ZOUT 11-2022

veronderstelde, gemiddelde smaak

Stop met het communiceren in bezoekersaantallen als graadmeter

succes

Pete Wu is op zoek naar nieuw publiek

De bananengeneratie op de planken bij Toneelgroep Oostpool

PODCAST Relatietherapie

Wat er precies gebeurde, dat weet Carl Andre alleen

13 PLEASED TO MEET YOU Arcade Fire

Leon Verdonschot klapt voor de muziek, niet voor Butlers libido of moraal

Lady in the Dark landt op Europese vasteland

‘Bij Kurt Weill gaat het altijd over dreiging, tot in de persoonlijke sfeer’

Documenta 15: het was toch zo goed bedoeld

Hoe de grote, vijfjaarlijkse kunsttentoonstelling een ramp werd

Gewoon voor mezelf

mechelen

‘Het is de ruimte waar ik droom. Gewoon voor mezelf’

STUDIO Modeontwerper

Matteo La Rosa

‘Als ik geen zwart draag, voel ik me niet sterk’

OOGAPPEL

tijd maakt alles kapot

Filmkenner Kevin Toma koopt een toegangskaartje tot de hel

26 FEUILLETON

Het landschap als hoofdpersoon

Ponti in Antwerpen | Evoluon herrijst | Maria Zolamina in Genk | Hedge House heropent

28 IN BEELD Werner Mantz

‘Het is een mythe dat hij in zijn werk weinig aandacht had voor mensen.’

33 PERRON POËZIE Roelof ten Napel

Te weten dat je niets kunt doen / dat je iemand niet kunt helpen

34 De herontdekking van Peter Benoit

‘Het is erg slecht mensen te vermoorden om er zelf beter van te worden’

43

44

Het maandelijkse serviceen agendakatern met:

UITGELICHT

Expositie Byblos: Hoe een vissersdorp uitgroeide tot 's werelds grootste havenstad

nijmegen

45 Cultuuragenda

47 COLUMN

Wat betekenen de letters C*M*B op Duitse huizen? Hans Gubbels ontcijfert de code

49 COLUMN

arnhem helmond eindhoven

Iedere gemeente haar eigen slavernijmonument? Dingeman Kuilman heeft zijn twijfels

54 Ondertussen in… de rest van Europa

36 Christo en JeanneClaude postuum

Op naar de piramide van 410.000 olievaten in Abu Dhabi

38

AN OLAERTS

Het karma van de bombardeerkever

Zal ik dit voorlezen als je dood bent? Na dat liedje van Mauro Pawlowski

40 BLENDR & FILTR Gewoon prettig

‘Ik vind het eeuwige leven een enorm goed idee, snap je? Gewoon prettig’

40 DE VOORKEUR VAN Celine Daemen

‘Mijn moeder denkt dat ik fantasilie heb’

42 HET IS NIET NIKS Energiegeschal

Griet Menschaert gaat backstage bij De Kift

maastricht

heerlen

venlo genk hasselt tongeren

Cover: Schrijver

Zie

foto John

Word abonnee van ZOUT magazine en ontvang De passagier als welkomstcadeau. U krijgt dan maandelijks ZOUT magazine toegestuurd à 73 euro per jaar. Wacht niet, op is op! zoutmagazine.eu/abonnees

De passagier neemt de lezer mee naar het zuiden van Amerika, van de kroegen van New Orleans tot een booreiland voor de kust van Florida. Hoofdpersoon is reddingduiker Bobby Western die wordt gekweld door verlies en bang is voor de diepte van de oceaan. Hij wordt fysiek achtervolgd door mannen met insignes, en mentaal door de geest van zijn vader en door zijn zus: de liefde van zijn leven én de verwoester van zijn ziel.

7 Cormac McCarthy, De passagier, vertaling Arjaan van Nimwegen en Thijs van Nimwegen, De Arbeiderspers, 2022.

en

smaakmaker in kunst en cultuur

Ja! Ik wil een abonnement op ZOUT magazine en ontvang De passagier van Cormac McCarthy als welkomstcadeau.

De veronderstelde, gemiddelde smaak

A an het einde van zijn mooie stuk over de opera Lady in the Dark, zie pagina 14 van deze ZOUT 11, laat Paul van der Steen dirigent David Stern aan het woord over de verschillen tussen Broadway vroeger en nu. Voor het ontwikkelen van nieuwe concepten, zoals Lady in the Dark (muziek van Kurt Weill, tekst van Ira Gershwin), is geen interesse meer, zegt Stern. ‘Alles is volstrekt vercommercialiseerd, gericht op de veronderstelde gemiddelde smaak in plaats van op voorstellingen met een ziel.’

Het past bij de tijdgeest in het Amerika van nu, zegt hij. ‘De open blik naar de toekomst uit de jaren van Lady in the Dark bestaat niet meer. Hoe kun je überhaupt zo naar de toekomst kijken, als je al zo’n rommeltje van het heden maakt.’

De vraag is of de vlag er hier zoveel anders bijhangt. Kijk naar de programmering van de schouwburgen en theaters, en oordeel zelf. Het einde van de wereld zoals we die kennen nadert – niet voor het eerst in de geschiedenis. Net als bij vorige gelegenheden kijken de mensen bij voorkeur achterom, naar het veilige, veelal geromantiseerde verleden. De behoefte aan zich naar de tijdgeest plooiend amusement is groter dan het verlangen naar een gelaagde theatervoorstelling over een angstwekkende toekomst. Homeopathisch verdunde herhaal-tv doet het beter dan naar de randen van de nacht verdrongen documentaires. Om van internet maar te zwijgen.

Stop met het communiceren in bezoekersaantallen als graadmeter van succes

De tijdgeest valt moeilijk te negeren, helemaal als die is gevangen in van boven opgelegd beleid, waarin bezoekersaantallen vaak leidend zijn. Vallen de cijfers tegen, dan breekt paniek uit. Waarna de veronderstelde gemiddelde smaak nog maar eens ter tafel komt.

Never waste a good crisis; is er een beter moment om het belang van kunst en cultuur te heroverwegen, en de uitkomst daarvan uit te de dragen? Het lijkt erop dat we een staatssecretaris hebben die dat debat wel aandurft.

Intussen klinkt vanuit de musea een voorzichtige roep om naar meer ‘resonantie’ te streven, als tegenhanger van de vervreemding die onze hectische, alsmaar naar een hogere versnelling schakelende tijd beheerst. De Duitse socioloog Hartmut Rosa wordt aangehaald; hij noemt drie fenomenen die een overweldigend alsook nederig stemmend gevoel van verbondenheid kunnen oproepen: religie, natuur en kunst.

Alle drie in verval, denk ik dan; wat een kans voor de kunsten om een positie in te nemen die ertoe doet. Een kunstwerk dat trillingen veroorzaakt die door bezoekers worden gevoeld en doorgegeven. Er ontstaat verbondenheid – een ander soort verbondenheid dan de dringende massa’s in de ‘topmusea’ wanneer ze, gestuurd door de audioguide, op armslengte richting uitgang worden geloodst.

Om de genoemde resonantie een kans te geven is er juist behoefte aan stilstand en rust. Ademruimte. Contemplatie. Stop met Wunderkammer-achtige tentoonstellingen. Weg met QR-codes op zaal. Creëer kleine podia voor eigenwijze producties. Herstel het clubcircuit, niet alleen voor popmuziek, maar ook voor kleinkunst, stand up comedy en slam poetry. Geef ruimte aan experimenterende beeldenstormers, laat ze vallen en weer opstaan.

Ontvang het publiek met open armen en een warm welkom, in plaats van ze te vangen in timeslots en databases. Stop met het communiceren in bezoekersaantallen als graadmeter van succes. Ze zeggen niets de resonantie, en daarmee het belang van kunst; ze zijn eerder de ontkenning ervan.

WIDO SMEETS

hoofdredacteur w.smeets@zoutmagazine.eu

Na De bananengeneratie (2019) werd Pete Wu het gezicht van jonge Chinese Nederlanders. STAN VAN HERPEN praat met hem over wat het boek, dat nu door Toneelgroep Oostpool op de planken wordt gebracht, hem heeft gebracht. ‘Dat ik nu op tv kan zeggen dat ik geen hetero ben, is één van de grootste overwinningen in mijn leven.’

foto John van Hamond

Pete Wu zoekt een nieuw publiek

Voor een niettelevisiekijker is het moeilijk voor te stellen: wie in de De slimste mens hoge ogen gooit, is binnen. Als BN’er, wel te verstaan, of BV’er –de tv-quiz is een Vlaams bedenksel.

Schrijver/journalist Pete Wu werd door zijn boek De bananengeneratie het gezicht van de jonge Chinese Nederlanders. Tot hij begin dit jaar op tv kwam als deelnemer aan De slimste mens - toen was hij opeens PeteWu-van-De-slimste-mens. Dapper dat je daaraan meedoet, maar als je verliest, sta je te boek als ‘die domme Chinees.’

Wu: ‘Ik had er eerlijk gezegd niet lang over nagedacht. Maar als ik er in de eerste ronde was uitgevlogen met alleen maar foute antwoorden was het ook goed geweest.

Dan fungeer ik maar als het subversieve stereotype, prima. Niet alle Chinezen zijn hardwerkend en slim, dat is ook weer zo’n cliché. Ik ken ook genoeg luie, domme Chinezen, gelukkig maar.’ Met een glimlach: ‘Dus eigenlijk kon het niet misgaan.’

Altijd gevaarlijk, zo’n simplificatie, maar wel typisch Pete Wu. Het gaat tijdens ons gesprek relatief weinig over Pete zelf, veel vaker over de maatschappelijke verantwoordelijkheden die hij zichzelf oplegt.

Waarom leidt hij de redactie van journalistiek jongerenplatform Brandpunt+? Omdat hij zorgt voor een betere representatie en Brandpunt+ voor jongeren is, ‘de generatie die het straks moet gaan doen.’

Waarom hij met De bananengeneratie optrad als spreekbuis van jonge Chinese Nederlanders? Iémand moest het doen, vond hij, er zijn veel te weinig OostAziatische rolmodellen. Niet dat hij zichzelf per se als een rolmodel ziet, maar: ‘Ik zou Lulu Wang niet snel interviewen als de Chinese Nederlander. Dan krijg je een erg vertekend beeld.’

Ter correctie: Pete Wu ziet zichzelf helemaal niet als woordvoerder van de Chinees-Nederlandse gemeenschap. Dé Chinees-Nederlandse gemeenschap bestaat niet. ‘Ik ben de woordvoerder van mijn eigen ervaringen.’

De bananengeneratie lanceerde Pete Wu de media in. Het is alweer drie jaar geleden dat het boek uitkwam, nu is het door de toneelbewerking door Toneelgroep Oostpool weer actueel. Pete – door zijn moeder ‘banaan’ genoemd: wit vanbinnen, geel van buiten - beschrijft in zijn ontwapenend eerlijk, vaak ontluisterend boek hoe hij en andere Chinese Nederlanders worstelen met hun zelfbeeld en het racisme vanuit de samenleving.

Identiteit is een knoop van gordiaanse allure, helemaal als je gay bent, tot een minderheid met een weinig aantrekkelijk imago hoort en ook nog moet standhouden in twee vaak tegenstrijdige werelden.

Aan de ene kant zijn er je ouders: eerste generatie immigranten, vaak eigenaars van een Chinees restaurant, harde werkers, cultureel niet erg geïntegreerd en veelal behept met nogal specifieke wensen over de toekomst van hun kinderen. Samengevat: hard werken, materieel carrière maken en trouwen met een andere Chinese Nederlander of een Chinees, bij voorkeur van het andere geslacht.

Aan de andere kant is er het witte deel van de Nederlandse bevolking waar heteroseksualiteit de norm is en dat je op basis van je Chinese uiterlijk net wat te vaak als een karikatuur behandelt, ergens tussen onverholen racisme en misplaatste grappen. Een voorbeeld, bijna te plat om

op te schrijven: al te vaak maakte Pete mee dat mensen als eerste reactie op zijn verschijning Kung fu-bewegingen gingen maken.

Nu is er dan de toneelbewerking van De bananengeneratie door Char Li Chung, zelf deels van Chinees-Italiaanse afkomst. De regisseur kwam zelf om toestemming vragen. Wu zei ja, met het maatschappelijk nut voor ogen. Hij schreef De bananengeneratie omdat hij Nederlanders wilde laten zien wat een gebrek aan representatie met een bevolkingsgroep kan doen. En hoe schadelijk racisme en discriminatie voor iemand kunnen zijn, ook al is het ‘niet zo bedoeld’. Wu: ‘De theatervoorstelling dient dezelfde doelen. En laten we eerlijk zijn, er zijn meer mensen die mijn boek niet kennen dan wel. Hopelijk bereiken we hiermee weer een nieuw publiek.’

Ik spreek hem in het huis van een bevriend fotograaf in de Rotterdamse volkswijk Delfshaven. Hij woont er tijdelijk, om de planten water te geven en wat afstand te houden van de Amsterdamse verleidingen; zo kan hij de aandacht houden bij de roman die hij aan het schrijven is. Daarnaast werkt hij parttime als journalist voor Brandpunt+ en komt in het voorjaar van 2023 zijn eerste kinderboek uit, met illustraties van Enzo Pérès-Labourdette. ‘Als journalist zoek je dé waarheid, als fictie-schrijver zoek je één waarheid – voor mij liggen die twee niet zover uit elkaar.’

In de jaren na het verschijnen van zijn boek en zijn documentaireserie bij de VPRO – Pete en de bananen, over daten en liefde tussen twee werelden – kreeg hij bijna dagelijks een verzoek voor een interview, talkshow of paneldiscussie. Tegenwoordig zegt hij vaker nee. Enigszins beschaamd: ‘Daar heb ik nu een standaard-mailtje voor: “Sorry, ik heb momenteel geen tijd om hierover te praten. Maar bij deze een paar namen die je wel kunt benaderen.”

Ook goed om het arsenaal Oost-Aziatische gezichten op de Nederlandse tv te vergroten.

Hij wordt voor de gekste dingen gevraagd. Een paneldiscussie over bitcoins in China bijvoorbeeld. ‘Ik weet niks van bitcoins. Ook bijna niks over China trouwens.’

Pete Wu (Middelburg, 1985) groeide op in het West-Brabantse dorp Hoogerheide en in Tilburg, waar zijn ouders 25 jaar lang De Vriendschap runden - de populaire friettent met de roodgele gevel aan de Goirkestraat. Zijn tongval is opvallend neutraal Nederlands, het Brabants accent verloor hij als student. ‘Ik zeg nooit dat ik een Amsterdammer ben. Wel: ik ben een Brabander. Of: ik ben een Zeeuw. Terwijl ik niks met Zeeland heb. Maar dat zeg ik expres, omdat mensen dan gaan vragen: “Maar waar kom je écht vandaan?” Dat vragen ze nog steeds ja. “Ziekenhuis Walcheren zeg ik dan.” Om te stangen.’

Is hij niet bang dat hij te veel van zijn identiteit ophangt aan die Chinese achtergrond waardoor hij andere aspecten van zijn persoonlijkheid over het hoofd zien? Oftewel: is Pete Wu zichzelf aan het typecasten?

Zelf ervaart hij dat niet zo. ‘Door veel over mijn Chinese achtergrond te praten, blijf ik mezelf ook steeds bevragen en wordt de blik die ik van mezelf heb rijker. Vergeet niet dat ik heel lang mijn Chinees-zijn heb ontkend. Ik wilde geen Chinees zijn, ik wilde niet gay zijn, dat begroef ik allemaal.

Ik wilde wit zijn, en hetero. Het boek, de documentaireserie, het is natuurlijk ook allemaal zelfonderzoek. Dat heeft me uiteindelijk kalmer gemaakt, zelfbewuster. Ik ben pas relatief laat uit de kast gekomen. Dat ik nu op tv kan zeggen dat ik niet hetero ben, is één van de grootste overwinningen in mijn leven.’ Z

RELATIETHERAPIE

‘Breng je het beste van jezelf naar je werk en neem je alleen de restjes mee naar huis? Als het antwoord ja is, werk er dan aan om wat passie voor je partner te bewaren.’

Voilà, één van de relatie-adviezen uit de podcast Where Should We Begin van Esther Perel. Je hoort de BelgischAmerikaanse psychotherapeute in gesprek met haar cliënten, vaak met koppels. Haar specialisme: liefde, relaties en seksualiteit.

Luister enkele afleveringen lang naar Perels schijnbaar simpele vragen en vlijmscherpe analyses en je kunt niet anders dan dromen van een gezondheidsstelsel dat een therapie sessie met deze vrouw in het basispakket heeft. Mensen zijn dan misschien van nature sociale wezens, onze relaties worden er niet minder gecompliceerd om.

Jammer ook dat Perel niet in de tijd kan reizen, terug naar de jaren 1980. Een therapiesessie met het New Yorkse kunstenaarskoppel Carl Andre en Ana Mendieta had hen veel leed bespaard. Met name Mendieta, die op haar 36e, na een echtelijke ruzie, uit het raam van haar appartement op de 34e verdieping viel.

De podcast Death of an Artist probeert het voorval te reconstrueren. Alleen, wat er precies gebeurde, dat weet Carl Andre alleen. De luisteraar mag speculeren: sprong Mendieta zelf, zoals Andre later in de rechtbank beweerde? Of was hij een early adopter van Perels adviezen, zij het verkeerd geïnterpreteerd: ‘Een levenslange relatie wordt als ultieme indicator van een succesvol huwelijk gezien, maar veel mensen die bleven “tot de dood ons scheidt” hebben zich ellendig gevoeld.’

Pete Wu, Aziatische sprookjes - verhalen uit China, Japan, Zuid-Korea en Vietnam Voorjaar 2023. gottmerkinderboeken.nl

Toneelgroep Oostpool, De bananengeneratie. Regie: Char Li Chung. Tournee t/m 17.12. toneelgroepoostpool.nl

CHRISTIANE GRONENBERG



Esther Perel, Where Should We Begin. 2017-2022. estherperel.com

Helen Molesworth, Death of an Artist. Pushkin Industries, 2022. pushkin.fm

‘Ik ben de woordvoerder van mijn eigen ervaringen.’

Het vonnis werd geveldin de recensies

Enkele

weken geleden speelde de Canadese band Arcade Fire in de Ziggo Dome. Arcade Fire was lange tijd de liefdesbaby van de internationale, en ook Nederlandse, popjournalistiek: de band werd nog net niet heilig verklaard.

Hoe anders was de ontvangst deze keer.

Voorman Win Butler is enige tijd geleden door enkele fans beschuldigd van grensoverschrijdend gedrag. Hij gaf toe zich een paar keer niet best te hebben gedragen, bood zijn excuses aan en beloofde beterschap. Het ging niet om minderjarigen, niet om aanranding of erger. Er zijn geen aanklachten ingediend, er is geen rechtszaak geweest, geen vonnis geveld.

