O ntm oeten in bew eg ing Samen met ArtEZ Bachelor Docent Dans betekenis geven aan dans in de samenleving
Foto’s: David Berg
4
schrijver
TITEL
TITEL
schrijver
Wij Spelen samen Raken elkaar aan Ik pak een hand Jij leunt tegen mij Zijn been haakt in het mijne Haar hoofd leunt op jouw schouder Wij zoeken nieuwe manieren Verbonden als een ketting Samen in beweging
5
O ntm oeten in bew eg ing Ronja White & Wytske Lankester 2018-2020
INHOUD
8
INHOUD 9 12 16 17 18 22 26 30 30 31 32 33 34 34 34 35 37 38 42
Voorwoord Inleiding - Dans is van betekenis Wat vooraf ging Handleiding en aanbevelingen voor gebruik Ontmoeten in beweging Denken over dans en inclusie Verschil maken in de samenleving Voorbeelden van ontmoeten in beweging voor BaDD Danspraktijken rondom BaDD in het community werkveld Verschilmakers in het community werkveld Samenwerkingspartners van BaDD in het community werkveld Scripties van studenten BaDD over dans in het community werkveld Verdieping - Achtergronddocumenten Bachelor Docent Dans - Ter verdieping online - Ter verdieping offline Samenvatting discussie community werkveld Next Move conferentie mei 2018 Samenvatting dialoog BaDD studenten over de artist-educator in dans 7 februari 2019 Bronnen
VOORWOORD
Netty van den Bosch
Voorwoord Voor u ligt een inventarisatie van observaties, gespreksverslagen, vragen en gedachten voortkomend uit discussies en dialoog rondom de betekenis van inclusie in de dans voor ons onderwijs. De inzichten uit Next Move (2015-2018) en de herziening van het competentieprofiel van de HBO Docent Dans (2018) maakten dat wij als ArtEZ Bachelor Docent Dans (BaDD) behoefte hadden aan een inhoudelijke afweging en praktische vertaalslag van het begrip inclusie. In samenwerking met Adriaan Luteijn, artistiek manager van Introdans Interactie en pionier op het gebied van dans en inclusie, stelden wij de destijds in ontwikkeling zijnde module ‘Dans in de Maatschappij’ (DIM) ter beschikking ten behoeve van de verrijking van ons curriculum op dit thema. Directe betrokkenen vanuit BaDD waren Margreet Luitwieler als jaarcoördinator en Cecile van de Berk, docent DIM. Ronja White, alumnus BaDD, nam de uitdaging aan dit onderzoek vorm te geven. De opdracht aan Ronja was de betekenis van inclusie voor ons beroep zodanig te onderbouwen dat studenten een onderbouwde profielkeuze konden maken. Op basis daarvan konden dan eventueel aanvullingen en of aanpassingen in het curriculum gedaan worden. Allereerst verdiepte Ronja zich in het begrip ‘inclusie’ en interviewde en observeerde ze experts die met inclusie en diversiteit in het dansveld werkzaam zijn. Ook organiseerde ze dialoogsessies met studenten, docenten en collegae van de opleiding, betrokken partijen rondom DIM en diverse zorginstellingen. Daarin haalde ze ideeën op over inclusie in onze sector in relatie tot de beroepsontwikkeling van de dansdocent. In 2019 werd Ronja plotseling ziek. Ze overleed op 7 oktober in datzelfde jaar. Ze wordt enorm gemist. Om eer te doen aan Ronja’s opgeleverde werk en het verlies enigszins vorm te geven, zijn we op zoek gegaan naar iemand die een ‘strik’ kon leggen om de inmiddels verzamelde informatie. Wytske Lankester diende zich als bijna vanzelfsprekend aan. Wytske werkt bij de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen
(HAN) als docent, onderwijsontwikkelaar en onderzoeker op het gebied van sociaalartistiek werken. Zij is initiatiefnemer van het Reisgezelschap; een netwerk van partners uit de domeinen zorg&welzijn en kunst&cultuur die met elkaar optrekken in het creëren van sociaal-artistieke verbindingen. Vanuit dat netwerk is zij een direct betrokken collega in het sociaal-artistieke domein. Wytske heeft inhoudelijk bijgedragen door lijn aan te brengen in de opgehaalde informatie, met als doel de dialoog voort te zetten. Met andere woorden, dit document is een tussenstap op weg naar de gewenste onderbouwing van het thema inclusie binnen ons prachtige curriculum en betekenisvolle beroep. Rest mij mijn welgemeende DANK te betuigen aan alle collegae, studenten, alumni en betrokkenen van de opleiding die inhoudelijk aan deze publicatie hebben bijgedragen. Waardevol onderwijs ontwikkelen doe je in gezamenlijkheid en dankzij deze artistieke initiatieven en inhoudelijke feedback, bouwen wij aan de BaDD missie ‘Iedereen kan dansen en dans is voor iedereen toegankelijk’. In het bijzonder ook DANK aan Adriaan Luteijn voor het genereus delen van je kennis, netwerk en artistieke visie. Onze samenwerking waardeer ik ontzettend! We hebben stappen gezet en hopelijk gaan er nog velen volgen. In een periode waarin het moeilijk wordt heb je helden nodig. Moedige mensen die oog hebben voor wat er gebeurt en visie hebben hoe daaruit te komen. Wytske is zo’n held. Dankzij haar gedrevenheid op het thema inclusie en moedige aanpak in een emotionele periode ligt er nu een handzaam document waar wij als opleiding in gezamenlijkheid met het veld verder mee kunnen. Wytske, DANK!
Netty van den Bosch Hoofd ArtEZ Bachelor Docent Dans n.vandenbosch@artez.nl
9
10
Foto: Jan Oehlen
schrijver
TITEL
“ Het is bijzonder om te dansen op basis van aanvoelen, elkaar energie geven, vertrouwen en overgave. Om meegenomen te worden door de muziek en de mensen. Om te dansen zonder te denken, samen iets neer te zetten, samen te zijn. Ik heb echt heel veel geleerd en ben voor mijn gevoel veel losser gaan bewegen en dansen. Ik ben meer gaan experimenteren, heb nieuwe vormen van bewegen voor mezelf ontdekt en ik ben ook veel beter in mijn vel gaan zitten.” Juul Claassen, 15 jaar
“ Ik wist dat ik veiligheid nodig had, een opbouwende, niet-veroordelende, zachte omgeving waar wel gewerkt kan worden. Het bleek een herontdekking te worden van wat dans voor mij betekent! Deze keer bleek dans mij een herintroductie te geven in de kunst van het ontmoeten. Hoe puur is het om een kind, een jongvolwassenen en volwassene te ontmoeten in de vrije dans-ruimte! De inspiratie die dat opleverde, bleek enorm. Een verrijking van mijn dansontwikkeling, maar zeker ook als mens!” Marloes Frickel, 50 jaar
i s s n a D van s i n e k e t e b
INLEIDING
Wytske Lankester
13
Inleiding Dans betekent veel in het leven van Juul en Marloes. Ze spelen samen, maken contact, hebben plezier, leren over zichzelf, de ander, danstechnieken, expressiemogelijkheden, de (draag)kracht van een lichaam en de energie die een gezamenlijke prestatie oplevert. Juul en Marloes zijn onderdeel van Aard; een danstheatergezelschap van mensen tussen de 7 en 53 die volgens de website ‘noch kind noch volwassen zijn’. Het gezelschap is opgericht door Lotte Giezen en Heleen van der West, alumni van de Bachelor Docent Dans (BaDD) van ArtEZ. Zij vinden het belangrijk dat mensen door improvisatie en contactimprovisatie meer bewust worden van zichzelf en tegelijk van de ander. Dat draagt volgens hen bij aan gevoel van gelijkwaardigheid, erbij horen en verbondenheid. In het afgelopen jaar werd danstheater Aard net als zoveel gezelschappen door corona gedwongen te zoeken naar andere manieren van werken. In deze video is te zien hoe de dansers van Aard op afstand toch met elkaar repeteerden en vertelden wat het dansen voor hen betekent. Op pagina 30 zijn nog meer videovoorbeelden te vinden van ontmoeten in beweging. In een onbekende werkelijkheid, met nog niet gebaande paden en een onzekere toekomst op allerlei fronten, is de rol van de kunst en kunstenaars onmiskenbaar groot. Dat is in deze tijd van corona meer dan eens duidelijk geworden. Lotte, Heleen en alle andere verschilmakers die te vinden zijn op pagina 31, zijn voorbeelden van kunstenaars die door hun verbeeldingskracht het vermogen hebben om in chaotische omstandigheden structuur te scheppen, inzichten te geven, troost te bieden, mensen een stem te geven en verhalen te vertellen. Het zijn kleine en intieme verhalen voor het raam van een verzorgingshuis, in ziekenhuizen wereldwijd door het uitvoeren van dezelfde choreografie en verhalen als groots en radicaal protestgeluid. Het spelen met de verbeelding kan mensen meenemen naar een
nieuwe, andere wereld. Een wereld die we nu nog niet kennen, maar die opnieuw gebouwd of - in ieder geval deels - verbouwd moet worden. Kunst – en daarbinnen dans - draagt zo op allerlei manieren bij aan de kwaliteit van leven van mensen in (soms kwetsbare) omstandigheden omdat het op verschillende manieren een betekenisgevende waarde herbergt (LANKESTER, 2019). Volgens Erik Jansen (2018) gaat het bij het vaststellen van de waarde van kunst niet per se over ‘alleen voor de kunst’ of ‘doel versus middel’ of ‘verbaal versus non-verbaal’, maar het gaat vooral over de betekenis van kunst in het leven van mensen. Jansen maakt een onderscheid in verschillende waarden van kunst en komt daarbij tot een driedeling: — Instrumentele waarde – externe waarde; iets van waarde verkregen door gebruik te maken van creatieve methoden en technieken (bijvoorbeeld economisch gewin of prestaties) — Constructieve waarde – betekenisgevende (socio-epistemische) waarde, waarin de kunst zowel een uitdrukking van concepten als van sociale verhoudingen vormt — I ntrinsieke waarde – kunst als waardevol in zichzelf; kunst en creativiteit als aspect van de menselijke aard (JANSEN, 2018) Deze publicatie neemt als uitgangspunt dat dans, alhoewel soms ook doel of middel, in ieder geval van betekenis is. Dans is van betekenis.
