی فرۆنت ئاڵتهیر ،پهیوهندییهکان بۆ هۆشداری بوون ئهوهش دوای تهقینهوه که له کهشتیهکاندا روویانداوه .پاشان هێزه ئهمهریکییهکان بۆ الی کهشتییه نهوتههڵگرهکان جواڵون و هێزهکانی ئێرانییان بینیوه لهو ناوه سوڕاونهتهوه .دواتر ئەمریکا گرتهی ڤیدیۆیی هێزه ئێرانییهکانی باڵوکردەوه که مینێکی نهتهقیو له کهشتی کۆکوکا کۆرهیجز دهکهنهوەو ئەمریکا ئهمه وهک
ههوڵێکی ئێران دهبینێ بۆ ونکردنی بهڵگه لهسهر رووداوهکه .تیمی ههردوو کهشتییهکه سهالمهتن و ههردوو ئەمریکاو ئێران وێنهی تیمهکهیان باڵوکردووەتەوە. مایک پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریکا وتی“ :ههڵسهنگاندنی ئەمریکا ئهوهیه که کۆماری ئیسالمی ئێران بهرپرسیاره لهو کاره. ههڵسهنگاندنهکهمان پشتبهستووه به زانیاری ههواڵگریی .ئهو چهکهی بهکارهاتووه ،ئهو ئاسته له شارهزایی که پێویسته بۆ ئهو کرداره ،ههروهها رهفتاری پێشووتری ئێران. ههروهها هیچ هێزێکی پرۆکسی ئێران لهو ناوچهیه توانای ئهو کارهی نییه ،سهرچاوهی لهبهردهستدا نییەو لێهاتوویی ئهو کارهی نییه ئێران نهبێ. وهزیری دهرهوهی بهریتانیاش جێرمی ههنت ههمان بۆچوونی دووباره کردهوەو وتی“ :بهپێی ههڵسهنگاندنی بهریتانیا بهرپرسیاری ئهو هێرشانه تاڕادهیهک به دڵنیاییهوه ئێرانه” .روسیا دژی “ئهنجامگیری خێرا” هۆشداریداو چین داوای دانبهخۆداگرتن دهکات. ئێران بێجگه لهوهی ئهو تۆمهتانهی رهتکردهوه ،ئەمریکاشی به تێکدانی ئاسایشی ناوچهکه تاوانبار کرد .حهسهن رۆحانی سهرۆک کۆمار وتی“ :ئەمریکا دهبێته هۆی نائارامیی له خۆرههاڵتی ناوهڕاستدا”. ههروهها داوای له واڵتانی ناو رێککهوتننامه ئهتۆمیهکه کرد که رێز له وابهستهیی خۆیان بگرن.
نوێنهری ئێران له نهتهوه یهکگرتووهکان پێیوایه که هیچ بهڵگهیهک نییه بۆ تێوهگالنی ئێران ،بهڵکو تهنیا نهخۆشی ‘ئێرانۆفۆبیا’یه که ئەمریکا دووچاری بووه .جهواد زهریفی وهزیری دهرهوهش رایگهیاند که بچوکترین بهڵگهو سهرهداو نییه ئێرانی پێ تاوانبار بکرێت. دوای ئهوهی ئیدارهی ترهمپ سوپای پاسدارانی خسته لیستی تیرۆرهوه ،ئێران وای نیشانداو تاڕادهیهک خۆیشی ناچاربینی که بهشێکی رێککهوتننامهکه پێشێل بکات که ئەمریکا ههر پێشتر لێی کشابۆوه ،دواتر ئەمریکا به پاساوی مهترسی ههڕهشهی ئێران بۆ سهر بهرژهوهندیهکانی ئەمریکاو ئاستهنگ دروستکردن له گهرووی هورمز کهشتی فڕۆکهههڵگری ئهبراهام لینکۆڵنی بهرهو ئاوی کهنداو جواڵند ،ژمارهیهک فڕۆکهی بی٥٢ی هێنایه ناوچهی کهنداو .دوای ئهو جواڵنەو بهدیاریکراوی رۆژی ١٢ی مانگی ئایار کهشتیهکی ئیماراتی هێرشی کرایهسهر؛ ئیمارات رایگهیاند ئهو کرداره تهنیا له توانای دهوڵهتێکدایەو ههر زوو ئەمریکا وتی ئهو دهوڵهته ئێرانه. بهاڵم ئێران بۆچی کۆسپی ئاوا سنووردارو پهرتهوازه دهکات؟ چاودێران پێیانوایه ئێران دهیهوێ پهیامی ئهوه بگهیهنێ که بهبێ ههڵگیرساندنی جهنگی تهواو دهتوانێ کۆسپ و تهنگژهی ئابووری بۆ ئهو دهوڵهتانه دروست بکات که بهرژهوهندییان دهکهوێته ئهو هێڵهوه. ههموو ئاماژهکان بۆ ئهوه دهچن که ملمالنێی نێوان ئەمریکا و ئێران که رهههندێکی ستراتیژی دوورمهودای ههیه بۆ ههریهکێکیان درێژهی دهبێت .پێناچێ ئەمریکا بهڵگهی زیاتر بۆ ئهو رووداوه بخاته روو سهرهڕای بوونی سهتهالیت و بنکەو سهرچاوهی چاودێری پێشکهوتوو ،چونکه ئەمریکا نایهوێ سهرجهم توانا چاودێری و ههواڵگرییهکانی خۆی بخاتهڕوو ،ههروهها له هیچ دۆخێکیشدا ئێران دان بهوهدا نانێ که ئهو هێرشانهی ئهنجامدابێ (تهنانهت ئهگهر ئهنجامیشی دابێتن) و هیچ ئهکتهرێکی سیاسی دهوڵهتی یان نادهوڵهتیش دان بهو کارهدا نانێ ،کهواته ئهگهر دهرچهیهکی دیپلۆماسی نهدۆزرێتهوه بۆ گرژی روولهسهری نێوان ئهو دوو واڵته (که له راستیدا ههر به گرژی ئهو دوو واڵتهوه ناوهستێ) شهڕهکه دواجار ههر دهچێتهوه حهوشهی ئێران. بهاڵم چۆن شهڕێک دهبێ؟ تهنیا به گهمارۆی ئابووری و فشاری بازرگانی و دارایی دهوهستێ؟ هێرشی ئاسمانی و موشهکی دهبێ؟ یاخود شهڕێک دهبێ به کشانی سهربازیی و پاڵپشتی ئاسمانی؟ ههموو ئهو ئهگهرانه کراوهن و ههلومهرجی داهاتوو یهکێک لهو میتۆدانه دهسهپێنێ.
رهجهب تهیب ئەردۆغان که پالنی وابوو به توندی ههڵمهتی ههڵبژاردن بۆ دووباره دهنگدانهوه بۆ سهرۆکی شارهوانی ئهستهنبوڵ بهڕێوهبهرێت ،لهترسی ئهوهی نهبادا ئهو توندییه ببێته هۆی دۆڕانی بهربژێری پارتهکهی ،پالنهکهی گۆڕی. بهپێی ئهو زانیارییانهی ههندێک بهرپرس که لهبهر ههستیاری زانیارییهکان نهیانویست ناویان ئاشکرا بکرێت ،ئەردۆغان چهندین گردبوونهوهی یانهی بازرگانی تورکیای ههڵوهشاندووەتەوه که بڕیار بوو پێش ٢٣ی حوزهیران بکرێن له قازانجی کاندیدهکهی ئاکهپه. سهرۆکی تورکیا ،ههروهها بۆ یهكهمجار لهماوهی بیست ساڵی رابردوودا ،رێگهی به بهربژێرهکهی خۆی ،بینالی یهڵدرم دا که بهشداری دیبهیتێکی سیاسی تهلهفزیۆنیی بکات که بۆ بهربژێرهکان سازکرابوو. درامای گهورهی سیاسی ئەردۆغان له ئهستهنبوڵ، ئهکتهرێکی کتوپڕی دێته ناوهوه ئەردۆغان ستراتیژهکهی گۆڕی ،ئهمهش دوای ئهوهی بهرپرسانی ئاکهپه گهیشتنه ئهو بڕوایهی دهرکهوتن و ههژموونی ئەردۆغان له ههڵمهتهکانی رابردوودا به قازانجی بهربژێرهکهی جهههپه ،ئەکرهم ئیمامئۆغڵو شکاوهتهوه .ئیمامئۆغڵو براوهی ههڵبژاردنهكهی ٣١ی مارسی رابردوو بوو ،بهاڵم تهنیا ١٨رۆژ له ئۆفیسهکهی بوو وهک سهرۆکی شارهوانی چونکه ئەردۆغان سهرپهرشتی ئاڵنگارییهکی کرد دژی ئهنجامهکان .راگهیاندنی دووباره دەنگدان له ئیستهنبوڵ نیگهرانیهکانی سهبارهت به بنهماکانی دیموکراسی تورکی قووڵتر کردهوه. هیچ کهسێک وهکو ئەردۆغان بایهخی سهرۆک شارهوانی ئەستهنبوڵ نازانێت ،چونکه خۆی ئهو پۆستهی وهکو بهردهباز بهکارهێنا تاکو پێی بپهڕێتهوەو ببێته ههژموندارترین سهرۆکی تورکیا لهماوهی نیو سهدهدا .کهچی جهماوهریبوونی ئیمامئۆغڵو تهنیا ئهو کاته بهرزبووەتهوه که بهرپرسانی ههڵبژاردنهکان رایانگهیاندووه ههڵبژاردنهکان بێگهرد نهبوون ،ههروهها یهڵدرم ههوڵ دهدات له دیبهیتی شانزهی مانگ پشتگیری زیاتر بۆ خۆی کۆبکاتهوه. گهوره دادوهرانی تورکیا بههۆی راگهیاندنی دهنگدانی دووباره له ئهستهنبوڵ ،دابهشبوون. بهڕێز مێرت یهڵدز ،دامهزرێنهرو سهرپهرشتیار راوێژکاری سیاسی له ئهستهنبوڵ وتی“ :زۆر له دهنگدهران ههڵمهتی توندی سهرۆکیان له ههڵبژاردنی مارسی رابردوودا به نهگونجاو بینی، ئێستا ئەردۆغان خۆی خستۆته بهختی یهڵدرمهوه که سیاسیهکی دێرین و لێهاتووی سوعبهتچیه ،تاکو ئیمائۆغڵو له پۆستێکی سیاسی گرنگ بێبهش بکات که دهکرێت ئهو پۆسته ،ئیمامئۆغڵو بکاته رکابهرێکی سهرۆکایهتی دیار”. ئیمامئۆغڵوی ٤٩ساڵ ،له ههڵبژاردنی مارسی رابردوودا به جیاوازی ١٤٠٠٠دهنگ له شارێکی خاوهن زیاتر له ١٠ملیۆن دهنگدهردا ،بۆ ماوهیهکی کورت کۆتایی به حوکمی ٢٥ساڵهی ئاکهپه هێنا لهو شاره .ههردووال ئیمامئۆغڵو و یهڵدرمی ٦٣ساڵ ههوڵی کۆکردنهوهی ئهو ملیۆن و حهوت سهد ههزار کهسه دهدهن که له ههڵبژاردنی مارسی رابردوودا دهنگیان نهداوه. ئیمامئۆغڵو لهناو شاردا کۆبوونهوه دەکات و تائێستاش له پشتگیری ههندێک هێزی ئۆپۆزسیۆنی دیکه بههرهمهنده وهکو هێزی ههدهپهی پرۆ-کوردو پارتی چاکه “ئای وای ئای” ناسیۆنالیست .یهڵدزی شرۆڤهکار وتی که ئاکهپه به تاکتیکی ورد سهرنجی خستووەته سهر دهنگدهرانی سهرسهختی کوردو گروپه ئیسالمیهکان. دهستبهرداربوون له سهرۆکایهتی شارهوانی دوای ١٨رۆژ، دهستبهرداربوون نییه له هیوا بۆ گهڕێکی تری ههڵبژاردن ئیحسان ئیکتاس له دهزگای راپرسی ئیگنار دهڵێت“ :ئاکهپه دهزانێ که بهئامانجگرتنی ئیمامئۆغڵو و پاشان ههڵوهشاندنهوهی ئهنجامی دهنگدانهکه ،ئیمامئۆغڵوی وهکو قوربانییهک هێناوهته بهرچاو لهالی ههندێک له دهنگدهراندا .ئیتر ههوڵ دهدهن ئیمامئۆغڵو بهئامانج نهگرن و تهنانهت خۆیان له ناوهێنانیشی بهدوور بگرن ،ههموو ئهوهش به مهبهستی ئهوهی وێنهی ئهو وهکو قوربانییهک لهبهرچاوی خهڵک البهرن”.
ن�س�ر�سە�ڵا ت�سی �ساوەڕا�س � ڵ ت ن
8 نازهنین (زاگاری-راتکلیف)
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
دوای 10ساڵ بێدەنگیی و دامرکانەوە
بزووتنەوەی‌سەوز‌دیسان‌دەیەوێ‌بێتەوە‌مەیدان
BBC NEWS
نازهنین ،کە نازناوەکەی (زاگاری)یە ژنێکی به بنهڕهت ئێرانی و ههڵگری رهگهزنامهی بهریتانیه .له ساڵی 201٦وه له ئێران به تۆمهتی سیخوڕیکردن له زینداندایه ،تۆمهتێک که بهردهوام رهتیدهکاتهوه. نازهنین جارێکی تر دهستی کردووەتهوه به مانگرتن له خواردن ،خهباتێک که مێردهکهیشی ریچارد راتکلیف -پێوه پهیوهست بووەو ئهویشئێستا نان ناخوات. ئهم بابهته له گهرمهی گرژی نێوان ئێران و خۆرئاوا جارێکی تر سهرئاو کهوتووەتهوه، لهکاتێکدا که بهریتانیا رایگهیاند رژێمی ئێران بهرپرسیاره لهو هێرشهی پێنجشهممهی رابردوو کرایه سهر دوو کهشتی نهوتههڵگر له کهنداوی عومان. بهریتانیاو چاالکانی سیاسی و مهدهنی له ئاستی جۆراوجۆردا گوشاریان خستووەته سهر ئێران بۆ ئازادکردنی نازهنین .جێرمی ههنت، وهزیری دهرهوهی بهریتانیا له تویتێکدا روو به ئێران نووسیویهتی“ :کاره راستهکه بکه، مرۆڤایهتی خۆت نیشانی جیهان بدەو لێگهڕێ ئهو ژنه بێتاوانه بگهڕێتهوه ماڵهوه” .ههروهها وتی: “پهیامی ئێمه بۆ ئێران ئهوهیه که سهرهڕای ههر ناکۆکیهک لهگهڵ بهریتانیا ههتانه ،بەاڵم ژنێک لهو ناوهدا بێتاوانه”. نازهنین تهلهفۆنی بۆ میردهكهی کردووەو پێی راگهیاندووه که دهستی به مانگرتن کردووه وهک پرۆتێستێک دژی زیندانیکردنهکهی به ناڕهوا .بەپێی قسهی مێردهکهی ،دهنگی نازهنین ‘نیگهران بهاڵم ئارام’ بووه .داواکاری نازهنین و پشتیوانانی ‘ئازادبوونی دهستبهجێ و بێمهرج’ه. حکومهتی ئێران به تهنیا نازهنینیان زیندانی نهکرد ،بهڵکو رێگهیان له کچهکهشی گرت گابرێال که ئێستا پێنج سااڵنه -بگهڕێتهوهبهریتانیا .گابرێال ئێستا له ماڵی نهنک و باپیریهتی له ئێران. رۆژی 11ی مانگ هاوڕێیان و خزمان لهبهردهم باڵیۆزخانهی ئێران له لهندهن بهبۆنهی رۆژبوونی پێنجهمین ساڵهی گابریالوه کۆبوونهوەو به ڤیدیۆکۆڵ گۆرانی جهژنی لهدایکبوونیان بۆ وت. بهڕێز راتکلیف که دهستیکردووه به مانگرتن وتی“ :مانگرتن له خواردن له زینداندا کهس نایبینێت ،من لێره ماندهگرم بۆ ئهوهی چیرۆکی نازهنین لهناو خهڵکدا زیندوو رابگرم .سهرۆک وهزیرانی داهاتوو -که لهم مانگهدا دیاریدهکرێت دهبێت هاواڵتیانی بهریتانی له زیندانی ناڕهواوئهشکهنجه بپارێزێت”. لهالیهن مێردهکهیهوه ،داوا له بهرپرسانی باڵیۆزخانهی بهریتانیا له تاران کراوه بهدواداچوون بۆ بارودۆخی تهندروستی نازهنین بکهن .راتکلیف رایگهیاندووه ئهگهر بهم زووانه ئازاد نهکرێت ئهوا خۆی داوای ڤیزا دهکات و سهردانی دهکات. نازهنین ،له فڕۆکهخانهی ئیمام خومهینی، ساڵی 201٦دهستگیرکرا .ئهو دهڵێت مهبهستی سهردانهکهی ئهوه بووه کهسوکارهکهی منداڵهکهی ببینن که ئهوکات دوو سااڵن بوو. بهاڵم به پێنج ساڵ حوکم دراو ئێستا له زیندانی ‘ئیڤین’دایه له تاران. سهرهڕای ئهوهی لهالیهن وهزیری دهرهوهی بهریتانیاوه ،مافی پاراستنی دیپلۆماسی به نازهنین بهخشراوه ،بهاڵم حکومهتی تاران رهتیدهکاتهوه .بهڕێوهبهری ئهمنستی ئینتهرناشناڵ دهڵێت“ :نازهنین بهشێوهیهکی ناڕهوا دادگایی زیندانیکراوه ،دادگاییهکهی کارتۆنی بووەو رووبهڕووی ههموو جۆره ئهشکهنجهیهک کراوهتهوه وهکو چهندان مانگ خراوهته ژووری تاکهکهسیهوەو زۆر دهستی دهستی پێکراوه له مهسهلهی دکتۆر بینین و دهرمان وهرگرتن”.
مێگهن سپێسیا رەوشی ناوخۆی ئێران و سیاسەتی حوکمڕانی لەو واڵتەدا ،بووەتە هۆکارێک بۆ ئەوەی نوخبەی سیاسی و چاالکانی مەدەنی سەر بە بزووتنەوەی سەوز بیر لە سەرهەڵدانێکی نوێ بکەنەوە دوای ماوەیەکی زۆر لە کاڵبوونەوەی بزووتنەوەکەیان.