Het concert in de Ziggo Dome was sterk, veel sterker dan de vorige show van de band in Nederland, in Ahoy – het viel niet af te lezen aan de recensies. Althans: het gedeelte daarvan dat ging over de show. 3voor12, Trouw, NRC en Volkskrant besteedden een aanzienlijk deel van hun bespreking aan de beschuldigingen. Volgens 3voor12 praatte iedereen onderweg naar de show erover - ik zat kennelijk in een andere metro.

Vervolgens werd ook de show bezien vanuit de beschuldigingen. Dat Butler veelvuldig het publiek in ging, was opeens ‘ongemakkelijk dichtbij’. NRC vond dat de band zichzelf ‘overspeelt’, een niet al te subtiele verwijzing naar overspel. Dat Arcade Fire fel en gedreven speelde, vond NRC ongepast: ‘Enige terughoudendheid was op zijn plaats geweest’. Hoe speel je terughoudend voor 10.000 mensen in Ziggo Dome? Jan Vollaard mag het weten.

Met die 10.000 mensen was de zaal, in tegenstelling tot de vorige show in het veel kleinere Ahoy, niet uitverkocht – wat in de recensies gretig werd opgemerkt. De suggestie was duidelijk: een band met zanger die niet deugt, daar trekt het publiek zijn handen vanaf.

3voor12 wierp de vraag op ‘hoe ongemakkelijk je het zelf vindt’ om te juichen voor een man als Win Butler. Als ik die vraag mag beantwoorden: niét. Ik klap voor Butlers nummers, zijn zang, zijn performance. Niet voor zijn libido of moraal.

Als die moraal me zo tegenstaat dat ik zijn muziek niet meer wil horen (je zal maar ooit fan zijn geweest van R. Kelly) ga ik niet naar zijn show. Maar ik ga niet twee uur lang naar Win Butler luisteren en vervolgens demonstratief niet klappen, of me afvragen of dat wel mag van mezelf, of van anderen. Wat mij vooral tegenstond, was dat hij zogenaamd werd beoordeeld op zijn optreden, maar in werkelijkheid op zijn gedrag.

En zie, ineens kreeg Arcade Fire vooral twee sterren. Ik weet waar Butler die andere twee sterren aan heeft verloren, en het was niet zijn show.

Is het altijd zo overzichtelijk? Nee, natuurlijk niet. Twee van mijn tien favoriete albums aller tijden (The Wall en Amused to Death) zijn geschreven door Roger Waters. Had ik bij zijn laatste show al grote moeite met zijn aan antisemitisme grenzende kritiek op Israël, nu is Waters ook nog verworden tot een criticus van Zelensky, en een tegenstander van steun aan Oekraïne.

Volgend jaar komt Waters met zijn afscheidstour naar Europa. Ik zal er bij zijn, maar weet nu al dat ik bij elk politiek statement van hem niet zal klappen. Ook hypocriet? Nogal.

to meet you

‘Ik

Arcade Fire. Links Win Butler, rechts zijn vrouw Régine Chassagne.

Klassieker landt op Europese vasteland

Of in Lady in the Dark iets van de oorlog en het leed van de joden doorklonk, vroeg een journalist aan Kurt Weill over de Broadway-productie. Die antwoordde: ‘Alle Amerikaanse cultuur komt van mensen die waar ook in de wereld geleden hebben.’

Lady in the Dark gaat over Liza Elliott, hoofdredacteur van een modemagazine die na paniekaanvallen en depressies haar heil zoekt in psychoanalyse. ‘Een sterke vrouw in de hoofdrol, dat was destijds iets ongewoons’, constateert Anna Pool, de Britse regisseur van de interpretatie die Opera Zuid op de planken brengt. ‘Net

als het zo uitvoerig stilstaan bij iemands innerlijke zoektocht naar het geluk.’

‘Het gaat altijd over dreiging’, zegt de dirigent, de Amerikaan David Stern, over Weills werk, ‘of het nu in het groot is, op sociaaleconomisch, politiek gebied, of in de meer persoonlijke sfeer.’

Ook de vorm is ongewoon. Anna Pool: ‘Het is geen toneelstuk, het is geen opera, het is geen musical. Eerder dat alles tegelijk.’ Weill vond de combinatie van theater en muziek vaak iets onnatuurlijks hebben: personages die zomaar opeens in zingen uitbarsten. De ingenieuze structuur van Lady in the Dark bood uitkomst. ‘Het element van de psychoanalyse gaf mogelijkheden om in drie dromen verrassend uit te pakken. Het zijn eigenlijk drie opera’s op zich.’

De voorstelling ging in première vóór de

aanval op Pearl Harbour van 7 december 1941. Voor de Amerikanen was de oorlog nog ver weg; voorstanders van inmenging debatteerden met isolationisten en aanhangers van, toen ook al, America First. Stern: ‘Ik wil niet alles idealiseren, maar er heerste vooral optimisme. Mensen keken heel open naar de toekomst.’

Broadway, het centrum van het Amerikaanse theater, was in die jaren ‘een heel andere plek dan tegenwoordig’, zegt Stern. ‘Er was ruimte voor avant-garde, experimenteerdrift. Veel van de liedjes die indertijd zijn gemaakt, kregen later, als onderdeel van the Great American Songbook, de status van klassieker.’

Kurt Julian Weill (1900-1950), zoon van een synagogevoorzanger uit het Duitse Dessau, begon al als kind met pianospelen en componeren. Later verwierf hij naam met zijn liederen, instrumentale stukken en bijdragen aan muziektheater. Weill verbond de bestaande traditie met vernieuwing. Legendarisch werd zijn samenwerking met Bertolt Brecht in Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny (1930) en Die Dreigroschenoper (1931).

De machtsovername van de nazi’s in 1933 maakte Weills positie in Duitsland onhoudbaar: hij was joods, zijn werk gold als ‘entartet’. Hij vluchtte naar Parijs en zocht in 1935 zijn heil in Amerika. Hoe treurig de omstandigheden ook waren, hij leek vastbesloten om er het beste van te maken. Stern: ‘Al op de boot er naartoe leerden zijn vrouw en hij beter Engels spreken. In een interview, kort na zijn aankomst, haalde hij al een citaat van Amerika’s tweede president John Adams aan. Ondertussen inhaleerde hij

Vorm en inhoud van Lady in the Dark van Kurt Weill waren hoogst ongewoon toen de opera in 1940 in première ging. PAUL VAN DER STEEN sprak met regisseur Anna Pool en dirigent David Stern over de interpretatie door Opera Zuid. ‘Hoe kun je optimistisch naar de toekomst kijken als je van het heden al zo’n rommeltje maakt?’

vol overgave alles waarmee de voor hem nieuwe cultuur hem liet kennismaken.’

Weill pendelde in de eerste jaren op en neer tussen de west- en oostkust van de Verenigde Staten. ‘Hij probeerde veel wat niet werkte’, stelt Stern. ‘Een Amerikaanse versie van Mahagonny bleek te moeilijk voor het publiek daar. Vergeet niet dat Die Dreigroschenoper het in Europa aanvankelijk ook beter deed bij de pers dan bij het publiek.’

Op en rond Broadway vond Weill wél veel gelijkgestemden: creatievelingen met wie hij vaak de joods-Europese roots deelde. Met twee van hen, de schrijvers Ira Gershwin en Moss Hart, maakte Weill Lady in the Dark. Stern: ‘Het werd Weills eerste grote succes in Amerika. De productie bleef drie jaar op Broadway staan, behield populariteit toen Amerika ook zelf in de Tweede Wereldoorlog betrokken raakte. Later volgden verfilmingen.’

De Broadway-productie betekende de doorbraak van zanger/acteur Danny Kaye. Hij draafde niet alleen op als de fotograaf van het modemagazine in het stuk, maar speelde, net als veel van de andere acteurs, ook andere rollen. Kayes prijsnummer was Tchaikovsky waarin hij zonder haperen razendsnel een reeks ingewikkelde namen van Russische componisten opsomde.

Anne Pool: ‘Omdat vorm en inhoud destijds zo modern waren, blijft Lady in the Dark relevant en actueel. Het genreoverstijgende is iets van nu, net als de inhoud: nog steeds worstelen vrouwen met het combineren van rollen. En ze hebben nog steeds het gevoel dat ze aan de allerhoogste standaard moeten voldoen.’

In de nieuwe uitvoering trekt Opera Zuid het stuk zelf niet naar het nu.

Pool: ‘We laten Liza Elliott in haar tijd. Ook dan kan publiek van nu zich er wel in herkennen. Hooguit een paar elementen doen gedateerd aan. Zoals de manier waarop er op kantoor over vrouwen wordt gepraat. En de wijze waarop mensen hun gevoelens en psychische worstelingen binnenhouden. Daar zijn we in de loop der jaren toch wel wat opener in geworden.’

De wonderlijke vermenging van verschillende theatergenres ‘vergde tijdens de eerste repetities al wel een heel bewuste

aanpak, waarbij je al die verschillende aspecten voldoende aan bod laat komen. Anders gaan acteurs denken: nu moet ik een rol spelen, nu zingen, nu dansen. Terwijl het één vloeiend geheel moet worden.’

Muzikaal trekt Weill zich ook weinig van grenzen aan. Stern: ‘Producties waar verschillende genres aan bod komen, zijn er wel meer in de muziekgeschiedenis. Leonard Bernstein deed dat begin jaren zeventig bijvoorbeeld in Mass, maar wel steeds per nummer: dan een stukje rock, dan jazz, dan iets in het Arabisch, dan iets in het Hebreeuws. Weill stopt de diversiteit in een en dezelfde compositie. Daar zit dan wat operette-achtigs in, en overduidelijke invloeden uit de Duitse cabarets, om vervolgens over te gaan in een typische Broadway-showsound. Heel ingenieus allemaal.’

Liza Elliotts duik in haar zielenroerselen wordt volgens Stern al even slim muzikaal vormgegeven. ‘Vanuit het diepst van haar herinneringen doemt een betoverende melodie op uit haar jeugd, die ze aanvankelijk alleen maar kan neuriën. Dat nummer vormt een rode draad van de voorstelling en krijgt gedurende Elliotts zoektocht steeds duidelijker vorm. Uiteindelijk wordt het lied, My Ship, gezongen met de tekst die erbij hoort. Weill en de andere makers laten op die manier de

kracht van muziek zien en horen.’

Los van Lady in the Dark kreeg My Ship een eigen leven. Door tal van uitvoeringen, onder anderen door Miles Davis, Hugh Masekela, Doris Day, Judy Garland en haar dochter Liza Minnelli, werd de song een evergreen.

Stern betreurt het dat Broadway tegenwoordig ‘nauwelijks meer de ruimte biedt voor het ontwikkelen van zulke mooie producties. Alles is volstrekt vercommercialiseerd, gericht op de veronderstelde, gemiddelde smaak in plaats van op voorstellingen met een ziel. Het past wel bij de tijdgeest in het Amerika van vandaag. De open blik naar de toekomst uit de jaren van Lady in the Dark bestaat niet meer. Hoe kun je überhaupt zo naar de toekomst kijken, als je al zo’n rommeltje van het heden maakt.’ Z

Opera Zuid, Lady in the dark. Muziek: Kurt Weill, tekst Ira Gershwin. Van 12.11 t/m 11/12 in Breda, Eindhoven, Heerlen, Luxemburg, Maastricht, Rotterdam, Tilburg en Utrecht. operazuid.nl

‘Bij Kurt Weill gaat het altijd over dreiging, op sociaaleconomisch of politiek gebied dan wel in de meer persoonlijke sfeer.’

David Stern

Anna Pool

Documenta 15: het was toch zo goed bedoeld

Hoe de vijftiende versie van de grote kunsttentoonstelling Documenta uitliep op een ramp, en wat dat betekent voor de hedendaagse kunst. HANNO RAUTERBERG zet de zaken op een rij. ‘Na deze Documenta is niet veel over van het idee dat kunst een plaats van interculturele toenadering zou kunnen zijn.’

Dan Perjovischi, Generosity, Regeneration, Transparency, Independence, Sufficiency, Local Anchor and most of all Humor © Documenta. foto Nicolas Wegers

Een aantal jaar geleden, toen veel kunstenaars nog hun best deden om schandalen te veroorzaken, zou de Documenta van dit jaar als een groot succes zijn beschouwd. Documenta 15 lukte wat nooit eerder is gelukt: bijna alle deelnemers waren verontwaardigd, de curatoren verbitterd, grote delen van het Duitse publiek ontzet, verbaasd, verontwaardigd.

Vlak voor de sluiting, eind september, barstte het debat opnieuw los. Een onafhankelijk panel van deskundigen had geëist dat de filminstallatie Tokyo Reels Film Festival, die als antisemitisch kan worden geïnterpreteerd, onmiddellijk zou worden stopgezet. Waarop veel van de Documentakunstenaars in een opruiende brief spraken over censuur, racistische vernedering en neokoloniale onderwerping. Na deze Documenta is niet veel over van het idee dat kunst een plaats van interculturele toenadering zou kunnen zijn.

Terwijl dat toch was wat Ruangrupa, het Indonesische curatorenteam van Documenta 15, had gehoopt: een tentoonstelling van verzachting, zonder grote namen, zonder spektakel, maar met talloze zitzakken, bankenhoeken, cirkels van stoelen om iedereen met elkaar in gesprek te brengen. Waarom kwam er niets uit? Waarom is juist deze Documenta een gepolitiseerd slagveld geworden? Mijn gok: in essentie komt het door de kunst. Of beter gezegd: de vrijwel volledige afwezigheid ervan.

Vanaf het begin was Ruangrupa vastbesloten om geen werken in klassieke zin te tonen. Niets dat tegen een hoge prijs kan worden verkocht en zich overgeeft aan de Europese cultus van het genie. Omdat de curatoren slechts marginaal geïnteresseerd waren in kwesties van vorm en stijl, en omdat zij het idee van individuele artistieke expressie wantrouwen, hadden ze voornamelijk collectieven uitgenodigd die een sociale, ecologische of politieke

agenda volgen. Het idee dat kunst vrij van doel moet zijn, richtingloos, ontdaan van alle rede, vindt Ruangrupa erg oudbakken, als een vlucht uit de wereld van de illusie.

Toch heeft de anti-kunst van deze Documenta - geen hiërarchieën, geen genres, geen grenzen! - een prijs. Eigenlijk zijn het er meer. Een ervan heet onverschilligheid.

Als kunst vooral de goede zaak moet dienen, maakt het in principe niet uit hoe ze is vormgegeven, het belangrijkste is dat ze effect heeft. Dit leidt tot een zekere slordigheid. En dat leidde er weer toe dat aan het begin van Documenta 15 niemand het nodig vond om de reuzenposter van het collectief Taring Padi nader te bekijken. Antisemitische motieven? Racistische stereotypen? Niemand wilde het opmerken; als je kunst vooral als strijdmiddel ziet, hoef je niet geïnteresseerd te zijn in semantische subtiliteiten.

De foto werd weggehaald, de hele tentoonstelling werd overschaduwd door een schandaal.

Het tweede, nog ernstigere nadeel van anti-kunst: het gebrek aan immuniteitsbescherming. Omdat veel collectieven op deze Documenta erop

uit zijn kunst over te hevelen naar het leven, hebben ze weinig op met het oude concept van autonomie. Het idee dat er een speciale artistieke zone bestaat, komt hen snobistisch voor en elitair. Daarmee vervalt echter een doorslaggevend argument waarmee kunstenaars zich tot nu toe bij veel schandalen konden beschermen.

Zij hoefden er maar op te wijzen dat de afbeelding niet mocht worden verward met het afgebeelde. Een foto van een appel is geen appel. En dus hoeft zelfs het tekenen van een antisemitisch stereotype niet noodzakelijkerwijs antisemitisch te zijn.

Dat is de verdienste van autonome kunst: ze laat ons ontsnappen aan de directheid. Ze laat afstand toe, zelfs van beelden die we vrezen, haten en het liefst zouden ontvluchten. In de kunst worden ze getemd; als objecten van reflectie verliezen ze hun macht. Zo hadden de kunstenaars van Taring Padi kunnen zeggen: ‘Kijk eens hoe we twintig jaar geleden over de wereld dachten toen de reuzenposter werd gemaakt! Wat een racistische, wat een antisemitische clichés doken op toen we tegen de dictator in Indonesië vochten.’ Zij hadden de afbeelding kunnen verdedigen als een historisch document, als een uiting

LE 18, kunstenaarsworkshop in Marrakesch, Dhabaphoto, 2021 ©LE 18

van hun artistieke vrijheid. In elk geval als een uitnodiging om na te denken.

Want hoe verspreiden zulke stereotypen zich? Hoe kwamen ze in Azië, en waarom had niemand ze zo lang opgemerkt? Zelfs de anti-Israëlische propagandafilms kunnen, met de juiste inkadering, op deze manier worden begrepen: als een manier om na te denken over de toenemende invloed van beelden, de mechanismen van indoctrinatie, de verantwoordelijkheid van de filmmakers.

Maar zo’n inkadering vereist een sterk kunstbegrip, en bovenal de vastberaden wil om tegen te spreken, het vereist de moed om zichzelf ter discussie te stellen. Helaas was daar op deze Documenta nauwelijks sprake van.

En dit brengt ons bij het derde nadeel van anti-kunst: het berust op harmonisatie. ‘Lumbung’, het centrale thema die het curatorenteam gebruikte, is kenmerkend voor deze behoefte aan nabijheid en overeenstemming. Het basisgebaar van deze Documenta is bevestiging; alles moet door iedereen gedeeld worden. Maar hoe kunnen Palestijnse propagandafilms onder deze auspiciën worden vertoond? Is de oproep tot medegevoel hier ook van toepassing? Documenta bevordert waarden als vrijgevigheid, onafhankelijkheid, soberheid

- met als gevolg dat elke kritiek op de tentoonstelling niet wordt opgevat als een esthetisch oordeel. Het gaat altijd om de basis, om de juiste houding. En vermoedelijk is het grootste nadeel van dit soort anti-kunst dat haar hang naar harmonie paradoxaal genoeg leidt tot escalatie en polarisatie.

Een tentoonstelling die aan de kant van de rechtvaardigen wil staan, zet al degenen die haar bekritiseren automatisch in het andere kamp. Elk debat over de geschiktheid van bepaalde motieven of vormen komt onvermijdelijk terecht in de draaikolk van een goed-of-slecht conflict waaraan geen ontsnappen mogelijk is. Voor de speelsheid van de kunst, het voorlopige en het absurde is hier geen plaats. En zelfs de dialoog wordt gesmoord onder de morele last – want dáár is iedereen het wel over eens: praten was niet meer mogelijk.