p l int er en
k buk
en
ligg
en
en
aa
nr
ak
ha te
re
n
uitzet
sc
n
da n se
te n
bouwen
Marco B
indrukken
n klimme n
g r oo ven
n lle sp i t t ba e n de l e t e n n e s t p u r te n wis n t g iere az e n optillen stuiven r
wr
e ing
en ke n
schoppen uitbla
sp
ri
g r az e n
huppelen
drammen
struikelen
koprollen
s ta a n
re
en
n ine
er leggen
de
n
en
ele kk
ellen ver s n kruip
zen
en
n age n
a op bl
nt
en
uitw aaien
bev rie z
r tr
trippele
rollen s liden
ht
zit
en elt sm
e
golven w ap p
inzakken
ib b er en gl
ve
n
bla zen
tik
w e n ke n s t o e i
v lo
vouwen op
n
oi en
ve c
zen en
Gerdien Jansen
en buig
n
belen
bewijze
stoppen hangen tijgeren
a
Peter Michielsen
wringen
benoemen
hoppen s laan
verwijzen
en
aien
r te md ga
David Berg
n ipe s lu
leunen rennen
kr a b b en
ll
tr i en
bonken schu dd
trappelen
p en s ta m dr a
inst o
v r ee
w ie
sc h a at s
DaniĂŤlle Corbijn
r en e dd
nadere
r e i ke n duwen
vliegen
en ke n n
ien zwaa
angoan ver schr
inkakken en
p beroe
ont
n
fla
en a ll
v
en g n ri
sp
rollen
omarmen
los laten vastpakken
ne n
op e
en
ze
n
bo
on
n
de r s t r
ge tij
da l en
n
n ze
n
rij
en
ek
ke
ui ve n
wijz
en
omlijne en
n le
ep
ite bu
n
r ke
r en
en
hink
str o
en mpel
n
r
v
e tw
br
omfloersen
omgooien
l he
n
r
en
e har ken v
ien
en
n
len aa
om
zag
k ra b be
s c hi jn
er e bb
e ijn dw
er
g li
en
ver
zitt
s t u ite r e k n se n zw kr em men u ipe n s l i n g er en
onder dompel
voeg
krioele knielen ngen pva n o moedigen frutten h lifte ont ieren te n n zw nzet stompe uitee aien en g ra
elen
hameren
n gooien strekke
stoten
Solange Hendrikse
verwon
swinge
n
Boer
n uwe
en t il l
d
vervagen
vallen itten om
afweren
Michèle Giebing
ver
sprinten
ne n
do
n
un
z oe
en
en aantrekk
e ev org
e st
in
rompelen
kl
Robert Benschop
lach en
on tz i en mu bla i l ko ffe rve n n pr on tz
n lijden e ne drijven g o r n e v tg zwe on n n vloeren ins lik e t ke n w e k ke lui n en e s k t c t e w e
tra
k op
en
echt z et t e
a
wieg
en kk
de
bu ige
n
k zwal snijden
en
en n barsten schuiv
he marc
r en
r et n st r e k ke
chen
n bala
cer
WAT VOORAF GING
16
Wat vooraf ging Sinds 2012 is er vanuit studenten van de opleiding BaDD van ArtEZ een toenemende interesse zichtbaar om te werken met verschillende doelgroepen die niet onder het binnen- of buitenschoolse werkveld vallen; de gebieden waar de opleiding zich tot dan toe op richtte. Er ontstond een derde werkveld. Studenten gingen op zoek naar stages in de wijk en zorg- en welzijnspraktijken om ervaringen op te doen met bijvoorbeeld speciaal onderwijs, mensen met een fysieke of mentale beperking, (dementerende) ouderen, vluchtelingen, maar ook kinderen en volwassenen in andere bijzondere individuele of maatschappelijke situaties. In mei 2018 werden de resultaten van het driejarig internationale Erasmus Plus Partnership onderzoekstraject NEXT MOVE gepresenteerd waarin was gekeken naar de herdefinitie van het beroep van dansdocent. Dat gebeurde onder meer in de vorm van twee conferenties, video’s van verschillende onderzoeksverslagen en het resulteerde in een verhalenbundel: De dansdocent in 2025 (Steggerda, 2018). In die bundel wordt het derde werkveld door Ingeborg Bos community werkveld genoemd; een omschrijving die vanaf dan in de opleiding BaDD gehanteerd wordt. Zij stelt dat het voor de opleiding nodig is om niet alleen anders te gaan kijken naar het beroep dansdocent en het bijbehorende competentieprofiel, maar ook naar de context waarin docenten terecht kunnen komen (Bos, 2018). Een van de vervolgstappen op de uitkomsten van het Next Move onderzoek was dat de ArtEZacademie van Theater en Dans in een positionpaper ten behoeve van de accreditatie vastlegde hoe ze zich wilde profileren. Namelijk als een Veerkrachtig netwerk, op zoek naar nieuwe artistieke en sociale waarden (VRIES, 2019, PP.1). De opleiding Docent Dans wil een gemeenschap zijn waarin alle betrokkenen een plek hebben als partner en vanaf het begin meedoen; student, docent, alumni, onderzoekers, praktijkorganisaties, mensen in de samenleving. De diversiteit van meningen, opvattingen, ambities, wensen en competenties van alle partners vormen de
basis voor elke ontwikkeling. De opleiding is zo onderdeel van een netwerk waarin een continu open dialoog plaatsvindt met wat er speelt in de samenleving en de antwoorden die ze daarop met dans kunnen geven. De academie noemt dat circulair valoriseren.” (VRIES, 2019, PP. 23). Op het gebied van onderzoek is de academie voor Theater & Dans bezig met afronden van een Research Manifesto waarin een voorstel wordt gedaan voor een nieuw lectoraat dat als een oefenruimte kan dienen voor een toekomstige samenleving. De academie wil van betekenis zijn; een verschil maken in de samenleving. Dat wordt ook duidelijk in Good Practices- Docentopleidingen in het licht (WILLEMSE, 2018), een verhalenbundel en visiedocument dat het lectoraat Kunst- en cultuureducatie in samenwerking met de docentenopleidingen van ArtEZ schreef als product van een gezamenlijk onderzoek naar de gemeenschappelijke karakteristieken van de ArtEZ docentenopleidingen. De docentenopleidingen positioneren zich daarin nadrukkelijk met de ‘ArtEZ Artist-educator’ tússen het artistieke en het sociale domein. Ze omschrijven het als: “De ArtEZ artist-educator belichaamt een eigen positie ten opzichte van kunst en autonome kunstenaars enerzijds en anderzijds ten opzichte van docenten van andere vakgebieden, van niet-kunstdocenten. De ArtEZ artist-educator heeft met kunst iets in handen wat een groot ontwikkelingspotentieel en transformatiekracht biedt” (WILLEMSE, 2018, PP. 94).
Deze publicatie is onderdeel van een beweging die dus al gaande was. Een continue beweging voor de opleiding BaDD van ArtEZ om, zoals in het jaarplan wordt geformuleerd, “rondom de student de ruimte te creëren voor een inclusieve leergemeenschap door het ontwikkelen van flexibele programma’s, online communicatie en presentie en vervolgonderzoek en ontwikkeling op het gebied van inclusief onderwijs” (KAMP, 2020).