سزاکان و سەرهەڵدانەوەى ناڕەزایەتى
کشانەوەی ئەمریکا لە رێککەوتنی ئەتۆمی نێوان ئێران و واڵتانی 1+ 5 و دەرەنجامەکانی ،دۆخی حکومەتی کۆماری ئیسالمی ئێرانی بەرەو لێواری هەڵدێر بردووە و بوارێکی نوێی رەخساندووە بۆ نەیارانی سیستمی حوکمڕانی لە کوڕی شا تا بزووتنەوەی
سەوز بیر لە دەرکەوتن و چاالکیی بکەنەوە. ئەو هەواڵنە هاوکاتە لەگەڵ دابەزینى بەهای تمەن و بەرزبونەوەى نرخ و خراپبوونى رەوشی ژیان و ئابوورى هاواڵتیاندا.
بزووتنەوەى سەوز و سەرهەڵدانەوە
بزووتنەوەی سەوز ساڵی 2009 لەگەڵ هەڵبژاردنەکانی ئەو کاتی سەرۆکایەتی کۆمار لە ئێران سەری هەڵدا و لە ماوەی کەمتر لە ساڵێکدا کەفوکوڵی بزووتنەوەکە بە دەستی کاربەدەستانی کۆماری ئیسالمی ئێران دامرکێنرایەوە .هەروەها زۆربەی سەرکردەکانی وەک میرحسێن موسەوی، مەهدی کەڕوبی بێجگە لە محەمەد خاتەمی دەستگیرکران و تائێستاش ئەو سەرکردانە لە ماڵەکانی خۆیان
دەستبەسەرن و دادگایی نەکراون. بە پێی راپۆرتێکی دەنگی دەستەبژێرو DW ئەڵمانیا کادرەکانی بزووتنەوەی سەوز ئێستا بیر لە هەڵسانەوە و بوژانەوەی بزووتنەوەکەیان دەکەنەوە بۆ ئەوەی ببنە مایەی هیوای خەڵکی ئێران بۆ گۆڕانکاری لە حکومەت و سیاسەتی واڵتەکەیاندا .ئەمە لە کاتێکدا بە بڕوای چاودێران ئەو بزووتنەوەیە بەشێوەیەک سەرکوتکراوە کە سەرهەڵدانەوەی کارێکی ئاسان نییە. بەشێک لە ئەندامانی ئەو بزووتنەوەیە رایانگەیاندووە؛ بزووتنەوەکەیان لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتی کەسانی سیاسیو چاالکانی مەدەنی رەخنەگران پێکدێت کە رێبەران و سەرکردەکانیان واڵتەکەیان جێنەهێشتووە و هاوشێوەی نەمامێک لە گەشەکردندایە .لە کاتێکدا دوو سەرکردەی بااڵی ئەو بزووتنەوەیە
کە پێکهاتوون لە میرحسێن موسەوی و مەهدی کەڕوبی ،دەستبەسەرن و محەمەد خاتەمی ،سەرۆک کۆماری پێشووتری ئێران کە خۆی بە بەشێک لە سەرکردایەتی بزووتنەوەکە دەزانێ، هەمو لێدوان و کار و چاالکییەکی سیاسیی لێ قەدەغە کراوە. دەسەاڵتدارانی ئێستای ئێران ئەو سەرکردانە بە (سەرانی فیتنەی )٨٨ ناودەبەن و بە توندترین شێوە کۆت و بەندیان کردوون.
قەیرانێکى بێوێنە
هەوڵەکانی ئەمریکا بۆ هێرشکردنە سەر ئێران و قەیرانی داریی ئێران کە 30ساڵە هاوشێوەی نەبوە و دۆخی سیاسی و کۆمەاڵیەتی بەرەو ئەوپەڕی خراپبون بردووە و تەنانەت کاربەدەست و دەسەاڵتدارنی ئێستاش حاشای لێناکەن ،بووەتە هۆکارێک کە
بزووتنەوەی سەوز بیر لە سەرهەڵدانەوە بکەنەوە ببنە پێشەنگی بزووتنەوەیەک بۆ گۆڕانکاریی لە حوکمڕانیدا. ئەوە لەکاتێکدایە لەماوەى رابردودا و دواى ئاڵۆزبونى دۆخى نێوانیان، دەسەاڵتدارانى ئەمریکا هەمیشە خۆیان لەوە بواردوە کە باس لە سەپاندنى سزا بەسەر گەلى ئێران و هەوڵى روخاندنى دەسەاڵت بدەن لەو واڵتە و لە زۆرینەى لێدوانەکانیاندا جەختیان کردوەتەوە لەوەى کە “نایانەوێت رژێمى ئەو واڵتە بگۆڕان ،بەڵکو دەیانەوێت رەفتار و شێوازى بڕیار و مامەڵەکردنى بگۆڕن”، لەو چوارچێوەیەشدا باسیان لە پێویستى دانوستان و رێککەوتنى نوێ کردوە ،بەاڵم کاربەدەستانى تاران رەتی دەکەنەوە بێ هەڵگرتنى سزاکان بیر لە بچنە دانوستانەوە لەگەڵ واشنتۆن. وەرگێڕانی :سایتی سبەی
کامیال‌پاوەر:ده‌بێت‌وا‌بکه‌ین جیهان‌زیاتر‌ده‌رباره‌ی‌رۆژئاوا‌بزانێ
سهرکهوتنهی بهدهستهاتووه .بهاڵم هاودژیهک ههیه دهمهوێت سهرنجی بۆ رابکێشم :لهالیهكهوه ههموو جیهان ئهزمونی کۆنفیدراڵی دیموکراتیک فهرامۆش دهکات ،لهالیهکی دیکهوه خهبات و تێکۆشان ههیه دژی داعش لهپێناوی ههموو جیهاندا’.
زانکۆی کۆبانێ و زانکۆی رۆژئاوامان کرد. ئێستا دهبێت ههموو کهسێک بیربکاتهوه: ئهگهر داعش سهربکهوتایه ،ئهم خهڵکه چی لێدههات؟’.
بۆ ئهوه ،دهکرێت پرۆژەو دهرفهت پهرهی پێبدرێت .بۆ ئهمه ،دهبێت ئاڵوگۆڕی بیرۆکهکان بکهین .پیویستمان بهوهیه له پێداویستیهکانی ئهم جێگایه تێبگهین’. پاوهر پێدادهگرێت که خهڵکی شوێنه جیاوازهکانی جیهان دهبێت دهربارهی ئهم شۆڕشه بزانن ،ئهو وتی‘ :الوان له جیهاندا له کۆششێکی نوێدان .بهدوای زۆر بابهتدا عهوداڵن لهبابهت ژینگهناسی، ئازادی ،ژیانی تازه و هتد .ئهگهر بتوانن ئهم مۆدێلهی ئێره ببینن و بناسن، بۆیان دهردهکهوێت که زۆر کێشهوگرفت ڕوونکراونهتهوەو چارهسهریان بۆ دۆزراوهتهوه لهم مۆدێلهدا .که گهڕاینهوه، دهربارهی ئهمه ماتریاڵی زۆر ئاماده دهکهین ،نوسراو و بینراو .ئهوهی پێویست بێت دهربارهی ئهم شۆڕشه بوترێت دهبێت ئێستا بوترێت و خهڵکی دنیا دهبێت زیاتر دهربارهی ئهم شۆڕشەو مۆدێلهکهی بزانن’.
“خهباتی ژنان منی بۆ ئێره بهکێش کردووه” پاوهر وتی‘ :ئهوهی منی بۆ ئێره ڕاکێشاوه خهباتی ژنان بۆ ئازادی و توێژینهوهی ژنۆلۆژیه .بهڕای من ئهوهی وا دهکات ئهم شۆڕشه جیاواز بێت، سهرکردایهتیکردنیهتی لهالیهن ژنانهوه. پێم وایه هیوایهکی گهورهیه نه تهنیا بۆ خۆرههالتی ناوهڕاست ،بهڵکو بۆ ئهو بهشانهی جیهانیش که ئێمه لێیهوه هاتووین .ئێمه ههر ئێستا سهردانی
“ئهرکێکی گهورهمان لهسهر شانه” زیاتر جهخت دهکاتهوه لهسهر ئهوهی که پێویسته جیهان زیاتر بزانێت دهربارهی شۆڕشی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیک که له رۆژئاوا لهگهڕدایه ،پاوهر وتی که لهو بارهوه ئهکادیمیستان بهرپرسیارێتی گهورهیان له ئهستۆدایه ‘ .کارێکی گهورهمان ههیه لێره .هیوادارم ئهمه ببێته سهرهتایهک .زۆر شت ههیه لێره دهبێت هاوکاری بکرێت .لەههمان کاتدا هاوکاری دارایی دهبێت پێشکهش بکرێت.
خهڵک خۆی ئهکادیمیایه کامیال پاوهر دهڵێت له رۆژئاوا خهڵک و ئهکادیمیا جودا نین له یهکتر‘ .دهبێت ئهوه بڵێم که مۆدێلی پهروهردهی ئێره زۆر جیاوازه لهو مۆدێلهی له خۆرئاوا زاڵه که ئهکادیمیا له بورجی عاجدایه. ئهکادیمیا و کۆمهڵگه لیره ،لێک ههڵپێکراون و پێکهوه ڕێدهکهن ،که ئهمهش بۆ کۆمهاڵیهتیبوونی پهروهرده زۆر گرنگه’. سەرچاوەANF NEWS :
زەمەن پرۆفیسۆر له زانکۆی ئیست لهندهن، کامیال پاوهر سهردانی زانکۆو دهزگا ئهکادیمیهکانی رۆژئاوای کوردستانی کرد. پاوهر وتی‘ :زۆر گرنگه وا بکهین خهڵکی له بهشه جیاوازهکانی جیهان زیاتر بزانن دهربارهی شۆڕشی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیک’. کامیال پاوهر که به مهبهستی پتهوکردنی پهیوهندی لهگهڵ زانکۆو دهزگا ئهکادیمیهکانی رۆژئاوا بۆ خوێندن و توێژینهوه دهربارهی مۆدێلی پهروهردهیی ڕۆژاڤاو بهڕێوهبهرێتی خۆجێی باکورو خۆرههاڵتی سوریا هاتووه ،سهرسام بوو بهو ههموو ‘وزەو هیوایه’ی له ناوچهکه بینی. شاندێک له توێژهرانو پرۆفیسۆرهکان له واڵتانی ئهوروپاو ئهمریکاوه سهردانی زانکۆکانی رۆژئاواو کۆبانێیان کردووه. کامیال پاوهر که ئهنسرۆپۆلۆجیسته، ئهندامی شاندهکهیه وتی پێنج ساڵ لهمهوبهر له سیمینارێکی ژنۆلۆجیدا له کۆلن دهربارهی مۆدێلی خۆجێی دیموکراتی رۆژئاوا ههندێک شتم زانی. هۆکاری روونکردنهوهی بۆ سهردانهکهی بۆ رۆژئاوا کامیال پاوهر وتی‘ :دهستهیهک له ئهکادیمیستانی ئهوروپا سهرقاڵی توێژینهوهن له ئهزموونی رۆژئاواو بڕیاریان دا بێنه ئێرەو بخوێنن و له بواری سیستمی پهروهردهیی
ئهوهی منی بۆ ئێره ڕاکێشاوه خهباتی ژنان بۆ ئازادی و رۆژئاوا شارهزا بن ’.ههروهها وتی که شاندهکه دڵخۆش بوون به دیدارهکانیان. پاوهر وتی‘ :من هیواو وزهیهکی مهزن دهبینم ،پێش ههموو شتێک من خوێنگهرمی هیوایهکی زۆر دهبینم له پرۆسهی زانین دهربارهی یهکتری و هیوایهکی زۆر بۆ خۆبهڕێوهبهریی. گرفت و کێشه ههن ،بهاڵم کێشهگهلێکن دهکرێت تێپهڕێندرێن و ئێمه هاوکار دهبین هێندهی بتوانین’. خهبات لهبری ههموو جیهان ئهو مۆدێله تازهیه دهیهوێت به ددان و نینۆک بوونی خۆی بسهلمێنێت لهناو ئهو شارانهدا که بینیویانه ،پاوهر وتی: ‘ئێمه له جێگایهکداین که سهختترین شهڕ دژی داعش کراوه و براوهش بوون، ئێمه له کۆبانێین .ئێمه به چاوی خۆمان دهبینین که نرخێکی زۆر دراوه بۆ ئهو
توێژینهوهی ژنۆلۆژیه
وو� ب��ەدوادا چ�� ن
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
7
ئەمجارە کێ کەرکوک دەدۆڕێنێ بەغدا یان یەکێتی و پارتی؟ ئەرسەالن بایز :یەکێتی یان پارتى نهتوانن رێگاچارهیهك بۆ ئهو مهرگهساتهى كهركوك بدۆزنهوه، ئهى بۆچی گلهیى له حكومهتى عێراق بكهین؟ سەرچین ساڵح ئێستا کەرکوک لەو نەخۆشە دەچێ، کە لە ژووری نەشتەرگەریی بێهۆشکراوەو لەنێوان چەند پزیشکێکی ناکۆکدا سینگی بەکراوەیی بەجێهێڵراوە. بیانووەکان و پاساوەکان هەرچی بن ،ئێستا کورد خۆی هۆکاری سەرەکی مانەوەی رەوشی کەرکوکە بەمجۆرەی ئێستای ،چونکە یەکێتی و پارتی لەپێناوی دەستکەوت و مەرامی حزبیی ،چارەنووسی ئەو شارە گرنگەی کوردستانیان سپاردووە بە نادیاریی. لە دوای ١٦ی ئۆکتۆبەرو لەدەستدانی ٪٥١ی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم ،پارتی و یەکێتی بەردەوام هەوڵی لەکەدارکردن و تاوانبارکردنی یەکتر دەدەن بۆ لەدەستچوونی ئەو ناوچانە ،زیانی سەرەکی بەر کەرکوک و کەرکوکییەکان کەوتووەو پێناچێ بەئاسانیی مۆتەکەی ناکۆکی پارتی و یەکێتی لەسەر دڵیان البچێ. چاودێرانی سیاسی و بەرپرسانی حزبە کوردییەکانی کەرکوک ،دوودڵ نین لەوەی پێش بەغدا ،پارتی و یەکێتی تاوانبار بکەن بەشێواندنی رەوشی کەرکوک .ئەوان دەڵین هەر سیاسەتێکی تەعریب بسەپێنرێ بەسەر کەرکوکدا ،لە ئەنجامی ئەو درزە گەورەیە کە کورد خۆی کردوویەتیە سەر کوردستانیبوونی ئەم شارە. ئەوان دەڵێن ئەوەی وایکردووە راکان جبوری بێ سڵەمینەوە دەست بۆ تەعریبکردنەوەو زیندووکردنەوەی کولتووری بەعس ببات ،دوورکەوتنەوەی کورد خۆیەتی لە کەرکوک کە ملمالنێی حزبیی و شەخسیی بەتەواوی کوردی الواز کردووە. حهكیم عوبێد ،باژێڕوانى مهكۆى
“لە ٢٠٠٣وە هیچ کاتێ کەرکوک وەک ئێستا بەهۆی ملمالنێی حزبییەوە نەشێواوە”
بزووتنهوهى گۆڕانە لە كهركوك دەڵێت: لەدوای رووخانی رژێمی سەدام حسێنەوە، کەرکوک رەوشی ئاوا خراپ و شێواوی بەخۆیەوە نەدیوە .بۆ رەوینەوەی کاریگەری ئەو شێواویە پێشنیاز دەکات کەرکوک بکرێتە پرسێکی نیشتمانیی لە کوردستان و سنوور بۆ ئەو حزبایەتییە خراپە بەسەر کەرکوکەوە دابنرێ. حەکیم بۆ “زهمهن” وتی“ :بارودۆخی كهركوك زۆر دژوارو خراپه ،له ٢٠٠٣وه بارودۆخى ئاوا خراپی بهخۆیهوه نهبینیوه، ئهمهش دهگهڕێتهوه بۆ ئهو ملمالنێیهى نێوان پارتی و یهكێتى .ئەوان ئەوکاتەشی لێرە حاکم بوون ،کەرکوکیان دابەشکردبوو بۆ دوو زۆن! ئێستا کە دوورن لێی سوورن لەسەر ملمالنێی حزبیی بەناوی کەرکوکەوە”.
“لە یەک کاتدا بە عەرەبکردن و بە شیعەکردن لە کەرکوک پیادە دەکرێ”
باژێڕوانی گۆڕان لە کەرکوک راشکاوانە دەڵێت :ئەمەی ئێستا هەیەو ئەنجومەنی پارێزگا ئیفلیجکراوە ،کەس لێی بەرپرس نییە بێجگە لە پارتی و یەکێتی .ئەوان بۆ نەوت و سامانەکەی خەمی کەرکوکیان بوو نەک بۆ خاکەکەی .ئهگینا بۆچی پارتى له موسڵ لهگهڵ عهرهبدا رێكدهكهوێو جێگرى پارێزگار قبوڵ دەکات کەچی بۆ كهركوك ئاماده نییه ئەم کارە بکات؟ کورد لە کەرکوک راکان جبوری پارێزگاری بەوەکالەت تۆمەتبار دەکەن بە دیسان کاراکردنەوەی تەعریب و زەوتکردنی مافی جوتیارانی کوردو خاوەن موڵکەکان لەالیەن عەرەب و هاوردەکانەوە. رێباز سابر ،بهرپرسی مهڵبهندى كۆمهڵى ئیسالمى له كهركوك بەرپرسانی ئێستای کەرکوک بە کەمتەرخەم و بەرپرسیار دەزانێ لە خراپبوونی رەوشی سیاسی و کۆمەاڵیەتی کەرکوک. رێباز بۆ “زهمهن” وتی“ :فیتنهیهك له ناوچهكهدا دروستبووه بهتایبهت له سوتاندنى بهرههمى جوتیاراندا ،ئهمەش بهرهەمى ئهو تهفرهقهو ناکۆکییەى نێو ماڵى كورده کە ئێستا دانیشتووانە كوردەکەى كهركوك باجهكهى دهدهن. ناحهزانی كوردیش یارییهكى عاقاڵنه لهگهڵ ههردوو حزبى دهسهاڵتدارى كورددا دهكهن و ههرجارهو یهكێكیان دەالوێننەوە”. بەرپرسی مەڵبەندی کۆمەڵی ئیسالمی لە کەرکوک ،هۆکاری سەرەکی ئەم رەوشە شێواوەی کەرکوک دەخاتە ئەستۆی کورد خۆی کە نهیتوانیوه پارێزگارێكى كورد دابنێت و لەم درزەوە بڕیارى دژ بە كورد دهركراون لەالیەن پارێزگارەوە .بۆ ئەمەش پێشنیاز دەکات کورد سووربێ لەسەر جێبهجێكردنى مادهى ١4٠و دەستبەردان لە پیادەکردنی بهرژهوهندى حزبیی بەسەر پرسی کەرکوکەوە.