Een andere reden voor de grote verbittering aan alle kanten is waarschijnlijk de de-individualisering die deze Documenta radicaler dan ooit toepast. Toen de kunstenaars nog als individuen optraden, was de kritiek - als die er was - meestal gericht op individuele werken. Nu echter zien veel collectieven

hun kunst niet langer als een werk, maar als een manier van leven, gebaseerd op een gedeeld ethos of een gemeenschappelijke ervaring van bedreiging of discriminatie. Wie die kunst bekritiseert, bekritiseert ook de gemeenschap en haar waarden.

Daarbij wordt kritiek al te gemakkelijk als generaliserend opgevat; niet als een onderzoek naar de artistieke expressie van een individu, maar als een aanval op een groep en haar identiteit, bij twijfel zelfs als een discriminerende aanval, racistisch, anti-gehandicapt, wat dan ook. Omdat de kunst is gedesïndividualiseerd, voelt iedereen zich aangesproken, en in geval van twijfel beledigd. Objectief geschil?

Onmogelijk.

Natuurlijk hebben de curatoren van Documenta 15 het niet zo bedoeld.

Ze vochten tegen de macht van zelfingenomen verzamelaars en galeriehouders, tegen de fixatie op westerse sterren en miljoenenwerken, tegen de hypocrisie van een milieu dat zich kosmopolitisch waant maar zich in werkelijkheid vastklampt aan zijn eigen privileges. Veel van die benadering klopt, maar het idee dat sociale conflicten alleen in een collectief, in een warme gemeenschap, kunnen worden aangepakt en overwonnen, blijkt fataal. Deze Documenta heeft niet in de laatste plaats aangetoond dat waar het individu opgaat in het collectief, twijfelachtige ideeën van groepsidentiteit aan belang gaan winnen. Een identiteit die men zich voorstelt als dorps, als natuurlijk, gerelateerd aan de eigen grond, een oorspronkelijk grondgebied. Veel van Documenta’s projecten draaiden om dergelijke ideeën.

Hoe meer het creatieve individu naar de achtergrond verdwijnt, hoe sterker het verlangen naar andere categorieën van zelfbeschikking wordt. Het ligt voor de hand om te vallen voor een cultus van authenticiteit die men eigenlijk dacht te hebben overwonnen: hier een verdieping voor gehandicapte kunstenaars, daar een zaal voor Roma, zo pakt Documenta het aan. In

Keleketla! Library,

of Gold

Stories (detail), 2018 © Berlin Biennale. foto Timo Ohler

Vermoedelijk is het grootste nadeel van dit soort anti-kunst dat haar hang naar harmonie paradoxaal genoeg leidt tot escalatie en polarisatie.

naam van de rechtvaardigheid - eindelijk moeten ook deze mensen worden erkend - valt men terug op classificaties van de meerderheidssamenleving, men aanvaardt zelfs dat Roma-kunstenaars hun doeken vol penselen met pronkende borsten en ander seksisme, naar het motto: ze zijn gewoon zo, ze mogen dat doen.

Hier leidt de vermeende bevrijding van de conventies van een westers kunstbegrip tot neo-reactionair, neoessentialistisch denken. En dit voedt op zijn beurt een verlangen naar uitsluiting en marginalisering. Een verlangen dat op deze Documenta uitgerekend op Israël en op andere tentoonstellingen van hedendaagse kunstenaars werd geprojecteerd.

Degenen die de autonomie van de kunst, deze erfenis van idealisme, verwerpen, doen dat meestal uit angst voor isolement en zelfgenoegzaamheid. Een kunst die alleen haar eigen regels volgt, negeert het

Men aanvaardt zelfs dat Roma-kunstenaars hun doeken vol penselen met pronkende borsten en ander seksisme, naar het motto: ze zijn gewoon zo, ze mogen dat doen

opleggen van de werkelijkheid, zo luidt het verwijt. Maar zelfs post-autonome activisten zijn geenszins immuun voor onwetendheid, zoals in Kassel is gebleken.

In plaats van zich voorzichtig open te stellen voor kritiek, schreven ze harde verklaringen. In plaats van te luisteren naar Joodse ervaringen demoniseerden ze Israël.

En verraadden daarmee de kern van de Documenta: de waarden van sympathie en begrip.

Wat overblijft is een discursief landschap in puin. En een kunst die zichzelf erin heeft verloren.

© Die Zeit 38/2022 Vertaling: Christiane Gronenberg/Wido Smeets

Siwa Plateforme, Eine Reise nach Redeyef mit Siwa (2015) © Documenta foto Fakhri El Ghazal

Rare jongens Vanochtend

bladerde ik door een mapje schetsen uit begin jaren negentig, op zoek naar de titel Rare jongen die ik gebruikte voor een groot werk op doek. Ik meen me te herinneren dat ik de titel ook voor een langere tekst heb gebruikt, maar tussen de krabbels en aantekeningen vind ik van alles, behalve wat ik zoek.

Wel stuit ik op een pakkend ritmisch werk op papier. Kwetsbaar maar nooit verder gekomen dan de lade van mijn tekenkast, verdeelt het gekaderd raster een raadselachtig schema van vier kleuren verspreid over 64 vakjes. Ik probeer enige symmetrie te ontdekken, maar loop al snel vast.

Toch weet ik zeker, zo goed ken ik mezelf wel, dat ik een structuur of telling heb gebruikt bij het plaatsen van de kleurbalkjes.

Wat nu echter rest, is een abstract patroon met een speelse invulling.

Het houdt zich prima staande.

VAN DER HEIJDEN

In 2019 richtte Matteo La Rosa zijn eigen modelabel op. Een jaar later had hij met La Rosa een show op de fashionweek in Parijs en een reportage in de Italiaanse Vogue. Sindsdien doet hij wat een jonge ontwerper volgens de mores in de medewereld niet moet doen: hij volgt zijn eigen pad.

‘Als ik een dag geen zwart draag, voel ik me niet sterk’

had enige voeten in de aarde voordat ik Matteo ontmoet, aan de ringweg van Hasselt bij een bedrijf voor sales outsourcing. Hij werkt er als business developer, ‘vooral B2B services’. De ruimte waarin we zitten heeft de ambiance van een verhoorkamer bij de politie: matglazen wanden, TLverlichting, een zwarte vloer, twee zwarte stoelen aan een zwart bureau met een zwarte computer.

Het

Voor mij voelt de ruimte als een eigentijdse verbeelding van de hel, Matteo is er volmaakt tevreden: ‘Een creatieveling stopt nooit met denken, het is erg druk in mijn hoofd. Door mijn baan hier heb ik de kans om dat even uit te schakelen: ik doe de voorbereiding van een meeting, heb een gesprek met de klant, that’s it. Ik werk fulltime, dus het is misschien raar om te zeggen, maar het voelt niet als werk. Ik doe het echt heel graag. Acht uur lang is mijn brein alleen maar met cijfers bezig, creatief gezien ben ik aan het eind van de dag

dus uitgerust. Als ik ’s avonds thuiskom begint het echte werk, dan ben ik weer fashion designer.’

Door zijn baan overdag werkt modeontwerper Matteo La Rosa (Genk, 1998) voornamelijk in de avond en de nacht. Ook zijn

Mat van der Heijden, Studie (1992). Potlood en stift op papier,

label La Rosa lijkt zich qua sfeer in de schemering te bevinden. De fotografie is duister, de gezichten van modellen vaak verborgen, de ontwerpen hebben een subtiele gelaagdheid van vorm en materiaal. Zwart voert de boventoon.

Waarom zwart?

‘Het is tijdloos. Ik kan een T-shirt maken met een opvallende print, maar dan is het vooral de print die spreekt. Zwart geeft ruimte voor gelaagdheid in materiaal. Zwart laat je silhouet spreken. Als ik een dag geen zwart draag, voel ik me niet sterk.’

Laat zwart je dan beter kijken naar vorm?

‘Gisteren was ik als bezoeker naar de fashionweek in Parijs.

Ik had iets schreeuwerigs aan kunnen doen, zo van “hier ben ik”, maar ik was volledig in het zwart gekleed met veel lagen. Ik had een lange strakke merkloze vintage mantel aan, juist over die mantel kreeg ik veel complimenten. Niemand die vraagt “wat voor merk hebt ge aan?”, het gaat puur om appreciatie van de vorm.

Ik ken mensen die van top tot teen Prada dragen, in outfits van duizenden euro’s, maar er toch bij lopen als een landloper. Het merk is niet belangrijk. Als het aan mij lag zou ik nog niet eens een label willen in mijn eigen kleding, het gaat om vakmanschap.’

De liefde voor vakmanschap uit zich bij Matteo La Rosa in een uitdijende verzameling mode uit de jaren tachtig en negentig. Zijn kledingkast is naar eigen zeggen een museum. ‘Ik heb 75 zwarte blazers. Dan nog mantels. Zwarte mantels. Grijze mantels. Donkerblauwe mantels. En zo kan ik nog wel even doorgaan. Alles hangt op kleur, natuurlijk. Die collectie is een belangrijk deel van mij als ontwerper, die altijd met me meeverhuist, waar ik ook ga. Dus nu ook in Genk.’

Is Genk een goede plek om mode te verzamelen?

‘Genk voelde als thuiskomen, maar het is natuurlijk geen wereldstad met grote vintage winkels en dergelijke. Maar Martin Margiela woonde tegenover mijn grootouders, hij groeide op in Genk. Dus het voelt dan wel speciaal om een vroeg stuk van zijn hand via mijn verzameling terug te brengen naar Genk. Overigens komt iemand als Raf Simons, de creatief directeur van Prada, gewoon uit Neerpelt. Het laat zien dat je ook vanuit de provincie succesvol kunt zijn in de mode.’

Na Matteo’s eerste succesvolle shows kwam meteen de vraag naar wat zijn volgende collectie zou worden; twee shows per jaar is nog altijd de norm in de modewereld. ‘Ik merkte dat ik mezelf aan het verliezen was. Alles was getimed volgens de

modekalender. Ik heb kunnen ondervinden dat mijn creativiteit gewoon op was. Dat kon zo niet verder, dus ik moest veranderen. Ik deed normaal gezien nu ook een show in Parijs, maar omdat ik nog niet klaar was om mezelf weer in een collectie te storten, dacht ik nee, dat doen we nu liever niet.’

Biedt de financiële zekerheid van je baan de vrijheid om zulke drastische beslissingen te nemen? ‘Exact. Veel ontwerpers hebben hun label als enige houvast en zijn daarom vooral bezig met het uitbouwen van hun merk. Als ik alleen maar bezig zou zijn met het rendabel maken van mijn zaak, ben ik met andere dingen bezig dan met creativiteit en schoonheid.’

Vanwaar die drang om dan na een lange dag toch nog met mode bezig te zijn?

‘Zo lang ik me kan herinneren ben ik aan het tekenen.

Kledingstukken, voor mezelf of fictief. In mijn familie is er een stoffenwinkel, ik kreeg vaak stoffen voor mijn verjaardag en voor Kerst. Ik drapeerde die stoffen op mijn nicht, maakte dan een jurk voor haar. Die kleine dingen hebben allemaal

bijgedragen aan wat ik nu ben, gecombineerd met een obsessie voor schoonheid die ik denk ik van mijn moeder heb overgenomen. Ik ontwerp voor vrouwen die streven naar schoonheid en kracht.’

Zie je die vrouw voor je als je ontwerpt?

‘Absoluut. Als ik eerlijk moet zijn, is mijn hele merk opgebouwd rondom één muze: mijn moeder. Ik zie als ik teken effectief mijn moeder rondlopen in het ontwerp, of een soortgelijke vrouw die bijvoorbeeld een businessmeeting doet.’

Draagt je moeder je ontwerpen? ‘Soms. Ik maak kleding op maat, dus ik heb weinig tijd om speciaal voor haar iets te maken. En ik hou van objectief advies; de mening van je moeder is zelden objectief. Soms is ze ook te duidelijk in haar oordeel. Laat ik het zo zeggen: als zij het niet mooi vindt, komt het niet in de collectie.’

JOEP VOSSEBELD

Dit is het 22ste deel in een reeks over kunstenaars, muzikanten en ontwerpers in hun werkomgeving.

‘Mijn hele merk is opgebouwd rondom één muze: mijn moeder’

Podium Expo

Een tentoonstelling door Thomas Rodriguez samengesteld uit de archieven van het hotel Furkablick in de Zwitserse Alpen. Van de zomer 1983 tot 1996 nodigde Marc Hostettler (uitgever, galerist in Neuchâtel) niet minder dan zestig kunstenaars uit in het oude hotel Furkablick uit 1893 gelegen op de Furkapas, niet ver van de Rhônegletsjer. In de periodes dat de bergpas open was, veranderde het hotel Furkablick en zijn omgeving in een artistiek laboratorium, een plek waar blijvende en efemere kunstwerken werden gecreëerd. De expositie Furkart ephemera is onderdeel van het Dutch Mountain Film Festival.

open: do-zo / 13:00-17:00

opening: donderdag 3.11.2022 / 18.00-20.00

locatie: Schaesbergergweg 58, 6415 AJ, Heerlen informatie: www.greylightprojects.org & www.dmff.eu

FOLKERT

JONG

(t/m 12.11.2022)

09.11.2022 20:15 Cabaret

GROF GESCHUD

10.11.2022 20:15 Klassiek

MOSAM

17.11.2022 20:15 Klassiek

PIERLUIGI CAMICIA - PIANOTUNE 2022

Chopin

17.11.2022 21:15 Klassiek

CHRISTOPH SOLDAN - PIANOTUNE 2022

Liszt, L. van Beethoven

19.11.2022 20:15 Concert

STEF BOS

2022

23.11.2022 20:15 Theater

ROOVERS

(S. Shepard)

24.11.2022 20:15 Klassiek

KURT BERTELS EN BERT KOCH

à l’ancienne: de 19de-eeuwse saxofoon

25.11.2022 20:15 Concert

OZARK HENRY

Years Birthmarks

30.11.2022 20:15 Theatershow

HETTY HELSMOORTEL

2022

Salzburg

De tijd maakt alles kapot

Sommige films zijn als een brandmerk. Je ziet ze één keer en blijven voor altijd op je netvlies geschroeid. Is dat niet het hoogst haalbare wat een film kan bereiken: een bezwering, soms ook een vloek, die met elk beeld en geluid over je wordt uitgesproken, en waaraan nooit meer te ontkomen valt?

Gaspar Noé’s Irréversible (2002) is voor mij zo’n film. Toen hij in première ging, werd je aan menige bioscoopkassa gewaarschuwd voor de demonische, mogelijk destructieve krachten van dit kolkende wraakverkrachtingsdrama. De bezoeker diende te beseffen dat de film uitvoerige en misselijkmakend realistische geweldscènes bevatte: dat we hier te maken hadden met een soort zwarte mis, of dan toch op zijn minst met een duizelingwekkende duik in de duisterste regionen van het menszijn.

Al die, mogelijk minder flamboyant beschreven, disclaimers hadden, in elk geval op mij, eerder een aanzuigend dan afstotend effect. Het voelde alsof ik een toegangskaartje voor de hel kocht, en ik had er zin in.

Eigen schuld dus, dat ik nu met littekens zit in de vorm van een letterlijk tot moes geslagen hoofd, een verlaten voetgangerstunnel, een door pijn en lijden vertrapt vrouwengezicht. De moraal van Irréversible, in het slotbeeld samengevat

tot de woorden ‘De tijd maakt alles kapot’, blijft me achtervolgen op momenten van tegenslag en teleurstelling.

Irréversible is een film die ik nooit meer hoef te kijken, omdat ik hem altijd zie.

Me dunkt dat een cineast als Gaspar Noé naar zulke ervaringen zou luisteren alsof het complimenten zijn: aan zijn vertelkracht en aan zijn vermogen om een zwart gat-achtige energie op te wekken die nooit meer helemaal oplost. Tegelijkertijd kan ik me voorstellen dat hij (en ook ik, als ik de film tóch weer zou bekijken)

Irréversible nu een ietwat puberaal stukje geldingsdrang vindt. Een schreeuw die gerust wat gedempter had mogen klinken zonder aan effect in te boeten.

Het voelde alsof ik een toegangskaartje voor de hel kocht - en ik had er zin in

maar knus Parijs appartement en stelt het zonder agressie en bloedvergieten. Het geweld komt dit keer van binnenuit: het mannelijke hoofdpersonage (Argento) kampt met fikse hartklachten, zijn echtgenote (Lebrun) is door haar dementie vaak een schim van zichzelf. Hij probeert een allerlaatste boek te schrijven, maar wordt volledig in beslag genomen door de zorg voor zijn vrouw. De tijd maakt alles kapot, ook hier, zij het dat de verwoesting zich dit keer in stilte voltrekt, en altijd in het krachtveld van een grote, slopende liefde. Irréversible werd achterstevoren verteld, teruglopend in de tijd, van de moord op de vermeende verkrachter naar de geliefden die zorgeloos picknicken in het park. In Vortex grijpt Noé opnieuw naar een paardenmiddel: de film wordt na de idyllische openingsscène letterlijk in tweeën gespleten, waarna de man en vrouw ieder in hun eigen helft blijven ronddolen, hoe dicht ze ook bij elkaar proberen te komen en blijven - is het niet fysiek, dan wel mentaal. Die visuele splitsing gebeurt niet plotsklaps, maar voltrekt zich als een dikke zwarte streep die van boven naar beneden over het beeld trekt. Een kaarsrechte olievlek, die zich met geen mogelijkheid laat tegenhouden.

Dat gevoel van onontkoombaarheid beheerst de hele film. Het is vreselijk aangrijpend, confronterend ook, om te zien hoe deze mensen door ouderdom en ziekte worden opgevreten. De vrouw die niet weet wat ze aanricht wanneer ze de notities van haar echtgenoot door de wc spoelt, de ontzetting op zijn gezicht als hij dat ontdekt: wederom beelden die ik vanaf nu voor altijd met me meedraag - dit keer eerder gefluisterd dan geschreeuwd. Brandmerken, bewijst Vortex, kunnen ook zacht zijn. Of zoals de Amerikaanse filmcriticus Glenn Kenny opmerkte: ‘Men verlaat Vortex met het gevoel te zijn gereinigd door vuur.’

Ik kom tot deze overwegingen omdat Noé’s nieuwe meesterwerk Vortex precies zo’n gedempte schreeuw is. Vortex rust op de schouders van twee oudere, aimabele acteurs (Françoise Lebrun en horror-cineast Dario Argento in zijn eerste hoofdrol), speelt zich voor driekwart af in een propvol

KEVIN TOMA

Gaspar Noé, Vortex. Vanaf 17 november in de filmtheaters.

feuilleton

opvolger Xander Karskens (Breda, 1973) om het intussen opknapte Hedge House terug te geven aan het publiek.

Van een bijna vergeten puurheid

De toekomst van gisteren

In Eindhoven en omstreken klonk 25 september gejuich; op die dag ging eindelijk het geliefde Evoluon weer open.