HANDLEIDING
17
Handleiding en aanbevelingen voor gebruik De inhoud van het vooronderzoek van Ronja White, haar manier van werken daarbij en de geschetste ontwikkelingen die voorafgingen, vormen het uitgangspunt voor deze publicatie. Daar past een niet-traditioneel onderzoeksrapport bij met een vorm waarin inhoud, onderzoeksmethode, onderzoeksvragen en antwoorden, conclusies, discussie en aanbevelingen, samengepakt zijn in een directe oproep aan de lezer om actief met de thema’s aan de slag te gaan vanuit een nieuwsgierige houding. De gehele publicatie is weergegeven in een mix van foto’s, (poëtische) tekst, verwijzingen, vragen en aanbevelingen waarbij door te klikken op …….. via leestips, websites en video’s nog allerlei mogelijkheden tot verdieping worden geboden. De inhoud van deze publicatie is opgebouwd rondom drie hoofdstukken die als kernthema’s uit het vooronderzoek naar voren kwamen: 1) Ontmoeten in beweging, 2) Denken over dans en inclusie en 3) Verschil maken in de samenleving. Wat betreft de manier waarop de publicatie gelezen kan worden, is gekozen voor een aanpak die aansluit bij het idee van BaDD: Iedereen doet vanaf het begin mee (VRIES, 2019). Met Iedereen wordt het hele netwerk rondom BaDD bedoeld met in de kern de direct betrokkenen - studenten, docenten, onderzoekers en praktijkpartners. Allen vinden zij in deze publicatie aanwijzingen om alleen en samen in actie te komen. Met meedoen wordt aan de slag gaan bedoeld. De oproep tot kijken, lezen, ervaren, overpeinzen, dialoog, (zelf)onderzoek en maken kan op vele manieren en op vele plekken opgepakt worden. Alleen, samen, in een les, project, teamoverleg, rondetafelbijeenkomst, symposium, op de dansvloer of achter een laptop. Deze publicatie wil geen pasklare antwoorden geven, maar juist oproepen om meer vragen te gaan stellen, deze hardop naar anderen uit te spreken en daarover met elkaar in dialoog te gaan. Om zo, al doende, denkende en dansende inzichten op te doen die misschien wel leiden tot (het begin van) een (volgend) antwoord. Deze publicatie is uitnodigend bedoeld, maar tegelijk niet vrijblijvend. Door de publicatie te bekijken en lezen word jij als lezer automatisch
onderdeel van de gemeenschap rondom de opleiding BaDD. Je doet mee. Vanuit welk perspectief dat ook is. Daarmee zijn jouw reacties op wat je ziet en leest waardevol om terug te geven. Want je draagt dan bij aan het verder ontwikkelen van de opleiding en het beroep, maar vooral aan het gezamenlijk nóg meer verschil maken met dans in de samenleving. Want de maatschappelijke uitdagingen op het gebied van dans en inclusie (in tijden van corona) zijn groot en de bijdragen die afgestudeerde ArtEZ-BaDD Artist Educators daaraan bieden van grote betekenis; zoals te zien en lezen in het voorbeeld van Danstheater Aard. De opleiding Docent Dans van ArtEZ werkt daarom als krachtige kennis- en opleidingspartner samen met betrokkenen in het netwerk aan het zichtbaar maken van het rijke en veelkleurige werkveld van de BaDD Artist Educators, weerspiegeld in een curriculum van de toekomst waarmee dans méér verschil maakt in de samenleving. Met vanaf het begin, tenslotte, wordt vanaf nu bedoeld. Met als belangrijkste aanbeveling: gebruik de publicatie! Neem een exemplaar onder de arm en gebruik het als dialoogstarter met bekenden, maar ook onbekenden. Blader samen door de hoofdstukken, blijf ergens hangen en wissel verhalen uit aan de hand van de foto’s. Gebruik opdrachten in de lessen die je geeft of volgt bij BaDD, bij andere opleidingen van ArtEZ of misschien wel daarbuiten. Gebruik vragen om over de grenzen van opleidingen en domeinen heen uit te wisselen over ervaringen, inzichten, lespraktijken, onderwijsprogramma’s, beroepsprofielen, generieke- of specifieke competenties en mogelijkheden om samen te werken. Gebruik de publicatie als startpunt voor (vervolg)onderzoek om alleen en samen verder visie te vormen op diversiteit, inclusie en de betekenis van dans. Gebruik de adviezen om (samen met praktijkpartners) voor beleidsmakers in de kunst- en cultuursector zichtbaar te maken welke rijke omgeving de danspraktijken vormen voor leren, onderzoeken, maken en samenwerken. Haal er inspiratie uit om te gaan dansen, Ontmoeten in beweging, Denken over dans en inclusie en een Verschil maken in de samenleving!
Ik kijk je aan Hoe is het met jou? Mag ik je aanraken? Doe mij maar na! HĂŠ, zie ik een lach? Dan lach ik met je mee! Hoor je die muziek? Wil je met mij dansen? We bewegen vrij Zo vrij als een vogel
Ontmoeten in beweging Fotograaf: APA foto
“Verbinden vanuit een puurheid die wij als mens allemaal hebben, dat is wat ik het liefst doe in dans.” (RONJA WHITE, JULI 2019)
“Dans zet iets in beweging in een bewoner. Dat zie je aan de mimiek. Het prikkelt de zintuigen en spreekt meer aan dan alleen het cognitieve. En iedereen komt, ook mensen die nooit deelnemen aan een activiteit. Kunst is een brug tussen het individu en welzijn. Het gaat om ‘Wat doet het ú, hoe wilt ú nu bewegen?’” (VAN INGEN, 2019).
ONTMOETEN IN BEWEGING
20
Ontmoeten in beweging Ontmoetingen tussen mensen vormen de kern van het samen leven. In een ontmoeting leren mensen elkaar kennen en zoeken ze naar manieren om – samen – een betekenisvol leven vorm te geven. Zo’n ontmoeting, zo’n moment waarin mensen op elkaar afstemmen en reagerend handelen, biedt ruimte voor wezenlijk contact en verbinding. Een ontmoeting biedt volgens Meininger (2013, PP. 166) “een sociale ruimte die bestaat in permanente dialoog tussen het ‘normale’ en het ‘abnormale’, het vreemde”. Hij baseert zich hierbij op de ideeën van Michel Foucault over heterotopieën. Dit zijn ruimten van ontmoeting die in elke cultuur te vinden zijn en die de homotopieën (het dagelijkse, normale of gewone in een cultuur) aan de kaak stellen (FOUCAULT & MÍSKOWIEC, 1986, IN MEININGER, 2013, PP. 167). In een ontmoeting kan dus de vraag worden gesteld wat normaal en wat abnormaal is. Mensen kunnen hierover van gedachten wisselen. De ontmoeting is op die manier een relationele ruimte tussen mensen; een ruimte om elkaar te leren kennen en om samen elkaars verschillen, vooroordelen en weerstanden te onderzoeken. Naast harmonieus contact kan er ook wrijving zijn. Er heerst dubbelzinnigheid in de relationele ruimte: een mengeling van dat wat bekend en vreemd is, aangenaam en onaangenaam, harmonieus en schurend. Door ieders unieke levensverhaal en het ‘anders-zijn’ te erkennen, ontstaat interactie. Dat kan een morele ruimte scheppen met nieuwe inzichten over het denken en handelen (MEININGER, 2013). Anders gezegd: in ontmoetingen kunnen mensen – samen - betekenis zoeken en betekenis geven aan het samen leven. Kunst in de ruime zin – met dans en beweging als exponenten – kan daarbij een belangrijke rol spelen. Om verwarring met kunstvoorwerpen
te voorkomen en duidelijk te maken dat kunst hier in de ruime zin opgevat wordt, is de woordkeuze voor artistieke uitingen en artisticiteit meer op z’n plek. Als het scheppen van ruimte voor de dialoog tussen mensen samenhangt met artisticiteit en artistieke uitingen, kan gesproken worden over sociaal-artistieke ontmoetingen (LANKESTER, 2020). Trienekens & Hillaert (2015, PP. 8) noemen het “De kracht van participatieve kunstpraktijken om een ‘fictieve ruimte’ te creëren waarin op veilige afstand van de realiteit aannames onderzocht kunnen worden en nieuwe beelden of identiteiten vorm worden gegeven”. Er zijn verschillende artistieke activiteiten die elk op een eigen manier aannames en innerlijke denkbeelden ‘uitlokken’, waardoor ze voor iemand zelf - maar ook voor anderen zichtbaar en invoelbaar worden. Artistieke dialogen geven aanleiding tot (kleine) verhalen die worden geuit middels beweging en door het creëren van beelden en melodieën. Door de ruime hoeveelheid aan artistieke verschijningsvormen kan er op verschillende wijzen met verhalen worden gespeeld, waardoor ze beweeglijk en kneedbaar worden. Een ontmoeting is dan een ruimte waarin samen, op een speelse wijze, naar ervaringen, perspectieven en (nieuwe) mogelijkheden wordt gekeken. Doordat er niet enkel met het verstand wordt gewerkt, maar eveneens met het fysieke, sociale en emotionele, ontstaan er andere interacties. Hierdoor komen mensen wellicht tot diepere inzichten. Het werken met niet alleen jezelf, maar ook anderen biedt bovendien de mogelijkheid om nieuwe manieren van denken, doen en voelen te onderzoeken (TRIENEKES & HILLAERT, 2015).
ONTMOETEN IN BEWEGING
21
AAN DE SLAG Uitnodiging: Bekijk de foto’s in deze publicatie en bewegingswoorden op pagina 14 en 15 Vragen: Wat betekent ontmoeten in beweging voor jou? Wat betekent dans voor jou? Wanneer is iets wel of niet dans? Welke foto’s en woorden drukken dat voor jou uit? Aanwijzing: Je kunt antwoord(en) op de vraag ook zelf vormgeven door bijvoorbeeld: — De lijst met woorden aan te vullen — Een gedicht te schrijven — Een bewegingscyclus of dans te maken — Foto’s of afbeeldingen te kiezen of maken — Muziek te kiezen of maken Advies: Ga met elkaar in dialoog over de antwoorden. Aanwijzing: Om collectieve elementen zichtbaar te maken kunnen de verschillende antwoorden samengevoegd worden in bijvoorbeeld een gezamenlijke mindmap, woordwolk, choreografie of collage.
Uitnodiging: Bekijk verschillende voorbeelden van ontmoeten in beweging op pagina 30 Vragen: Wat zie je dat er gebeurt in de ontmoetingen? Welke effecten heeft het op wie en wat? Waardoor komt dat volgens jou? Welke verbinding zie je met de begrippen diversiteit en inclusie? Advies: Ga met elkaar in dialoog over wat ontmoeten in beweging voor verschillende mensen en in verschillende omstandigheden kan betekenen.
Uitnodiging: Kies een (aantal) van de foto’s in deze publicatie en gebruik ze als start voor een (geleide) improvisatie solo, duet of in een groep. Vragen: Hoe kun je jouw lichaams- en dansgebarentaal inzetten om ontmoetingen in beweging te creëren? Wat kun je nog meer inzetten (woorden, beelden, materialen, ruimte) om ontmoetingen in beweging te creëren? Welke overeenkomsten en verschillen merk je op bij het ontmoeten in beweging solo, duet of in een groep? Advies: Ga met elkaar in dialoog over de ervaringen en inzichten.
Uitnodiging: Bekijk de voorbeelden van danspraktijken in het community werkveld en samenwerkingspartners op pagina 30 Vragen: Op welke plekken in de samenleving wordt ontmoeten in beweging allemaal mogelijk gemaakt? Welke verschillende manieren (technieken, werkvormen, methoden) worden daarbij gehanteerd? Welke artistieke en sociale waarden staan in de praktijken centraal? In hoeverre komt dat overeen met de maatschappelijke oproep meer inclusief te werken? Wie zijn volgens jou alle spelers in het community werkveld rondom BaDD? Op basis waarvan zijn ze betrokken? Aanwijzing: Schets het community werkveld rondom BaDD met haar praktijken en organisaties door een logica aan te brengen op basis van de antwoorden op de vragen. Advies: Ga met elkaar in dialoog over de antwoorden. Aanwijzing: Het in kaart brengen van sociale netwerken kan op vele manieren. In het sociale domein is dat veelbeproefd en beschreven. Bijvoorbeeld op de website van Movisie. Advies: Ga met elkaar in dialoog over de uitkomsten en maak een gezamenlijk overzicht.