خۆیان ئیعتراف دەکەن ئهرسهالن بایز ،ئەندامی مەکتەبی سیاسی (ی.ن.ک) لە نووسینێکدا نوێ کوردستانی رۆژنامەی کە باڵویکردووەتەوە ،راشکاوانە ئیعتراف بەوە دەکات كورد ماوهى ساڵو نیوێكه ناتوانن لهسهر كاندیدێك بۆ پارێزگارى كهركوك رێكبکهون .ئەو نووسیویەتی: یەکێتی یان پارتى نهتوانن رێگاچارهیهك بۆ ئهو مهرگهساتهى كهركوك بدۆزنهوه. ئهى بۆچی گلهیى له حكومهتى عێراقی عهرهبی شۆڤێنى بكهین كه مادهى ١4٠ى دهستوورى عێراق جێبهجێ ناكهن؟! نووسەرو رۆژنامەنووس عارف قوربانى، کە بۆخۆی لە نزیکەوە ئاگاداری دۆخى كهركوكە بۆ “زهمهن” وتی“ :لە کەرکوک ههمان سیاسەتی تەعریب پیادە دەکرێ کە لە سەرەتای هاتنەسهر حوكمى بهعس پیادە دەکرا .ئێستا زۆر به چڕوپڕتر لە جاران پرۆسهى به عهرهبكردن لهسهر كهركوك پیادە دەکرێ ،لهوهش مهترسیدارتر پرۆسهى بە شیعەکردن و بەعەرەبکردن پێکەوە لە یەککاتدا جێبەجێ دەکرێن”. قوربانی پێیوایە ئاڵۆزکردنی کەرکوک بۆ ئەوەیە تا کورد ناچاربکەن ناوچەکە جێ بهێڵێ بۆئەوەی لە سەرژمێری گشتییدا کە بڕیارە ٢٠٢٠ئەنجام بدرێ ،کورد ببنە کەمینە. ئەو وتیشی“ :ئهوهى روودهدات ههمان ئهو عهقڵیهته شۆڤێنیهیه عێراقى بهم دۆخه گهیاندووه ،كوردیش بهرپرسه لهوهى نهدهبوو زهمینه بۆئهوه خۆش بكات ئهمه له كهركوك بگوزهرێت ،كورد ناوماڵى خۆى یهكبخات لهسهر بهرنامهو ستراتیژێك بۆ كهركوك ڕێكبكهوێت بۆ ئەوەی النیكهم فشارو تەعریب رابگرێت ،راستییەکەی کێشەوگرفتەکانى ههرێم ،ئاو دهكاته ئاشی به عهرهبكردنەوەو کورد زیان دەکات لەمە”.
واڵتی بێ ئامارو داتا
32ساڵە لە هەرێم و 25ساڵە لە عێراق سەرژمێریی دانيشتوان نەکراوە زەمەن زیادەڕۆیی نییە گەر بوترێ عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە ،تاکە واڵتە لەم سەردەمەدا کە دەوڵەتەکانیان بەبێ سەرژمێری گشتی ،ساڵ و مانگ بەڕێ دەکەن. شارەزایان و کارناسانی ئابووری دەڵێن ،ئامارو سەرژمێری گشتی ،بڕبڕەی پشتی پالندانانی هەر واڵتێکە .هەر دەوڵەتێک بەرچاوی روون نەبێ سەبارەت بە ژمارەی هاوواڵتییەکانی ،دەکەوێتە ژێر کەڵەکەبوونی قەیرانەکانەوە. لە دوای رووخانی رژێمی سەدام حسێن لە ساڵی ،٢٠٠٣تائێستا سێ جار بە بیانووی جیاواز وادەی سەرژمێری گشتی دواخراوە .هەرێمی کوردستان زۆر پێ لەسەر ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی دادەگرێ ،بەاڵم حکومەتی عێراق ناچێتە ژێر باری سەرژمێرییەوە. مهحمود عوسمان ،بهڕێوهبهرى ئامارى سلێمانى لە بایەخی پاساوەکانی حکومەتی عێراق کەم دەکاتەوە بۆ دواخستنی سەرژمێری گشتی و دەڵێ هیچ بیانوویهك نهبووه بۆ دواخستنى. بڕیارە ساڵى ٢٠٢٠سهرژمێری گشتی لە سەرتاسەری عێراق ئهنجامبدرێ. بهاڵم زۆر کەس هەن کە لەو باوەڕەدان لەو ساڵەشدا ناکرێ ،چونکە لە ئێستاوە باسی “ناسهقامگیریى ئاسایشى عێراق و ئاسایشى واڵتانى دراوسێ” هاتووەتە ئاراوە. سهباح دلێمی ،وهزیری پالندانانی عێراق رایگهیاند :ئامادهكارییهكان بۆ ئهنجامدانی سهرژمێری گشتیی دهستیپێكردووه، كه بڕیاره له مانگی تشرینی یهكهمی ساڵی ٢٠٢٠له وادهی دیاریكراوی خۆیدا بهههماههنگیی الیهنی ناوخۆو نێودهوڵهتی ئهنجام دهدرێ. دلێمی روونیكردهوه ،كه لیژنهی بااڵی سهرژمێری و تیمه پهیوهندیدارهكان له ئێستاوه ههوڵی بێوچان دهدهن بۆ
تهواوكردنی سهرجهم ئامادهكارییهكانو پڕۆسهكه ١٦مانگ دەخایەنێ و میکانیزمی جێبەجێکردنەکەیشی بهشێوهی ئهلكترۆنیی لهڕێی بهكارهێنانی ئامێری تابلێتهوه بهڕێوه دهچێ. مەحمود عوسمان روونی دەکاتەوە، “گرنگى سهرژمێرى لهوهدایه داواو خواستى هاواڵتیان بهشێوهیهكى زانستى ڕوون دهبێتهوه .حكومهت بهرچاوی ڕوون دهبێ له دانانى پالن بۆ چارهسهركردنى كێشهو داواكاریى و پێداویستییەکانی هاوواڵتییەکانی ،له سهرژمێری دا نزیكهى ٧٠پرسیار له هاوواڵتیان دهكرێت ،كه سهرجهمیان پهیوهسته به ژیانیانهوه ههر تاكێك پهنجهمۆرى لێوهردهگیرێت و كۆدی تایبهتى خۆى دهبێت كه ،لهگهڵ ئهوهش چارهسهری بنهڕهتى كێشه سیاسی و نهتهوهییهكان دەکات”. ئایا لە هەرێمی کوردستان هیچ
هەرێمی کوردستان هیچ کێشەیەکی ئەمنیی نییە، ئەی بۆچی لەو هەموو ساڵەدا سەرژمێریی گشتی نەکراوە؟
کێشەیەکی ئەمنیی نییە ،ئەی بۆچی لەو هەموو ساڵەدا سەرژمێری گشتی نەکراوە؟ بهڕێوهبهری ئاماری سلێمانی دەڵێ: ئهنجامدانى سهرژمێرى له دهسهاڵتى ئهنجومهنى وهزیرانى عێراقدایه ،ههرێمى كوردستان ناتوانێت سهرژمێرى ئهنجام بدات مهگهر به نهێنى. زیانە ئابووری و سیاسییەکانی ئهنجامنهدانی سهرژمێریی ،بێجگە لە زیانەکانی بۆ دەوڵەت و ئابووری ،لەڕووی سیاسیشەوە ئەگەری دهستكاریکردنی ژمارهى دانیشتووانى پارێزگانى لێدهكرێ ئیتر بەکەمکردنەوەبێ یان بە زیادکردنی ژمارەی دانیشتووان .بهتایبهت لەکاتی ههڵبژاردن و پرۆسەی دەنگداندا. شارەزایانی ئەم بوارە روونی دەکەنەوە بههۆى نهبوونى سهرژمێرییهوه له ههرێمی كوردستان ،بهردهوام کاریگەری هەبووە لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەکان و حزبە
دەسەاڵتدارەکان بۆ بەرژەوەندی خۆیان دەستکاری ژمارەکانیان کردووە. بهیار عومهر عهبدوڵاڵ ،پسپۆڕی پالنسازیی شارو ههرێمهكان لەمبارەیەوە بۆ “زهمهن” وتی“ :بهپێی ئهو پالنهی دانراوه بۆ ساڵى ٢٠٢٠ژمارهى دانیشتووانى سلێمانى له ٪4٨دادهبهزێ بۆ ٪٣٨لەم کاتەدا ئهگهر ههڵبژاردنی گشتی فرهبازنهیى بكرێت ،ئهوا ڕێژهى كورسییهكانى پارێزگای سلێمانى ٪١٠كهم دهكات”. بەیار وتیشی“ :نهبوونى سهرژمێرییهكى دروست وادهكات سااڵنه كاتێ بودجهى پارێزگاكان جیادهكرێتهوه ،بڕە بودجهى كهمتر بۆ سلێمانی دادهنرێ .لە بەرامبەردا بۆ ههولێرو دهۆك بڕێکی زیاتر .هەروەها ڕێژهى دامهزراندنی فەرمانبەر بۆ سلێمانی كهمتر دادهنرێ .هەر ئهوهش وایكردووه گۆڕان و یهكێتى هێندهى پارتى كورسییان نههێناوه .ئهمه ئهگهر بهشێكى پهیوهندى به نهچوونى هاوواڵتییانهوه بێت بۆ سهر سندوقهكانى دهنگدان ،بهشێكى پهیوهندى بهو زیادكردنى ڕێژهى دانیشتوانى ههولێرو دهۆكهوهیه“. بۆ چارەسەرکردنی ئهم کێشەیە ،بەیار پێشنیازی سهرژمێری گشتی دەکات به چاودێرى نێودهوڵهتی. شارەزایان زیاتر مەترسییەکانی نەبوونی سەرژمێری گشتی روون دەکەنەوە بەتایبەت لەسەر پرۆسەی هەڵبژاردن. ئیسماعیل خورماڵى بڕیاردهرى كۆمسیۆنى بااڵی ههڵبژاردن و ڕاپرسی ههرێمی كوردستان لەمبارەیەوە وتی“ :گرفتى ئێمه له كۆمسیۆن له ڕابردوودا تۆمارى دهنگدهران بووە ،بهپێى یاسا پشتمان به زانیارییهكانى وهزارهتى بازرگانى و فۆڕمی خۆراک بهستووه ،کە ئەمەش گومانیان لهسهرەو بەئاسانی توانای دەستکاریکردنیان هەیە ،خهڵك ههیه چهندین فۆڕمى خۆراكی بۆ كراوه یان له دهرهوهیه بۆیه بهردهوام ئهو بێمتمانهییه به تۆمارى دهنگدهران ههبووه”. سەرژمێرییەکان لە مێژووی عێراقدا دوای دروستبوونی دهوڵهتی عێراق،
پرسی سهرژمێرى دانیشتووان بوهته یهكێك له بابهته جێی بایهخهكانی دەوڵەت .یهكهم سهرژمێری گشتی پێنج ساڵ دوای دروستبوونی واتە له ساڵی ١٩٢٧ئهنجامدراوه. سەرژمێری دووەم لە ساڵی ١٩٣4و سەرژمێری سێیەم ١٩4٧ئهنجام دراون. بەدرێژایی دەسەاڵتی مەلەکیی کە ساڵی ١٩٥٨بە ئینقالبێک کۆتایی پێهێنرا، سەرژمێرییەکان لە عێراق بە باشی ئەنجامدراون کە باشترین و گونجاوترینیان ئەوی ساڵی ١٩٥٧بووەو پێکهاتەکانی عێراق لێی رازی بوون. پێنجهم سهرژمێری گشتی ساڵی ١٩٦٥ ئهنجامدراوه ،شەشەمینیان ساڵی ١٩٧٧بۆ یهكهمینجار لهالیهن وهزارهتی پالندانانەوە ئهنجامدراوە .خراپترین سەرژمێری گشتی بۆ کورد هەردوو سەرژمێری ساڵی ١٩٨٧ و ١٩٩٧بووە ،چونکە لەوەی یەکەمیان هەزاران گوند راگوێزرابوون یان لەژێر دەستی پێشمەرگەدا بوون و ناوو ژمارەیان تۆمار نەکراوە ،هەروەها لەوەی دووەمدا حکومەتی عێراق هەرێمی کوردستانی نەخستە ناو سەرژمێرییەکەوە.
بههۆى نهبوونى سهرژمێرییهوه بهردهوام کاریگەری هەبووە لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەکان
��ورد�� ت�ان�� ی�ی
6
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
( )KNKدوای بیست ساڵ لە دامەزراندنی
کەنەکە چی کردووە و چی پێدەکرێ؟ زەمەن بیست ساڵ تێپەڕی بەسەر دامەزراندنى (کۆنگرەى نەتەوەیی کوردستان - كەنەکە)داو هێشتا نەتوانراوە کۆنگرەى نەتەوەیی کورد ببەسترێ .هاوسەرۆکی کەنەکە دەڵێت :ملمالنێ و ناتەبایی الیەنە سیاسییە سەرەکییەکان و دەستوەردانى واڵتانى ناوچەکە ،هۆکارن بۆ نەبەستنى ئەو کۆنگرەیە. کوردستان نهتهوهیی کۆنگرهی ( )KNKرۆژی ٢٤ى ئادارى ساڵى ١٩٩٩ لە كۆنفڕانسێکى راوێژکاریدا بە ئامادەبوونى ٧٠٠کەسایەتى و ميوانى كوردو بيانی ،لە شارى ئەمستەردامى پایتەختى هۆڵەندا دامەزرا. بیرۆکەی دامەزراندنەکەشى دەگەڕێتەوە بۆ “عەبدوڵاڵ ئۆجەالن” رێبەرى پەکەکە کە لە ١٩٩٩پێشنیاری بەستنی کۆنگرەی نەتەوەیی کردووە ،لە یەکەم کۆنگرەشدا هەریەکە لە ئۆجەالن ،ئیبراهیم ئەحمەد، شێخ عیزەدین حوسێنی و چەندین سەرکردەو کەسایەتى دیاری کورد بەشداریان تێدا کردبوو. لەماوەى ئەو ٢٠ساڵەدا کەنەکە بێجگە لە بەستنى چەند کۆنفڕانسێک لە بۆنەو دۆخە جیاوازەکاندا ،هاوکات چەندینجار لەنێوان پارتە کوردییەکان نێوەندگیری كردووە ،لە دوو ساڵى رابردووشدا کۆنفڕانسى نەتەوەیی بۆ هەر چوار پارچەى کوردستان بەستووە ،بەاڵم نەیتوانیوە بڕوا بە سەرجەم پارتە کوردیەکان بهێنێ کۆنگرەى نەتەوەیی ببەستن. بۆیەکەمجار لە ٢٢ى تەمووزى ساڵى
ملمالنێ و ناتەبایی الیەنەکان ناهێڵێ کۆنگرەى نەتەوەیی کورد ببەسترێ
٢٠١٣یەکەمین کۆبوونەوەى ئامادەکارى کۆنگرەى نەتەوەیی لە شارى هەولێر بەڕێوەچوو کە ٣٩حزبى چوار پارچەى کوردستان بەشداریان تێدا کرد .بڕیاربوو کۆنگرەى نەتەوەیی لە ٢٥ئەیلولى ٢٠١٣ ببەسترێ ،بەاڵم بەهۆى ناکۆکى لەنێوان پارتى و پەکەکە لەسەر سەرۆکایەتیکردنى کۆنگرەکەو پێداگیرى بارزانى لە سەرۆکایەتیکردنى خولى سەرۆکایەتى، کۆنگرەکە هەر رێنەکەوت ببەسترێ. گرنگترین ئامانجەکانى کەنەکە بریتین لە دروستکردنى یەکهەڵوێست و گوتارى هاوبەش لەنێوان سەرجەم پارتەکانى چوار پارچەى کوردستاندا .حەرامکردنى شەڕى براکوژى ،کارکردنى پێکەوەیی ،ناساندنى کێشەکانى کورد لە چوار پارچەکەى
کوردستان بە دەرەوە ،هاوکاریکردنى پارچەکانى کوردستان ،دروستكردنى ئااڵى هاوبەش ،سروودى هاوبەش ،زمانى کوردى هاوبەش. زۆرینەى هەرە زۆرى حزب و الیەنە سیاسییەکانى چوار پارچەى کوردستان لە کەنەکەدا ئەندامن و نوێنەریان هەیە ،بێجگە لە هەردوو پارتى دیموکراتى کوردستان لەعێراق و سوریا لەگەڵ چەند حزبێکى دیکەى نزیک لە پارتى .لە باشووریش ١٠ حزب ئەندامن ئەوانەى ئەندامیش نین وەک
میوان بەشدارى دەکەن. لەدواى چەند مانگێک لە دامەزراندنى کەنەکە ،بارەگاکەى لە هۆڵەنداوە گواستەوە بۆ برۆکسلی پایتەختی بەلجیکا، هاوسەرۆکى کەنەکە هۆکارەکەى بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە بڕۆکسڵ ناوەندێکى گرنگەو پەرلەمان و یەکێتى ئەوروپای لێیەو پایتەختى ئەوروپایە .بەشێکى زۆرى رەوەندى کوردو کەسایەتیە سیاسی و ئەکادیمییە کوردەکان لەو واڵتەن. کۆنسەى سەرۆکایەتیکردنى کەنەکە لە
١٧کەس پێکهاتووە ئەندامەکانى مەرج نییە تەنیا حزبیی بێ ،بەڵکو کەسایەتى سیاسى و رۆشنبیرى و ئەکادیمى و کۆمەاڵیەتى وەردەگیرێن .وەرگرتنى ئەندامەکانیش بەپێى پەیڕەوى ناوخۆ پێویستە رابردوویان پاکبێ و کەسایەتیان بەهێزبێ و لە هیچ خیانەتێک تێوە نەگالبن. کۆبوونەوەکانی کۆنسەى بەڕێوەبەرى کەنەکە مانگانەیەو بەپێی پێویستیشە، مەرج نییە تەنیا مانگانەبێ ،کۆبوونەوەى گشتیش ساڵى جارێکە ،هاوکات بە دوو
ساڵ جارێکیش هاوسەرۆک هەڵدەبژێرێ. رێبوار رەشید ،کە ئێستا هاوسەرۆکى کۆنگرەى نەتەوەیى کوردستانە ،باس لەوە دەکات كەنەکە لەماوەی ئەو بیست ساڵەیدا بە سەدان سیمینارو دیدارو سەردان و کۆنفرانس و وتووێژو رێپێوانو شێوەکانی دیکەی لە خەبات و کاری سیاسیی ئەنجامداوە كە هەموویان چاالکى گرنگ بوون. لەماوەى ئەو بیست ساڵەدا هەریەکە لە (عيسمەت شەریف وانلی ،زوبێر ئایدار، رەمزى کاررتاڵ ،تاهیرى کەمالىزادە ،عەلى عەگید ،نیلوفەر کۆچ ،رێبوار رەشید) سەرۆکایەتى خولەکانى کۆنگرەى نەتەوەیی کوردستانیان کردووە. رێبوار رەشید بە “زەمەن”ى وت: “گەورەترین کێشەی کورد ،دووریی حزبەکانە لە یەکترەوەو گرژیی و ناتەباییو ملمالنێی نێوانیانە .هەر لەبەرئەوەیش زەحمەتترین ئەرکی سەرشانی ئێمە بووەو دەبێ ،هەر ئەو هۆکارەش گەورەترین دەردی کوردە کە حزبەکان یەکتر ناخوێننەوە ،ڕێز لە هەبوونی یەکترو لە کارو خەباتی یەکتر ناگرن”. پارتى و ژمارەیەک الیەنى نزیک لە خۆى ،کەنەکە بەوە تۆمەتبار دەکەن کە لەالیەن پەکەکەوە کۆنترۆڵکراوەو ئاراستە دەکرێت ،بەالم رێبوار رەشید ئەوە رەت دەکاتەوەو دەڵێت :پەکەکە ئەندامێکی چاالکی کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستانەو وەکو رێکخراوەی سیاسییش گەورەترین ئەندامە ،ئەم حزبە رەنگ و روو و دەنگی لە کۆنگرەدا لەو الیەنانە زیاترە کە ئەندام نین یان کە هەر جاروبار نەبێ نایەن بۆ کۆبوونەوەکان.