Dat gejuich heeft met sentiment van doen, want de Eindhovenaren – vooral zij die een binding hebben of hadden met Philips, en dat zijn er véél – zijn openlijk verliefd op hun Evoluon, dat op een vliegende schotel lijkende gebouw, in 1966 ontworpen door Philips-hoofd ontwerper Louis Kalff samen met de Eindhovense architect Leo de Bever.

Zelfs Theo Maassen greep er in zijn openingstoespraakje op terug: hoe hij als knaap het Evoluon bezocht en daar met open mond de nieuwste technologieën had bewonderd. Dat hij, met honderdduizenden anderen, aan knopjes kon draaien en voor het eerst werd geconfronteerd met zoiets als zwaartekracht. Toch besloot Philips in 1989 om ermee te stoppen. Het Evoluon verloor zijn publieksfunctie en werd een conferentieoord.

Tot 25 september, toen ging het Evoluon weer open voor publiek. Nu huist Next Nature Network (NNN) er, met Retro Future als eerste presentatie. Waar, en hier komt dat sentiment om de hoek kijken, de bezoeker weer op knopjes

kan drukken, net als vroeger, want Retro Future is een interactieve tentoonstelling. Aan de hand van tien thema’s, zoals ‘Luchtkastelen bouwen’, ‘Nooit meer werken’ en ‘Reizen naar het onbekende’, wordt een beeld geschetst van wat ons, klootjesvolk op een wegkwijnende aarde, allemaal te wachten staat. Of beter gezegd: wat ons mógelijk te wachten staat, want ook NNN en de deelnemende kunstenaars en wetenschappers hebben geen antwoord op alle vragen.

Het begin van die reis in de toekomst is veelbelovend: onder die enorme koepel staat een DeLorean te blinken, inderdaad, dat heerlijke voertuig uit de film Back tot the Future. Waarna het de trappen op gaat naar een kunstig vormgegeven presentatie waar je wordt ondergedompeld in lapjes geschiedenis en stukjes toekomst.

Het leven kan alleen achterwaarts begrepen worden, maar het moet voorwaarts worden geleefd, schreef de Deense filosoof Søren Kierkegaard (1813-1855) ooit – het is precies waar Retro Future om draait.

De presentatie pendelt tussen het Wichita House uit 1930 van de visionaire Amerikaanse architect Richard Buckminster Fuller tot de wens: wat zou jij graag in een glazen bol willen zien? En veel, heel veel daartussenin. (RS)

Next Nature Network, Retro Future.

Over de vloer van het Hedge House, een drietal meter onder het maaiveld, strekt zich een rivierbedding uit die de ruimte in tweeën deelt. Het is een in gefreesd piepschuim uitgevoerde 3D-reproductie van de Mississippi, een werk van Maud van den Beuken. Wie de recente geschiedenis van het Hedge House kent, vermoedt hier een statement, of op zijn minst een verwijzing naar de overstroming in de zomer 2021, toen het uit beton en glas opgetrokken kunstpaviljoen onder water liep. De schade aan gebouw en kunstwerken was groot.

Ruim een jaar later, tijdens een nazomerse plensbui, ging het Hedge House, onderdeel van Buitenplaats Kasteel Wijlre, weer open voor publiek, met de tentoonstelling Trouble Wandering (to Eternity). Het paviljoen was weer in de oude luister hersteld, al maakte de stichter, kunstverzamelaar Jo Eyck, het niet meer mee. Hij overleed eind vorig jaar, hij werd 92.

Kort daarop maakte directeur Brigitte Bloksma haar vertrek bekend. Aan haar in juli aangetreden

De voorbereidingstijd van de openingsexpositie was extreem kort; voor Trouble Wandering (to Eternity) bracht Karskens werken uit de Collectie Eyck (van Jean-Marc Bustamante, Joëlle Teurlinckx en Carel Visser) samen met bruiklenen van elders. Karskens, die eerder werkte bij galerie Fons Welters, De Hallen, het Cobra Museum en De Ateliers, heeft een uitgebreid netwerk.

Hedge House is onderdeel van Buitenplaats Kasteel Wijlre, in het hart van het Limburgse heuvelland; in de kasteeltuin staan tal van door Jo en Marlies Eyck verworven sculpturen. Karskens wil die genius loci gebruiken om artistieke vragen op te werpen over de invloed van klimaatverandering op het landschap, en ons bestaan. De overstroming van vorig jaar ziet hij, als een speling van het lot, als het vertrekpunt van zijn opdracht.

In de inleiding bij Trouble Wandering (to Eternity) stelt hij vragen over het inzicht dat kunst kan verschaffen in onze relatie tot de wereld, de natuur, de dingen om ons heen – en over de verbetering van die relatie. Ze doen vermoeden dat hij een activistischer route zal kiezen dan zijn voorganger.

Een stap in die richting is alvast de in Hedge House getoonde video

Van 29.9 t/m 23.3 in het Evoluon, Eindhoven. nextnature.net

Met bijdragen van Sarah Neutkens, Rob Schoonen en Wido Smeets

Bezoekers in het nieuwe Evoluon in Eindhoven

The Undercurrent (2019) van Rory Pilgrim. De deels in Friesland wonende Pilgrim filmde een groep jonge klimaatactivisten, waarbij ze interviews, reportages en filmische beelden vloeiend met elkaar verbindt. Gemeenschapsvorming valt samen met nieuwsgierigheid, kwetsbaarheid met strijdbaarheid, bedachtzaamheid met idealisme. Het is van een puurheid waarvan we het bestaan in deze gepolariseerde tijd bijna waren vergeten. (WS) Trouble Wandering (to Eternity). Van 21.9 t/m 8.1 in Buitenplaats Kasteel Wijlre.

Yoeri Vanlangendonck (de helft van Callewaert Vanlangedonck in de Sint-Jacobstraat), David Vermeiren, Thor Salden en Beau Stollenwerk dat volledig gefocust is op hedendaagse kunst. Er zijn geen grenzen. De jonge kunstenaars die er hun werk tentoonstellen, hoeven zich niet te beperken tot één medium voor het uiten van hun artistieke drang.

Oké, dat soort galeries zijn er wel meer. Maar wat maakt Ponti nu zo bijzonder dat elke opening zo stormloopt?

De galeriewereld is vaak wat gelikt. Het draait om handen schudden met de juiste mensen, om goede etiquette, om stilte, serieus zijn. Dat zijn doorgaans niet de kwaliteiten die horen bij de kunstenaars die in de galeries exposeren. Ponti heeft een rauwer randje, net zoals de kunstenaars, zonder expliciet punk te willen zijn. Integriteit naar de kunstenaar: dat is Ponti’s punk.

historische en psychologische thema’s.

Zo laat Ponti zien dat de leus ‘Don’t believe the hype’ achterhaald is. Do believe the hype. (SN)

Manu Engelen en Niels Vaes, STAARMODUS. Van 13.10 t/m 19.11 in Ponti, Antwerpen. pontispace.com

Marie Zolamian in droomland Genk

In het Emile van Dorenmuseum in Genk maakte de Luikse kunstenares Marie Zolamian kennis met de status van ‘station des artistes’ die het Kempenstadje vanaf eind 19e eeuw had voor landschapsschilders

steden in de late middeleeuwen hun publieke ruimtes van grandeur voorzagen.

Aanvankelijk denk je te kijken naar een ode aan het landschap – zeer wel passend in deze tijd. Zolamian presenteert in Symbiocene een sprookjeswereld, met de heroïsche natuur en de uitbundige kleuren die daarbij passen als hoofdpersoon. Je kunt veraf gaan staan, om het totaalbeeld te vatten, je kunt er, met de neus erop, langs lopen, je loopt er nog net niet in, om de planten aan te raken, de vogels te horen fluiten, het water te voelen dat je omsluit.

De rauwe randjes

van PONTI

Sinds vorig jaar staat zo nu en dan de Antwerpse Wolstraat op stelten.

Dan klinkt er trompetgeschal, het geluid van klingelende glazen, van chaos en verbroedering. Het is op nummer 23, bij galerie Ponti, de deur staat open.

Soms is het zo druk dat de politie komt om de mensen van de trambaan af te houden. Wat er aan de hand is? Er wordt een nieuwe tentoonstelling geopend. Zo gaat dat nu eenmaal.

Ponti is het galerieproject van

Momenteel exposeren er twee kunstenaars die goed passen bij het idioom van de galerie: Manu Engelen en Niels Vaes. Van Manu Engelen (1984) moet je geen pure, kille abstractie verwachten: zijn schilderijen zijn geworteld in dagelijkse observaties en vervolgens vertaald in opvallende kleuren en bekende vormen die een gevoel van nostalgie bij de beschouwer opwekken. Denk bij Engelen aan plastische algengroene vormen, Star Wars-achtige lichtstrepen en landschappen die niet in het echt kunnen bestaan.

De andere jonge kunstenaar van Belgische bodem in Ponti is de in Brussel gevestigde Niels Vaes (1987). Zijn werk bestaat uit ingrepen in de ruimte die uit onverwachte hoek komen, zoals een groot grasveld dat gebrandmerkt is met Louis Vuittonlogo’s. Ook zijn er experimentele schilderijen met vaak rauwe en getormenteerde vormen.

Vaes schuwt de symbolische,

In een oude toeristenfolder zag ze een advertentie met als titel Bezoekt droomland Genk. Voor er in 1914 steenkool werd aangetroffen stond het tussen venen en vennen gelegen Genk te boek als toeristische attractie.

Door mijnbouw en industrialisering is er van het imponerende heidelandschap van weleer weinig over. Resteert de fantasie en de verbeelding ervan, moet Marie Zolamian (Beiroet, 1975) hebben gedacht toen ze van het nieuwe kunstpodium Jester de opdracht kreeg om in C-mine, gevestigd in een voormalig mijncomplex, nieuw werk te komen maken.

Zolamian, die net een mozaïek voor het heropende Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen had voltooid, schilderde in enkele weken Symbiocene, een werk van zo’n veertig vierkante meter - ruim twee keer Rembrandts Nachtwacht. Het hangt, lekker dwars, midden in de ruimte van het voormalige Energiegebouw, en doet denken aan de heroïsche wandtapijten waarmee de Vlaamse

Wie je in Symbiocene niet tegenkomt, zijn mensen. De aarde, het is de laatste tijd al vaker gezegd, kan makkelijk zonder; onze afwezigheid doet de natuur zichtbaar goed. Of wacht, ze zijn er toch, de mensen, op de paneelschilderijtjes die Zolamian op het doek heeft geplakt. Als vage miniatuurtjes, en het loopt niet goed met ze af. Ze worden bedreigd door een roodgekleurd woud of bevinden zich halverwege de vreetgrage mond van een vis.

Het is alsof de op het doek gemonteerde schilderijtjes anticiperen op hoe het afloopt, met ons. Dat zou, net als in sprookjes, slecht kunnen uitpakken. (WS)

Marie Zolamian, Droomland. Van 10.09 t/m 11.12 in Jester, in C-mine Genk. jester.be

Marie Zolamian, Symbiocene (2022), detail. foto Michel De Kleene

Werk van Manu van Engelen

Het oeuvre van Werner Mantz behelst veel meer dan alleen architectuurfotografie. PAUL VAN DER STEEN haalt met Clément Mantz herinneringen op aan de werkwijze van zijn vader. ‘Het is een mythe dat hij in zijn werk weinig aandacht had voor mensen.’

FOTOGRAFEERDE OOK MENSEN

Gemeente

Fotograaf Werner Mantz schoot zijn bekendste werk in de jaren 1920-1960, de periode dat in de architectuur het Nieuwe Bouwen terrein won. Ook in de fotografie was sprake van een grote vernieuwingsdrift. Parallel aan de baanbrekende architectuur ontwikkelden jonge fotografen een nieuwe manier van kijken. Ze streefden naar heldere en precieze beelden, speelden met licht en lijnenspel. Bij Mantz leidde dat tot architectuurfoto’s waarin de anatomie van bouwwerken en de compositie van de foto perfect samenvielen.

Toch bleef de totale Mantz lange tijd onzichtbaar. In het retrospectief The Perfect Eye in het Bonnefanten in Maastricht komen andere aspecten van zijn oeuvre aan bod. ‘Mooi om het bij elkaar te zien’, zegt Clément Mantz terwijl hij een toelichting geeft op die andere kant van zijn vader, ‘hoewel het nog steeds een selectie is.’

De relatieve onbekendheid van fotograaf Werner Mantz (1901-1983) heeft vooral te maken met wonen en werken in een uithoek. De in Keulen geboren Mantz was van joodse komaf. Na de machtsovername door de nazi’s in 1933 werkte hij steeds meer vanuit Maastricht, om er in 1938 definitief neer te strijken. Zijn portretstudio aan het Vrijthof werd een begrip in de regio.

maar ook omdat er veel terrassen waren. Waarschijnlijk kon hij dan meteen een beetje netwerken.’

Rheinstein, Duitsland, 1919

‘Tijdens de Eerste Wereldoorlog veranderde mijn vader van een patriottistische puber in een kritische jongeman. In zijn manier van fotograferen zie je dat niet terug, die blijft nog traditioneel. Dit is een romantisch tafereel; mijn vader is hier nog een beginner, de fotografische opleiding kwam later. Op deze plek kwam hij heel graag. Niet alleen omdat het er mooi was,

Interieur van kapsalon Pickenhahn, Keulen, 1926

‘Dit was een kleine opdracht, die achteraf van groot belang bleek. De kapper wilde zijn nieuwe salon gefotografeerd hebben. Architect Wilhelm Riphahn, die de salon had ontworpen, reageerde zo mogelijk nog enthousiaster op de foto dan de opdrachtgever. Hij zorgde voor contacten met collega-architecten waardoor mijn vader zijn specialiteit verder kon ontwikkelen. Artistiek gezien is dit een overgangswerk: dit interieur heeft nog het romantische van de Rheinstein-foto, maar je ziet ook al de moderne blik waarmee hij later de resultaten van het Nieuwe Bouwen vastlegde. De films van de Russische regisseur Sergej Eisenstein droegen sterk bij aan die nieuwe manier van kijken.’

Kindercrèche in woonwijk Neurath, Keulen, 1930

‘In tegenstelling tot zijn architectuurfoto’s zie je op zijn foto’s van scholen en crèches gebruikers opduiken, kinderen en docenten. Hun kleding en houding, maar ook de bankjes waarin de leerlingen zitten, maken duidelijk hoe modern veel van de

nieuwe onderwijsgebouwen toen waren. Het is een mythe dat hij in zijn werk weinig aandacht had voor mensen. Er bestaan foto’s van hem met wel 150 personen erop. Die staan allemaal goed op hun plek, en hij doet ook nog recht aan de geometrie van de ruimte.’

Anoniem portret, 1935

‘Mijn vader nam soms wel twee uur voor het maken van een portret. Mensen kwamen op afspraak. Hij praatte met ze, keek goed, liet ze poses aannemen en gebruikte soms attributen. In de portretten zie je de tijdgeest veranderen: van mannen met gesteven boorden die vooral hun maatschappelijke rol uitstraalden tot echte individuen die op een bijna Nouvelle Vagueachtige manier werden gefotografeerd. Ik vermoed dat de vrouw op dit portret van het Limburgs Symfonie Orkest is, al kan ik het niet bewijzen. Na zijn komst naar Maastricht had mijn vader al snel veel contacten in kunstenaarskringen.’

Provinciale weg bij Grubbenvorst, 1938-1939 ‘Dit is echt onderdeel van een serie, vastgelegd tijdens vier verschillende seizoenen, aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog. Na de oorlog heeft mijn vader voor Rijkswaterstaat nog de

waterzuiveringsinstallatie bij Bosscherveld in Maastricht gefotografeerd. Daar bestaan alleen contactafdrukken van. Later, op de drempel van de jaren zeventig, mocht hij beelden schieten van de A79, de nieuwe snelweg tussen Heerlen en Maastricht. Toen was hij al vrij oud.’

Onbekende communicant, Maastricht, 1957: ‘Ik vind de portretten van jongens nog leuker. Bij hen denk je vaak: dat devote is overdreven. De ondeugd schemert door de communicantjes heen. Mijn vader heeft heel veel van dit soort communiefoto’s gemaakt. Uit twintig contactafdrukken koos hij er vijf uit om aan de klanten te laten zien. Die werden geretoucheerd en gepatineerd, met een speciaal recept voorzag hij ze een van een fraaie glans. De aanschaf van drie afdrukken zat in de standaardprijs, maar dat waren niet per se de mooiste. Dat was mijn vaders trucje. Vrijwel iedereen ging met vijf afdrukken naar huis.’ Z

Gemeente Spaarbank Maastricht, 1951-1953 ‘Ik herinner me dit pand op de Markt in Maastricht. De privacy stond nog hoog in het vaandel met die kamertjes voor geldzaken rechts. Later had je toonbanken waar duizenden guldens van hand tot hand gingen. Mijn vader fotografeerde het bedrijf soms zonder mensen, maar ook met alle normale levendigheid. Die is hier, met de dame met de tas en de man bij de deur, duidelijk geregisseerd. Dat deed hij bij dit soort klussen. “Nog een halve meter die kant of die kant op”, zei hij dan. Zijn reclamewerk, prachtige foto’s van producten en productieprocessen, vind ik een beetje ondergewaardeerd.’

Werner Mantz, The Perfect Eye. Van 25.9 t/m 26.2 in het Bonnefanten in Maastricht. bonnefanten.nl

Als in regen

Te weten dat je niets kunt doen, dat je iemand niet kunt helpen: alsof de regen al begint te vallen, geen schuilplaats in zicht. Dan maar doordrenkt raken? Aan wie ik niet helpen kan, geef ik een gedicht. Niet om te troostenom wat ik niet kan doen gestalte te geven. Het helpt niet, en dat mag het niet verbergen. Het moet zeggen: dat het niet helpt. Zwaar raken van water, langzaam, tot iemand het komt uitwringen.

ROELOF TEN NAPEL

Uit: Roelof ten Napel, Dagen in huis Amsterdam, Uitgeverij Hollands Diep, 2022

De herontdekking van Peter Benoit

Als het klopt dat de 19de eeuwse schrijver Hendrik Conscience de Vlamingen leerde lezen, was het Peter Benoit die hen leerde zingen. Dat het werk van Benoit desondanks in de vergetelheid is geraakt, heeft wellicht te maken met de uitvoering van zijn opus magnum De oorlog. Die heeft namelijk nogal wat voeten in de aarde. Tijdens de première in 1873 stonden er tussen de vijf- en zeshonderd zangers op het podium van de (inmiddels afgebroken) Harmoniezaal in Antwerpen.