“I just make art with whoever I have in front of me”
“Iedereen kan dansen en dans is voor iedereen betekent volgens ArtEZ BaDD dat: Ieder mens, los van diens leeftijd, gezondheid, sociaalculturele achtergrond, gender, fysieke of mentale mogelijkheden toegang zou moeten hebben tot danseducatie. Om dat ideaal te verwezenlijken zijn docenten dans nodig die achter deze missie staan en dusdanig zijn opgeleid dat ze dit streven kunnen helpen bereiken. Breed geschoolde docenten die de kennis en vaardigheden bezitten om aan alle doelgroepen, in iedere situatie en welke dansdoelen dan ook effectief en inspirerend les kunnen geven” (BOS, 2018, PP. 34).
“Time and reflection is needed to cooperate with, understand and educate social workers about the goals of dance. We need to understand what caretakers want and need and the other way around.”
“OMG ! What are we doing? Social work? Entertaining participants with artistic processes and skills?”
Denken over dans en inclusie Fotograaf: Toon Braat
“Diversiteit is een gegeven. Mensen verschillen van elkaar. De verschillen betekenen iets voor ieders positie in de samenleving en de kansen die men krijgt. Ze sturen ons gedrag en denken.“ (DE VRIJER & MATENA, 2019, PP. 6)
“Are all humans artists? If so, is working in communities always art?”
De term inclusie verwijst naar hoe je met verschillen en overeenkomsten omgaat. De kracht van diversiteit en de voordelen ervan worden benut wanneer het unieke van elk individu wordt (h)erkend en verwelkomd. Inclusie is de mate waarin makers, producenten, werkenden en publiek van alle identiteiten - zichtbaar of niet - zichzelf kunnen zijn en zich veilig en gerespecteerd voelen. (DE VRIJER & MATENA, 2019, PP. 6)
“The ultimate effect that we want to achieve: inspiration, sustainability, standing up for your lives,-changing people’s lives, connecting. And burning a lot of straws!”
DENKEN OVER DANS EN INCLUSIE
24
Denken over dans en inclusie In het denken en de gesprekken over dans in het community werkveld kwam in de opleiding BaDD het begrip inclusie vaak naar boven. Een aantal studenten wilde voorbereid worden op het werken in een inclusieve en diverse danssector zoals te lezen in de samenvatting van de bijeenkomst met BaDD studenten over de artist-educator in dans op pagina 39. Maar wat betekenen die begrippen en wat betekent dat dan vervolgens voor het beroep van dansdocentmaker en hun opleiding? Het begrip inclusie is in de afgelopen jaren een veel besproken en bediscussieerd onderwerp binnen de culturele sector. Er zijn verschillende definities te geven, iedereen verstaat er iets anders onder en gebruikt het begrip op een individuele manier. Volgens Sonja Parmentier (dansdocente en choreograaf) kan het danswerkveld in drie verschillende gradaties vormgegeven kan worden: 1. Het kan betekenen, dat er een specifiek dansaanbod is voor een bepaalde groep mensen, bijvoorbeeld een dansles alleen voor mensen met een verstandelijke beperking. 2. De tweede vorm is een mengvorm, waarbij een dansles/project wordt aangeboden waar zowel mensen met een beperking (of een andere groep) samen dansen met mensen zonder beperking. Men brengt bewust twee groepen (of dansers van verschillende generaties) bij elkaar. 3. De derde vorm is een overstijgende vorm en ziet inclusie veel breder. Inclusie wordt hier gezien als een nieuwe standaard in de danswereld. Iedereen heeft toegang tot het hele dansaanbod wat er is, onafhankelijk van je fysieke en cognitieve mogelijkheden, je culturele achtergrond,
je leeftijd, gender, etc. Hier wordt dus niet meer specifiek benoemd dat het een project voor dansers met en zonder een beperking is, maar er wordt vanuit gegaan dat iedereen er aan deel kan nemen. Deze houding en zichtwijze op inclusie heeft een verandering in het denken over dans (en andere kunstvormen) nodig, waarbij ook de beeldvorming over dans en de esthetiek van dans bevraagd wordt (persoonlijke communicatie, 20 oktober 2018). Ondertussen zijn er binnen ArtEZ en de gehele culturele sector ook meer collectieve gedachten ontwikkeld. De overtuiging van BaDD is dat inclusie en diversiteit onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, maar omdat inclusie uit verschillende vormen van diversiteit kan bestaan, deze verschillende vormen ook afzonderlijk van elkaar onderzocht kunnen worden om er meer grip op te krijgen.1 Uitgangspunt hierbij is de omschrijving van de begrippen zoals geformuleerd in de culturele Code diversiteit en inclusie (DE VRIJER & MATENA, 2019). Hiermee wordt ook aangesloten op de landelijke Agenda Inclusieve Podiumkunsten 2020-2024 (MARINELLI, 2019) waarin aanbevelingen worden gedaan voor het toegankelijk maken van kunstvakopleidingen voor dansers met een beperking en voor de stappen die hogescholen kunnen zetten om studenten en docenten op te leiden tot inclusieve danskunstenaars. De basis hieronder wordt gevormd door de Convention on the Rights of Persons with Disabilities, die door Verenigde Naties geformuleerd is voor het inclusief onderwijs. De opleiding BaDD van ArtEZ profileert zich sinds 2018 met de slogan “Iedereen kan dansen 1 Zo heeft Jessica de Jaeger bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar Culturele diversiteit binnen de Bachelor Docent Dans van ArtEZ (De Jaeger, 2020).
DENKEN OVER DANS EN INCLUSIE
en dans is voor iedereen” (BOS, 2018, PP. 34). Ze wil inclusie dus in de breedste zin van het woord begrijpen, ontwikkelen en verdiepen. Daarbij is een belangrijke vraag of het begrip inclusie überhaupt nog wel gehanteerd moet worden. Is het nog nodig om te spreken over verschillende werkvelden en ‘speciale’ mensen waarmee gewerkt wordt? Moet de opleiding daar dan ook speciaal aandacht aan besteden of kan het omgaan met verschillen en overeenkomsten ‘gewoon’ onderdeel zijn van de opleiding?
AAN DE SLAG Uitnodiging: Bekijk de fotopagina’s en documentaire Rythm is it (Maldoom, 2004) en lees het artikel Dansles voor mensen met dementie (VAN INGEN 2019), de tekst van dit hoofdstuk en de samenvatting van de discussie over het community werkveld tijdens Next Move conferentie op pagina 37. Vragen: Wat betekent dans-inclusie voor jou? Wie en wat inspireert jou op dit gebied? Welke ervaring heb jij hiermee? Wat zijn jouw gedachten over de slogan “Iedereen kan dansen en dans is voor iedereen”? Waar zou inclusie volgens jou toe moeten bijdragen? Advies: Ga met elkaar in dialoog over verschillende gedachten, definities en perspectieven. Aanwijzing: Dit kun je bijvoorbeeld doen aan de hand van een door jouw geformuleerde stelling, definitie, manifest of fascinatie.
Uitnodiging: Bekijk het product dat je gemaakt hebt bij de vraag ‘Wat betekent ontmoeten in beweging voor jou?’ en verdiep je in een aantal verdiepingsbronnen op pagina 34 t/m 36 over achtergronden van verschillende doelgroepen. Vraag: Wat zou ontmoeten in beweging kunnen betekenen voor iemand die….? Aanwijzing: Verwerk je antwoorden in bijvoorbeeld een (poster)presentatie over een specifieke groep mensen. Advies: Ga met elkaar in dialoog over je bevindingen en wat daarin opvalt. Verzamel de gezamenlijke antwoorden en inzichten.
25
Uitnodiging: Lees het artikel Juist de verschillen zijn interessant (CLAASSEN, 2020) en verdiep je met behulp van een aantal verdiepingsbronnen op pagina 34 t/m 36 in verschillende definities en uitspraken over (dans en) inclusie. Vragen: Wat is (dans en) inclusie volgens jou? Op welke bronnen baseer jij je? Welke verschillende definities zijn er te geven? Hoe heeft inclusie door de geschiedenis heen een rol gespeeld? Wat valt je daarin op als je naar verschillende culturen kijkt? Zijn er voor- en nadelen van inclusie te benoemen? Is er behoefte aan eenduidigheid? Waarom? Wanneer? Moet er bijvoorbeeld een quotum zijn voor minderheden bij projecten of voorstellingen? Is het echt nodig te weten wat de definitie van inclusie is? Of gaat het meer over de vraag ‘Wanneer is er inclusie?’ Is daar een antwoord op te geven? Wat als het begrip inclusie niet (meer) zou (hoeven) bestaan? Advies: Ga met elkaar in dialoog over de vragen en verzamel de gezamenlijke antwoorden en inzichten.
Uitnodiging: Kies een (aantal) verdiepingsbronnen op pagina 34 t/m 36 over een specifiek thema binnen het community werkveld om je in te verdiepen; zoals ‘narratief werken’, ‘kruispuntdenken’ of ‘mensen met een verstandelijke beperking’. Vragen: Welke bronnen vind je meer of minder van waarde voor het beroep en de opleiding BaDD. Waarom? Advies: Bespreek met elkaar welke (delen) interessant zijn, aansluiten bij praktijkvragen, projecten en de professionele beroepsontwikkeling. Aanwijzing: Maak een (poster)presentatie of bedenk een bewegingsopdracht voor anderen om de onderzochte thematiek invoelbaar te maken. Advies: Nodig een oud-student of andere expert op een specifiek gebied uit om te vertellen over zijn/haar ervaringen en gedachten over dans en inclusie. Aanwijzingen: Start een leesclub rondom het thema ‘doelgroepen’ of ‘contact maken’.