ئیبراهیم برۆ ،بەرپرسی پەیوەندییەکانی ئەنەکەسە:
بۆچوونمان لەگەڵ پەیەدە لەبارەی بەڕێوەبردنی رۆژئاواوە زۆر دوورن لەیەکەوە سازدانی :هێمن حەسەن * فەرەنسا دەستپێشخەرییەکى بۆ ئەنەکەسەو تەڤدەم راگەیاندووە بۆ دەستپێکردنى گفتوگۆ ،ئێوە چۆن لەو دەستپێشخەرییە دەڕوانن؟ فەرەنساو هەندێک واڵتى تریشپێیانخۆشە ئەنەکەسەو پەیەدە یان مەسەدە لەیەک نزیک ببنەوەو دانوستان بکەن ،بەاڵم تائێستا هیچ هەنگاوێک نەنراوە .هەردووال ئامادەییان دەربڕیوە بۆ پڕۆژەکەى فەرەنسا ،بەاڵم ئەمە هەندێ زەمینەسازیى و نیەتپاکى پێشوەختەى لەالیەن پەیەدەوە پێویستە کە تائێستا نەیکردووە. پەیەدەو هاوسەرۆکى * دەسەاڵتدارانى ئیدارەى خۆسەر پێشوازییان لەو دەستپێشخەرییەى فەرەنسا کرد ،ئەی ئەمە جۆرێک نییە لە نیەتپاکى؟ راستە بۆ سەرەتا ئەمەهەنگاوێکى گرنگە کە پەیەدە رایگەیاندووە ،بەاڵم تەنیا قسەکردن بەس نییە .دانوستان پێویستى بە کردار هەیە پێویستە پەیەدە هەنگاوى عەمەلی بنێ بۆ جێبەجێکردنى پڕۆژەکەى فەرەنسا بۆ دەستپێکردنى دانوستانى پەیەدەو ئەنەکەسە .چونکە هەبوونى رۆژئاواى کوردستان بەبێ ئەنەکەسە دانى پێدا نانرێت ،ئەمریکاو فەرەنسا ئەوە دەبینن کە مەسەدە تائێستا لەسوریا دانپێدانراو نییە ،بۆ ئەمەش پێیانوایە یەکێک لە چارەسەرەکان ئەوەیە کورد یەکدەنگ و یەکگرتووبێ ،پێیانخۆشە ئەنەکەسەو مەسەدە رێکبکەون. * ئەو کارانە چین پێویستە پەیەدە بیانکات بۆ ئەنەکەسە؟ پێوێستە ئەو خەڵکانەى ئاوارەبوونبەهۆى سیاسەتى خراپى مەسەدەوە بگەڕێنەوە رۆژئاواى کوردستان و پارتو کەسایەتییە سیاسییەکان بگەڕێنەوە بۆ رۆژئاوا .ئەنەکەسە بتوانێ کارى سیاسى خۆى بە ئازادانە بکات ،پێویستە لەداهاتوودا هەڵبژاردن بکرێت تا هەمووالیەک بەشداربن لە بەڕێوەبردنى رۆژئاواى کوردستاندا. * ئایا ئێستا هیچ گفتوگۆیەک لەنێوان
ئەنەکەسەو پەیەدە بە نێوەندگیرى فەرەنساو الیەنى تر لە ئارادایە؟ بەڵێ دانوستانبەاڵم هەیە، زۆر دانوستانەکان بەخاوى بەڕێوەدەچن تائێستا کە
ئەنەکەسە نەبوایە دۆخی عەفرین خراپتر دەبوو
بەرهەمى نەبووە .هیوادارین لەداهاتوودا دانوستانەکان بەرهەمیان هەبێ. * ناکۆکییەکانى ئەنەکەسەو پەیەدە ئەوەندە قووڵن نەتوانن لە رۆژئاواى کوردستاندا پێکەوە هەڵکەن؟
لەراستیدا بۆچوونەکانى ئێمەوبەڕێوەبردنى لەبارەى پەیەدە رۆژئاواى کوردستان و کێشەى سوریاو پەیوەندییەکانى ئیقلیمیی و نێودەوڵەتى زۆر دوورن لە یەکەوە، با بەنموونە پێت بێڵم ،پەیەدە باسى
* بەپێى ئەو گفتوگۆیانەى لەماوەى رابردوو وەک ئەنەکەسە لەگەڵ روسیا کردووتانە هەڵوێستى روسیا لەسەر کێشەى کورد چۆنە لە سوریا؟ خۆى هەڵوێستى روسیا بەرامبەرپرسى کورد لە سوریا خراپ نییە،
ئیبراهیم برۆ ،بەرپرسى کۆمیتەى پەیوەندییەکانی دەرەوەى ئەنجومەنى نیشتمانیى کورد لە سوریا -ئەنەکەسە لە دیدارێکدا لەگەڵ “زەمەن” دەڵێت :بۆ بەڕێوەبردنی رۆژئاوای کوردستان ،لەگەڵ پەیەدە جیاوازی زۆریان هەیە چ لەڕووی سیاسییەوەبێ یان سەربازیی. بەاڵم سەرباری ئەو جیاوازییانە ئێستا گفتوگۆ لەنێوانیاندا دەستیپێکردووە. برۆ دەشڵێت :ناکرێ ئەنەکەسە بە کەم بگیرێ ،پێویستە بەشداری راستەوخۆی پێ بکرێ لە ئیدارەدانی سیاسی و سەربازیی رۆژئاوای کوردستاندا.
برایەتى گەالن و چارەسەرى کێشەى رۆژهەاڵتى ناوەڕاست و ئەو بابەتانە دەکات کە هیچ سودێکیان بۆ کورد نییە ،ئەمانە چى پەیوەندییەکیان بە کێشەى کوردو مافەکانییەوە هەیە لەسوریا؟ پێویستە پەیەدە پێداچوونەوەیەکى جدى بە هەڵوێست و بۆچوونەکانیدا بکات. * ئێوە بۆچى ناتانەوێ پێشمەرگەى رۆژ لەناو هێزەکانى هەسەدە ببێتە یەک هێزى هاوبەش کە هى هەموو رۆژئاواى کوردستانبێ؟ ئێمە لەگەڵ ئەوەداین هێزىسەربازیى لە رۆژئاواى کوردستان سەر لەبەر رێکبخرێتەوەو ناوى بنرێت پێشمەرگە نەک ناوى تر .بەالمانەوە ئاساییە بچینە ناو هەسەدەوە ،بەاڵم نەک بەو ناوەو بەو شێوازەى ئێستا ،پێشمەرگەى رۆژ مەشق و راهێنانى سەردەمییانەى پێکراوەو پێویستە ئەرکى خۆى لە رۆژئاواى کوردستان لەچوارچێوەی هێزێکى نیشتمانیى جێبەجێ بکات .ئەوەى پەیەدە دەڵێت گوایە ئەنەکەسە دەیەوێت دوو هێزی سەربازیى لە رۆژئاوا هەبێ راست نییە.
بۆ ناوچەی ئارام پڕۆژەمان داوەتە ئەمریکاو ئەوروپاو تورکیا
هەرچەندە لەسەرەتادا هەڵوێستى روسیا روون و باشتربوو ،بەاڵم بەپێى ئەو دیدارو گفتوگۆیانەى لەگەڵ روسیا کردوومانە، ئەوان جەخت لەوە دەکەنەوە کێشەى سیاسى سوریا چارەسەر نابێ ئەگەر
کێشەى کورد چارەسەر نەکرێ .ئەمەش هەڵوێستێکى ئەرێنیە ،روسیا پێیوایە گفتوگۆ لەگەڵ رژێمى ئەسەد بکرێ و کێشەکان چارەسەر بکەن ،بەبڕواى ئێمەش لەگەڵ رژێمدا چارەسەر نایەتە ئاراوە. * ئێوە پڕۆژەیەکتان داوەتە ئەمریکاو هەندێک الیەنى نێودەوڵەتى لەبارەى ناوچەى ئارامەوە ،ئەو پڕۆژەیە چییەو دەتانەوێ ناوچەى ئارام چۆنبێ؟ وەک ئەنەکەسە لە هەولێرو لەواشنتۆنیش الیەنى ئەمریکیمان بینیوە پڕۆژەیەکمان داوە بە ئەمریکاو ئەوروپا. لەگەڵ تورکیاو الیەنى ئۆپۆزسیۆنى سوریاش قسەمان کردووە ،ئەو ناوچە ئارامەى دەیانەوێ دروستى بکەن لەچەند خاڵێک پێکهاتووە کە چۆنبێ و کێ بیپارێزێ؟ بەاڵم باسى ئەوە نەکراوە ئیدارەو بەڕێوەبردنى ئەو ناوچە ئارامە کێ بیکات ،پڕۆژەکەى ئێمە بۆ ئەوەیە ،باسى ئەوەمان کردووە ،ئیدارەى ئەو ناوچە ئارامە کە ناوچەیەکى کوردییە بدرێتە دەست کورد خۆى و کورد بەڕێوەى ببات. ئەنەکەسە لەڕووى سیاسى و سەربازییەوە لەو ناوچە ئارامەدا بەشداربێ ،نەک هەر ئێمە هەموو الیەن و پێکهاتەى ئەو ناوچانە لەو ئیدارەیەدا بەشداربن. * پێتانوانییە ئەمە ئەزموونى عەفرین لەو ناوچە ئارامە دووبارە دەکاتەوە؟ ئەگەر کورد خۆى بەڕێوەى بباتنەخێر دووبارە نابێتەوە .بەاڵم ئەگەر بەدەست الیەنى غەیرە کوردەوەبێ، بەڵێ دووبارە دەبێتەوە .بۆ ئەوەش لەگەڵ الیەنى ئەمریکاو تورکیاو الیەنى ئۆپۆزسیۆنیش قسەمان کردووە کە نابێ بەهیچ شێوەیەک ئەزموونى عەفرین لە رۆژهەاڵتى فورات دووبارە بێتەوە. پێویستە ناوچەکە ئارامبێ و ئیدارەیەکى دیموکراتى کە هەمووان تێیدا بەشداربن تا ئەوکاتەى چارەسەرێکى سیاسى بۆ سوریا دەدۆزرێتەوە. * ئەی وەاڵمى ئەمریکاو ئەوروپاو تورکیا لەسەر ئەو پڕۆژەیەی ئەنەکەسە چیە؟ وەاڵمى هەموویان لەسەر دروستکردنىئیدارەیەکى دیموکراتى کە هەمووان تیایدا بەشداربن ئەرێنیەو پێیان خراپ نییە، بەاڵم ئەمە چۆن لەسەر ئەرزى واقیع جێبەجێ دەکرێ؟ تائێستا روون نییە.
ئەمریکاو فەرەنسا پێیان باشە کورد یەکدەنگ و یەکگرتووبێ
* هەست دەکرێت ماوەیەکە پەیوەندیتان لەگەڵ تورکیا ساردبووەتەوەو وەک جاران نییە ،هۆکاری ئەو ساردییە چیە؟ راستە پەیوەندییەکانى ئەنەکەسەلەگەڵ تورکیا ساردبووەتەوە ،ئەوەش پەیوەندى بە دۆخى عەفرینەوە هەیە. لەدواى داگیرکردنى عەفرینەوە ئەنەکەسە رەخنەى لە تورکیا گرتووە لەسەر ئەو رووداوانەى لەناو عەفرین روودەدەن گرتن و کوشتنى خەڵک و تااڵنى و تەعریبکردن لەسەر ئەوە ئەنەکەسە رەخنەو نیگەرانى هەبووە. * بوونى نوێنەرى ئەنەکەسە لەناو ئۆپۆزسیۆنى سوريا چی زەرورەتێکى هەیە کە چەکدارانى ئۆپۆزسیۆن لەعەفرین ئەمە رەفتاریان بێ؟ ئێمە لەسەر رەوشى عەفریننیگەرانى خۆمان گەیاندووەتە تورکیاو روسیا و الیەنە نێودەوڵەتییەکان، دۆخى عەفرین بەوە چاک نابێ ئێمە لەناو ئۆپۆزسیۆنى سوریا بین یان بێینە دەرەوە ،لەناو ئۆپۆزسیۆندا نیگەرانى خۆمان راگەیاندووە کە ئەمە کێشەى سوریا چارەسەر ناکات ،رەنگە ئەگەر هەوڵەکانى ئەنەکەسە نەبووایە ئەوەى ئێستا لە عەفرین روودەدات خراپتر بووایە لەئێستا.