Peter Benoit (1834-1901) componeerde De oorlog op een uitgebreide tekst van dichter Jan Van Beers die de waanzin van de oorlog

Na dertig jaar wordt De oorlog van Peter Benoit weer uitgevoerd. EMILE HOLLMAN sprak twee kenners over het spektakelstuk waarin zo’n 300 musici een aanklacht brengen tegen de waanzin van de oorlog. ‘Benoit was een cultuurnationalist met een open geest.’

als thema nam – en dat terwijl de FransDuitse oorlog van 1870 nog moest beginnen.

Volgens muziekhistoricus Jan Dewilde, geboren aan de Peter Benoitlaan in Kortrijk en werkzaam aan het door Benoit opgerichte Conservatorium van Antwerpen, haalde de librettist zijn inspiratie uit de Amerikaanse successieoorlog en de Oostenrijks-Pruisische oorlog. ‘Het was een veelbesproken thema in die tijd, denk ook aan Oorlog en vrede van Tolstoi uit 1869, waarschijnlijk omdat de industrialisering en mechanisering van de oorlog tot alsmaar wreder bloedvergieten leidde. De Frans-Duitse oorlog begon toen Benoit nog aan het componeren was. Maar het libretto geldt als brandstof voor Benoits meesterwerk.’

De timing voor de reprise door het Antwerp Symphony Orchestra lijkt te passen bij de Russische inval in Oekraïne, maar de aantekeningen op de partituur van dirigent Jac van Steen dateren van zelfs van vóór corona; de pandemie zorgde ervoor dat de productie werd uitgesteld.

Van Steen vindt het geweldig dat het Antwerpse orkest het stuk, wat goed had gekund, om budgettaire redenen niet uit het programma haalde. De Eindhovense dirigent, die de laatste decennia vooral in Duitsland en Engeland actief was, heeft wel vaker grote producties gedaan. Maar De oorlog is van een andere orde, zegt hij. ‘De muziek is onbekend, de bezetting absurd groot. Ik moet driehonderd zangers en musici samen zien te krijgen. Dat is een behoorlijke regieklus.’

Van Steen, ooit een leerling van André Rieu senior, had zelf ook nog nooit van Peter Benoit gehoord. In Vlaanderen zijn straten en muziekscholen naar hem vernoemd omdat hij zich inzette voor de Vlaamse cultuur die het in zijn tijd duchtig had te verduren onder de Franstalige overheersing. ‘Om die reden is hij decennialang geknuffeld door de conservatieven en gemeden door de progressieven’, vult muziekhistoricus Dewilde aan. ‘Maar vandaag wordt hij weer op zijn muzikale waarde geschat. Benoit was een cultuurnationalist met een open geest.’

Wat viel Van Steen op bij eerste lezing van de partituur? ‘Als ik begin te lezen,

dan hoor ik hem meteen. Ik ben geen 23 meer en heb veel repertoire gedaan. Dan hoor ik de verwijzingen naar Peer Gynt van Grieg, Egmont van Beethoven, Schumanns Faust of het Requiem van Brahms. Soms was het of ik het Diës Irae van Verdi onder handen had.’ De oorlog, wil hij maar zeggen, is een eclectisch stuk. ‘Om eraan toe te voegen: ‘Deze manier van componeren was gebruikelijk in die tijd.’     Van Steen ziet de productie bij het ASO graag als een actueel statement. Een week na de Russische inval in Oekraïne liet hij in de concertzaal van Belfast een Oekraïense vlag ophangen en speelde het volkslied. ‘Geen idee of dat helpt, ik ben geen politicus. Maar het publiek stond in één beweging op en applaudisseerde. Ik wil graag de ambassadeur zijn van wat Benoit en Van Beers wilden zeggen: het is erg slecht mensen te vermoorden om er zelf beter van te worden.’

Afgezien van alle koren en een orkest in grote bezetting noemt hij De oorlog ook een technisch moeilijk stuk. ‘Het moeilijkste dat ik ooit heb gedirigeerd is Verklärte Nacht van Schönberg bij mij thuis in de huiskamer. Twee cellisten, twee altviolisten, twee violisten; ik had geen schijn van kans om deze topmusici te dirigeren, ik ben naast ze gaat zitten als nummer zeven om te helpen bij de overgangen. Ik ben niet zo

bang om driehonderd zangers en musici in zes verschillende groepen bij elkaar te houden; ik vind het belangrijker dat de boodschap overkomt - en dat doet de partituur. Benoit is een genie, er zit zoveel schitterends in. In de derde acte, let wel: ik zeg acte, niet scene, verliest een moeder haar kind. Nou ga d’r maar aan staan. Ik moet er niet aan denken.’

Daarbij wil Van Steen het oratorium onder zijn handen omvormen tot een oratoriumopera. ‘Ik zal niemand laten acteren, want we hebben geen regisseur, geen bühne en geen kleding; toch vormt de geest van de muziek voor mij een uitdaging om van dit oratorium een drama te maken. Benoit maakte combinaties die ook van Wagner of Berlioz hadden kunnen zijn. Niet alleen de grote hoeveelheid tekst, ook de muziek vertelt het verhaal. Hoe groot het ook is, er zijn plekken in dit stuk waar ik vertederd raak door de schoonheid en de diepte van de liefde van Benoit voor dit verhaal.’ Z

Peter Benoit, De oorlog. Door het Antwerp Symphony Orchestra, koren en solisten o.l.v. Jac van Steen. Op 25.11 in Tivoli Utrecht en op 26.11 november in de Koningin Elisabethzaal in Antwerpen.

antwerpsymphonyorchestra.be

‘Wat Benoit en Van Beers wilden zeggen: het is erg slecht mensen te vermoorden om er zelf beter van te worden.’

Dirigent Jac van Steen: ‘Benoit maakte combinaties die ook van Wagner of Berlioz hadden kunnen zijn.’ foto Simon van Boxtel

Christo & Jeanne-Claude in 1995 bij de ingepakte Rijksdag in Berlijn

Ingepakte fles en blikken (1958-2001)

Mastaba in Abu Dhabi (1979)

Ingepakte VW Kever (1963)

op naar een piramide van 410.000 olievaten

Je kunt hun schetsen samenbrengen met gigantische prints van hun installaties, het gemis van het fysieke werk van Christo en Jeanne-Claude wordt er niet minder om. ROB SCHOONEN zag in Düsseldorf het postume retrospectief van het kunstenaarsduo en vindt het een aanrader. ‘Hoogste tijd dus om het Mastaba-project uit te voeren.’

Nouveau Réalisme. Zelfs een vleugje Pop Art was hen niet vreemd.

Dus is het fijn om hier een collage uit 1965 van Alberto Burri te zien, naast een stevig doek van Yves Klein, uiteraard in dat fameuze blauw van hem. Jean Tingely ontbreekt evenmin, net als Arman, Antoní Tapìes en Lucio Fontana, met een indrukwekkend rood doek van Lucio Fontana, uiteraard voorzien van ettelijke doorsnedes. Er is werk van Niki de Saint Phalle, opgebouwd uit allerhande gevonden voorwerpen en besprenkeld met rode en paarse verf. Ook de in elkaar geperste olieblikken van César zijn er prima op hun plaats, ze passen naadloos in de jaren zestig toen de conceptuele kunst, waar Christo en Jean-Claude hun onvergetelijke bijdragen aan leverden, aan zijn opmars begon.

Bij het naderen van het altijd ietwat bombastische Museum Kunstpalast in Düsseldorf, met de rustig kabbelende Rijn aan je rechterhand, wacht je, eenmaal om de hoek, een verrassing: de complete museumgevel is ingepakt. Het zal toch niet zo zijn dat…?!

Een splitsecond later realiseer je je dat het museum in de steigers staat, en bedekt is met een geveldoek. Het is geen eerbetoon aan Christo en Jeanne-Claude, het is simpelweg een renovatieklus. Helaas.

Die splitsecond geeft wel aan waar het bij Christo en zijn echtgenote JeanneClaude om draaide: de overweldigende ervaring die je hebt als je een door hen ingepakte constructie met eigen ogen ziet, of betreedt. Of het nu om de Reichstag in Berlijn gaat, de Arc de Triomph in Parijs of de drijvende pieren op Lago d’Iseo in Italië: het daadwerkelijk ervaren van die ruimte beïnvloedende installaties vormden de

kracht van hun kunst. Je kunt je verbazen over de omvang van het werk, je kunt raden wat er nu precies waar achter het doek zit, je kunt gefascineerd raken door de nauwgezetheid van de uitvoering en luisteren naar het klapperen of suizen van de omhulling - het is werkelijk een lichamelijke ervaring.

Christo’s grote installaties waren tijdelijk, je kunt ze niet meer ondergaan – de vergelijking met hoe dat voelde, maakt een tentoonstelling van hun 2D-werk tot een deceptie. Het blijven afgeleiden, net als de krabbels of schetsen op papier van een beeldhouwer; ze halen het nooit bij de sculptuur zelf.

Tóch is de tentoonstelling Christo und Jeanne-Claude. Paris. New York. Grenzenlos in Museum Kunstpalast een aanrader. Omdat dit eerste postume retrospectief van Christo Vladimirov Javacheff (1935-2020) en JeanneClaude Denat de Guillebon (1935-2009) duidelijk maakt dat hier geen solisten aan het werk waren, maar dat het onderdeel uitmaakte van een kunstbeweging, van het

In het begin van diezelfde jaren zestig bereikte Christo vanuit uit Gabrovo, Bulgarije via Praag, Wenen en Genève uiteindelijk Parijs, zijn brood verdienend met het schilderen van portretten. In Düsseldorf hangt een bijna aandoenlijk doek uit 1960 van een gravin, aardig geschilderd maar geen topper. Drie jaar later portretteerde hij Brigitte Bardot, evenmin een werk om over naar huis te schrijven. De portretten zorgden voor brood op de plank, en hij ontmoette er, tijdens een van die schildersessies, zijn latere vrouw en kunstpartner Jeanne-Claude.

Vlakbij hun Parijse atelier bevond zich een bedrijf waar olievaten werden opgeslagen. Christo raakte geïnteresseerd in de cilindervorm, begon ze te stapelen, er groepen mee te maken. Met meer dan zeventig olievaten maakte hij met JeanneClaude een sculptuur in de Rue Visconti in Parijs, een ‘muur’, midden op straat. Het was een illegale actie, een protest tegen de twee maanden eerder begonnen bouw van de Berlijnse Muur.

Uit principe

De olievaten komen later veelvuldig terug in het werk van het duo. Van de tonnen onder de The Floating Piers op Lago d’Iseo tot het Mastaba-project, dat nog moet worden uitgevoerd in Abu Dhabi en waaraan in Düsseldorf een hele zaal is gewijd. Die enorme installatie, de grootste die Christo en Jeanne-Claude ooit hebben ontworpen en evenzeer de grootste sculptuur ter wereld, bestaat uit een stapeling van 410.000 olievaten in de vorm van een getrimde piramide. De installatie moet 150 meter hoog worden, bij een vloeroppervlak van 225 bij 330 meter.

De eerste schetsen van Mastaba dateren van 1978. Een kleinere versie ervan had ooit de beeldentuin van het Kröller Müller Museum moeten sieren, maar dat ging niet door. In het Londense Hyde Park werd in 2017 wel een Mastaba gerealiseerd, een editie die ‘slechts’ 7.000 olievaten telde. Bij het grote publiek werden Christo en Jeanne-Claude vooral bekend met het inpakken van iconische gebouwen. Het leverde hun het predicaat ‘inpakkunstenaars’ op – een geringschatting die afbreuk doet aan de betekenis van hun oeuvre en hun onuitputtelijke inzet en uithoudingsvermogen. Het met een zilverkleurig doek omhullen van een

gebouw als de Reichstag gaat gepaard met een ongekend stroperige, zich jarenlang voortslepende besluitvorming; bij andere projecten was de bureaucratie niet minder frustrerend.

In Düsseldorf is een documentaire te zien die een goed beeld geeft van de hardnekkigheid bij het duo hun projecten gerealiseerd te krijgen. Wat de voortgang ook wel eens temperde, is dat het echtpaar zijn kunstwerken zelf financierde; ze gebruikten daarvoor de opbrengsten uit tekeningen, foto’s en kleinere sculpturen.

Uit principe deden Christo en Jeanne-Claude nooit een beroep op overheidssubsidie.

Dat geldt ook voor transformatieprojecten zoals The Floating Piers (2016) en The Gates (2005) in Central Park in New York, waar het duo de paden in het park over een lengte van 23 mijl had voorzien van 7.500 poorten van saffraan-kleurige stof. Het was, naar verluidt, een Shinto-achtige ervaring. Op de kritiek die er vaak was op het duo, ook op het artistieke gehalte van hun kunst, reageerde Christo laconiek: ‘Veel mensen vinden de irrationaliteit of het absurde van onze projecten om gek van te worden. Maar dat is precies de reden waarom we ze maken’.

Ook in het bedrijfspand van het Duitse montagebedrijf Würth in Den Bosch is momenteel een, bescheiden, presentatie te zien met werken van Christo en JeanneClaude, afkomstig uit de collectie van eigenaar Reinhold Würth, een fervent kunstverzamelaar. In Den Bosch zijn onder meer ingepakte blikken en flessen uit 1958 te zien, en het grappige Bicyclette empaquetée sur galerie de voiture (1962), een ingepakte fiets op een imperiaal, en een fraaie maquette van de ingepakte Reichstag.

Hoe fraai ook, het haalt het niet bij de ervaring van een uitgevoerd Christoconcpet. Hoogste tijd dus om het Mastabaproject uit te voeren. Om het mee te maken. En een beetje gek te worden. Z

Christo und Jeanne-Claude. Paris. New York. Grenzenlos. Van 7.9 t/m 22.1 in Museum Kunstpalast in Düsseldorf. kunstpalast.de

Christo en Jeanne-Claude, Kunstwerken uit de verzameling Würth. Van 14.3 t/m 5.3 in Kunstlocatie Würth in Den Bosch. würth.nl

en

nooit een beroep op overheidssubsidie

Ingepakte Arc de Triomphe (2019)

Het karma van de bombarderkever op pagina 20

De bombardeerkever - ik weet het nog maar pas - heeft een kanonnetje in zijn achterste. Het bestaat uit twee kamers: een gifkamer en een knalkamer. Bibi Dumon Tak schreef erover. Fleur van der Weel kraste er een tekening bij.

In de nieuwe uitgave van Bijzondere beesten en doodgewone dieren zie je op bladzijde 20 hoe een onooglijk kevertje een vogel buiten westen knalt met giftige bommetjes. De laatste zin van het stukje gaat zo: ‘En terwijl de vijand probeert zijn ogen open te krijgen, wandelt de bombardeerkever de hoek om. Tralalala.’

Het is de ‘tralalala’ van Bibi Dumon Tak die het hem doet, de onbezorgdheid ervan, de achteloze triomf, plus de keveroogjes die Fleur van der Weel heeft uitgekrabd.

Nu wil ik later terugkomen als bombardeerkever. Ook al ben ik te katholiek om te geloven in reïncarnatie. Misschien dat de thermostaat van de oven wel heel even hapert, waarna de schoorsteen van het crematorium kort zou sputteren. Stel je voor dat ik niet helemaal zou veranderen in CO2! Ik zou een klonter van mezelf kunnen blijven. Op sommige dagen heeft een mens behoefte aan perspectief.

In plaats van tot stof en as weder te keren zou ik door een pijp in het funerarium kunnen worden uitgespuwd. In de natte berm zou ik belanden om daar een nieuw leven te beginnen, als onooglijke winnaar in plaats van altijd maar gegarandeerde verliezer. Ik wil het karma van de bombardeerkever op pagina 20.

Bovendien - ik heb me verder verdiept - is de bombardeerkever een wetenschappelijk wonder. Niemand weet hoe het beestje erin slaagt om kanonschoten af te vuren zonder zichzelf op te blazen. Er is iets met de kamertjes in zijn achterste waardoor het nooit mislukt. Voor iemand die zichzelf bij leven en welzijn geregeld in de voet schiet, is het iets om naar uit te kijken.

‘Ik wil terugkomen als bombardeerkever’, zei ik op café tegen mijn beste vriend. ‘Kijk, hier staat hij, op pagina 20. Lees!’

Ik haalde het boek van Bibi Dumon Tak tevoorschijn. Hij las, nipte van zijn koffie en kauwde op een Chocotoff. De mens is het gewoon dat ik plannen maak, voortdurend op zoek ben naar oplossingen, altijd op de proppen kom met rare bedenkingen en wilde formules. Na zoveel jaar op aarde probeer ik het nog steeds eens te raken met de gang van zaken. Nu was er ineens weer de troost van de bombardeerkever.

Mijn best friend forever lachte. ‘Mooi’, zei hij. ‘Zal ik dit stukje anders voorlezen als je dood bent? Na dat liedje van Mauro Pawlowski. Hoe heette dat ook weer?’

‘Er is een dode nabij’, antwoordde ik. Het beurde me allemaal op, nog meer dan de bombardeerkever.

OLAERTS

‘Zal ik dit stukje voorlezen als je dood bent? Na dat liedje van Mauro Pawlowski.’

Blendr & Filtr

KOOOLMEZEN _ ‘Een van mijn oude huisartsenmaatjes zei pas dat ik moet ophouden met de wereld te willen verbeteren. Hij had gelijk, ik ga minder vinden en meer kijken. Misschien lukt het me wel om de koolmezen in mijn tuin van elkaar te onderscheiden.’

Huisarts Joost Zaat stopte – helaas - met zijn column in De Volkskrant

IN GESPREK _ ‘Dat al die medewerkers in gesprek zijn, daar twijfel ik geen moment aan. Bij de koffieautomaat, in de vergaderzaal en de kantine, op de toiletten en - voor de rokers - op de stoep zal het een drukte van belang zijn.’

Columnist Frits Abrahams over de beroerde telefoonservice bij bedrijven en instellingen

GEWOON PRETTIG _ ‘Ik vind het eeuwige leven namelijk een enorm goed idee, snap je? Gewoon prettig. Met hel en verdoemenis heb ik nooit geleefd, maar met het eeuwige leven, een leven na de dood, wel.’

Filosoof/verpleegkundige Bert Keizer over de restanten van zijn katholieke jeugd

NIET AFGEROND _ ‘Als ik ze niet opschrijf, zijn de dingen niet afgerond, dan zijn ze alleen maar doorgemaakt’.

Motto van Annie Ernaux, winnaar van de Nobelprijs voor literatuur 2022, in haar jongste boek Le jeune homme

GEKNEKT NEKJE _ ‘Een vlakke dreun tegen een raam hier en daar, een geknekt nekje – zolang het kon, moesten we er nog maar even van genieten.’

Schrijver Peter Middendorp ziet steeds minder spreeuwen rond zijn huis

CONTRACT MET POETIN _ ‘Veel Russen dachten dat ze een contract hadden met Poetin: als je je niet met politiek bemoeide, zorgde hij voor vrede en voorspoed. En nu schendt hij dat contract, waardoor mensen proberen weg te komen. Dat toont dat er kosten zitten aan zo’n overeenkomst.’