De ArtEZ artist-educator staat open voor de ander en het andere De ArtEZ artist-educator werkt vanuit en met kunst De ArtEZ artist-educator is een agent of chance De ArtEZ artist-educator is een professional
schrijver
(P r
ak tij
k) co
nt ex t
(WILLEMSE, 2018)
(Eigen) danstaal
26
“Mijn intrinsieke motivatie en interesse liggen in het werken met veel verschillende mensen. Mensen die niet vanzelfsprekend in aanraking kunnen komen met dans. Mensen die fysiek en mentaal verscheidene mogelijkheden hebben en er uiteindelijk veel waardevolle ervaringen uit meenemen als ze kunnen dansen op een voor hun toegankelijke manier.� (RONJA WHITE, JULI 2019)
Verschil maken in de samenleving Fotograaf: Jurre Bosman
TITEL
TITEL
schrijver
Samen werkin g
27
Kennis
We maken onze artistieke en sociale kennis circulair, leren van elkaars ervaringen en veranderen langzaam onze aanvankelijk meer individueel georiĂŤnteerde cultuur. (VRIES, 2019)
Vaardig heden
e G (
m a z
e
ij l n
d ) k
l e o
at r i p s In
ie
Kunnen we het Not-Yet! begrijpen als een ruimte die avontuurlijk is en in belangrijke mate een verder bereik heeft dan de sfeer van de kunsten? Hoe kan het Not-Yet! worden opgevat als relationele ruimte die gedeeld wordt door studenten en docenten, dwars door academies heen, voorbij het lokale, gedeeld binnen onze samenleving? (ACADEMY FOR THEATRE & DANCE, 2020)
VERSCHIL MAKEN IN DE SAMENLEVING
28
Verschil maken in de samenleving
Studenten van de opleiding Docent Dans bij ArtEZ werken vanuit de beroepsrollen danser, maker, docent en ondernemer in een maatschappelijke context. Door het toepassen van de verschillende benaderingswijzen leren studenten om iedereen door middel van dans te benaderen en ook hen de rol van danser en dansmaker te laten beleven (BOS & BERG, 2018). De ArtEZ bacheloropleidingen Docent Dans en Docent Theater zijn er - geïnspireerd door
de filosoof Henk Oosterling - van overtuigd dat voor deze professionals. “Een gewijzigde autonomie nodig is, gebaseerd op een gevoeligheid voor de tussendoor, d.w.z. de gevoeligheid van relaties of de inter” (VRIES, 2019, PP. 7). “We leiden studenten op tot autonome kunstenaars en maken tegelijkertijd deel uit van de sociale of artistieke omgeving waarin ze actief zijn. Ze zijn gelijk aan knooppunten in een netwerk. We noemen dit relationele autonomie” (VRIES, 2019, PP. 13). De ArtEZ BaDD Artist-Educator is dan iemand met een brede generieke basis en een specifieke kleur op basis van persoonlijke ervaringen, de eigen danstaal, keuzes voor projecten en praktijkcontexten. Het zijn deze HBOprofessionals die kunnen worden beschouwd als het creatieve kapitaal van de samenleving. Zij kunnen de nieuwe uitdagingen van deze tijd aan, ze werken in netwerken en sociale relaties, denken in (samengevoegde) ‘big-picture’scenario’s en kunnen bovenal anderen daarin ondersteunen. Ze zijn multi-competent met een grote expertise op een specifiek gebied. Ze zetten hun persoonlijke eigenschappen in om iets nieuws te ontdekken en kunnen hun ontdekkingen verkopen en integreren met bestaande routines (NYGAARD, COURTNEY, HOLTHAM, 2010). Four-C model of creativity Kaufman and Beghetto (2009) mini c Context for new ideas & their implementation
De kern van dans in het community werkveld is dat de danskunstenaar artistiek werkt met een bepaalde doelgroep, die eerder geen toegang kreeg tot dans. Dans wordt in die projecten of initiatieven ingezet als middel om een sociaal doel te bereiken, zoals bijvoorbeeld het in contact brengen van mensen van verschillende generaties en culturele achtergronden door dans. Belangrijk is de samenwerking tussen de sociale en de artistieke sector die elkaar aanvullen om een bepaalde doelstelling te bereiken. Een professionele dansdocent gaat bijvoorbeeld naar een wijk waar veel eenzame ouderen wonen en brengt hen door middel van dans bij elkaar. Het uitgangspunt is een vraagstuk, probleem of behoefte binnen een wijk of gemeenschap. Vandaar uit wordt door actieve deelname en inbreng van de leden uit de gemeenschap samen met de kunstenaar vormgegeven aan een kunstuiting dat effect kan hebben op de sociale cohesie en empowerment van individuen of groepen. Hiervoor zijn dansprofessionals nodig die beschikken over een nieuw soort competentieprofiel. Zij kunnen met dans een verschil maken in de samenleving. Adriaan Luteijn (docent dans, choreograaf en artistiek manager van Introdans Interactie) verwoordt het als: “We hebben mensen nodig die aan de deur kloppen, die ramen openen. Die een andere kijk hebben en voor verandering zorgen. Het zijn revolutionairen.” (CLAASSEN, 2020, PP. 30).
little-c
transformative learning, personally meaningful interpretations of experiences, actions and insights
pro-c
eminent creativity of exceptional people
creative acts of experts/experienced people & teams within an organisation, community or domain
everyday creative thoughts and actions in every aspect of our lives changes in our understanding
Big-C
impact on individuals and their zone of influence
impact on an organisation, field, system of practice or market
impact on culture, society, the world
impact on individuals
Socio/cultural significance and impact
VERSCHIL MAKEN IN DE SAMENLEVING
Daarvoor beschikken ze over creativiteit die door Kaufman & Beghetto (2009) aangeduid wordt als Professionele Creativiteit of ‘pro-c’. Het bevindt zich midden tussen de alledaagse creativiteit (‘little-c’ of ‘mini-c’) die voor alle mensen nodig is en de wereldberoemde historische doorbraken van creatieve genieën (‘Big-C’).
AAN DE SLAG Uitnodiging: Bekijk de fotopagina’s van dit hoofdstuk en de voorbeelden van verschilmakers op pagina 31. Vraag: Wat voor dansdocent-maker wil jij zijn of worden? Waarom? Wie of wat inspireert jou daarvoor? Met welke mensen wil je werken? Waar, in welke context? Hoe wil je werken? Aanwijzing: Verbeeld jouw antwoorden in een beeldcollage, bewegingsfrase, woord, beeld of muziek. Advies: Toon elkaar de beelden die je hebt en ga daarover met elkaar in dialoog.
Uitnodiging: Lees de tekst bij dit hoofdstuk, de de samenvatting van de bijeenkomst met BaDD studenten over de artist-educator in dans op pagina 37. De kracht van de ArtEZ ArtistEducator in Good Practices (WILLEMSE, 2018, PP. 88) en Kernkwaliteiten van een sociaal-artistiek samenwerker (KERSBERGEN, 2020, PP. 88). Vraag: Hoe ziet jouw (toekomstig) beroepsprofiel eruit? Aanwijzing: Ontwerp bijvoorbeeld een poster van jouw eigen (beoogde) beroepsprofiel op basis van de kenmerken die je verzamelt. Advies: Presenteer de profielen aan elkaar en ga in gesprek over wat je opvalt. Advies: Interview een ander (student, docent, verschilmaker in de praktijk) aan de hand van de vragen die je vindt in de samenvatting op pagina 37 en ga met elkaar in dialoog over de verschillen en overeenkomsten in antwoorden. Aanwijzing: Verzamel de gezamenlijke antwoorden en inzichten in één collectieve poster of ontwerp gezamenlijk het profiel van de ideale (generieke) creatieve professional.
Uitnodiging: Lees het artikel Sociaal-artistiek heeft de toekomst (MINKE, 2020, PP. 7) over de uitwisseling tussen studenten Docent Dans en Social Work. Advies: Ga met elkaar in dialoog over de
29
waarde van dergelijke uitwisselingen en zoek naar manieren waarop ze structureel onderdeel van beide opleidingen kunnen worden. Aanwijzingen: Kijkjes in de keuken organiseren bij Social Work studenten dans vanuit bijvoorbeeld het programma Dans in de Maatschappij, gezamenlijk participeren in projecten in het community werkveld en sociaalartistieke leerwerkpraktijken, het interfacultaire programma benutten voor ontmoetingen en samenwerking tussen studenten ArtEZ en HAN, bestaande presentatiemomenten openstellen voor studenten van Social Work en andersom, leerwerkpraktijken van BaDD en ArtEZ meer verbinden met die van Social Work en HAN, gezamenlijk activiteiten, voorstellingen, workshops, masterclasses en lezingen organiseren rondom bijvoorbeeld dans-inclusieve werkwijzen voor specifieke doelgroepen, lessen en activiteitenprogramma van ArtEZ BaDD en HAN Social Work voor elkaar openstellen zodat studenten kunnen aanschuiven bij een bepaalde les of lezing.
Uitnodiging: Lees het verhaal Terpischore op haar schouder (BOS, 2018, PP. 27) en het Research Manifesto (ACADEMY FOR THEATRE & DANCE, 2020). Vragen: Wat vind je van de manier waarop het inclusief werken nu in de opleiding verweven is? Worden alle beoogde doelgroepen bereikt? In welke fase van inclusie bevindt de opleiding BaDD zich? Welke bestaande theoretische en praktische studieonderdelen met betrekking tot het werken in het community werkveld zou jij willen aanscherpen? Vind je dat aandacht voor dans & inclusie bij de basis van de opleiding hoort of bij het flexibele deel? Welke context en kennis zou het sociale domein (bijvoorbeeld de samenwerking met de HAN-opleiding Social Work) je kunnen bieden om samen het sociaal-artistieke werkveld vorm te geven? Welke ruimte biedt de opleiding volgens jou als ‘Rehearsal space for a Future Society’? Wat zouden vervolgstappen voor de opleiding BaDD kunnen zijn? Welke consequenties heeft dat voor onderwijsprogramma’s, projecten, stages, docentpopulatie, studentbegeleiding, inrichting van het gebouw en type studenten? Advies: Ga met elkaar in dialoog over de vraag hoe de opleiding BaDD idealitair vorm gegeven kan worden om op te leiden tot BaDD artist-educators van de toekomst.