پ��او پ�� ێ��کەو ت�� ن�
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
5
نوری حهمهعهلی ،ئهندامی سهركردایهتی پارتی:
ئەگەر ئاستەنگ نەیەتە پێش بە دوو هەفتە کابینەی نوێ پێکدەهێنین * وادیارە پارتی گورجوگۆاڵنە هاتووەته پێشهوه بۆ زوو پێكهێنانی كابینهی نوێ، ئهم دهستوبردكردنه له بهر چیه؟ پارتی لهكاتی دروستبوونهوه تائهمڕۆ ،له خزمهتی خهڵكی كوردستاندا بووه .پێكهێنانی حكومهت دواكهوتووه بۆیه دهبێ له كاتو ساتی خۆیدا زوو ئهو حكومهت پێكبهێنرێ .بهاڵم ههموو خهڵكی كوردستان باش دهزانن كه ئێمه گیرۆدهی مهوزوعێك بووین كه ههموومان دهیزانین، بۆیه ئێمه پهله دهكهینو ئومێدمان ههیه لهم ههفتهو ههفتهی ئاینده كۆتایی به پێكهێنانی حكومهت بهێنین و كابینهی نوێی حكومهتی ههرێم ئیعالن بكهین بۆ خزمهتی خهڵكی كوردستانو دابینكردنی پێداویستی ژیانی خهڵك. * کەوابێ كهمتر لهو واده یاساییەی كه مانگێكە ،كابینه پێكدههێنرێ؟ ئومێدمان ههیه ئهم ههفتهیە یانههفتهی ئاینده كۆتایی پێبێ ئهگهر ئاستهنگمان بۆ دروست نهبێ. * كۆبونهوهى كاندیدى راسپێردراو مهسرور بارزانی لهگهڵ مهكتهب سیاسیو لیژنهی دانوستانی پارتی بۆچ مهبهستێك بوو؟ پێشتر لیژنهی دانوستانكاری پارتیلهگهڵ حزبهكانی دیكهدا كۆبوونهوهی كردووه ،لیژنەکە ههموو ههفتهیهك دوو سێ جار كۆبوونهوه لهگهڵ مهكتهبی سیاسیدا دهكهن لهسهر كۆی شتهكان. جەنابی كاك مهسرور لهگهڵ برادهرانی ئێمه لهگهڵ لیژنهی دانوستانكار و سهرۆكی فراكسیۆن و مهكتهبی سیاسی دانیشتنىكرد ،بهمهبهستى پێكهێنانى شاند بۆالى حزبهكان و ئاگاداربوونى مهكتهبى سیاسى له ئیشوكارهكان و پێكهاتهى كابینهى نوێ. تاچهند كاندیدی راسپێراو * سهرپشك دهكرێت كه خۆیشی رۆڵی ههبێ له دیاریكردنی وهزیرهكان ههم لهناو پارتی ههم قسهی ههبێ لهگهڵ حزبهكانی تر؟ پێموایه ههموو حزبهكان تێگهیشتوونلهوهی ههموومان بهگشتی دهبێ كێ بكهین
به وهزیرو كێ وهزیربێ .ئێمه وهك پارتی هیچ كێشهیهكمان نییهو گرفتێك الی ئێمه نییه ،ئومێدمان ههیه حزبهكانیش كێشهیان نهبێ و كاندیدی خۆیان ئاماده كردبێ .سەردانی كاك مهسرور بارزانی بۆالی حزبهكان بۆ ئەوەیە ئهوانیش ناوی كاندیدەکانیان بۆ كابینهی تازه بدهن به كاك مهسرور تا تهقدیمی پهرلهمانی بكات. * نیوهی وهزیرهكان ئهمجاره لهالی پارتی دهبێ ،ئایا خوێنی تازهو دهموچاوی
چا كسا ز ی و ئیساڵحات بکات، خهڵكی ههرێمش زۆر بهگشتی ئومێدیان لهسهر كابینهیه ئهم ئهم ههڵچنیوه جدیهته الی پارتی بهردهوامه؟ ئێمه ههمیشه -
ئیعالن بكرێت ،ئومێدمان ههیه بهتایبهتی برادهرانی گۆڕانو یهكێتی كاندیدهكانی خۆیان حازركردبێ ،من تهسهوردهكهم حازریان كردووه. * بهرنامهی كابینهى نوێ ئامادهكراوه یان لهم رۆژانهدا دهنوسرێتهوه؟ كارنامهی حكومهت ههموو حزبهكان كارهكه دهكهن یان سهردانیان كراوه بۆ پێكهێنانی حكومهت موشارهكه بكهن ،ههموویان كارنامهكانی خۆیان
ئایندهدا ،دهیكهنه بهرنامهی كاری حكومهتهوه. * بهاڵم پارتى وهك براوهى یهكهم ئهركیهتى لهخۆیهوه دهستپێبكات، ئایا ئهركهكه زیاتر لهسهر شانی پارتی نییه؟ ئهركهكه بهپێیكورسییهكان ژمارهی و بهپێی زۆری د ه نگه كا ن
چ لەســەر ئاســتی میدیایــی یــان سیاســی ،پارتــی وای نیشــان دەدات کــە مەســرور بارزانــی کەمتــر لــەو مــاوە یاســاییەی بــۆی دیاریکــراوە ،وەزارەت پێــک دەهێنــێ .بــۆ ئەمــەش هەمــوو هەنگاوێــک دەگرنەبــەر ،بــەاڵم ئــەوەش ناشــارنەوە ئەگــەر ئاســتەنگی نــوێ لەالیــەن یەکێتــی نیشــتمانییەوە نەیەتــە ئــاراوە. نــوری حەمــە عەلــی ئەندامــی ســەرکردایەتی پارتــی لــەم دیدارەیــدا لەگــەڵ زەمــەن ،زیاتــر گەشــبینە بــەوەی زووتــر لــە وادەی خــۆی کابینــە رادەگەیەنــرێ چونکــە حزبەکــەی خۆیــان هەمــوو ئامادەکارییەکانــی تــەواو کــردووەو چاوەڕێــی حزبەکانــی تــرە بــۆ پیشکەشــکردنی نــاوی کاندیدەکانیــان. ســەبارەت بــە دەســتکراوەیی مەســرور بارزانــی لەنــاو پارتیــدا بــۆ هەڵبژاردنــی وەزیــرەکان ،نــوری حەمەعەلــی دەڵێــت :ئێســتا هەمــووان دەزانیــن کــێ بکەینــە وەزیــر و بینێرینــە ئەنجومەنــی وەزیــران .بۆیــە لەمبارەیــەوە کیشــەیەکی ئەوتــۆ لــە ئــارادا نییــە. زهمهن-ههولێر
تازه دهبهنه كابینهكهوه؟ جارێ نازانم.* ئهگهر لهالیهن یهكێتی نیشتمانییهوه دواكهوتن رووبدات ،ئایا ئەمجارەش چاوهرێیان دهكهن یان پۆستهكانیان به بهتاڵى بۆ جێدههێڵن؟ ئومێدمان ههیه برادهرانی یهكێتیئهو مهشاكیالنهیان حهلكردبێ لهناوخۆی خۆیاندا .به نیسبهت تهشكیلهی كابینهوه نابێ له مانگی خۆی تێپهڕ بكات ،ئێمه بڕوامانوایه ئهم ههفتهو ههفتهی ئاینده ههموو شتهكان تهواوببن كابینهی نوێ
تهقدیمكردووه .ههموو كارنامهكان دهكهن بهیهك تا لهخزمهتی خهڵكی كوردستاندابێ، ئهو كارنامهیه دهخهنه بهرنامهی كاری خۆیانەوە بۆ جێبهجێكردنی خزمهتی خهڵكی كوردستان بهگشتی. * ئهو كارنامهیه كاندیدی راسپێراو به تهنیا ئامادهی دهكات و دهیخاته بهردهم پهرلهمان یان لهگهڵ گۆڕان و یهكێتی؟ ئهوه بۆخۆی ماوهتهوه ،له %95كارنامهی حزبهكان وهكو یهكه. * جیاواز له كابینهكانی پێشوو ،پارتی زۆر سوورهو جهخت لهسهر ئهوه دهكاتهوه
لهگهڵ برادهرانی خۆمان باسی ئهوهمان كردووه دهبێ ئهم كابینهیه تهواوكهری كابینهكانی تربێ .دهبێ ئهو نوقسانیانهی كه ههیە و هەبووە چارهسهر بكرێن .دهبێ له چ بوارێكدا چاكسازیی پێویسته بكرێ و خزمهتی زیاتر بهخهڵكی كوردستان بكرێت ،بێگومان ههموو حزبهكان كه بهشداری دهكهن لهكابینهكهدا ههموویان بهرپرسن ،هیوادارم ههموو حزبهكان بهیهكهوه ساحێبی ئهو بهرنامهیهی خۆیان بن كه خهڵكی دهنگی پێداون ،له كابینهی
لهكوردستاندا ،بێگومان راستە دەبێ ئێمه دهستپێبكهین .دهبێ ههموو حزبهكان كه بهشداری دهكهن ئهوانهش كه خۆیان كردووه به موعارهزه ئهوانیش دهتوانن تهواوكاری كارهكان بن معارهزهیهكی تهندروست بن ،بۆئهوهی بتوانن بهرنامهی باشو كاری باش پێشكهش بكهن بۆئهوهی حكومهت كهموكوڕییهكی ههبوو نههێڵن ههبێ ،بهتایبهت حكومهتی تازهی ههرێمی كوردستان ،خهڵكێكی زۆرو ئێمه ههموومان ئومێدێكی زۆرمان
لهسهر ههڵچنیوه بهڵكو نهك له ناوخۆ له دهوروپشتیشمان لهسهر ئاستی رۆژههاڵتی ناوهڕاستو دنیاش * پێشتر باڵوبوویهوه كه پارتی و گۆڕان ئهولهویهتی كابینهكهیان بۆ دهرچواندنى یاساى چاكسازیى داناوه، ئهم ئهولهویهته نهگۆڕاوه؟ من نازانم ئهولهویهتی خزمهتكردنیخهڵك كامهیانهو كامهیان نییه گرنگ ئهوهیه بهگشتی ئهوهی كه پێویستبێ خهڵكی كوردستان پێیخۆشبێ و پێویستبێ بۆیان بکرێ ،ئێمه وهك حكومهت و وهك پارتی ئهوه دهكهین. * بهنیسبهت كۆمهڵی ئیسالمییهوه، وادهردهكهوێ كه پارتى ویستێکی بههێزی نییه بۆ بهشداربونیان لهكابینهى نوێ دا؟ برادهرانی كۆمهڵ خۆیان وتوویانهئهم حكومهته شایهنی ئهوه نییه ئێمه بچینه ناوی ،ئێمه چی بڵێین پێیان! * واته هاوكێشهكه بهو ئاقارهدا دهڕوات كه بهشدار نهبن؟ ئهوان بۆخۆیان وتوویانه،حكومهتێك دوای ئهو ههموو خهباته دوای ئهو ههموو شههیدو ئهنفالو كیمیابارانو ماڵوێرانییەی كه بهسهر میللهتی كوردا هاتووه ،ئهم حكومهتو ئهو كابینانهی رابردوو ئێستا ههیه ههمووی بهرههمی خوێنی شههیدانهو رهنجو تێكۆشانی پێشمهرگهو ماڵوێرانی شههیدانهكانو ئارهقو ناوچاوانی پێشمهرگهیه ،ئهوان بڵێن ئهم حكومهته به شایسته نابینین بچینه ناوی كهواته خۆیان نایانهوێ بێنه ناو حكومهت خۆیان جوابی خۆیان داوهتهوه. * ئهی بهنیسبهت سۆسیالیستو پێكهاتهی مهسیحیهوه وهزارهتیان دهدرێتێ یان وهزیری ههرێم؟ نازانم ئهوه ماوهتهوه ،گرنگئهوهیه وهزیریان دهبێ لهحكومهتدا ،ئیتر وهزیربێ وهزارهتبێ موشكیله نییه ،گرنگ ئهوهیه ئهوانهی كه دڵسۆزن و خهمخۆرن بهم نهتهوه بهم ئهزموونه بهم ههرێمه حسابیان بۆ دهكرێت.
داوای شەش فراکسیۆن بۆ کابینەکەی مەسرور بارزانی چاکسازیی و شەفافیەت ئەولەویەتبێ
“بەنەهێشتنی خانهنشینى پله بااڵكان و بندیوارو ناوى دووباره دەرفەتی دامهزراندن دهڕهخسێ”
سهرچین ساڵح فراكسیۆنهكانى پهرلهمانى كوردستان هاوڕان لهسهرئهوهى ئهولهویهتى كارى كابینهى نوێ ،چاكسازییو دانهوهى موچهى فهوتاوى فهرمانبهرانو بهدیهێنانى شهفافیهتبێ له بوارى نهوتو دارایی دا. سهركۆ ئازاد گهاڵڵى ئهندامى پهرلهمانى كوردستان له فراكسیۆنى یهكێتى به“زهمهن”ى وت“ :ئاشكرا كردنى قهبارهى ئهو قهرهزهى حكومهت لهالیهتى بۆئهوهى شهفافیهتێك بۆ بوارى دارایى بگهڕێتهوه ،لهگهڵ ئهوهشدا دانهوهى قهرزى موچهو پاشهكهوتى موچهى فهرمانبهرانو
دهستپێكردنهوهى پرۆژه خزمهتگوزارییهكان وهك ئاو كارهباو ڕێگاوبان”. وتیشى“ :ماوهیهكى زۆره پرۆسهى دامهزراندن ڕاگیراوە ،پێویسته لهم كابینهیهدا به لهبهرچاوگرتنى پێویستیىو پسپۆڕێتى، دامهزراندن دهست پێبكاتهوهو سود له توانامرۆییهكانى ئهو ههزاران خاوهن بڕوانامانه وهربگیرێت”. فراكسیۆنى نهوهى نهوێ له پهرلهمانى كوردستان پێدانهوهى قهرزى موچهخۆران به به ئهولهویهتى كارى حكومهت دهزانن لهگهڵ شهفافیهت له مهلهفى نهوتو ئاشكراكردنى ئهو قهرزانهى حكومهت لهسهریهتى. سیروان بابان ،ئهندامى فراكسیۆنى نهوهى نهوێ به“زهمهن”ى وت“ :لهگهڵ ئهو
چاوهڕوانیانهى له كابینهى نوێ ههمانه، دهبێ سود له شكستى كابینهى ڕابردوو وهربگرێ ،لهگهڵ ئهوهى خوازیارى باشكردنى باروگوزهرانى هاواڵتیانین .دهبێ پهرلهمانیش چاودێرێكى جدی بێ تائاستى متمانه لێوهرگرتنهوه لهوانهى كه كهمتهرخهمن”. لهالیهكى ترهوه ئهبوبهكر ههڵهدنى ئهندامى پهرلهمانى كوردستان له فراكسیۆنى یهكگرتوو به“زهمهن”ى وت“ :ئێمه پێمان باشه كار لهسهر پرۆژهیاساى چاكسازیى بكرێت ،دهرفهت دروستببێ بۆ دامهزراندنى دهرچووانى زانكۆو پهیمانگاكان ،لهگهڵ بهگرخستنهوهى پرۆژه خزمهتگوزارییهكانو شهفافیهت له مهلهفى نهوت دا ،ئهمانە ئهولهویهتن بهالى ئێمهوه”.
وتیشى“ :پێویسته ههموو فراكسیۆنهكان گوشاربكهن له حكومهت كه دهست به چاكسازیى بكات ،بۆئهوهى گوزهرانى هاوالتیان باش ببێتهوه ،لهبهرئهوهى هیچ پاساوێك نهماوهتهوه بۆ درێژهپێدانى ئهم دۆخه پڕقهیرانهى كه ههیه”. دابان محهمهد ئهندامى پهرلهمانى كوردستان له فراكسیۆنى گۆڕان به“زهمهن”ى وت“ :تێپهڕاندنى یاساى چاكسازیى ،دهبێ ئهولهویهتى كارى حكومهتبێ ،لهبهرئهوهى سێكهتهرهكانو بهكۆى پهیوهندى بهگژداچوونهوهى گهندهڵییهوهههیه له دهركردنى ناوى دووبارهو بندیوارو بڕینى خانهنشینى پله بااڵكان .لهگهڵ ئهوهشدا له ئهنجامى نههێشتنى بندیوارو ناوى دووبارهدا
فرسهتى دامهزراندن دهڕهخسێ”. وتیشى“ :دهستپێكردنى پرۆژهكان پهیوهندى به شهفافیهت له داهاتو بهرچاوڕوونیمانه لهو بوارهدا بۆئهوهى بتوانین كار لهسهر دهستپێكردنهوهیان بكهین”. بههمهن كاكه عهبدوڵاڵ ،ئهندامى پهرلهمانى كوردستان له فراكسیۆنى پارتى به“زهمهن”ى وت“ :ڕێككهوتنهكان لهگهڵ بهغدا بهپێى دهستوور جێبهجێ بكرێت لهگهڵ چاكسازیى له ناوخۆدا ،ئەوا بارى دارایى باش دهبێ و پرۆژهكان دهكهونەوەكارو وهزعى موچهخۆران باشتر دهبێ”. موسلیم عەبدوڵاڵ ئهندامى پهرلهمانى كوردستان له فراكسیۆنى كۆمهڵ به“زهمهن”ى وت“ :توندوتۆڵكردنى پهیوهندى نێوان ههرێمو
بهغدا گرنگه حكومهت به ههندى وهربگرێت، لهبهرئهوهى كێشهگهورهكان لهوێوه دروست دهبن بۆ ههرێمى كوردستان لهڕووى دارایىو سیاسییهوه .لهگهڵ چاكسازییكردن له وهزارهتهكانو نههێشتى ڕۆتینات”. وتیشى“ :مهترسیهكى گهوره لهسەر ههرێم ههیهو له داهاتوودا بهرۆكمان دهگرێ ئهوانیش زۆربونى كافتریاكانن ،ئهوانهى بازرگانى به نێرگهلهو جگهره ،دهكهن قازانجى زۆرى ههیه گهنجێكى زۆر مودمینى بوون ،دهبێ كار بۆ سنورداركردنى بكرێت، گرنگیدان به سروشتو ژینگهى كوردستان دهبێت حكومهت بۆى بێته سهرخهت به لێپێچینهوه له كارگهكان و ناچاركردنیان به پاكڕاگرتنى ژینگه”.
وو� ب��ەدوادا چ�� ن
4
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
مامۆستاکانی هاوڕێی چۆن باسی رەوشتی دەکەن؟
پۆلیسی سلێمانی:مامۆستا ئەمریکییەکە قاچی هەڵخلیسکاوەو لە نهۆمی شەشەمەوە کەوتووەتە خوارەوە زەمەن دوای نیوەڕۆی رۆژی شهممه ٨ی ئەم مانگە ،مامۆستایەکی زانکۆی ئەمریکی لە سلێمانی ،لە نهۆمی حەوتەمی باڵەخانەیەکی 12نهۆمیی لە سلێمانی، کەوتە خوارەوەو لە نەخۆشخانە گیانی لەدەستدا. مامۆستاکە تەمەنی 36سااڵن و
ناوی (پیتەر جەی چۆی) بوو ،هاواڵتی ئەمریکی بەڕەگەز ژاپۆنییە و لە ساڵی 201٤وە لە زانکۆی ئەمریکی لە سلێمانی وانەی وتووەتەوە. بەگوێرەی لێکۆڵینەوەکانی پۆلیس، کەوتنە خوارەی پیتەر هیچ دەستێکی لە پشتەوە نییەو بەهۆی ئەوەی قاچی هەڵخزاوە ،کەوتووەتە خوارەوە. سهركهوت ئهحمهد وتهبێژی پۆلیسی سلێمانی بۆ “زهمهن” وتی ”:پیتەر جەی له شوقهكهی خۆیهوه كه لە نهۆمی حەوتەمی شوقەکانی پاک سیتی بووە ،ویستوویهتی بچێته شوقهی پیاوێکی ئەمریکی کە لە نهۆمی شەشەم بووە .بۆ خۆشۆڕکردنەوە سۆندهی بەکارهێناوە. کاتێ ویستوویەتی سەر بکەوێتەوە بۆ سەرەوە ،قاچی هەڵخلسیکاوەو کەوتووەتە خوارەوە” ئەو شوقەیەی کە مامۆستا ئەمریکییەکە بە سۆندە خۆی بۆ شۆڕکردووەتەوە، هی پیاوێکی ئەمریکییە و ئێستا گەڕاوەتەوە بۆ واڵتی ئەو ئەمریکا. پۆلیسی بە نی سلێما وتووە “ نا ز ا نم
ئەو شوقەیەی پیتەر ویستوویەتی بچێتە ناوی خاوەنەکەی لە ئەمریکایە پیتەر چووەتە ناو شوقەکەوە یان نا ،دەبێ بگەڕێمەوە بۆ سلێمانی ئەوسا بۆم روون دەبێتەوە”
پارەی بۆ کۆدەکرێتەوە
دوای ٩رۆژ لە گیانلەدەستدانی ،تا دوێنێ دووشەممە تەرمی مامۆستاکەی زانکۆی ئەمریکی ،لە پزیشکی دادی سلێمانی ماوەتەوە و چاوەڕێ دەکرێ کەسوکارەکەی بێن بیبەنەوە .بەاڵم دەوترێ لەبەر ئەوەی بردنەوەی تەرمەکەی پارەی زۆری تێدەچێ ،خێزانەکەی لە توانایاندا نییە بیبەنەوە.
گروپی (ژینگەپارێزیی) کە گروپێکی زانکۆی ئەمریکییە لە سلێمانی باڵوی کردووەتەوە ،ژمارەیەک خوێندکار و (جەیمس چۆی) برای ئەو مامۆستایە ،هەڵمەتێکی پارە کۆکردنەوەیان راگەیەندووە تا خەرجی گەڕاندنەوەی تەرمەکەی بۆ ئەمریکا دابین بکەن.
هاوڕێکانی چۆن باسی دەکەن؟
مامۆستا کوردەکانی هاوڕێی و خوێندکارانی زانکۆکە ،حەپەساون بە هەواڵی کەوتنە خوارەوەی لە شوێنێکی وا بەرزەوە، چونکە دەڵێن :کەسێکی هەمیشە پڕ لە ئومێدو وزەبەخش بووەو رێی تێناچێ خۆی کوشتبێ. د.بەهزاد رەشید مامۆستا لە زانکۆی ئەمریکی لە سلێمانی و هاوڕێی پیتەر چۆی ،بۆ “زەمەن” وتی“ :تابڵێی کەسێکی رووخۆش و پڕ وزەبوو ،پەیوەندی زۆری هەبوو لەگەڵ خوێندکارەکانیداو هەمیشە پێدەکەنی .هەرگیز نەمبینی لێوەکانی داخرابن هەمیشە زەردەخەنەیان لەسەر بوو .ئێستا کە بیستوومە بە رووداوێکی وا مردووە، حەپەساوم و نازانم چۆن لێکی بدەمەوە، چونکە ناکرێ ئینسانێکی ئاوا پۆزەتیڤ خۆی بکوژێ ،بەاڵم هەموو ئەگەرێک رێی تێدەچێ” د.بهزاد وتیشی“ :سەبارەت بە کوردو کوردستان ،بۆچوونی زۆرباش بوو ،دوایینجار کە بینم ئەوکاتەبوو من زانکۆی ئەمریکیم بەجێ دەهێشت و دەگەڕامەوە بۆ ئەوروپا ،ئەویش وتی منیش دەڕۆمەوەو ئیتر ناگەڕێمەوە”. بەگوێرەی زانیارییەکانی “زەمەن”، مامۆستا پیتەر ماستەری هەبوو لە ئەدەبیاتی ئینگلیزی لە کۆلێژی (سانتا ماری) لە
کالیفۆرنیا .زیاتر لە پێنج ساڵە هاتوەتە هەرێمی کوردستان .زیاتر کاری لەسەر هەڵسوکەوت و رەوشی دەروونی ئەو کەسانە دەکرد کە بێجگە لەزمانی دایک ،فێری زمانێکی تر بوون. هەر لە شاری سلێمانی.لە قوتابخانەی سایبیسی نێودەوڵەتی مامۆستا بووە. هەروەها زمانەکانی (کۆری ،ئینگلیزی، ئیسپانی ،کوردی -سۆرانی) زانیوە .ساڵی 201٤وەکو مامۆستای وانەبێژ لە سەنتەری فێرکاری زمانی ئینگیلزی لەزانکۆی ئەمریکی- سلێمانی دەستبەکاربووە تا رۆژی مردنی بەردەوام بووە.