Francis Fukuyama stelt vast dat je liberale waarden het meest waardeert als je ze verliest.

De voorkeur van... Celine Daemen ‘Mijn moeder denkt dat ik fantasilie heb’

Ze is nog aan het bijkomen van de premières van de virtual reality opera Eurydice op Cultura Nova in Heerlen en de Biënnale van Venetië. Bezoekers maken daarin een wandeling waarin ze Eurydice achtervolgen. Een omkering van de mythe en een fysieke beleving. ‘Het was de eerste keer dat ik het gevoel had dat mensen mijn voorstelling zien zoals ik wil dat ze haar zien.’

THEATER ‘Ik zie Samuel Beckett nog steeds als de oervader, maar ik begin steeds meer te flirten met die andere theaterhervormer, Antonin Artaud. Hij was eigenlijk knettergek, en iedereen vindt zijn theorieën totaal onuitvoerbaar omdat ze elkaar tegenspreken. Hij vond dat het lichaam van de toeschouwer moet worden aangesproken en verzette zich tegen tekstueel gedreven toneel. Het moet directer. Ik denk daar steeds meer over na: hoe kan ik het lichaam van de toeschouwers betrekken in de beleving? Misschien maken nieuwe technologieën zijn theorieën beter uitvoerbaar.

Artaud bouwde een theater rond een individuele toeschouwer, dat kan met virtual reality. Beckett is een muzikale schrijver; mensen direct raken zit voor mij ook heel erg in muziek. Dat begrijp je niet, dat beleef je.

Kris Verdonck gaat ook steeds dieper in op het werk van Becket. Zijn Conversations (at the End of the World) is prachtig. In die voorstelling regent het voortdurend as. Hij gebruikt taal, maar heel direct: ‘Jij hoort mij nog? Dus ik besta.’ Er zit een minutenlange stilte in waarin je wacht, net als in Becketts Wachten op Godot. Er is iets aan de hand in het hier en nu, het is geen vertelling. Je wacht met de acteurs op het einde der tijden en er zit ook prachtige muziek in.’

BEELDENDE KUNST ‘In Venetië vond ik één werk héél mooi, Le Sacre du Printemps van Zheng Bo Een video-installatie met beelden van een bos, geprojecteerd op een wand, waarin naakte mannen op de grond vallen.

Dan draait het shot en wordt het een soort dans van ledematen die allemaal om die bomen heen gevouwen worden. Omdat het beeld gedraaid is, ben je zo ontregeld dat je die vormen niet meer helemaal snapt. Het zijn geen mensjes meer maar nieuwe organismen die met de bomen versmelten; fascinerend wat het kan opleveren als je perspectief zo draait.

Mijn hele huis hangt vol met prenten van Charlotte Salomon. Een joodse kunstenares die 700 gouaches maakte voordat ze op jonge leeftijd gedeporteerd werd naar Auschwitz. Haar moeder en grootouders hebben zelfmoord gepleegd. Iemand zei tegen haar: als je niet in hun voetsporen wil treden, moet je een groot theatraal gebaar maken. En dan begint zij de levensverhalen van haar moeder en overgrootmoeder uit te tekenen. Zij heeft ook haar eigen verleden en toekomst in fantasie opgetekend. Het zijn kwetsbare, bezielde, charmant getekende portretjes en scènetjes. Zo probeerde ze via het leven grip te krijgen op de dood. Ze maakte er één boek van en gaf het aan een dokter net voordat ze op transport werd gezet. Ik hou wel van grote thema’s. Mits eerlijk en naïef, niet meespelend of groots.’

MUZIEK ‘Mijn lief wordt gek omdat ik altijd muziek op heb staan en altijd neurie of zing als een oneindige jukebox. Ik luister veel fado en chansons. Ik hou van eerlijke rauwe stemmen die heel dichtbij klinken. In de fado is stemgebruik zo bezield, het hart ligt op de tong. Je kunt niet om Dulce Pontes, Silvia Pérez Cruz of Mercedes Sosa heen. Hun melancholie vindt weerklank in de krochten van mijn ziel. Het zijn ook fanatische vrouwen, kwetsbaar maar ook ongelofelijk krachtig vanuit de emotie.’

FILM ‘Drie films van Andrej Tarkovski: Het Offer, Solaris en Stalker. En de animatiefilm Father en Daughter van Michael Dudok de Wit. De filosofische concepten van Tarkovski komen direct bij mij binnen via – alweer – de muziek. Het is soms wat pretentieus, maar wat ik zo mooi vind is dat hij heel direct is

Celine Daemen (Schimmert, 1995) startte na de Toneelacademie Maastricht haar Studio Nergens, nu gevestigd in Amsterdam. Ze noemt zichzelf regisseur van interdisciplinaire kunst en maakt producties waarin muziek en een virtual reality een eminente rol spelen.

in alles wat hij doet. In Stalker zit een heel lang shot van een treintje in cadans dat me in een ontspannen modus brengt die me helemaal ontregelt. Ook het werk van Michael Dudok de Wit heeft iets meditatiefs. In zijn animaties laat hij ruimte open waarin je je eigen leven kunt projecteren en zelf mag bijkleuren.’

ARCHITECTUUR ‘Iemand zei over Eurydice dat we voortdurend ruimtes ontwerpen. Dus misschien is mijn fascinatie voor architectuur groter dan ik dacht. Klooster Mamelis bij Vaals van Dom Hans van der Laan is een van de mooiste gebouwen waar ik ooit ben geweest. Een brutalistisch gebouw dat vooral over licht gaat. Als je dat zo ontwerpt, zoek je naar een diep begrip van iets heel wezenlijks. Ik voel me als cultuurkatholiek wel verwant met de mystiek.’

BOEKEN ‘Mijn moeder denkt dat ik fantasilie heb, omdat ik er van alles bij verzin als ik lees. Ik heb maar drie woorden nodig en dan ben ik een half uur weg. Ik lees nu een boek dat ik zo goed vind dat ik bijna niet verder durf te gaan: De passie van G.H. van Clarice Lispector. Over een kunstenares die een kamer opruimt waar haar dienstmeid woonde. Die wordt beschreven als een kamer die in haar zelf bestaat. Ze maakt dus een reis naar binnen. Bij dat opruimen plet ze een kakkerlak en op dat moment krijgt ze een ervaring die haar hele werkelijkheid op de kop zet. Ook dit gaat over het ontregelen van de werkelijkheid. Er ontstaat een nieuw perspectief waardoor je anders naar de wereld kunt kijken. Zodat je die beter kunt begrijpen.’

EMILE HOLLMAN

ZOUT (oplage 15.000) is een uitgave van Bodosz Media, in opdracht van de Stichting Zuiderlucht. De gedrukte versie is gratis verkrijgbaar op meer dan 600 plekken in Zuid-Oost-Nederland en Vlaanderen. Online: zoutmagazine.eu E-paper: zoutmagazine.eu/e-paper Inschrijven voor het wekelijkse online magazine ZOUTopZATERDAG kan via zoutmagazine.eu/ opzaterdag

Boeken

top 10

1 — Arthur Japin

Wat stilte wil (-)

2 — Herman Koch

Koninklijk huis (-)

3 — Delia Owens

Daar waar rivierkreeften zingen (1)

4 — Stephen King

Fairy Tale (-)

5 — Colleen Hoover

It Ends with Us (2)

6 — Frank Bokern Crapuul (4)

7 — Anya Niewierra De camino (5)

8 Orhan Pamuk

De nachten van de pest (-)

9 — Anjet Daanje Het lied van ooievaar en dromedaris (8)

10 — Caroline Pauwels Belofte (-)

Deze lijst is samengesteld op basis van actuele verkoopcijfers van de boekhandels Dominicanen (Maastricht), Gianotten Mutsaers (Tilburg), Grim (Hasselt), Krings (Sittard), Malpertuis (Genk), Van Piere (Eindhoven) en De Tribune (Maastricht).

Abonnees krijgen ZOUT voor 69 euro per jaar thuisbezorgd. Abonnee worden kan via zoutmagazine.eu/abonnees

Capucijnenstraat 21 C10 6211 RN Maastricht 0031 433 500591 info@zoutmagazine.eu

Bladmanager

Christiane Gronenberg 0031 433 500591 0031 610 661205 c.gronenberg@zoutmagazine.eu Hoofdredacteur Wido Smeets 0031 433 500591 0031 653 338905

w.smeets@zoutmagazine.eu Eindredacteur online

Marc Puyol-Hennin 0031 642 279977

m.puyol-hennin@zoutmagazine.eu Commercie

Karin Winkelmolen 0031 628 646578

k.winkelmolen@zoutmagazine.eu Max Majorana 0031 626 789236

m.majorana@zoutmagazine.eu Administratie administratie@zoutmagazine.eu ZuiderLeven

Christiane Gronenberg 0031 610 661205

c.gronenberg@zoutmagazine.eu Medewerkers

The Missing Inks

Dieter van den Bergh, Roger Cremers, Yannick Dangre, Marleen Daniëls, Ludo Diels, Edo Dijksterhuis, Fons Geraets, Jasper Groen, Mars van Grunsven (New York), John van Hamond, Mat van der Heijden, Stan van Herpen, Emile Hollman, Gerrit van den Hoven, Rowland Jones, Pascalle Mansvelders, Ben van Melick, Griet Menschaert, Sarah Neutkens, Cyrille Offermans, An Olaerts, Adrienne Peters, Hanno Rauterberg, Rob Schoonen, Merlijn Schoonenboom (Berlijn), Paul van der Steen, Kevin Toma, Leon Verdonschot, Joep Vossebeld, Veerle Windels, Patrick van IJzendoorn (Londen).

Tekstcorrectie

Pieter Beek

Grafisch ontwerp

Andrea Bertus / Buro Bertus

Druk

Coldset Printing Partners, Beringen Bankrekening

IBAN NL55SNSB 093 67 79 675

Distributie

T.U. Theaterfacilities Venlo MXvervoer Breda

ISSN: 2949-6535

BYBLOS: ’S WERELDS OUDSTE HAVENSTAD

Vanaf circa 3.000 v.C. speelde de stad Byblos een hoofdrol in het Middellandse Zeegebied en het Midden-Oosten als eerste internationale zeehaven ter wereld, vooral te danken aan de handel in kostbaar cederhout. Egyptenaren, Assyriërs, Babyloniërs, Feniciërs, Grieken en Romeinen lieten er hun sporen na.

De tentoonstelling Byblos, ’s Werelds oudste havenstad in het Rijksmuseum van Oudheden presenteert zo’n 500 unieke stukken uit o.a. het Nationaal Museum van Beiroet en tal van andere internationale topmusea, die getuigen van deze archeologische en culturele rijkdom. Hoogtepunten vormen de bronzen beelden van goden, krijgers en dieren, en de rijk versierde wapens en sieraden, die zijn gevonden in de koningsgraven en tempels van Byblos.

Een hoofdrol is weggelegd voor de koningen, mythologische helden en gelukszoekers die Byblos bezochten en bewoonden, in het bijzonder voor de godin ‘Dame van Byblos’ en de bijzondere banden met de farao’s van Egypte.

De overlevering wil dat de Egyptische godin Isis haar overleden geliefde Osiris in Byblos weer tot leven wekte. Dat alles wordt gepresenteerd in een adembenemend tentoonstellingsdecor waarin de antieke stad die door de UNESCO gecatalogeerd werd als World Heritage Site, werkelijk tot leven komt.

Byblos is de vierde expositie in de reeks van het Rijksmuseum van Oudheden over belangrijke steden uit de Oudheid. Eerder waren Petra (2013-2014), Carthago (2014-2015) en Nineveh (2017-2018) publiekstrekkers in Leiden.

Byblos, ’s Werelds oudste havenstad, t/m 12 maart in Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Gratis audiotour beschikbaar in het Nederlands en het Engels. Voor meer info over de expositie, rondleidingen, lezingen en (kinder-) activiteiten kijk op rmo.nl/byblos

Een nieuwe expositie in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden vertelt het verhaal over een eenvoudige vissersdorp dat vanaf 6.500 v.C. uitgroeide tot een welvarende stad en de eerste internationale zeehaven ter wereld.

Byblos-figurines,

Rijksmuseum van Oudheden, Leiden. foto Arie de Leeuw

Architectuur, design&mode

ANTWERPEN

> The making of. Tentoonstelling over de grootste renovatie uit de geschiedenis van het KMSKA. T/m 3 september 2023 in het KMSKA. kmska.be

DEN BOSCH

> A Digital Nature. Selectie van animaties met als thema de digitale natuur. Process – Design Drawings from the Rijksmuseum Verzameling van bijzondere ontwerptekeningen uit de collectie van het Rijksmuseum. T/m 8 januari. Screenwear – Exploring digital fashion. Over de digitalisering van mode. T/m 26 februari in het Design Museum. designmuseum.nl

EINDHOVEN

> Rethinking Plastic. Anders ontwerpen met ’s werelds meest verguisde materiaal. T/m 31 december in Yksi Expo- ruimte Square. yksiexpo.nl

GENK

> Architecture for the People

Over het werk en de praktijk van de vooraanstaande architect Balkrishna Doshi uit India. T/m 6 november in C-Mine. c-mine.be

HASSELT

> Composite Presence. In Z33 legt een levensgrote maquette van vijftig gebouwen de wrijving tussen stad en architectuur bloot. T/m 12 februari in Z33. z33.be

HEERLEN

> Tentoonstelling Euregionale Architectuurprijs. Ontwerpen van alle genomineerden. T/m 4 november in Schunck. schunck.nl

HORST

> Langs geborduurde wegen Traditionele streekdrachten uit Zuidwest-China. T/m 30 december in Museum de Kantfabriek. museumdekantfabriek.nl

KERKRADE

> Innovatiegalerij. Eigentijdse, circulaire ontwerpen uit de provincie Limburg. Stad in de steigers Kinderen leren aan de hand van

Bosch.

bijzondere (bouw)projecten van IBA Parkstad spelenderwijs wat er komt kijken bij het bouwen van een stad. T/m 31 december in Discovery Museum. discoverymuseum.nl

MAASTRICHT

> Het Romeins Museum. Lezing van Dirk Jan Postel (Kraaijvanger Architects) het nieuwe Romeins Museum in Heerlen. Op 2 november om 17.30 uur. De Blauwe Loper. Lezing van Franz Ziegler over stadsontwikkeling in de Maastrichtste wijk Mariaberg. Op 9 november om 17.30 uur. De Ligne Lezing van landschapsarchitect Lodewijn Baljon over de nieuwe parkachtige buitenrand van het stadscentrum van Sittard. Op 17 november om 17.30 uur. Reis Bureau Europa. Bureau Europa zet een spotlicht op de reizende mens, van het stille reflecteren thuis tot de drukte van massatoerisme. T/m 22 november in Bureau Europa. bureau-europa.nl

SITTARD

> KwANT. Jonge ontwerpers laten zich inspireren door kant. T/m 22 januari in De Domijnen. dedomijnen.nl

Beeldende kunst

ANTWERPEN

> Museum in Beweging Tentoonstelling geïnspireerd op de renovaties van het KMSKA en straks ook het M KHA. T/m 8 januari in M KHA. mukha.be

> Michel Seuphor. 57 leemtetekeningen met horizontale lijnen van de Antwerpse kunstenaar Michel Seuphor. T/m 8 januari. Kosmorama. Ives Maes schept via de wereldtentoonstellingen een beeld van ’s werelds grootste

toekomstverwachtingen. T/m 3 september in het KMSKA. kmska.be

> Augustine in liefde en leed Tekeningen die Eugeen Van Mieghem maakte van zijn jonge vrouw en muze, Augustine Pautre. T/m 16 januari in Museum De Reede. museum-dereede.be

ARNHEM

> Van links naar rechts. Een nieuwe kijk op een eeuw neorealisme. T/m 23 november. Tenminste houdbaar tot. Verschillende manieren waarop kunstenaars vanaf de 17de eeuw tot nu de natuur verbeelden. T/m 9 januari. Open Met deze tentoonstelling geeft Museum Arnhem een impuls aan de educatieve traditie die door Pierre Janssen is gestart. T/m 1 januari 2024 in Museum Arnhem. museumarnhem.nl

BERG AAN DE MAAS

> Natuur Inspiraties. Met Janus

Berkenbomen van Emile Van Doren, te zien in het Emile Van Dorenmuseum in Genk.

Metsaars, José op ten Berg en Uwe Poth. T/m 13 november in Galerie JoLi. galeriejoli.nl

BREDA

> Nachtvlucht. Een ode aan de duisternis van Pieter Laurens Mol. T/m 13 november. TJ-II. Nieuwe houten sculptuur van Rick van Meel op de binnenplaats van het museum, geïnspireerd op de kernfusiereactor TJ-II in Spanje. Respire en Vrijheidsboom. Nieuw werk van kunstenaar Jennifer Tee in Stedelijk Museum Breda en Park Valkenberg. Razende Stilstand Werk uit de museumcollectie, aangevuld met nieuwe aanwinsten en bruiklenen van hedendaagse kunstenaars. T/m 13 november in Stedelijk Museum Breda. stedelijkmuseumbreda.nl

DEN BOSCH

> Brabantse Nieuwe. Geschilderde dromen van Remy Neumann

(Geleen, 1988) laten zien wat er woelt in het onderbewuste. T/m 15 januari. Labour of Love. Soloexpositie van de Belgische kunstenaar Wim Delvoye. Van 29 oktober t/m 29 januari in Het Noordbrabants Museum. hetnoordbrabantsmuseum.nl

> Van binnen naar buiten, van buiten naar binnen. Koen Kievits keert met zijn video’s, foto’s en installaties de definitie van ‘beeld’ binnenstebuiten. T/m 27 november in de Willem Twee Kunstruimte. willem-twee.nl

> Christo en Jeanne-Claude, kunstwerken uit de Verzameling Würth. 34 kunstwerken uit de Verzameling Würth vanaf 1958 tot en met het laatste project L’Arc de Triomphe, Wrapped. T/m 5 maart in de Kunstlocatie Würth ’s-Hertogenbosch. wurth.nl/kunstlocatie

Een gezegend huis

Vorige week werd aangebeld door een, naar ik zo inschat, elfjarig meisje met een mapje en pen in haar hand. Zonder mij aan te kijken polste ze mijn interesse in kinderpostzegels. Daardoor zouden andere kinderen het beter krijgen. Ik heb nog altijd iets met postzegels, ik wilde haar inzet belonen, en kinderen een betere toekomst geven, daar kon ik echt geen nee tegen zeggen. Na al mijn gegevens met deze jongedame vastgelegd te hebben op haar formulier inclusief extra donatie, kreeg ik een warme lach, een dankjewel en een sticker voor op de deur.