30
VERSCHIL MAKEN IN DE SAMENLEVING
Voorbeelden van ontmoeten in beweging voor BaDD
Danspraktijken rondom BaDD in het community werkveld
ans voor mensen met dementie D 5 druppels Pit Roadtrip Ode aan de plastic zak Duet Dans In de Maatschappij Danseducatieve productie Vandaag en morgen Danseducatieve productie Onderboekgevoel Wij, Docent Theater en Dans in samenwerking met Theater Klare Taal Online repetitie van Danstheater Aard De wereld van Introdans Interactie onderwijs Nors en Sous Je wordt thuisgebracht
Momo PUUR Speels Collectief Kazou Introdans Interactie Misiconi Dance Company ConTweeDance Stichting RAUW Danstheater Aard Cardiac Output Theater Klare Taal Stichting Imbeo Yuglo Stopgap Dance Company
Overzicht sociaal-artistieke praktijken Gelderland LKCA Landkaart inclusieve podiumkunsten
VERSCHILMAKERS IN HET COMMUNITY WERKVELD
31
Verschilmakers in het community werkveld
Royston Maldoom
Adriaan Luteijn
Maya Lievegoed
Adam Benjamin
Wikipedia
Website
Website
Website
Caro Wicher
Joop Oonk
Redouan Ait Chitt
Sonja Parmentier
Website
Website
Website
Laura Saumweber
Lotte Kon
Ronja White
Lotte Giezen
Website
Website
Nina Funk
Heleen van de West
Yuliya Globa
Website
Website
Gemma Koolen-van Homberg Website
Johanna Knefelkamp
Martine van Dijk
Anouk Heuzen
Lynn Gerrits
Website
SAMENWERKINGSPARTNERS
32
Samenwerkingspartners van BaDD in het community werkveld Reisgezelschap Kunst & Maatschappelijke Inclusie: Dit is een netwerk van Gelderse partners uit de domeinen zorg&welzijn en kunst&cultuur die elkaar vinden in de overtuiging dat kunst (in de brede zin) van betekenis is in het leven van mensen. Ze trekken samen op in het creëren van sociaal-artistieke verbindingen via het gezamenlijk organiseren van ontmoetingen, studentenprojecten, onderzoek en leerwerkpraktijken. Van 2017-2020 vervulden de HAN (Social Work), ArtEZ (docentopleidingen theater en dans), Cultuur Oost en LKCA een aanjagersrol in dit netwerk. Vanaf 2020 vindt samenwerking niet meer centraal, maar in kleinere verbanden via inhoudelijke thema’s en activiteiten plaats vanuit het verbindende thema sociaal-artistiek (samen)werken. Meer informatie over het Reisgezelschap, activiteiten, ervaringen en praktijken zijn te vinden in de publicatie cultuuroost/veranderkracht.
Sinds het Next Move Erasmus Plus Partnerships project werkt BaDD van ArtEZ samen met de Royal Academy of Music in Aarhus/ Aalborg (RAMA) Denemarken en Stockholm School of Dance and Music (DOCH) Samen ontwikkelden ze de ‘Joint module’ in dans en muziekdidactiek. In samenwerking met Fina Art Dance school vonden op Curaçao diverse Bario projecten plaats zoals: 1. RISE (2013) met Isabel Hermans (alumnus BaDD) 2. RISE Tesoro Sekreto (2014) met Lisa de Lannoy (student BaDD) en Celine Gladpootjes (docent BaDD) 3. Imaginabo (2015) met Dieuwertje Hazeleger en Lynn Gerritsen (studenten BaDD) en Celine Gladpootjes ( docent BaDD) en stichting RAUW 4. Lombrishi (2016) met Rina Bernabela (docent BaDD) en Lisa de Lannoy (student BaDD)
Introdans Interactie
HAN Social Work HAN Labs en werkplaatsen
Landelijk Kenniscentrum Cultuureducatie Amateurkunst (LKCA)
Cultuur Oost
Fina Art Dance school
Holland Dance Festival- DanceAble
De Royal Academy of Music in Aarhus/ Aalborg (RAMA) Denemarken
Stockholm School of Dance and Music (DOCH)
SCRIPTIES
33
2015
Scripties van studenten BaDD over dans in het community werkveld Pouwer, E. L. (2015). Taaldans als ondersteuning bij het leren van de basisbeginselen van het Nederlands gesproken woord bij asielzoekers kinderen (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem.
Ruby. F. (2018). Intergenerationele Dans (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem. ams, D. (2018). Dans in het speciaal onderwijs W (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem.
nefelkamp, J. (2016). Balance through K choreography- how specific dance elements enable old and young (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem.
2019
2016
euzen, A. & Kon, L. (2015). Ontwikkelen H van een methode voor het lesgeven voor mensen met een beperking (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem.
strik, F. (2019). Dans in detentie. Een onderzoek E naar hoe dansante samenwerkingsopdrachten kunnen zorgen voor gedragsverandering in verbale en non-verbale communicatie bij mannelijke volwassen gedetineerden (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem.
J ongbloed, D. (2018). Inclusie in de dansles- een opiniestuk- Next Move (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem. echt, M. P. (2018). Dans voor ouderen met B een visuele beperking (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem. aidhof, L. (2018). Choreograferen voor M dansers met en zonder beperking (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem.
Gort, S. (2019). Tot het weer dinsdag is. De wens van de ParkinsonpatiĂŤnt centraal in de dansles (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem. 2020
2017 2018
erritsen, M. (2016). Dans voor kinderen G van 8-13 jaar met een fysieke beperking (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem. urgers, N. (2017). Creatief expressieve lessen B voor gevluchte kinderen (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem.
wijsen, A. (2018). Dansen zonder beperking Z in een technische jazzles (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem. Billy, E. (2019). Iedereen kan dansen! Dans voor leerlingen met een ernstig meervoudige beperking (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem.
e Beer, J. (2020). Mixed ability in dance D education in Norway (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem. app, J. (2020). De inclusieve dansdocent R (Bachelorscriptie). Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts, Arnhem.
VERDIEPING
34
Verdieping Achtergronddocumenten Bachelor Docent Dans teggerda, R. (Eindred. & Projectleider). S (2018). Next Move LAB: De dansdocent van 2025. Arnhem: Bachelor Dance in Education, ArtEZ University of the Arts.
illemse, R. (Eindred.). (2018). Good W practices: Docentenopleidingen in het licht. Arnhem: ArtEZ University of the Arts.
e opbrengsten van traject Next Move zijn D te vinden op www.nextmove-eu.com
Academy for Theatre & Dance. 2020. Research Manifesto (werktitel). Arnhem: Academy for Theatre and Dance, ArtEZ University of the Arts.
Video’s Next Move
Het project Cracking the Code
Vries, A. (2019). Resilient networks: In search of new artistic and social values (Positionpaper). Arnhem: ArtEZ University of the Arts.
De website UP2DFUTURE waar ArtEZ BaDD de nieuwe generatie professionals presenteert
Ter verdieping online rtikel over dansles voor mensen met A dementie in Huize Kohlman Arnhem
Documentaire Bloedbanden Nederlandse Dansdagen
Blog over sociaal-artistiek samenwerken
Figdor, R., Peerenboom, L., Mensinga, X., & Wicherink, B. (Eindreds.). (2020). De veranderkracht van sociaal-artistiek samenwerken: Onderweg naar een gedeelde visie en werkwijze. Arnhem: Cultuur Oost.
Beschrijving van de ABCD methode Cultuur in de Spiegel Cultuur nieuwe stijl Dans met mij De Vrijer, S., & Matena, J. (2019). Code diversiteit & inclusie. Documentaire Rhythm is it! You can change your life in a danceclass
Hehir, T., Grindal, T., Freeman, B., Lamoreau, R., Borquaye, Y., & Burke, S. (2016). A summary of the evidence on inclusive education. SĂŁo Paolo: Instituto Alana. Liz Lerman Critical Response Process Marinelli, C. (2019). Agenda Inclusieve Podiumkunsten 2020-2024. In opdracht van: Holland Dance Festival & LKCA.
VERDIEPING
35
Movisie. (2017). Databank effectieve sociale interventies. Utrecht: Movisie. Movisie, Vilans, Actiz. (z.d.) Aan de slag met sociale netwerken: De 44 meest gehanteerde methoden gehandhaafd. Utrecht: Movisie.
Van der Molen, E. (2018). Opleidingsprofielen 2018 kunstvakdocentenopleidingen. In opdracht van: Vereniging Hogescholen. Werkboek voor wijkontwikkeling op eigen kracht volgens de ABCD methode.
Trienekens, S. & Hillaert, W. (2015). Kunst in transitie: Manifest voor participatieve kunstpraktijken. In opdracht van: Demos & CAL-XL.
Ter verdieping offline Bassant, J. & Bassant-Hensen, M. (red). (2017). Mensenwerk: oriĂŤntatie op werkvelden in het sociaal werk. Bussum: Coutinho.
Dols, R., & Gouwens, J. (2011). 50 Werkvormen voor creatieve sessies. Culemborg: Van Duuren Management.
Beekers, P., Kroes, R., & Van Rosmalen, J. (2017). Creativiteit als uitdaging in sociaal werk: De waarde van anders. Bussum: Coutinho.
Dries, M., & Van Endt-Meijling, M. (2018). Met nieuwe ogen: Meervoudig kijken en verbinden in het sociale domein (5e geheel herziene druk). Bussum: Coutinho.