هێشتا تەرمی مامۆستا ئەمریکییەکە لە پزیشکی دادی
لەنێوان گەشبینی و رەشبینیدا
ئایا مەلەفی سامانە سروشتییەکان هەر لە جانتاکەدا دەمێنێتەوە؟ ئیبراهیم عەلی ئاشتی ههورامی ،ماوهی سیانزه ساڵه وهزیری سامانه سروشتییهكانی ههرێمی كوردستانه .لهماوهی كاركردنیدا كهمترین زانیاری لهسهر وهزارهتهكهی خستووهته بهردهم لیژنه تایبهتمهندهكانی پهرلهمانی كوردستان. یهكێك له كێشهكانی وهزارهتی سامانه سروشتییهكان لهماوهی 13ساڵی رابردوودا ئهوه بووه ،بێجگه له ئاشتی ههورامی هیچ كهسێكی دیكه نییه لهو وهزارهتهدا كه زانیاری ههبێ لهسهر دۆسیهی نهوتی ههرێم .وهك دهوترێت لهماوهی رابردوودا وهزارهتی سامانه سروشتییهكان وهزارهتێك بووه له جانتاكهی ئاشتی ههورامیدا. ئێستا پرسیارهكه ئهوهیه ئایا له كابینهی نوێدا ئهو وهزارهته دهبێته دامهزراوهیهكی فهرمیی یان بە نهێنی و ههر لهجانتاكهی ئاشتی ههورامیدا دهمێنێتهوه؟ بەشێک لە پەرلەمانتارانی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان ،زۆر گەشبین نین بەوەی کۆتایی بە هەڵگرتنی وەزارەتێکی گرنگ بهێنرێ لەناو جانتایەکدا. پەرلەمانتاران دەڵێن ،چونکە ئەزموونی دوو خولی پێشووتر هەیە بۆ مامەڵەی وەزارەتی ناو جانتاکەی ئاشتی هەورامی لەگەڵ پەرلەمانی کوردستاندا ،بۆیە گەشبین نین ئەم خولەش بتوانێ کاروباری ئەو وەزارەتە بخرێتە ژێر رکێف و چاودێری پەرلەمانەوە. ئهبوبهكر ههڵهدنی ،پهرلهمانتاری یهكگرتووی ئیسالمی كه له خولی چوارهمیش ئهندامی پهرلهمان بووهو ئهزموونێكی چاودێریكردنی كارهكانی حكومهتی ههرێمی ههیه ،دەڵێت“ :بهشێكی گهورهی ئهو شكستهی كهرتی نهوت له ههرێمدا خولقاوهو له نیعمهتهوه بووه بهمیحنهت ،دهگهڕێتهوه بۆ كارهكانی وهزارەتهكهی ئاشتی ههورامی .چونكه ئهو وهزارهته تا بڵێی وهزارهتێكی ناشهفافه”.
“نهوت کە له نیعمهتهوه بووه به میحنهت ،بەهۆی وهزارەتهكهی ئاشتی ههورامییەوە بووە”
سهركۆ گهاڵڵی ،پهرلهمانتاری یهكێتی و بڕیاردهری لیژنەی وزهو سامانه سروشتییهكان سهبارهت به پالن و بهرنامهی لیژنەكهیان بۆ چاودێریكردنی كارهكانی وهزارهتی سامانه سروشتییهكان دهڵێت“ :پالنی ئێمه وهك لیژنەی سامانه سروشتییهكان ئهوهیه ئهو دامهزراوانهی پهیوهندییان به دۆسیهی نهوتهوه ههیه چاالك بكرێن وهكو سندوقی داهاته نهوتییهكان و كۆمپانیای كۆمۆ بۆ بهرههمهێنانی نهوت .بۆئهوهی دۆسیهی نهوت تهنیا لهدهستی یهك كهسدا نهبێ و هیچ زانیارییهك دهست نهكهوێت”.
ئومێد کەمە
ئهو پهرلهمانتاره بێ هیوایی خۆی بهرامبهر وهزیری سامانه سروشتییهكان نهشاردهوهو وتی“ :به بڕوای من ئهگهر ئهمجارهش بهڕێز ئاشتی ههورامی دابنرێتهوه به وهزیری سامانه سروشتییهكان ،چاوهڕێ ناكهین هیچ ههماههنگییهك لهگهڵ لیژنەی
سامانه سروشتییهكاندا بكات ،چونكه ئاشتی ههورامی له 2006هوه وهزیری سامانه سروشتییهكانهو تائێستا هیچ ههماههنگییهكی ئهوتۆی نهبووه لهگهڵ لیژنەی سامانه سروشتییهكانی پهرلهمان و لهسهر سیاسهتهكانی خۆی بهردهوام دهبێ. بۆیه چاوهڕێ ناكهین لهژێر دهسهاڵتی ئاشتی ههورامیدا داهاتی نهوتی ئێستاو داهاتوو بهشێوهیهكی شهفاف بهڕێوه بچێ”. سهبارهت به بوونی ههماههنگی لهنێوان لیژنەی سامانه سروشتییهكان و وهزارهتی سامانه سروشتییهكان ،گولیزار سندی، جێگری سهرۆكی لیژنەی وزهو سامانه سروشتییهكان لهپهرلهمانی كوردستان به “زهمهن”ی وت“ :ههماههنگی لهگهڵ وهزارهتی سامانه سروشتییهكان ههر ههبووه ،بهاڵم رهنگه وهكو پێویست نهبووبێ .بهاڵم تائێستا بههۆی پێكنههێنانی كابینهوە ئێمه دهستمان به كارهكانمان نهكردووه”. سهبارهت بهوهی كه لهماوهی رابردوودا وهزارهتی سامانه سروشتییهكان وهاڵمی پهرلهمانتارانی نهداوهتهوه ،ئهو پهرلهمانتارهی پارتی دهڵێت“ :من وهكو خۆم داوای هیچ زانیارییهكم لێیان نهكردووهو تا ئهوانیش پێیان نهدابم و رهخنهیان لێبگرم. دهبێ حكومهت پێکبهێنرێت تا ئێمهش دهست بهكارهكانمان بكهین ،حهتمهن دهبێ وهزارهتی سامانه سروشتییهكانیش وهك تهواوی دامهزراوهكانی دیكهی حكومهتی ههرێم لهژێر چاودێری پهرلهماندابێ”.
ئەگەر وابێ پەرلەمان ئیشی چیە!
لە ئەگەری پێنهدانی زانیاریی لهالیهن ئهو وهزارهتهوه ،ههڵویستی ئهوان وهك لیژنەی وزهو سامانه سروشتییهكان چی دهبێ؟ گولیزار سندی وتی“ :پهرلهمان یهكێك له كاره سهرهكییهكانی چاودێریكردنی حكومهته ئهگهر ئێمهش نهتوانین چاودێری بكهین كهواته ئیشمان نامێنێ .ئهگهر ههر كاتێكیش ئێمه دهستبهكار بووین و ئهوانیش وهك وهزارهتی سامانه سروشییهكان زانیارییان بهئێمه نهدا ،ئهو كات ئێمه
“دەبێ هەموو وەزارەتەکان بەوەی ئاشتی هەورامیشەوە بێنە ژێر باری چاودێری پەرلەمانەوە” بۆ رای گشتی رادهگهیهنین كه ئهوان زانیاری بهئێمه نادهن .بهاڵم ئومێد دهكهم لهكابینهی نوێدا باشترین ههماههنگیمان لهگهڵ وهزارهتی سامانه سروشتییهكان و تهواوی دامهزراوهكانی دیكهدا ههبێ. ههر ئهوهش چاوهڕێ دهكهین كه بتوانین بهباشترین شێوه كارهكانی خۆمان بكهین”. بهپێچهوانهی گهشبینی پهرلهمانتارهكهی پارتی ،سهركۆ گهاڵڵی ،بڕیاردهر لیژنهی سامانه سروشتییهكان پێیوایه “وهزارهتی سامانه سروشتییهكان لهكابینهی نۆیهمیشدا ههر له جانتاكهی ئاشتی ههورامیدا دهمێنێتهوه”. ئهو پهرلهمانتاره دهڵێت“ :ئێستا به بیانووی ئهوهی ئهو وهزارهتهی ئێستا متمانهی لهخولی چوارهمی پهرلهمان وهرگرتووه ،هیچ زانیارییهك بهئێمه نادات”.
دیسان هەورامی
ئهبوبهكر ههڵهدنی ،پهرلهمانتاری یهكگرتووی ئیسالمی كوردستان ،سهبارهت
به دووباره دانانهوهی ئاشتی ههورامی به وهزیری سامانه سروشتییهكان لهكابینهی نوێدا دهڵێت“ :بهپێی زانیارییهكانی من واڵتی بهریتانیا داوای كردووه ،ئاشتی ههورامی بكرێتهوه به وهزیری سامانه چونكه سروشتییهكان، لهڕێگهی ئاشتی ههورامییهوه پارهیهكی زۆر خراوهته بانكهكانی ئهو واڵته .ئهمهش خزمهتێكی زۆری ئابووری بهریتانیای كردووه .ئهم كارهی ئاشتی ههورامی بۆ ههرێمی كوردستان كارهساتهو یهكێكیش دهبێ له كارهساته بهردهوامهكان لهكابینهی نوێدا”. سهبارهت به هۆكاری بێ هیوایی ئهو پهرلهمانتاره بهرامبهر ئاشتی ههورامی، ئهبوبهكر ههڵهدنی وتی“ :بهپێی یاسای نهوت و غاز كه لهساڵی 2007 دهرچووه لهپهرلهمانی كوردستان. دهبێت كۆمهڵێك دامهزراوهی نوێ بۆ ههناردهو فرۆشتنی نهوت دروست بكرێت و ئهو دامهزراوانه بهرپرس دهبن لهههناردهكردنی نهوتی ههرێم، بهاڵم بهداخهوه تا ئێستا هیچ كام لهو دامهزراوانه دروست نهبوون .تهنانهت سندوقی داهاته نهوتییهكان كه لهخولی چوارهمی پهرلهماندا یاساشی بۆ دهرچوێندرا ،بهاڵم دامهزراوهكه دروست نهكراوه“.
سلێمانییە
وو� ب��ەدوادا چ�� ن
zamenpress@gmail.com
ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
کۆمپانیا سیکوریتییەکان..
رێگایەکی تر بۆ دەسکەوتی پارەو کاری نایاسایی زەمەن ژمارەیەکی زۆر کۆمپانیای ئەمنی و پاسەوانیی و سیکوریتی و رێکنەخستنی کارەکانیان بەپێی یاسا گومانی زۆری دروستکردووە ،بەپێی زانیارییەکانی “زەمەن”، زۆرینەی ئەو کۆمپانیایانە خاوەندارێتییەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ بەرپرسانی حزبیی و بەهۆیەوە بڕە پارەیەکی زۆریان دەست دەکەوێت. بەپێی بەدواداچوونەکانی “زەمەن” کاری کۆمپانیا ئەمنی و سیکوریتییەکان بەپێی هیچ یاسایەک رێکنەخراوەو تەنیا بە رێنماییەکی وەزارەتی ناوخۆ رێکخراوە کە رێنمایی ژمارە 5ی ساڵی 2015یە و دەسەاڵت دراوەتە دیوانی وەزارەت بۆ پێدانی مۆڵەت و بەدواداچوون و رێکخستنی کارەکانیان. بەپێی ئەو بەدواداچوونەی “زەمەن” دەرکەوتووە نزیکەی 50کۆمپانیای ئەمنیی هەن لە هەرێمی کوردستان کە 15 کۆمپانیایان لە سلێمانین و ژمارەیەکی زیاتر لەمە لە دهۆک و هەولێر هەن. سەبارەت بە هەبوونی ژمارەیەکی زۆر کارمەندی ئاسایش و پۆلیس لەناو ئەو کۆمپانیایانەدا ،سامی جەالل دەڵێت :بەپێی یاسای وەزارەتی ناوخۆ ئەوەی كارێكی تر بكات دوای كاری فەرمی ،پێویستە رەزامەندی وەزارەتی ناوخۆی هەبێ .تائێستا هیچ داواكاری وامان نەهاتووەتە بەردەست لەالیەن ئەندامانی هێزەکانی پۆلیس و ئاسایشەوە لە کۆمپانیاکانی سیکوریتی کار بکەن. بەپێی رێنماییەکەی وەزارەتی ناوخۆ؛ بۆ تۆمارکردنی هەر کۆمپانیایەکی ئەمنی ،دەبێ 50هەزار دۆالر وەک تەئمینات دابنێ .بۆ وەرگرتنی مۆڵەتیش سێ ملیۆن دینارو بۆ تازەکردنەوەی سااڵنە ،یەک ملیۆن دینار وەردەگیرێت .هەروەها بۆ دروستکردنی باج 40هەزار دینارو بۆ وەرگرتنی مۆڵەتی
ئاراس شێخ جەنگی: بەناوی رێبازی مام جەاللەوە کۆمپانیای ئەمنی بۆ کوڕی بەرپرسان دروست دەکرێ چەکهەڵگرتن 50هەزار دینارو پێدانی باج بۆ ئۆتۆمبێل 100هەزار دینار وەردەگیرێت. ئەبوبەکر هەڵەدنی ،ئەندامی لیژنەی ناوخۆو ئاسایش لە پەرلەمانی کوردستان بە “زەمەن”ی راگەیاند :بێسەروبەرەیی و فەوزایەکی زۆر هەیە لە کاری ئەو کۆمپانیا ئەمنییانەدا ،نازانرێت چۆن کارەکانیان رێکخراوە ،لەکاتێکدا پەرلەمانی کوردستان هیچ یاسایەکی بۆ رێکخستنی کاری ئەو کۆمپانیایانە دەرنەکردووە. هەڵەدنی وتیشی“ :زۆربەی ئەو کۆمپانیایانە هی کەسانی دەستڕۆیشتووی
حزب و مەکتەبی سیاسی و بەرپرسانی بااڵن، بەشێکیان بۆ بەرژەوەندی تایبەت و کاری حزبیی بەکاردەهێنرێن”. هەرچەندە بەڕێوەبەری گشتی دیوانی وەزارەتی ناوخۆ رایگەیاند :کە کارمەندانی ئەو کۆمپانیا ئەمنییانە مۆڵەتی هەڵگرتنی چەکی سووکی وەکو کاڵشینکۆف و دەمانچەیان پێدەدرێت ،بەاڵم بەپێی رێنماییەکەی وەزارەتی ناوخۆ جۆری چەکەکانیان دیاری نەکراوە ،تەنانەت توانای ئەوەیان هەیە ئۆتۆمبێلی گوللەنەبڕیان هەبێ و بەکاریبهێنن. بەپێی رێنماییەکی وەزارەتی ناوخۆ ،نابێ ئەو کۆمپانیایانە ئەو دەسەاڵتەی پێیاندراوە خراپ بەکاریبهێنن و پێویستە هەماهەنگی لەگەڵ پۆلیس و ئاسایشدا بکەن .تەنیا لە حاڵەتی بەرگریکردن لە خۆیاندا نەبێ ،نابێ چەک بەکاربهێنن و جلوبەرگی تایبەت بە خۆیان هەبێ .هەروەها کۆمپانیاکە بەپێی پێویست پاسەوان و فەرمانبەر دابمەزرێنێ. هەر لە رێنماییەکەدا دەسەاڵتی راگرتنی کاری کۆمپانیاکان بە کاتیی و هەمیشەیی یان داخستنی کۆمپانیاکان ،تەنیا دراوەتە وەزیری ناوخۆ .لەگەڵ ئەوەی لەسەر ئاستی هەر پارێزگایەکدا دەبێ لیژنەیەکی بەدوادچوون هەبێ لە نوێنەرایەتی ئاسایش و پۆلیس کە سەر بە بەڕێوەبەرایەتی کۆمپانیا ئەمنییەکان و مۆڵەتپێدانی وەزارەتی ناوخۆبێ. عهلی حهمهساڵح ،سەرۆکی فراکسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی کوردستان لەبارەی کاری کۆمپانیا ئەمنی و سیکوریتیەکانەوە بە “زەمەن”ی راگەیاند کە؛ ئەگەری زۆرە لەڕووی لۆجستیەوە ،پێداویستی سیكوریتی حكومەت و حزب بەكاربهێنن .چهندین بهرپرسی ئهمنی و کوڕی بهرپرس ،له ههولێرو سلێمانی و دهۆک کۆمپانیای ئهمنییان داناوه ،مۆڵهتی ئهم کۆمپانیانهش بێجگه له ئهوان به کهسی تر نادرێت.