KwANT, jonge ontwerpers en de eigen collectie

Vijf (jonge) ontwerpers van het Maastricht Institute of Arts hebben zich laten inspireren door de collectie van Erfgoedcentrum De Domijnen in Sittard. Door te kijken naar de vorm, schoonheid of techniek van de stukken hebben zij nieuw werk gemaakt. Zo blazen zij het oude kant weer nieuw leven in.

Van delicate kraagjes en snoezige babymutsjes tot rijke trouwjurken en omslagdoeken: laat je betoveren door de pracht van de patronen en de ambacht van het kant, en ontdek de geschiedenis van dit luxe weefsel.

KwANT, t/m 22 januari in Erfgoedcentrum De Domijnen in Sittard.

Di t/m zo van 11.00-17.00 uur. dedomijnen.nl

De sticker op de deur was een afschrikmiddel

Afgelopen zomer waren we in Duitsland. We zaten op een terras en keken uit op een oud vakwerkhuis. Boven de voordeur stond een met krijt aangebrachte code van getallen en cijfers, wellicht hebt u ze ook wel eens gezien? Een ‘C’, een ‘M’, een ‘B’, voorafgegaan door ‘20’ en ‘21’ erachter. Ertussen plusjes en sterretjes. We fantaseerden wat die code zou kunnen betekenen. Zou er een gasleiding twintig meter uit de hoek liggen? Wij hadden vroeger toch ook van die plaatjes op ons huis? Het was al laat in de middag en de Frankische wijn gaf ons geen antwoord op onze vraag.

Het plakken van de kinderpostzegel sticker op onze deur bracht me terug bij deze onbeantwoorde vraag. Zuckerbergs dictionaire en een schrijver met alias ‘Snow70’ brachten antwoord. In Duitsland en Oostenrijk trekken kinderen met Driekoningen langs huizen, zingen een lied en halen zo geld op voor een goed doel. De gulle gever krijgt de code boven de deur. De cijfers staan voor het jaar. De plus voor een kruis, en de letters voor de drie koningen Casper, Melchior en Balthazar. Echter ook voor ‘Christus Mansionem Benedicat’, ‘Christus zegene dit huis’. Het geven van geld voor een goed doel brengt volgens de overlevering voorspoed aan het huis en hun bewoners.

Vroeger zag ik de sticker van de kinderpostzegels vooral als afschrikmiddel. ‘Hier is al iemand geweest.’ Vandaag zie ik de sticker als symbool. Een symbool dat zegt hoe gezegend wij zijn om anderen te kunnen en mogen helpen.

HANS GUBBELS

TIMO DE RIJK, DIRECTEUR VAN HET DESIGN MUSEUM DEN BOSCH, EN HANS GUBBELS, DIRECTEUR VAN DISCOVERY MUSEUM KERKRADE, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT OVER DESIGN EN ANDERE ZAKEN.

Laura Knipsael

DEURNE

> Topvrouwen! Een ode aan vrouwelijke kunstenaars en muzen uit de collectie van De Wieger. T/m 31 december. In de Ateliers: Jeanny van Lieshout. Centraal staat haar Women’s Lib Army, een kunstwerk van vrouwenportretten dat sinds 2012 groeiende is. T/m 15 januari. Vrouwenpalet 1900-1950 haar kunst, haar verhaal. Ruim 100 werken van 24 vooruitstrevende Nederlandse vrouwelijke kunstenaars. T/m 20 november in Museum de Wieger. dewieger.nl

EINDHOVEN

> De Collectie is... Privéverzameling van Lidewij Edelkoort. T/m 6 november. Dwarsverbinding Eerste Europese solotentoonstelling van Richard Bell, een activistische Australische kunstenaar. T/m 4 december. Temitayo Ogunbiyi. De in Nigeria woonachtige kunstenaar realiseert een speellandschap van golvende vormen bestaande uit gebogen staal. T/m 10 september. Dwarsverbanden Doorlopende collectiepresentatie die alle zintuigen prikkelt. T/m 1 juli 2024 in het Van Abbemuseum. vanabbemuseum.nl

> Eyecatchers - Philips Graphic Art 1910 - 1965. Origineel drukwerk en voorstudies. T/m 30 november in het Philips Museum. philips-museum.com

> Rewinding Internationalism

- Scènes van de jaren 90. Ruim 40 kunstenaars, onderzoekers en collectieven belichten in tien losse scènes verschillende perspectieven op het internationalisme. Van 19 november t/m 30 april in het Van Abbemuseum. vanabbemuseum.nl

GENK

> Droomland. Nieuwe monumentale creatie van Maria Zolamian. T/m 11 december. Ado Hamelryck. Hamelrycks kenmerkende ‘zwarter dan zwart’-

werken. Van 24 november t/m 1 december in C-Mine. c-mine.be

> Labiomista. Diverse exposities in het door Koen Vanmechelen vormgegeven kunstenpark. T/m 6 november bij Labiomista. Open Studio dag op 6 oktober. labiomista.be

> Over Bomen en Bossen Historische schilderijen van bomen en bossen, van een eenzame berkenboom langs de vijvers tot de aangeplante, geneeskrachtige

dennenbossen. T/m 19 februari in het Emile Van Dorenmuseum. emilevandorenmuseum.be

GENNEP

> Antwoord. Solo-expositie van Ellie Munten met schilderkunst, ruimtelijk werk, installaties en fotografie. T/m 11 december in Museum Het Petershuis. elliemunten.com

HASSELT

> Fluid Grammars. Eerste solotentoonstelling van Elias Ghekiere (Hasselt, 1991). T/m 8 januari. Fitting In. Groepsten toonstelling met als rode draad de steeds meerstemmiger wordende wereld. T/m 26 februari in Z33. z33.be

HEERLEN

> Parkstad Limburg Prijs 2022 Werk van de genomineerden. Uitreiking op 30 oktober. Expositie t/m 15 januari in Schunck. schunck.nl

> Furkart ephemera Tentoonstelling over de artistieke ingrepen die tussen 1983 en 1996 elke zomer bij de Zwitserse Furka bergpas plaatsvonden. Van 3 november t/m 4 december bij Schaesbergweg 58 in Heerlen. greylightprojects.org

HELMOND

> Andrei Roiter – Now. Roiters intuïtieve en associatieve werk gaat zowel over kunst als de

Werk van Mischa Doorenweerd, één van de acht kunstenaars in de expositie Wat er gebeurt wanneer er niets gebeurt in De Cacaofabriek in Helmond.

Tree of Life (2022) van Mark Dion, onderdeel van het project Kunst aan de Maas in de Belgisch-Limburgse Maasvallei. foto Boumediene Belbachir

universele menselijke conditie. T/m 26 maart in Kunsthal Helmond. museumhelmond.nl

> Wat er gebeurt wanneer er niets gebeurt. Collectief Zuiver en kunsthistoricus Manus Groenen brengen acht kunstenaars bij elkaar die oog hebben voor het bijzondere in het alledaagse. T/m 27 november in De Cacaofabriek. cacaofabriek.nl/expo

LANAKEN

> Kunst aan de Maas. Groeiend kunstenproject in de BelgischLimburgse Maasvallei, met als eerste blijvende werk Tree of Life van Mark Dion. Bereikbaar via wandelgebied Oud-Rekem. kunstaandemaas.be

LEUDAL

> Scherven. Maria Stams bouwt beelden op basis van scherven en fragmenten. T/m 27 november in de Missiekapel. missiekapel.nl

MAASMECHELEN

> Actus Tragicus. Folkert de Jong presenteert een theatrale installatie geïnspireerd op De strijd tussen Vasten en Vastenavond van Pieter Bruegel de Oude. T/m 12 november in het Cultuurcentrum. ccmaasmechelen.be

MAASTRICHT

> Kolkata: Run in the Alley Groepstentoonstelling door makers uit Nederland en India over Kolkata, India. T/m 13 november in Marres, Huis voor Hedendaagse Cultuur. marres.org

> The Studio #6: Gladys Zeevaarders & Sophie Johns. De kunstenaars doen verslag van de recente ontwikkelingen in hun werk. T/m 27 november. Beating Around the Bush #7: Vals Plat. Vormen van schilderkunst in en rond de collectie van het Bonnefanten. T/m 8 januari. Raul Marroquin. Tentoonstelling over de Colombiaan Marroquin, die in de jaren zeventig een centrale rol speelde binnen de Maastrichtse kunstwereld. T/m 26 maart in Bonnefanten. bonnefanten.nl

MIDDELBURG

> Façade 2022. Veertien kunstenaars gebruiken de stad Middelburg als een integraal onderdeel van hun installaties. T/m 6 november op diverse locaties. facade2022.nl

NOORBEEK

> SprinGaRT. Met onder meer Hella Van H Hof, Marcel Willems, Hans Keuls, Wim Mestriner, Gerrie Severens en Theo Lenssen. T/m 4 december in Beeldentuin galerie Mestriner. beeldentuingaleriemestriner.nl

SITTARD

> Autopia. Olaf Mooij maakt kunst over onze relatie met de auto. Van 13 november t/m 2 april in De Domijnen. dedomijnen.nl

TEGELEN

> Piet Stockmans. Zestig jaar passie voor kunst en porselein. T/m 15 januari in Keramiekcentrum Tiendschuur. tiendschuur.net

TILBURG

> Promising II. Expo t.g.v. 15-jarig jubileum Kunstpodium T dat net afgestudeerde kunstenaars samenbrengt met gevestigde collega’s. Van 5 november t/m 18 december in PARK. park013.nl

TURNHOUT

> Oude wijn/nieuwe zakken. 50 jaar de Warande, 50 jaar hedendaagse kunst met beloften voor de toekomst. T/m 29 januari in de Warande. warande.be

VALKENBURG

> Ontmoeting met Rob Graafland Lezing door Monique Dickhaut. Op 6 november om 11.00 uur. Vrijdom Expositie van het kunstenaarsduo Maria Verstappen en Monique Lipsch. T/m 8 januari. Romantiek van het boerenleven. Expositie van Rob Brouwers en Jacques Vonk. Rob Graafland - pionier van het Limburgse schildersleven Vijftig schilderijen en aquarellen die de artistieke evolutie van de Maastrichtse schilder schetsen. T/m 22 januari in Museum Valkenburg. museumvalkenburg.nl

VENLO

> Herfstexpositie. Met zeven kunstenaars van de Limburgse Kunstkring. T/m 4 december in Zorgcentrum D’n Horstgraaf. limburgsekunstkring.nl

> Melle – Schilder van een andere werkelijkheid. Grote overzichtstentoonstelling van Melle Oldeboerrigter (1908-1976), ook

STIJN HUIJTS, DIRECTEUR BONNEFANTENMUSEUM

MAASTRICHT, EN DINGEMAN KUILMAN, DIRECTEUR STEDELIJK MUSEUM BREDA, SCHRIJVEN HIER BIJ TOERBEURT

OVER BEELDENDE KUNSTEN EN ANDERE ZAKEN.

Koloniaal verleden

Het zit er aan te komen: elke stad, buurt of dorp zijn eigen slavernijmonument. Rotterdam, Middelburg en sinds deze zomer ook Tilburg hebben er een, Amsterdam heeft er zelfs al twee. Ook in andere steden ontspruiten initiatieven. Het slavernijmonument is de hedendaagse versie van het verzetsmonument. Onder verwijzing naar het verleden vertolkt het een actuele boodschap: de collectieve schuld aan slavernij en kolonialisme als oproep tot gelijkheid en verbondenheid. Hoe kwam het Tilburgse slavernijmonument tot stand? Het college stelde eerst een cultureel diverse selectiecommissie samen. Dit gezelschap vroeg drie kunstenaars om een ontwerp te maken voor ‘een hedendaags kunstwerk dat hoopvol, toekomstgericht en verbindend is maar ook vertelt over gevangenschap en lijden’. Het winnende ontwerp bestaat uit een meisje van kleur dat op twee verbroken schakels van een grote ketting zit. Bij de onthulling zei burgemeester Weterings: ‘We willen de rol van Tilburg in de slavernij onderzoeken en nagaan hoe de stad verweven was met koloniale gebieden en de koloniale handel.’

Het siert de inwoners van Tilburg dat ze willen weten welke rol de stad speelde in het nationale slavernijverleden. Maar laat ik ze alvast geruststellen: het loopt daarmee wel los. Symbolisch, praktisch of bestuurlijk – de Brabantse steden hadden in die tijd weinig te vertellen. Toen de Nederlandse Republiek het beleg op de boterham verdiende met slavernij was Noord-Brabant als Generaliteitsland zelf een kolonie. In Tilburg draaide het om één regentenfamilie die een koffieplantage bezat in Suriname. Alleen een straatnaam herinnert nog aan haar bestaan.

Op een historisch fundament kun je in de meeste Brabantse steden geen slavernijmonumenten bouwen. Daarvoor moet je onderdeel willen worden van de vaderlandse geschiedenis zoals die twee eeuwen geleden is bedacht en opgeschreven. Maar dat is ook de geschiedenis waarin het zuidelijke perspectief nauwelijks aan bod komt. Het lijkt me daarom beter om het schuldbesef over slavernij en kolonialisme – met bijbehorende excuses – aan onze noorderburen te gunnen. Dan hebben we in Noord-Brabant de handen vrij om monumenten te maken die werkelijk hoopvol en verbindend zijn.

DINGEMAN KUILMAN

Het schuldbesef kunnen we aan onze noorderburen gunnen

weleens ‘de Amsterdamse Jeroen Bosch’ genoemd. T/m 26 februari in Museum van Bommel van Dam. vanbommelvandam.nl

> Mystiek. Oude religieuze kunst uit de collectie van het Limburgs Museum in dialoog met het werk van o.a. Ted Noten en Rineke Dijkstra. T/m 9 maart in het Limburgs Museum. limburgsmuseum.nl

WIJLRE

> Trouble wandering (to eternity). Groepsexpositie over de relatie tussen mens en natuur. T/m 8 januari in Kasteel Wijlre. kasteelwijlre.nl



Fotografie &film

ANTWERPEN

> Aglaia Konrad. De kunstenaar ontwikkelde een ruimtelijke installatie voor de bovenste verdieping. T/m 15 januari. Recapturing Congo. Kroniek van de lange en turbulente geschiedenis van fotografie in het koloniale Congo. T/m 29 januari in het FOMU. fomu.be

EINDHOVEN

> Warm Woensel West. Kees Martens toont ontwikkeling in 30 jaar van achterbuurt tot krachtwijk in Eindhoven. Van 16 november t/m 28 januari. Portfolioreviews Benieuwd wat kenners van jouw werk vinden? Meld je aan via de website. Op 26 november om 10.00 uur in Pennings Foundation. penningsfoundation.com

HELMOND

> Walker Evans – Revisited. Werk van Walker Evans (1903-1975) en 18 hedendaagse fotografen die voortborduren op de stijl van Walker Evans, zijn onderwerpkeuze, of ‘spelen’ met zijn iconische beelden. T/m 5 maart in Kunsthal Helmond. museumhelmond.nl

MAASTRICHT

> The Perfect Eye. Eerste overzichtstentoonstelling van fotograaf Werner Mantz, met meer dan 300 beelden. T/m 26 februari in Bonnefanten. bonnefanten.nl

> No Access. Videokunst tentoonstelling met 21 bijdragen over grensconflicten en migratie, in een voormalig ondergronds NAVO-hoofdkwartier. T/m 13 november in de Cannerberg. viewmaster-projects.com

> Portretten van hier. Frans Grummer maakte 4000 portretten van mensen uit Maastricht en verre omstreken tussen 1955 en 1965. Van 12 t/m 16 november in Centre Céramique. centreceramique.nl

MONSCHAU

> Berlin – Venedig – Monschau. Illusionen. Fotografische portretten van de drie steden door Katharina

Fotografie van Antoine Freitas in de expositie Recapturing Congo in het Fotomuseum in Antwerpen. Museum Rietberg Collection. © Suzanne Freitas

John, aangevuld met teksten en geluidsopnamen van Ulrich Tukur. Early Work van René Groebli Klassiekers uit de straatfotografie, van o.a. Robert Capa, Eve Arnold, Leonard Freed, Giséle Freud en Saul Leiter. T/m 18 december in Fotografie-Forum. kuk-monschau.de

TONGEREN

> Imperium Romanum. Het Romeinse rijk door de lens van fotograaf Alfred Seiland. T/m 15 januari in het Gallo-Romeins Museum. galloromeinsmuseum.be



Dans, muziek &toneel

BEEK

> Componistendag: César Franck en leerlingen. Met Ensemble Oxalys. Op 6 november om 11.00 uur in ASTA Theater. festivalvocallis.nl

BREDA

> Bach & zonen, voor eeuwig jong. Muziekverhaal met pianisten Jetje van Wijk en Anna Ivanova.