Behrend, D., & Jellema, M. (2015). Muzisch agogische methodiek: Muzisch interveniĂŤren in het sociaal werk. Bussum: Coutinho. Bobbink, E. C., Degen-Nijeboer, H. M., Geurts, E. C. M., Pelzer, M. M. H., & Woudenberg, J. N. (2012). Narratief ! Wablief ? Ieder zijn eigen verhaal. [Nijmegen]: Lectoraat Lokale Dienstverlening vanuit Klantperspectief. Bohlmeijer, E., Mies, L. & Westerhof, G. (2007). De betekenis van levensverhalen: Theoretische beschouwingen en toepassingen in onderzoek en praktijk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Byttebier, L. (2002). Creativiteit: Hoe? Zo!. Tiel: Lannoo. Deuss, K., van Geel, V. & Vosselman, M. (2019). Praktische psychologie voor sociaal werk. Groningen: Noordhoff. Dewey, J. (1934). Art as experience. New York: Minton, Balch & Company.
Gompertz, W. (2016). Denken als een kunstenaar: Iedereen kan creatief en inspirerend zijn. Amsterdam: Meulenhoff. Haaster, K.J.M., van (2008). Kleine verhalen: Narrativiteit met multimedia in sociale beroepen. Bussum: Coutinho. Jansen, E. (2018). Art and creativity as capability: utilizing art in social work education. Social Dialogue, 2018 (19), p. 33-36. Kal, D., Post, R. & Wilken, J.P. (red.) (2013). Verder met kwartiermaken: Naar verwelkoming van verschil. Amsterdam: Tobi Vroegh. Keith Sawyer, R. (2012). Explaining creativity: The science of human innovation. Oxford: University Press. Lankester, W. (2019). Ontmoet, speel en vertel! Een studie naar het proces van dialogische betekenisgeving in sociaal-artistieke ontmoetingen (Masterthesis). Kunsteducatie, Codarts Hogeschool voor de Kunsten, Rotterdam.
36
Leavy, P. (2009). Method meets art: Arts-Based Research Practice. New York – London: The Guilford Press. Loeffen, T., & Tigchelaar, H. (2013). Retourtje inzicht: Creatief met diversiteit voor sociale professionals (2e herziene druk). Bussum: Coutinho. Muijen, H. & Brohm, R. (2018-2). Art dialogue methods: Phronèsis and its potential for restoring an embodied moral authority in local communities. In: British Journal of Guidance & Counselling, 46:3, 349-364. Noordink, T., Maassen, N., & Otten, J. (2018). Contact maken in de wereld van drang en dwang. Coutinho: Bussum. Nygaard, C., Courtney, N., & Holtham, C. (Red.) (2010). Teaching creativity – creativity in teaching. Oxfordshire: Libri Publishing. Remmerswaal, J. (2015). Begeleiden van groepen: Groepsdynamica in de praktijk (3e druk). Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Rothfusz, J. (2017). Ethiek in sociaal werk (3e editie). Amsterdam: Pearson. Spierts, M., Sprinkhuizen, A., Scholte, M., Hoijtink, M., De Jonge, E., & Van Doorn, L. (Reds.). (2017). De brede basis van het sociaal werk: Grondslagen, methoden en praktijken (1e druk). Bussum: Coutinho. Tesselaar, S. (2016). Storytelling Atlas: Het landschap van verhalen en veranderen. Amsterdam: Boom Uitgevers.
VERDIEPING
Van Ewijk, H., Spierings F., Spierts, M., & Sprinkhuizen, A. (2016). Basisboek sociaal werk: Activeren, ondersteunen en verbinden. (3e herziene druk). Amsterdam: Boom uitgevers. Van Haaster, K. (2008). Kleine verhalen: Narrativiteit met multimedia in sociale beroepen. Bussum: Coutinho. Van Oudenhoven, J. P., & Grutterink, H. (2015). Vaardigheden voor het samenwerken in teams. Bussum: Coutinho. Van Rosmalen, J. (2015). Het woord aan de verbeelding: Spel en kunstzinnige middelen in het sociaal agogisch werk (2e geheel herziene druk). Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Van Straten, G., Scholte, M., & Sprinkhuizen, A. (2017). Dichterbij de basis: Methodisch werken in het sociaal domein. Bussum: Coutinho. Vaughan, C., & Brown, S. (2010). Play: How it shapes the brain, opens the imagination and invigorates the soul. Penguin Putnam Inc. Verharen, L. (2017). Being there: Samen werken aan het versterken van sociale kwaliteit (Inaugurele rede). Arnhem: HAN University of Applied Sciences Press. Wolf, J (2017). Krachtwerk: Methodisch werken aan participatie en zelfregie. Bussum: Coutinho. Westerhof, G. & Bohlmeijer, E. (2010). Psychologie van de levenskunst. Amsterdam: Uitgeverij Boom.
SAMENVATTING DISCUSSIE COMMUNITY WERKVELD
37
Samenvatting discussie community werkveld Next Move conferentie mei 2018
Questions raised by the workfield expert: 1. During community dance projects. OMG ! What are we doing? Social work? Entertaining participants with artistic processes and skills? So, what is the right balance between social and artistic goals ? 2. BTW! How sustainable are these dance projects? Is it a straw fire or a live long / life changing experience? How can we make community projects sustainable, make the changes in lives last longer, or is it in its nature a volatile activity? Answers/suggestions from the participants: “It’s not important if it’s social work or art.” “The artists must make art, not become social workers. Approach the target group as human beings with artistic potential, rather than as a group they need to care for. Think in possibilities rather than limits, have high expectations, let people solve the problem with their own bodies.” “I just make art with whoever I have in front of me. Seeing them as artists themselves as well, they react different if you approach them out of that perspective.” “What do we do with dance in society? Meeting people, experiencing dance, a way of communicating, of getting to know other people and connect. Through dance we can change the world.” “Are all humans artists? If so, is working in communities always art?”
“Giving communities free space to reflect and gain body awareness, teaching things that are important for life, movement & mental movement. Learning about yourself. Being good for society.” “The ultimate effect that we want to achieve: inspiration, sustainability, standing up for your lives,-changing people’s lives, connecting. And burning a lot of straws!” “Time and reflection is needed to cooperate with, understand and educate social workers about the goals of dance. We need to understand what caretakers want and need and the other way around. We must teach these caretakers dance so that they can experience its effects.” “When you have a disability in your movement, you start to find new creative ways. How can you as a teacher help your students to find creative ways for things in normal life?” “Elderly people were holding back by the social workers in what they could and what they could not. If you let that go, they open up and they can do more than everybody expected. Start with a blank paper. Not fill in what they can or cannot, let them try it. We are over-protective.” “How to reach people with dementia? A lot happens with music that makes you want to move, or that touches you. Eye contact and hand signs make sure that there is a connection. You see the body that moves, and by looking, touching, you really connect.”
e w y l s iou
c s n o , w C o n w k e t a “ h w h c a e t
o c n u
u o i nsc
e w sly
h c a te
who we are”
SAMENVATTING DIALOOG OVER DE ARTISTI-EDUCATOR IN DANS
39
Samenvatting dialoog BaDD studenten over de artist-educator in dans 7 februari 2019
Wat voor soort dans docent wil jij worden? Empathisch, betrokken, open, vriendelijk, enthousiast, breed (in stijlen en werkplekken), open staan voor uitdagingen, oplossingsgericht, eigenheid (mezelf en de leerlingen), eerlijk, gezellige lessen kunnen creëren, inspirerend, betrouwbaar, in staat zijn om structuur en orde aan te kunnen brengen, goed fysiek voorbeeld, passie in het lesgeven en overbrengen, veiligheid kunnen bieden – alles kan en alles mag, verborgen talenten ontdekken – hoe kun je van jezelf en anderen leren, evenwicht in hoofd, hart en handelen, gegrond, rechtvaardig, motiverend, mensen bij elkaar willen brengen, persoonlijk, inlevend, experimenterend, onderzoekend, ruimdenkend, creatief “Geen docent, maar een leer-kracht willen zijn” “Consciously we teach what we know, unconsciously we teach who we are” “Iemand die kwalitatief hoge lessen aanbiedt in diverse dansstijlen en die daarbij manieren heeft gevonden om iedereen hierin te kunnen betrekken en /of mee te laten doen. Waar je ook woont en hoe je leven of je lichaam eruit ziet.” “Focussen op wat wél kan” “Een docent die aanvoelt als een vriend, maar nog steeds met autoriteit, streng met momenten, maar altijd rechtvaardig en gegrond/genuanceerd” “Een allround dans docent, zowel voor dans kiezers als niet dans kiezers”
Welke eigenschappen, specifieke kennis en houding zou je willen ontwikkelen? Docent · Open mind · Mindset “Jezelf zijn en de mensen ontmoeten” · Kennis over hoe je contact kan maken · Geduld · Kennis over desbetreffende werkplek en de doelgroep (omgang, denkvermogen etc.) · Vermogen tot observatie en vertaling naar nieuwe ideeën · Exploreren, uitproberen, aanpassen · Praktijkgericht en ervaringen opdoen · Observeren van verschillende mensen en situaties · Contact kunnen maken en hebben met verschillende mensen · De wil om te willen werken met de doelgroep, ook al is misschien niet wat je comfortabel maakt of wat je als einddoel wilt zien · Kennis over het artistiek-sociale werkveld · Goede begeleiding (vanuit de opleiding en het werkveld) tijdens praktijkervaringen · Achtergrond kennis/basiskennis – afhankelijk van je doel · Motivatie · “Out of the box denken” · Kijken zonder vooroordeel · Ruimdenkend om tot mogelijkheden te komen en deze toe te laten · Ervaringen opdoen met begeleiders die meer ervaring hebben · Willen leren van de ander en van elkaar · De uitdaging aan willen gaan om een start te maken
40
SAMENVATTING DIALOOG OVER DE ARTISTI-EDUCATOR IN DANS
Danser · Ervaring · Mindset · Goed fysiek voorbeeld · Flexibel zijn · Basiskennis over de doelgroep met wie je werkt evt. gezamenlijke lessen · Inlevingsvermogen · Drang/nood om “cultuur” te leveren/ toegankelijk te maken aan mensen die dat niet hebben/die niet gerepresenteerd zijn
laat. Eerder starten met contact maken. · Het blijf op dit moment een “aparte groep” en daarmee is het niet inclusief. Hoe kunnen we de speciale doelgroepen meer integreren in de gewone theorielessen bijvoorbeeld?