عەلی حەمەساڵح ئاشکرایکرد؛ تهنیا مۆڵهتی کۆمپانیایهک ئهگەر بفرۆشرێت زیاتر لە دوو ملیۆن دۆالره ،ئهم کۆمپانیایانه بێجگه لهوهی دهرگایهکی گهورهن بۆ گهندهڵی و سهرانه وهرگرتن ،ترس هەیە له ئایندهشدا وهک باندی مافیاو چهکدارییان لێبێت. لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ تەلەفزیۆنی گەلی کوردستان ،ئاراس شێخ جەنگی راشکاوانە وتی“ :کەسانێک هەن بەناوی رێبازی مامجەاللەوە خەریکی دروستکردنی کۆمپانیای ئەمنی و بازرگانین بۆ کوڕەکانیان. ئێستا هەر کوڕی بەرپرسەکانن کە تەحەکوم بە حزبەکەوە دەکەن و هێزی چەکداریان هەیە ،بەناوی سیکوریتی و پاسەوانییەوە”. لیوای مافپەروەر جەالل مستەفا ،لە لێدوانێکیدا بۆ “زەمەن” ئاماژەی بەوەکرد، بیرۆکەی دروستکردنی ئەو کۆمپانیا ئەمنیانە دەگەڕێتەوە بۆ هاتنی کۆمپانیاکانی نەوت بۆ هەرێم کە دەرکەوت سەرچاوەیەکی داهاتی باشن بۆ بەرپرسان. هەروەک بە پێویستی دەزانێت کاری ئەو کۆمپانیانە بە یاسا لەالیەن پەرلەمانەوە رێکبخرێت ،چونکە لە ئێستادا موڵکی تاکەکەس و حیزبن ،ترس هەیە لە ئایندەدا هەمو رۆژێک کێشە دروست بکەن و ئەنجامی خراپی لێبکەوێتەوە. وتیشی“ :پێویستە بەپێی یاسا، ئەرک و چەک و راهێنان و مەشقی کۆمپانیا ئەمنییەکان رێکبخرێت بەپێی ستانداردەکان ،چونکە ئەوان مامەڵە لەگەڵ خەڵک و کۆمەڵگا دەکەن ،بۆیە دەبێت لە روی پەروەردەیی و ئەخالقییەوە رابهێنرێن”. لیوا جەالل ئاشکرایکرد؛ کۆمپانیا ئەمنییەکان سەرجەمیان موڵکی کەسانی هەردو حیزبی دەسەاڵتدارن و ئەگەر کەسانی دەستڕۆیشتو و بەرپرسیان لە پشتەوە نەبێت ناتوانن مۆڵەت وەربگرن و کاربکەن.
3 د .سامی جەالل: پێدانی مۆڵەت بە کۆمپانیاکانی سیکوریتی راگیراوە زەمەن د .سامی جەالل ،بەڕێوەبەری گشتی دیوانی وەزارەتی ناوخۆ لەدیدارێکدا لەگەڵ “زەمەن” دەڵێت :کۆمپانیاکانی پاسەوانیی و سیکوریتی ،لەژێر چاودێری و لێپرسینەوەی وەزارەتی ناوخۆدان ،هەموو ئەو کارمەندانەشی لەو کۆمپانیایانەدا کاردەکەن دەبێ مەشق پێکراو بن. سەبارەت بەوەی کە دەوترێ ئەو کۆمپانیایانە هی بەرپرسی حزبیین، سامی جەالل رەتی دەکاتەوە ئەوان ئاگاداری خاوەندارێتی ئەو کۆمپانیایانە بن ،تەنیا ئەوەیە بە رێوشوێنی خۆیان مۆڵەتیان پێدراوە. * كۆمپانیا ئەمنیو سیکوریتیەكان بەپێی چ یاساو رێنماییەك كارەكانیان رێكخراوە؟ بەپێی رێنمایی ژمارە پێنجیساڵی 2015ی وەزارەتی ناوخۆ كارەكانیان رێكخراوە ،لە پێدانی مۆڵەت و نوێكردنەوەو سزادانیانو مەرجەكان هەمووی تێدایە. * رێگە پێدراون بۆ هەڵگرتنی چ جۆرە چەكو تەقەمەنییەك؟ كاڵشینكۆفو دەمانچە.* ئەی ئێستا ژمارەی كۆمپانیا سیکورێتیەكان چەندە؟ داوای لێبوردن دەكەم ناتوانمژمارەیان ئاشكرابكەم لەبەرئەوەی بابەتێكی ئەمنییە. * ئەو کۆمپانیایانە لەژێر چاودێری چ دامەزراوەیەكی حكومەتدان و لێیان بەرپرسە؟ وەزارەتی ناوخۆ بەرپرسە لێیانوچاودێری ئیشوكارەكانیان دەكات. بەڕێوەبەرایەتی كۆمپانیا ئەمنییەكانمان هەیە کە لە هەر پارێزگایەكدا لیژنەیەكی تایبەتمەند هەیە بەدواداچوون بۆ ئەو كۆمپانیایانە دەكات لەبواری پاسەوانیی و سیکوریتی ئیش دەکەن. * ئەندامانی ئەم كۆمپانیایانە مەشق پێكراون ،ئایا ئێوە ئاگادارن کە تاچەند مەشقیان كردووە؟ بەڵێ مەشق پێكراون.* دەوترێت بەرپرسان خاوەندارێتی ئەو كۆمپانیایانە دەكەن؟ ئەو زانیارییەم نییە بەرپرس لەپشتیەتی یان نا ،ئێمە كۆمپانیاكان دێنەالمان بەپێی ئەو ئیجرائاتانەی جێبەجێیان كردووە ،رەزامەندی ئەنجومەنی ئاسایش وەردەگرنو مۆڵەتیان پێدەدەین. * پێدانی مۆڵەت بە كۆمپانیای ئەمنی لە چ ئاستێكدایە؟
داوای لێبوردن دەكەم ناتوانم ژمارەی کۆمپانیا ئەمنییەکان ئاشكرابكەم پێدانی مۆڵەتی كۆمپانیای ئەمنیراگیراوە ئەوە ساڵێك زیاترە. * بۆچی راتانگرتووە؟ ژمارەیان گەیشتووەتە ئەو ئاستەیلەوە زیاتر پێویستمان پێی نییە. * خاوەن كارو پرۆژەكان خۆیان كۆمپانیای ئەمنی دروست دەكەن یان كۆمپانیای تایبەت هەیە؟ كۆمپانیای تایبەت هەیە بەسیکوریتی ،دەبێ تاكە چاالكی ئەوەبێ. هەر شوێنێك پێویستی پێی بێ ئێمە پەیوەندیمان پێوە نییە خۆیان گرێبەستیان لەگەڵدا ئەنجام دەکەن. * قسەیەك هەیە هەندێك لەوانەی لەو كۆمپانیا ئەمنییانە كاردەكەن، ئەندامانی هێزەكانی ئاسایشو پۆلیسن، دوای دەوامی فەرمی دەچنە سەركاری سیکوریتی ،ئێوە چۆن رێگە بەوە دەدەن؟ نەخێر ،راست نییە ،بەپێی یاسایوەزارەتی ناوخۆ ئەوەی كارێكی تر بكات دوای كاری فەرمی ،پێویستە رەزامەندی وەزارەتی ناوخۆی هەبێ .تائێستا هیچ داواكاری وامان نەهاتووەتە بەردەست لەالیەن ئەندامانی هێزەکانی پۆلیس و ئاسایشەوە.
“بەم ناوەوە پارەی زیاتر لە هاواڵتیان وەردەگرن”
لیژنەی ئەوقاف :هیچ پاساوێک نەماوە بۆ حەجی بازرگانی زهمهن-ههولێر لیژنەی ئهوقاف و كاروباری ئاینی لهپهرلهمانی كوردستان ،بهكۆی دهنگ حهجی بازرگانی رهت دهكاتهوهو رایدهگهیهنێ :بۆ ئهمساڵ هیچ پاساوێك نابینن كه وهزارهتی ئهوقاف پارهیهكی زۆر له هاواڵتیان وهربگرێت بهناوی حهجی بازرگانییهوه. سااڵنه حكومهتی ههرێمی كوردستان لهڕێی راكێشانی تیروپشكهوه هاواڵتیانی ههرێم دهنێرێته واڵتی سعودیه بۆ حهج. فهریزهی جێبهجێكردنی لهبهرامبهریشدا بۆ مهسرهفی رێگاوبان و كاروباری ڤیزەو بلیتی فڕۆكه ،بڕی 4000 دۆالر له ههر کەسێک وهردهگرێ کە دەچێ بۆ حەج.
حەجی بازرگانی چیە؟
له دوو ساڵی رابردوودا حكومهتی عێراق پشکی ههرێمی کوردستانی زیاد كرد بۆ ناردنی بەجێهێنەرانی فەریزەی حەج .بهاڵم حكومهتی ههرێم ئەو زیادکراوەی نەخستە
ناو تیروپشکەوە ،بەڵکو بەبیانووی قەیرانی دارایی ،ناوی ئەو کەسانەی تێدەکرد کە پارەیەکی زیاتر دەدەن و ناونرا حەجی بازرگانی. ئەو کەسەی بە سیستمی حەجی بازرگانی دەچێ بۆ بەجێهێنانی فەریزەی حەج ،پێویستە بڕی ٨000دۆالر بدات بە وەزارەتی ئەوقاف ،کە ئەمەش دوو جار زیاترە لە بڕی ئەو کەسانەی بە تیروپشک ناویان دێتەوە. ههورامان گهچێنهیی ،سهرۆكی لیژنەی ئهوقاف و كاروباری ئاینی لهپهرلهمانی كوردستان سهبارهت بهههڵوێستی ئهوان لە حهجی بازرگانی ،بۆ “زهمهن” وتی“ :سااڵنی رابردوو ئەگەر پاساوێک هەبووبێ بۆ حەجی بازرگانی ،ئەوا ئێمه بهكۆی دهنگی لیژنەكه بڕیارماندا نابێ هەبێ .لەمبارەیەوە نووسراویشمان ئاراستهی وهزارهتی ئهوقاف كردووه كه نابێ بۆ ئهمساڵ به هیچ شێوهیهك حهجی بازرگانی ئهنجام بدرێ”. لیژنەی ئەوقاف و کاروباری ئاینی دەڵێت :هیچ پاساوێک نەماوە بۆ درێژەدان بە حەجی بازرگانی و بەم ناوەوە پارەی زیاتر لە هاواڵتیان وەربگرن.
ئەم ناڕەزاییەی لیژنەی ئەوقاف لەکاتێکدایە ،کە هێشتا دیار نییە ئایا بۆ ئهمساڵ ،وەزارەتی ئەوقاف کار بە سیستمی حەجی بازرگانی دەکات یان نا. مهریوان نهقشبهندی ،بهڕێوهبهری پهیوهندییهكانی وهزارهتی ئهوقاف بۆ “زهمهن” وتی“ :تائێستا روون نییه پشكی ئێمه له ژمارهی حاجیانی عێراق چهنده، چونكه له دوو ساڵی رابردوودا حكومهتی عێراق ژمارهی حاجیانی ههرێمی زیاتر كردبوو و وهزارهتیش بۆ سوود وهرگرتن له پارهی حاجیانی ههرێم بۆ پرۆژهكانی وهزارهتی ئهوقاف یان مهسروفاتی ستافی وهزارهت لهگهڵ حاجیانی ههرێم ،بیری لهوه كردهوه ئهو ژماره زیادهیهی بۆ ههرێم دابین كراوه بهپاره خهڵك بنێرێته حهج كه نرخهكهی ٨000ههشت ههزار دۆالر بووه“. نهقشبهندی وتیشی“ :بۆ ئهمساڵ دیار نییه ئهوهی پێی دهوترێت حاجی بازرگانی دهمێنێ یان نا؟ چونكه تائێستا لهالیهن حكومهتی عێراقهوه هیچ شتێكمان بۆ نههاتووه لهبارهی ژمارهی حاجیانی ههرێم”. مەریوان نەقشبەندی روونیکردەوە ،له پرۆسهی ناردنی حاجیاندا شتێك ههیه
پێی دهڵێن رێوشوێنی ئهلیكترۆنیی ،ههر كاتێك ئهو رێوشوێنه ئهنجامدرا ،ئهو كاتە وەزارەتی ئەوقافی هەرێم لهالیهن حكومهتی
عێراقهوه ئاگادار دهكرێتهوه له بهشی خۆی بۆ بەجێهێنەرانی فەریزەی حەج. بهڕێوهبهری قسەی بەگوێرەی
پهیوهندییهكانی وهزارهتی ئهوقاف ،له دوو ساڵی رابردوودا 700كهس حهجی بازرگانییان ئهنجامداوه.
�هەواڵ
2
zamenpress@gmail.com ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
“ناعەدالەتی هەیەو لە هەندێک فەرمانگە تەنها 3رۆژ دەوام دەکرێت”
درێژكردنەوەی دەوامی فەرمانبەران پشێوی لەناو فەرمانگەكان دروستدەکات مانگرتنی فەرمانبەرانی سەرۆکایەتی شارەوانی سلێمانی
زەمەن
فۆتۆ :ئەرشیف
بەهۆی درێژكردنەوەی دەوامی فەرمانبەران پشێوی و ناڕەزایی لەناو فەرمانبەرانی فەرمانگەكانی هەرێم بڕیاری فەرمانبەران دروستبووەو درێژكردنەوەكە جێبەجێناكەن. نازەنین محەمەد ،فەرمانبەر لە پەروەردەی رۆژئاوای سلێمانی بە “زەمەن”ی راگەیاند :هەموو فەرمانبەران ئیمزامان كۆكردووەتەوە خوا قبوڵناكات تا سەعات 2دەوام بكەین ،لەكاتێكدا هێشتا موچەی مانگی سێمان وەرگرتووەو هیچ کاریش نیە تاسەعات 2دەوامبكرێت. بەهەمان شێوە ئامانج جەالل، فەرمانبەر لە شارەوانی سلێمانی بە “زەمەنی” وت“ :هیچ مایەی قبوڵ نییە تا 2:30و 3:00دەوام بكەین ،لەكاتێكدا حكومەت هەشت موچەی رەبەق قەرزدارە جگە لە پاشەكەوتەكان”. كۆتایی مانگی ئازاری ئەمساڵ ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری ئاسایی بوونەوەی دەوامی رۆژانەی فەرمانبەرانی دەركرد ،كە پێشتر بەهۆی قەیرانی داراییەوە رۆژەكانی دەوامو كاتەكانی
داهاتی نەوتی مانگی پێنج
دوای 28ساڵ بۆ یەکەمجار
زیاتر لە 700ملیۆن دۆالرە زەمەن مانگی رابردوو هەرێمی کوردستان لە فرۆشتنی نەوت زیاتر لە 717ملیۆن دۆالری دەستکەوتووە ،بەراورد بە مانگی پێشتر هەناردەو داهاتی نەوت زیادی کردووە. بەپێی بەدواداچوونی دیسکی ئابووری “زەمەن” ،مانگی رابردوو ،یەک ملیۆن و 500هەزار بەرمیل نەوت لە رێگەی بۆریەوە هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکیا کراوە ،بە تێکڕا رۆژانە 483هەزارو 780بەرمیل نەوت نێردراوەتە دەرەوە. مانگی ئایار ،تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوتی برێنت 71.17دۆالر بووە ،بەوپێیەش هەرێم نەوتەکەی 10دۆالر کەمتر لە بازاڕدا
دەوامی رۆژانە كەمكرابووەوە ،بڕیارەكە لە دوای جەژنی رەمەزانەوە چووە بواری جێبەجێكردنەوە ،ئەوەش ناڕەزایی فەرمانبەرانی سنوری پارێزگای سلێمانی لێكەوتەوەو بایكۆتی دەوامی رۆژانەیان كرد ،پێدانی موچە لەكاتی خۆیداو گەڕانەوەی پاشەكەوتی موچەكانیان كردۆتە پابەندبوون بە بڕیارەكەو زیادکردنی دەوامەوە. هەندێك لەكاتێكدایە ئەوە فەرمانگەكانی سەر بە وەزارەتی رۆشنبیری لە سنوری پارێزگای سلێمانی رۆژەكانی دەوامكردنی زیاد نەكردووە. ئازاد حەمە ئەمین ،سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بە “زەمەن”ی وت“ :ئەگەر فەرمانبەران سكااڵیان هەبێت بەدواداچوونی بۆ دەكەین لەگەڵ بەرپرسە ئیداریەكاندا كۆدەبینەوە رەنگە بتوانین چارەسەری بكەین”. سەبارەت بە هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری وەزارەتەكان بۆ درێژكردنەوەی كاتی دەوامی فەرمانبەران ،ئازاد حەمە ئەمین وتی“ :ئەوە وردەكاریی و بەدواداچوونی دەوێت لە ڕووی ئیداریو یاساییەوە، بۆیە ناتوانین بڵێین رەتی دەكەینەوە”.
دەفرۆشێت نرخی یەک بەرمیل نەوتی هەرێم 61.17دۆالر بووە. بەوپێیەش هەرێمی کوردستان مانگی رابردوو بەبەهای 917ملیۆن و 550هەزار دۆالر نەوتی فرۆشتووە ،لەو بڕەش 200ملیۆن دۆالری بۆ هەقدەستی کۆمپانیا بیانییەکانی نەوت بووەو تەنها 717ملیۆن و 550هەزار دۆالر وەک داهاتی سافی بۆ خەزێنەی هەرێم گەڕاوەتەوە. پێشتر “زەمەن” باڵوی کردەوە مانگی نیسان بەبێ هیچ هۆکارێکی دیاریکراو هەرێمی کوردستان بڕی سێ ملیۆن بەرمیل نەوت کەمتری هەناردە کردووە ،بەاڵم مانگی ئایار نەوتی ئەمبارکراوی مانگی پێشتری مابووەوە لە بەندەری جەیهاندا ،بۆیە لە مانگی رابردوودا هاوکێشەکە یەکسان بووەتەوە.
تەنیا يەك كەس حکومەت پێکدەهێنێت زەمەن لە دوای راپەڕین و پێکهێنانی حکومەتی هەرێم ،بۆ یەکەمجار لە کابینەی نوێدا تەنیا سەرۆکوەزیران راسپێردرا بۆ پێکهێنانی کابینەکەی ،کە پێشتر دەبوو جێگریش دەستنیشان بکرایە ئەگەر لە حزبەکەی بەرامبەر حزبی سەرۆکوەزیران بوایە. مانگی ئایاری ساڵی 2014و لەسەروبەندی دانوستانی الیەنەکان و پێکهێنانی کابینە ،سێیەم هەمواری یاسای سەرۆکایەتی هەرێم کرا بۆ ئەوەی تەنیا سەرۆکی حکومەت بۆ پێکهێنانی کابینە راسپێردرێ تا سیمای دوو ئیدارەیی نەمێنێ. د.بەهار مەحمود ،جێگری سەرۆکی لیژنەی یاسایی لە خولی پێشووی پەرلەمانی کوردستان ئاماژەی بەوەدا، هەمواری یاساکە لەسەر پێشنیازی فراکسیۆنی گۆڕان بوو بۆ ئەوەی سیمای دوو ئیدارەیی بسڕدرێتەوەو تەنیا سەرۆکی حکومەت بۆ پێکهێنانی کابینە راسپێردرێ. چونکە پێشتر ئەو پڕۆسەیە کرابوو بە پەنجا بە پەنجاو کە سەرۆکی حکومەت رادەسپێردرا ،دەبوو جێگرەکەیشی لەگەڵیدا رابسپێردرێت.