Op 15 november om 15.00 uur in Mariëndal en op 17 november om

20.15 uur in Concertzaal Nieuwe Veste. De Stravinsky familie… van Russische aristocratie tot vuur en vlam. Muziekverhaal over meerdere generaties Stravinsky door pianiste Jetje van Wijk en celliste Astrid Schijns. Op 17 november om 15.00 uur en op 19 november om 20.15 uur in Concertzaal Nieuwe Veste. Literatuur & Muziek, het fascinerende boek: Anna Karenina

van Leo Tolstoi. Met Astrid Schijns op cello, Jetje van Wijk op piano en verteller Floris van der Pol. Op 12 december om 15.00 uur in Concertzaal Nieuwe Veste. Phantasia met o.a. de Fantasie in f klein voor vier handen van Franz Schubert. Muziekverhaal waarin fantasie belicht wordt. Op 18 december om 15.30 uur in Mariëndal. muzieksalonspronk.nl

> Lady in the dark. Broadway-opera van Kurt Weill. Op 8 december om 20.00 uur in Chassé Theater. operazuid.nl

> Franse meesterwerken met Soustrot. O.l.v. eredirigent Marc Soustrot passeren de Eerste Symfonie van Georges Bizet en het Derde Vioolconcert van Saint-Saëns met violiste Simone Lamsma de revue. Op 19 november om 20.30 uur in Chassé Theater. philharmoniezuidnederland.nl

> Infinity Chan. Voorstelling geïnspireerd op de extreme randen van het internet. Op 11 november om 20.30 uur in Chassé Theater. hzt.nl

EINDHOVEN

> Vrijheid, zelfvertrouwen en emancipatie. Een ode aan vrouwelijke componisten, met o.a. werk van Louise Farrenc en Rozalie Hirs. Op 5 november om 20.15 uur. Franse meesterwerken met Soustrot. O.l.v. eredirigent

Marc Soustrot passeren de Eerste Symfonie van Georges Bizet en het Derde Vioolconcert van SaintSaëns met violiste Simone Lamsma de revue. Op 18 november om 20.15 uur in het Muziekgebouw. philharmoniezuidnederland.nl

> Lady in the dark. Broadway-opera van Kurt Weill. Op 22 november om 20.00 uur in het Parktheater. operazuid.nl

HEERLEN

> De geboorte van de moderne wereld - Europa’s gouden eeuw Muzikale voorstelling waarin Jan Ezendam en Ko van Dun je binnen voeren in die opwindende periode van de westerse geschiedenis. Op 13 november om 15.00 uur in Schunck. schunck.nl

> Franse meesterwerken met Soustrot. O.l.v. eredirigent Marc Soustrot passeren de Eerste Symfonie van Georges Bizet en het Derde Vioolconcert van Saint-Saëns met violiste Simone Lamsma de revue. Op 20 november om 14.00 uur in Parkstad Limburg Theaters. philharmoniezuidnederland.nl

> Lady in the dark. Broadway-opera van Kurt Weill. Op 1 december om 20.00 uur in Parkstad Limburg Theaters. operazuid.nl

> Knock-Out. Turboslapstick voorstelling vol acrobatische trucs

Het Oxalys Ensemble speelt op de componistendag rondom César Franck bij Internationaal Festival Vocallis in Beek. foto Frane Dubois

De vrouw die de honden eten gaf van Het Zuidelijk Toneel is deze maand in Nijmegen, Venlo en Veghel te zien. foto Jostijn Ligtvoet

en visuele effecten van Jakop Ahlbom Company i.s.m. ISH Dance Collective. Van 17 t/m 19 oktober in Parkstad Limburg Theaters. plt.nl

HELMOND

> Verzot Op - Tsar B. Concert. Op 17 november om 21.00 uur. Laïs Concert. Op 18 november om 20.45 uur in De Cacaofabriek. cacaofabriek.nl

> Het gras hier is groener Dansvoorstelling van Dunja Jocic. Op 25 november om 20.15 uur. Pocketopera La Traviata. Door de Nederlandse Reisopera. Op 26 november om 20.15 uur in Het Speelhuis. theaterspeelhuis.nl

MAASMECHELEN

> Grof Geschud. In de veelvuldig

gelauwerde comedy voorstelling Broeden volgen we het relaas van de scheiding van het duo Lander Severins en Myrthe van Velden. Op 9 november om 20.15 uur in de Schouwburg. Vloek! Theatergroep De Roovers zet de tanden in deze passionele commentaar op The American dream van Sam Shepard. Op 23 november, inleiding om 19.30 uur. 20 Years Birthmarks. Ozark Henry speelt de hoogtepunten uit zijn doorbraakplaat, denk aan Rescue, Sweet Instigator, Seaside, Word Up en Intersexual. Op 25 november om 20.15 uur in de Schouwburg. ccmaasmechelen.be

> Ad Mosam. Dé ambassadeur van de barokmuziek in Zuid-Nederland brengt met Remember Me een zinderend programma op de tonen

van Purcell, Byrd, Tomkins, Bach, e.a. Op 10 november om 20.15 uur in de Sint-Pieterskerk in Leut. ccmaasmechelen.be

MAASTRICHT

> Franse meesterwerken met Soustrot. Onder leiding van eredirigent Soustrot passeren onder meer de Eerste Symfonie van Georges Bizet en het Derde Vioolconcert van Saint-Saëns met topvioliste Simone Lamsma de revue. Op 17 november om 20.00 uur in Theater aan het Vrijthof. philharmoniezuidnederland.nl

> Lady in the dark. Broadway-opera van Kurt Weill. Op 12 november en op 11 december om 19.30 uur in Theater aan het Vrijthof. operazuid.nl

NIJMEGEN

> Infinity Chan. Voorstelling geïnspireerd op de extreme randen van het internet. Op 19 november om 20.30 uur. De vrouw die de honden eten gaf. Gebaseerd op de gelijknamige roman over Michelle Martin, van Kristien Hemmerechts. Op 3 december om 20.30 uur in LUX. hzt.nl

TILBURG

> Quatuor Bozzini. Kwartet uit Montréal brengt werk van Jürg Frey. Op 8 november om 20.30 uur. Anzû Quartet. New Yorks ensemble brengt wereldpremière van de Iraans/Nederlandse componiste Aftab Darvishi. Op 22 november om 20.30 uur in Het Cenakel. delink.nl

> Vrijheid, zelfvertrouwen en emancipatie. Een ode aan vrouwelijke componisten, met o.a. werk van Louise Farrenc en Rozalie Hirs. Op 4 november om 20.30 uur in de Schouwburg. philharmoniezuidnederland.nl

> Lady in the dark. Broadway-opera van Kurt Weill. Op 17 november om 20.15 uur in de Schouwburg. operazuid.nl

> Kroon. Maker en acteur Gillis Biesheuvel denkt na over de positie van het Nederlandse leger. Op 1 en 2 december om 20.30 uur in de Schouwburg. hzt.nl

TURNHOUT

> Eliades Ochoa. Eén van de

philharmonie zuidnederland speelt op 4 en 5 november in Tilburg en Eindhoven werk van Louise Farrenc, hier op een portret uit 1855. Louise Farrenc (1804-1875) was een succesvolle docente aan het Parijse conservatorium en een veel geachte pianiste. Op het concertprogramma staan ook de première van avatar van Rozalie Hirs dat op Farrencs werk geïnspireerd is, en het derde pianoconcert van Ludwig van Beethoven.

laatste muzikanten van de Buena Vista Social Club. Op 13 november om 15.00. Mirjam Devriendt en Alain Platel - Why we Fight? Een pakkende documentaire en zoektocht naar de wortels van geweld. Op 14 november om 20.15 uur. The Sheep Song. In deze beeldende succesvoorstelling toont FC Bergman de tragedie van de mens als fundamenteel veranderend wezen. Op 10 november om 20.15 uur en op 11 november om 21.00 uur in de Warande. warande.be

VEGHEL

> De vrouw die de honden eten gaf. Gebaseerd op de gelijknamige roman over Michelle Martin, van Kristien Hemmerechts. Op 10 november om 20.15 uur in Theater De Blauwe Kei. hzt.nl

VENLO

> De vrouw die de honden eten gaf. Gebaseerd op de gelijknamige

roman over Michelle Martin, van Kristien Hemmerechts. Op 26 november om 20.15 uur in De Maaspoort. hzt.nl

Ode aan knokfilms in het theater

Knock-Out van Jakop Ahlbom Company i.s.m. ISH Dance Collective is een turboslapstickvoorstelling vol acrobatische trucs en visuele effecten. In de uitzinnige ode aan de klassieke knokfilm buitelen de fysieke scènes over elkaar heen, als in een rollercoaster.

verhaal: Wanneer de klungelige Larry en zijn ontevreden echtgenote worden gekidnapt, wordt zijn steenrijke vader verzocht een flinke som te betalen voor hun vrijlating. Terwijl ze wachten op het losgeld ontstaan er vreemde situaties met ongenode gasten en boordevol gevechten, in een poging het geld veilig te stellen.

, van 17 t/m 19 november (uniek in Limburg)

Diversen

HEERLEN

Expoditie Euregio met de Romeinen. TV-presentator Jeroen Kramer neemt als virtuele Romeinse gids de bezoeker mee door de verschillende aspecten van het Romeinse leven. T/m 31 oktober in het Thermenmuseum. iba-parkstad.nl

KERKRADE

Expeditie. Themawerelden over gezondheid, voeding, wonen, werken en leren. Aarde theater. Spectaculaire bioscopen met een uniek zicht op onze planeet. Zeker Weten?! Ook de grootste wetenschappelijke ontdekkingen zijn ooit gestart met nieuwsgierigheid en het stellen van een vraag. Maar hoe vinden wetenschappers die antwoorden? T/m 31 december. Pop-Up Expo Einstein Telescope. Leer alles over zwaartekrachtsgolven en de mogelijke komst van de Einstein Telescope en de betekenis daarvan voor de regio. Van 1 november t/m 8 januari in Discovery Museum. discoverymuseum.nl

MAASTRICHT

> Reis Bureau Europa. Bureau Europa zet een spotlicht op de reizende mens, van het stille reflecteren thuis tot de drukte van massatoerisme. T/m 22 november in Bureau Europa. bureau-europa.nl

TEGELEN

> Demonstratie 3D-printer Op 2 november om 14.00 uur. Demonstratie kalibreerapparaat

Op 10 november om 14.00 uur. Demonstratie draaischijf. Op 27 november om 14.00 uur in Keramiekcentrum Tiendschuur. tiendschuur.net

colofon &paper

&PAPER is het service- en agendakatern van ZOUT. &PAPER bevat sponsored content en valt buiten de verantwoordelijkheid van de ZOUT-redactie.

Coördinatie en eindredactie Christiane Gronenberg

Wilt u advertorials of agendatips plaatsen? Kijk op zoutmagazine.eu/adverteren Wilt u agenda-items aanleveren? Kijk voor de voorwaarden op zoutmagazine.eu/zout-agenda

Eliades Ochoa, één van de laatste muzikanten van de Buena Vista Social Club, speelt op 13 november in de Warande in Turnhout.

ondertussen in...

het nabootsen van de mode voor volwassenen of de groeiende invloed van de luxe-industrie. — T/m 5 maart in het Mode & Kant Museum. fashionandlacemuseum.bruss

Alexandrië: vervlogen toekomsten — Aan de hand van een tweehonderdtal werken kijkt Bozar terug op de gloriejaren van de stad Alexandrië, kloppend hart van de antieke beschaving tussen de 4e eeuw v.C en de 4e eeuw n.C. Naast de stedenbouwkundige, politieke en religieuze organisatie van de stad krijgt de bezoeker een inkijk in het dagelijkse leven van de inwoners. — T/m 8 januari in Bozar. bozar.be

DEN HAAG

Balenciaga — Een eerbetoon aan de Spaanse modeontwerper Cristóbal Balenciaga (1895-1972). Het sculpturale aspect van het ontwerp was belangrijker dan de details en textuur. Balenciaga’s mode staat bekend om zijn voorkeur voor zwart. — T/m 5 maart in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl

groeide uit tot een welvarende stad en werd de eerste internationale zeehaven ter wereld. — T/m 12 maart in het Rijksmuseum van Oudheden. rmo.nl

AMSTERDAM

Golden Boy Gustav Klimt. Inspired by Van Gogh, Rodin, Matise...

— De gouden en decoratieve schilderijen en vrouwenportretten van de Oostenrijkse kunstenaar Gustav Klimt (1862-1918) zijn wereldberoemd. Maar hebben we zijn werk ook al eens in het echt gezien? Het Van Gogh Museum trakteert de bezoekers op topstukken zoals Judith en Waterslagen II — T/m 8 januari in het Van Gogh Museum. vangoghmuseum.nl

Mountains and Molehills — EYE presenteert een overzicht van Fiona Tan. Centrale thema’s in haar installaties en video’s zijn het verstrijken van de tijd en de rol van het landschap als mentale projectieruimte. — Van 2 oktober t/m 8 januari in EYE. eyefilm.nl

BERLIJN

Donatello. Erfinder der Renaissance

— Grote presentatie over Donatello (1386-1466), een van de belangrijkste Italiaanse Renaissance-meesters. Zijn werk wordt afgewisseld met die van andere kunstenaars zoals Brunelleschi, Masaccio, Andrea Mantegna, Giovanni Bellini, Raphael en Michelangelo. — T/m 8 januari in de Gemäldegalerie. smb.museum

BRUSSEL

Picasso & Abstraction — Wat is de relatie tussen Pablo Picasso’s oeuvre en de abstracte kunstgeschiedenis? De expositie tekent de slingerbeweging na die de kunstenaar maakte tussen het abstracte en het figuratieve door de decennia heen. — T/m 12 februari in KMSKB. kmskb.be

Kidorama — Met een overzicht van de kindermode van de afgelopen tweehonderd jaar vertelt Kidorama het verhaal van de plaats van het kind in de maatschappij. Hierbij komen thema’s langs als

Anni en Josef Albers — Anni Albers (1899-1994) en Josef Albers (18881976) ontmoetten elkaar 1922 in het Bauhaus waar zij doceerden tot 1933 toen zij voor het Naziregime naar Amerika vluchtten. Anni groeide uit tot één van pioniers in de moderne textielkunst, Josef werd bekend met zijn kleurenstudies in een vierkant vlak. De expositie laat ook zien welke invloed hun reizen naar Mexico, Chili en Peru op hun werk hebben gehad. — T/m 15 januari in het Kunstmuseum. kunstmuseum.nl

FRANKFURT

Gauri Gill — Buiten de stedelijke centra van India verkent kunstenaar en fotograaf Gauri Gill al meer dan twee decennia het dagelijkse leven van de plattelandsbevolking. Haar rustige, geconcentreerde beelden vertellen over schijnbaar marginale delen van de Indiase samenleving. — T/m 8 januari in Schirn. schirn.de

LEIDEN

Byblos: ‘s werelds oudste havenstad — Vanaf 3000 v.Chr. speelde Byblos (Libanon) een grote rol in het Middellandse Zeegebied en het Midden-Oosten, onder andere door de handel in cederhout. Een sinds 6500 v.Chr. bewoond vissersdorpje

LONDEN

Rosie Hastings and Hannah Quinlan — De twee kunstenaars gebruiken het traditionele medium fresco voor hedendaagse straattaferelen. Hierbij beelden ze de machtsdynamieken, sociale klassen en gezagsposities van verschillende groepen uit en onderzoeken hoe een door vrouwen gedomineerde openbare ruimte eruit zou kunnen zien. — T/m 7 mei in Tate Britain. tate.org.uk

Cézanne — ‘Met een appel zal ik Parijs versteld doen staan’, beweerde Paul Cézanne ooit. Hij zou gelijk krijgen; de innovatieve omgang van de Franse schilder met vorm en perspectief sloeg de brug van het impressionisme naar het cubisme. — T/m 12 maart in Tate Modern. tate.org.uk

METZ

Le Musée sentimental d’Eva Aeppli — De retrospectieve gewijd aan Eva Aeppli nodigt de bezoeker uit om haar textiel werk te ontdekken dat het museum als het hoogtepunt van haar kunst beschrijft. In dit ‘sentimentele museum’, geïnspireerd op dat van Daniel Spoerri in het Centre Pompidou in 1977, gaan

Gauri Gill, Untitled (33), uit de serie Acts of Appearance (sinds 2015) © Gauri Gill. Gills werk is te zien in museum Schirn in Frankfurt.

haar werken in dialoog met die van Jean Tinguely, Niki de Saint Phalle, Louise Bourgeois, Annette Messager en Sarah Lucas. — T/m 14 november in Centre Pompidou Metz. centrepompidou-metz.fr

PARIJS

Un fauve à Vienne — De schilder, schrijver en dichter Oskar Kokoschka (1886-1980) portretteerde de Weense samenleving en inspireerde, gesteund door Gustav Klimt en Adolf Loos, een nieuwe generatie kunstenaars, waaronder Egon Schiele. Een grote overzichtstentoonstelling van Kokoschka laat de bezoeker zeven decennia van zijn werk doorkruisen en zijdelings de Europese 20e eeuw, gezien vanaf zijn thuisstad Wenen. — T/m 12 februari in het Musée d’art moderne de Paris. mam.paris.fr

Femmes photographes en guerre — Het werk van acht fotografen die 75 jaar internationale conflicten tussen 1936 en 2011 hebben vastgelegd: Lee Miller, Gerda Taro, Catherine Leroy, Christine Spengler, Françoise Demulder, Susan Meiselas, Carolyn Cole en Anja Niedringhaus. — T/m 31 december in Musée de la Libération de Paris. museeliberation-leclerc-moulin.paris.fr

ROTTERDAM

Wonderful Things — De Kunsthal viert de grote verbeeldingskracht van een van ‘s werelds meest

inventieve fashion fotografen: Tim Walker (1970). Met tot in de kleinste details uitgewerkte en vaak surreële sets neemt Walker de kijker in zijn fotografie mee naar sprookjesachtige werelden. — T/m 29 januari in de Kunsthal. kunsthal.nl

The Energy Show — Over de geschiedenis van de zon en hoe ontwerpers haar benutten voor innovatieve zonne-technologie projecten. — T/m 5 maart in Het Nieuwe Instituut. hetnieuweinstituut.nl

De kunst waarvan ik het meest houd — Grote presentatie rondom cineast, fotograaf en essayist Johan van der Keuken (1938-2001). Zijn fotografie, fotoboeken en films bewegen zich tussen visuele poëzie en documentaire. — T/m 5 februari in het Nederlands Fotomuseum. nederlandsfotomuseum.nl

ROUBAIX

William Morris: Kunst is alles — William Morris (1834-1896) was één van de geestelijke vaders van de Arts & Crafts beweging aan het einde van de 19de eeuw in Engeland.

De beweging ontstond in reactie op de industrialisering en streefde naar een kunstbegrip waarin kunst en ambacht in dienst van de samenleving staan. — T/m 8 januari in La Piscine. roubaix-lapiscine.com

VENETIË

La Biennale di Venezia — ‘s Werelds grootste kunstmanifestatie staat dit jaar onder de artistieke leiding van Cecilia Alemani. Zij koos voor de hoofdtentoonstelling werk van meer dan tachtig procent vrouwelijke kunstenaars. Voor de Nederlandse inzending zorgt dit jaar Melanie Bonajo, in de Belgische paviljoen is werk van de Belgisch-Mexicaanse kunstenaar Francis Alÿs te zien. - T/m 27 november op diverse locaties. labiennale.org

WASSENAAR

Giuseppe Penone — Overzichts tentoonstelling van de Italiaanse arte-povera kunstenaar. In Penones werk staat de verbinding tussen mens en natuur centraal en hij gebruikt materialen die hij rechtstreeks uit de natuur haalt, zoals bomen, marmer en aardappelen. — T/m 29 januari in Museum Voorlinden. voorlinden.nl

Basquiat — Retrospectief van JeanMichel Basquiat (1960-1988), een kunstenaar met Afro-AmerikaansCaribische roots die in de jaren zestig met graffiti startte en vervolgens een razendsnelle carrière in de New Yorkse kunstscene doorliep. — T/m 8 januari in Albertina. albertina.at

WUPPERTAL

Fremde sind wir uns selbst — De titel van de expositie is ontleend aan een boek van Julia Kristeva. Zij stelt dat we vreemden voor elkaar zijn, én voor onszelf. Het museum onderzoekt deze stelling aan de hand van (zelf)portretten en representatie in de beeldende kunst sinds het einde van de 19e eeuw. Het put hiervoor uit zijn rijke collectie, met werk van Paula ModersohnBecker tot Zanele Muholi. — T/m 29 januari in het Von-der-HeydtMuseum. von-der-heydt-museum.de

WENEN

Gustav Klimt, Laan naar Kasteel Kammer, 1912, Belvedere, Wenen. Te zien in het Van Gogh Museum in Amsterdam.