Maker · Iemand die ervaring heeft en deze kan/wil delen · Kennis · Tact en respect · Contact kunnen maken met de doelgroep · Wil om de doelgroep niet enkel te dienen maar ook te betrekken met het maakproces · Vernieuwend · Kennis over de doelgroep · Ruimdekendheid
· Hoe maak je “gewone” danslessen inclusief (dus iedereen met of zonder beperking, en met of zonder zorgachtergrond) en toegankelijk voor iedereen? · Hoe maak je inclusieve lessen openbaar? Hoe pak je het aan om iedereen te verwelkomen en aan te spreken? · Mindset veranderen – breder en inclusiever denken · Meer diversiteit binnen de opleiding, ook in het docententeam
Ondernemer · Netwerk opbouwen · Samenwerkingen · Nieuwsgierig zijn · Onderzoekend · Kennis over praktische zaken in het s-a werkveld
Wat vinden jullie ervan dat het inclusief werken binnen de opleiding in jaar drie aan bod komt en niet eerder in de opleiding?
Welke bestaande theoretische en praktische studieonderdelen met betrekking tot het werken met specifieke doelgroepen, het werken in zorginstellingen en andere sociale praktijken zou jij willen aanscherpen? · Doelgroepen onderzoek: theoretische kennis opdoen en tegelijkertijd de doelgroep ook ontmoeten, kennismaken, in aanraking ermee komen · Samen met het doelgroepen onderzoek of los daarvan ontmoetingsmomenten met de doelgroep · In jaar 1 als kennismaken met de mindset van inclusie – ruimdenkend zijn en in mogelijkheden denken inplaats van beperkingen – inclusief denken op verschillende lagen · IP pilot project is een ingang naar het sociaal-artistiek werken – aanscherping nodig, maar hoe? · De projecten die aangeboden worden binnen de opleiding op het gebied van inclusie zijn goed, alleen komen ze voor een deel te
Welke praktische ervaringen zou je op willen doen en welke vaardigheden zou je willen ontwikkelen tijdens je studie, om de dansdocent te kunnen worden, die jij graag wilt worden?
· Kennismaking met speciale doelgroepen en inclusie in het derde jaar is te laat. Kleinschalige ontmoetingen in jaar 1 en 2, bijvoorbeeld hospiteren in inclusieve lessen met verschillende doelgroepen · Doelgroepen onderzoek in jaar 1 zou een bredere invalshoek kunnen krijgen – bijvoorbeeld een bepaalde leeftijdsgroep en daarbinnen dan een specifieke doelgroep kiezen · “Verplichte” ontmoetingsmomenten met speciale doelgroepen inbouwen voor alle studenten, daarna kan een student kiezen of hij/zij er verder in wil verdiepen. (Net zoals met de PO stages) · Leren van praktijk ervaringen – ontmoetingen en uitwisselingen creëren rondom het thema inclusie · In het tweede jaar is er nu geen ruimte voor inclusie of het ontmoeten van speciale doelgroepen Waar zouden jullie expertise voor het werken in het sociaal-artistieke werkveld vandaan willen halen? · De expertise die in jaar 3 wordt ingezet, ook eerder al inzetten
SAMENVATTING DIALOOG OVER DE ARTISTI-EDUCATOR IN DANS
· Het sociaal-artistieke werkveld betrekken om expertise binnen te halen Welke context en kennis zou het sociale domein (bijvoorbeeld de samenwerking met HAN Social Work) je kunnen bieden om samen het sociaal-artistieke werkveld vorm te geven? · Connectie naar het werkveld door HAN studenten – plekken waar ArtEZ studenten aan kunnen sluiten · Uitwisselen van ervaringen en inspiratie opdoen bij elkaars werkpraktijken · Observeren bij elkaars werkplekken, zodat je andere benaderingen leert kennen · Bij het mini-symposium op 14 dec. 2018 – waardevol om inclusie in de praktijk te zien en verschillende benaderingswijzen te zien en te leren kennen · Discussie tijdens mini-symposium liep soms vast door te grote groep mensen, de taal die wij spreken (welke woorden gebruiken wij om inclusie en diversiteit uit te leggen) Wat zouden vervolgstappen kunnen zijn? · Moment creëren waarbij je met een kleine groep studenten en docenten kan sparren over inclusie en de vormgeving van het studieprogramma · Ook met “niet” geïnteresseerde studenten praten over dit thema omdat interesse en nieuwsgierigheid soms pas ontstaat als je er meer mee geconfronteerd wordt
41
BRONNEN
42
Bronnen Academy for Theatre & Dance. (2020). Research Manifesto (werktitel). Arnhem: Academy for Theatre and Dance, ArtEZ University of the Arts. Bos, I. (2018). Terpischore op haar schouder. In R. Steggerda (Eindred. & Projectleider), Next Move LAB: De dansdocent van 2025 (pp. 27-47). Arnhem: Bachelor Dance in Education, ArtEZ University of the Arts. Bos, I. & Berg, D. (2018). Opleidingsprofiel BADD – in beweging. Arnhem: Bachelor Dance in Education, ArtEZ University of the Arts. Claassen, W. (2020). Juist de verschillen zijn interessant. Verslag van het minisymposium Inclusie& Diversiteit. In R. Figdor, L. Peerenboom, X. Mensinga, & B. Wicherink (Eindreds.). (2020). De veranderkracht van sociaalartistiek samenwerken: Onderweg naar een gedeelde visie en werkwijze. Arnhem: Cultuur Oost. De Jaeger, J. (2020). Culturele diversiteit binnen de Bachelor Docent Dans van ArtEZ. Arnhem: Bachelor Dance in Education, ArtEZ University of the Arts.
Jansen, E. (2018). Art and creativity as capability: utilizing art in social work education. Social Dialogue, 2018 (19), p. 33-36.
verwelkoming van verschil (pp. 158169). Amsterdam: Tobi Vroegh.
Kamp, I. van der (Red.) (2020). ArtEZ Bachelor Docent Dans: Jaarverslag 2019/2020 en Jaarplan 2020/2021. Arnhem: Bachelor Docent Dans, ArtEZ University of the Arts.
Minke, F. (2020). Sociaal-artistiek heeft de toekomst. In R. Figdor, L. Peerenboom, X. Mensinga, & B. Wicherink (Eindreds.). (2020). De veranderkracht van sociaalartistiek samenwerken: Onderweg naar een gedeelde visie en werkwijze. Arnhem: Cultuur Oost.
Kaufman, J. C., & Beghetto, R. A. (2009). Beyond big and little: The four C model of creativity. Review of General Psychology, 13(1), p. 1-12.
Nygaard, C., Courtney, N., & Holtham, C. (Red.) (2010). Teaching creativity – creativity in teaching. Oxfordshire: Libri Publishing.
Kersbergen, S. (2020). Kernkwaliteiten van een sociaalartistiek samenwerker. In R. Figdor, L. Peerenboom, X. Mensinga, & B. Wicherink (Eindreds.). (2020). De veranderkracht van sociaalartistiek samenwerken: Onderweg naar een gedeelde visie en werkwijze. Arnhem: Cultuur Oost.
Steggerda, R. (Eindred. & Projectleider). (2018). Next Move LAB: De dansdocent van 2025. Arnhem: Bachelor Dance in Education, ArtEZ University of the Arts.
Lankester, W. (2019). Ontmoet, speel en vertel! Een studie naar het proces van dialogische betekenisgeving in sociaal-artistieke ontmoetingen (Masterthesis). Kunsteducatie, Codarts Hogeschool voor de Kunsten, Rotterdam.
De Vrijer, S., & Matena, J. (2019). Code diversiteit & inclusie. Geraadpleegd op 27 november 2020, van codeculturelediversiteit. com/wp-content/uploads/2019/11/ Code-Diversiteit-Inclusie_DEF.pdf
Lankester, W. (2020). De waarde van ontmoeten. In R. Figdor, L. Peerenboom, X. Mensinga, & B. Wicherink (Eindreds.). (2020). De veranderkracht van sociaal-artistiek samenwerken: Onderweg naar een gedeelde visie en werkwijze. Arnhem: Cultuur Oost.
Figdor, R., Peerenboom, L., Mensinga, X., & Wicherink, B. (Eindreds.). (2020). De veranderkracht van sociaal-artistiek samenwerken: Onderweg naar een gedeelde visie en werkwijze. Arnhem: Cultuur Oost.
Meininger, H. P. (2013). Andere plaatsen. Over de ontmoeting tussen mensen met en zonder een (verstandelijke) beperking. In D. Kal, R. Post, & J.P. Wilken (Reds.) Verder met kwartiermaken: Naar
Trienekens, S. & Hillaert, W. (2015). Kunst in transitie: Manifest voor participatieve kunstpraktijken. In opdracht van: Demos & CAL-XL. Van Ingen, L. (2019, 29 april). Dansen zet bewoners Huize Kohlmann in beweging, ook figuurlijk. Geraadpleegd op 22 november 2020, van https:// www.waardigheidentrots. nl/praktijk/dansles-voormensen-met-dementie/ Vries, A. (2019). Resilient networks: In search of new artistic and social values (Positionpaper). Arnhem: ArtEZ University of the Arts. Willemse, R. (Eindred.). (2018). Good practices: Docentenopleidingen in het licht. Arnhem: ArtEZ University of the Arts.
v
Colofon
Copyright Š 2020 ArtEZ Bachelor Docent Dans www.artez.nl/opleidingen/docent-dans Auteurs Ronja White & Wytske Lankester Vormgeving Dana Dijkgraaf Design De online versie van deze publicatie is te vinden op www.artez.nl/ontmoeteninbeweging