مەسرور بارزانی راسپێردراو بۆ پێکهێنانی کابینەی نوێ د .بەهار بۆ “زەمەن” وتی“ :لەوکاتەدا کە گۆڕان پێشنیازەکەی کرد ،نەدەبوو یەکێتی بەشداری بکات لە حکومەتدا چونکە سێیەم هێزی براوەبوو .بەوەش پێکهێنانی کابینەکە وەستابوو ،چونکە دەبوو لەگەڵ سەرۆکی حکومەت جێگرەکەشی راسپێردرێت ،فراکسیۆنی زۆرینەش پێی باش بوو بۆ ئەوەی پەلە بکرێت و کابینەکە نەوەستێ یاساکە بەوشێوەیە هەموار بکرێتەوە .بەاڵم دواجار یەکێتی بەشداری حکومەتی کردو پۆستی جێگری سەرۆکوەزیرانی وەرگرت و لەگەڵ سەرۆکوەزیران بۆ پێکهێنانی کابینەی
هەشت راسپێردران”. بەپێی بەدواداچوونەکانی “زەمەن”، لەکاتی راسپاردنی سەرۆکوەزیران و جێگرەکەی بۆ پێکهێنانی کابینە ،لە دانیشتنی رۆژی 2014/5/14نێچیرڤان بارزانی دەنگی 99پەرلەمانتار لە کۆی 100 پەرلەمانتاری ئامادەبووی بەدەستهێناو 11پەرلەمانتاریش ئامادەی دانیشتنەکە نەبوون و مۆڵەتیان وەرگرتبوو .تەنیا یەک پەرلەمانتار دەنگی پێنەدا .لەبەرامبەردا قوباد تاڵەبانی وەکو جێگر دەنگی 78 پەرلەمانتاری بەدەستهێنا. بەپێی بڕگەی سێ لە مادەی 56ی
یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، پەرلەمان دەستنیشانی سەرۆکی دەسەاڵتی جێبەجێکردن دەکات بۆ ناونانی ئەندامانی پێکهێنانی کابینەی نوێ ،دوای ناونانی سەرۆکوەزیران لەالیەن پەرلەمانەوە، سەرۆکی هەرێم داوای لێ دەکات کابینەکەی لەماوەی 30رۆژدا پێکبهێنێ. بەاڵم ساڵی 2006فراکسیۆنەکانی پارتی و یەکێتی ،هەمواری یەکەمی یاسای سەرۆکایەتی هەرێمیان کردبوو بەجۆرێک کە سەرۆکی هەرێم ،سەرۆکوەزیران و جێگرەکەی رابسپێرێت بۆ پێکهێنانی کابینە.
كورسییەكەی عەبدوڵاڵی حاجی مەحمود
كێشە دەخاتە نێوان یەكێتی نەتەوەیی و پارتی كرێكاران و رەنجدەرانەوە زەمەن یەكێتی نەتەوەیی كوردستان بە مافی پارتی كرێكاران و رەنجدەرانی كوردستانی نازانێت راستەوخۆ كورسیەكەی عەبدوڵاڵی حاجی مەحمود بدرێت بە ئەوان .ئەوەش پاش ئەوەی لە كابینەی نوێدا ناوبراو دەبێتە وەزیر. بەپێی زانیارییەكانی “زەمەن” ،لە كابینەی نوێی حكومەت ،پۆستی وەزارەتی شەهیدان دەدرێتە عەبدوڵاڵی حاجی مەحمود، كە حیزبەكەی یەك كورسی پەرلەمانی هەیەو چووەتە پاڵ فراكسیۆنی پارتی. بەپێی بەدواداچوونەكانی “زەمەن” ،دوای وەرگرتنی پۆستی وەزیری ،كورسیەكەی لیستی سەردەم دەدرێتە باپیر كامەال سلێمان، سكرتێری پارتی كرێكاران و رەنجدەرانی كوردستان یان کاندیدێکی یەكێتی نەتەوەیی كوردستان ،كە زۆرترین دەنگیان هێناوەو بۆ
هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمان لەگەڵ حیزبی سۆسیالیست بە لیستی سەردەم بەشداریی هەڵبژاردنەكەیان كردو لیستەكەیان 15434دەنگی بەدەستهێنا ،عەبدوڵاڵی حاجی مەحمود سەرۆكی لیستەكە بە 7774 دەنگ كورسییەكەی بردەوە. غەفور مەخموری ،سكرتێری پارتی یەكێتی نەتەوەیی كوردستان بە “زەمەن”ی راگەیاند :هێشتا المان روون نییە چ كاندیدێك دەنگی دووەمی لیستی سەردەمی بەدەستهێناوەو ژمارەی دروستی سەرجەم كاندیدەكانمان لەالیەن كۆمیسیۆنەوە پێنەدراوە ،كۆمیسیۆنیش هەر بڕیارێك لەوبارەیەوە بدات ئێمە رەزامەندین و كێشەمان لەسەری نابێت. نەیشاردەوە كە هەندێك لە كاندیدانی لیستەكە لە حیزبە بەشدارەكان دەڵێن دەنگی دووەمیان بەدەستهێناوە ،بەاڵم بڕیاری كۆتایی لەوبارەیەوە الی كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەكانە. باپیر كامەال كاندیدی ژمارەی دووی
لیستەكە بوو ،كە بەپێی قسەی خۆیان دەنگی دووەمی بەدەستهێناوەو لە خولی دووەم و چوارەمیش ئەندامی پەرلەمان بووە. باپیر كامەال ،تەمەنی 56ساڵ و لەدایكبووی قەاڵدزێیەو لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمان 2009-2005لە چوارچێوەی لیستی نیشتیمانی دیموكراتی كوردستان بوو بە پەرلەمانتار ،لە خولی چوارەمیش 2018-2013لە چوارچێوەی لیستی ئاراستەی سێیەم كە لەگەڵ زەحمەتكێشان پێكیانهێنا بوو بە پەرلەمانتار. لە كۆتایی خولی چوارەمی پەرلەمانیش، بە زۆرینەی دەنگ دەستلەكاركێشانەوەی باپیر كامەال رەتكرایەوە ،بەهۆی ئەوەی خولەكە لە كۆتایی نزیك دەبووەوە، بەاڵم بەپێی رێككەوتنی لەگەڵ حیزبی زەحمەتكێشان دەبوو لەماوەی ئەو چوار ساڵەدا هەر دوو ساڵ جارێك ئەندامێتی پەرلەمان بۆ الیەنێكیان بێت و دوو ساڵی كۆتایی كورسیەكەی بۆ زەحمەتكێشان چۆڵ بكات.
بانگەشەی لیستی سەردەم بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان
بەڕێوەبەری گشتی دیوانی وەزارەتی ناوخۆ:
وەسێتەکەم
مۆڵەتدان بە کۆمپانیای سیکوریتيمان راگرتووە د.سامی جەالل بەڕێوەبەری گشتی دیوانی وەزارەتی ناوخۆ بە “زەمەن”ی راگەیاند :لەبەرئەوەی بەشی پێویست کۆمپانیای پاسەوانیی و سیکوریتی هەن لە هەرێمی کوردستان ،پێدانی مۆڵەت بە کۆمپانیای نوێ راگیراوە. لە دیدارێکدا لەگەڵ “زەمەن” سامی جەالل روونیکردەوە،
بەپێی رێنمایی ژمارە پێنجی ساڵی 2015ی وەزارەتی ناوخۆ، كاری کۆمپانیاکانی پاسەوانیی و سیکوریتی رێكخراوەو هەموویان لەژێر چاودێری و لێپرسینەوەی وەزارەتی ناوخۆدان. سەبارەت بەوەی کە دەوترێ ئەو کۆمپانیایانە هی
حازرە
بەرپرسانی حزبیین ،سامی جەالل رەتی دەکاتەوە ئاگاداری خاوەندارێتی ئەو کۆمپانیایانەبن ،تەنیا ئەوەیە وەزارەتی ناوخۆ بە مەرج و رێوشوێنی خۆیان مۆڵەتیان پێدەدەن.
دیدارێک لە ل ٣باڵوکراوەتەوە
ل10
()KNK 20ساڵە چی کردووە؟
www.zamenpress.com رۆژنامەیەکی سیاسیی گشتییە
نرخ 500دینار
ژمارە ( )22سێشەممە 2019/6/18
ل6
20الپەڕە
میراتێكی پڕ لە كێشه بۆ كابینهی نوێ جێهێڵراوە کاریگەرییەکی خراپی کۆمەاڵیەتی و ئابووری لەسەر دانیشتووانی هەرێمی کوردستان دروست دەکات. کابینەی کاربەڕێکەر کاتێ کۆتایی پێدێت، ملیۆنان دۆالر قەرزدار بووەو لە زۆربەی بوارەکانی تری حوکمڕانیدا کەموکوڕیی و شکستی گەورەی هەبووە لەوانە :هەشت مووچەی كاملی فەرمانبەران قەرزدارە بەمشێوەیە ( 2015چوار موچە2016 ، یەك موچە 2018 ،یەك موچە- 2019 ،ش دوو موچە ،ئەمە جگە لە 24موچەی پاشەكەوتكراو ،كە كۆی ئەم قەرزەی حكومەت كە دەبێت بیداتەوە بە فەرمانبەران، بەپێی لێدوانی بەرپرسانی وەزارەتی دارایی زیاتر لە 10ترلیۆن دینارە. هەروەها حكومەت زیاتر لە ( )10ملیار دۆالر قهرزداری واڵتی توركیاو كۆمپانیاكانی نەوتە .ئەمە سەرباری راوەستان و شكستی سەدان پرۆژەی خزمەتگوزاری و نەخۆشخانەو قوتابخانەو رێگاوبان. هەروەها ئەم حکومەتەی ئێستا گرفتی ناكۆكی سیاسی خۆی و بەغدای لەسەر مەلەفەكانی نەوت و پێشمەرگەو ناوچەدابڕاوەكانی وەك میرات بۆ كابینەی نوێ بەجێدەهێڵێت.
زهمهن -هەولێر سەرۆک وەزیرانی نوێ و ستافی وەزیرانی کابینەکەی ،تەنیا کلیلی دەرگای ئەنجومەنی وەزیران وەرناگرن ،بەڵکو فایلێکی پڕ لە قەرزو کێشەو قەیرانیشیان لەالیەن کابینەی پێشوو تەسلیم دەکرێت. له پێنج ساڵی رابردوودا 2019 - 2014 كابینهی ئێستای حكومەت کە بە کابینەی هەشت ناودەبرێت و تەنیا سێ هەفتە تەمەنی ماوە ،ههرێمی كوردستانی توشی چەندین قهیران كردووه. بهگوێرهی بەدواداچوون و ئاماره كۆكراوهكانی “زهمهن” ،له پێنج ساڵی رابردوودا ،له زانكۆو پهیمانگاكانی ههرێم، زیاتر له ( )150ههزار خوێندکار دهرچوون و چاوەڕێی دامەزراندن و هەلی کارن، ئهمه بێجگه له 50ههزار زیاتری دهرچووی دانهمهزراوی سااڵنی پێشوو. لە تێکڕای ئەو 200هەزار دەرچووەی زانکۆو پەیمانگاکان ،لە پێنج ساڵی رابردوودا نزیکەی 15هەزار دەرچوو له حکومەتدا دامەزرێنراون .ئەم ژمارانە نیشانی دەدەن بێکاری و نەڕەخساندنی دەرفەتی کار ،چ
حەکیم عوبێد ،باژێڕەوانی گۆڕان لە کەرکوک:
پارتی ویستی نییە كۆمەڵ لە حكومەت بێت زەمەن-هەولێر پارتی دیموكراتی كوردستان الی خۆیەوە بڕاندویەتیەوە كە ویستی سیاسی الوازە بۆ بەشداربوونی كۆمەڵی ئیسالمی لە كابینەی نوێداو ئەگەرێكی زۆرالوازە كۆمەڵ بەشێك بێت لە پێکهاتەی كابینەی نوێ. سەرچاوەیەكی ئاگادار لە وەفدی دانوستانكاری پارتی بە “زەمەن”ی راگەیاند:
بڕاندومانەتەوە كە ویستی سیاسیمان بۆ بەشداری كۆمەڵ لە حكومەت %10زیاتر نییە. لەالیەكی ترەوە ،نوری حەمە عەلی، ئەندامی سەركردایەتی پارتی بە “زەمەن”ی راگەیاند :كۆمەڵی ئیسالمی خۆیان وتویانە ئەم حكومەتە بە شایستەی ئەوە نازانین بەشداری تێدا بكەین ،كە خۆیان بەشداری نەكەن پارتی بڵێ چی!؟. شوان رابەر ،بڕیاردەری ئەنجومەنی
لە ٢٠٠٣وە کەرکوک رەوشی ئاوا خراپی بەخۆیەوە نەدیوە
سەركردایەتی كۆمەڵی ئیسالمی بە “زەمەن”ی وت“ :هیچ وادەیەكی دیاریكراو لەنێوان كۆمەڵی ئیسالمیو پارتیدا نییە لەسەر مەسەلەی حكومەت كۆببنەوە، هەركاتێك پارتی داوای كرد سەردانی كۆمەڵ بكات ئەو كاتە كۆمەڵ وەاڵمی پارتی دەداتەوە”. وتیشی“ :كۆمەڵی ئیسالمی بە رەسمی راینەگەیاندووە بەشداری لە حكومەت دەكات یان دەبێتەوە بە ئۆپۆزسیۆن”.
زەمەن
سەبارەت بە رەوشی سیاسی کەرکوک، چاودێرانی سیاسی و ئەندامانی حزبە کوردییەکان لەو شارە ،دوودڵ نین لەوەی پێش بەغدا پارتی و یەکێتی تاوانبار بکەن بەشێواندنی رەوشی کەرکوک .ئەوان دەڵێن هەر سیاسەتێکی تەعریب بسەپێنرێ بەسەر کەرکوکدا ،لە ئەنجامی ئەو درزە گەورەیەیە کە
نوری حەمە عەلی:
ئاستەنگ نەبێت حکومەت دوو هەفتەی تر پێکدێت
ئیبراهیم برۆ :لەسەر بەڕێوەبردنی رۆژئاوا ل5
“زەمەن” هۆکاری مردنی زەمەن دوای نیوەڕۆی رۆژی شهممه 8ی ئەم مانگە، (پیتەر جەی چۆی) مامۆستای زانکۆی ئەمریکی لە سلێمانی ،لە نهۆمی حەوتەمی باڵەخانەیەکی 12نهۆمیی لە سلێمانی ،کەوتە خوارەوەو لە نەخۆشخانە گیانی لەدەستدا. سهركهوت ئهحمهد ،وتهبێژی پۆلیسی
عەبدولواحید محەمەد
ل 16
ل6
با چاکسازیی و مووچە ئەولەویەت بێ
بۆی چووە ،هی پیاوێکی ئەمریکییەو ئێستا گەڕاوەتەوە بۆ واڵتی ئەمریکا .ئەو بە پۆلیسی سلێمانی وتووە تا نەگەڕێتەوە ،نازانێ پیتەر چووەتە ژوورەوە یان نا. بەدواداچوونێکی ورد لە الپەڕە 4دا باڵوکراوەتەوە
بەڕێز عەباس
سێ کۆڵەکەی سەرەکی پرۆسەی پەروەردە
جیاوازیمان لەگەڵ پەیەدە زۆرە شەش فراکسیۆن بۆ کابینەکەی مەسرور بارزانی:
مامۆستا ئەمریکییەکە ئاشکرا دەكات سلێمانی بە “زهمهن”ی راگەیاند :پیتەر چۆی له شوقهكهی خۆیهوه كه لە نهۆمی حەوتەمی شوقەکانی پاک سیتی بووە ،ویستوویهتی بچێته شوقهی پیاوێکی ئەمریکی کە لە نهۆمی شەشەم بووە .کاتێ ویستوویەتی سەر بکەوێتەوە بۆ سەرەوە ،قاچی هەڵخلسیکاوەو کەوتووەتە خوارەوە”. ئەو شوقەیەی کە مامۆستا ئەمریکییەکە
کورد خۆی کردوویەتیە سەر کوردستانیبوونی ئەم شارە. حهكیم عوبێد ،باژێڕەوانی مهكۆی گۆڕان لە كهركوك لەمبارەیەوە بە “زەمەن”ی راگەیاند: لە دوای رووخانی رژێمی سەدام حسێنەوە، کەرکوک رەوشی ئاوا خراپ و شێواوی بەخۆیەوە نەدیوە .ئەمەی ئێستا هەیەو ئەنجومەنی پارێزگا ئیفلیجکراوە ،کەس لێی بەرپرس نییە جگە لە یەکێتی و پارتی .ئەوان
بۆ نەوت و سامانەکەی خەمی کەرکوکیان بوو نەک بۆ خاکەکەی. هەروەها وتیشی“ :ئەوان ئەو کاتەش کە لێرە حاکم بوون کەرکوکیان دابەش کردبوو بۆ زۆن ،ئێستاش کە دوورن لێی سوورن لەسەر ملمالنێی حزبیی بەناوی کەرکوکەوە”. بەدواداچوونێک لە الپەڕە ٧دا باڵوکراوەتەوە
زەمەن ئەندامانی شەش فراکسیۆن لە پەرلەمانی کوردستان پێکەوە دەڵێن، ئەرکی یەکەم و ئەولەویەتی کابینەی نوێ ،پێویستە شەفافیەت لە داهات و چاکسازیی لە ئیدارەو گەڕانەوەی موچەی فەرمانبەران بێ.
لە بەدواداچوونێکی “زەمەن”دا ئەندامانی هەریەکە لە فراکسیۆنەکانی نەوەی نوێ ،کۆمەڵ ،گۆڕان ،یەکێتی، پارتی و یەکگرتووی ئیسالمی ،داوای چاكسازییو دانهوهی موچهی فهوتاوی فهرمانبهرانو بهدیهێنانی شهفافیهت له بواری نهوتو داراییدا دەکەن. جیاواز لەم داوایە کە هەمووان
الوک سەاڵح
وانەیەک لە عەلی عیزەت بیگۆڤیچەوە
ل 18
بێجیاوازیی لەسەری هاوڕان ،ئەندامێکی فراکسیۆنی کۆمەڵی ئیسالمی دەڵێت: پێویستە کابینەی نوێ سنوورێک دابنێ بۆ کێشان و بازرگانیکردن بە نێرگەلەوە کە بە بڕوای ئەو ،ئێستا دۆخەکە مەترسیدارەو تا چەند ساڵی داهاتوو کاریگەرییە خراپەکەی دەردەکەوێ. بەدواداچوونێک لە ل 5باڵوکراوەتەوە
بابەکر دڕەیی
ئایا ئەستەمە حکومەتی سێ قۆڵی؟ ل 19
گۆڕان و پرەنسیپەکان...
ل 19