Jaargang 113 | Nummer 4 | April 2021
ZuivelZicht
Gaat Nutri-Score ervoor zorgen dat we gezonder gaan eten? 11_Cover_01L.indd 1
CONO K A ASMAKERS Op zoek naar nieuwe kansen in de markt
ANALYSE Lactalis betaalt relatief hoge prijs voor Bel Leerdammer
02-04-21 11:09
BLOKJES
GRANULEREN
MALEN
DRAADJESVLEES
SCHIJFJES
REEPJES
PUREREN
De nieuwe Krachtpatser onder de snijmachines ® • 25 HP (19kW) motor voor maximale capaciteit. • Precisie snijden vanaf 3,2mm blokjes en groter.
Het betrouwbare werkpaard
CC-DL
• Flexibel inzetbare snij- en raspmachine voor vele verschillende snits.
® De wereldleider in Voedsel Snijtechnologie Neem contact N t t op mett U Urschel h l voor een gratis ti ddemonstratie t ti mett uw product d t
856&+(/ % 9 QHWKHUODQGV#XUVFKHO FRP www.urschel.nl
h $IILQLW\ DQG 8UVFKHO DUH UHJLVWHUHG WUDGHPDUNV RI 8UVFKHO /DERUDWRULHV ,QF 8 6 $
21ZUI004_ADVERTENTIE.indd 2
01-04-21 14:59
INHOUD
12
6
18 Visie 6
Onderzoek Gaat Nutri-Score er voor zorgen dat we gezonder gaan eten?
20 Danone Vestiging Rotselaar Fabriek van de Toekomst
22 Analyse
Bedrijf 10 First Milk Hoe een Britse zuivelcoöperatie de rug rechtte
De voorgenomen overname van Bel Leerdammer nader bekeken
26 Bel Duitsland Lactalis krijgt sterke positie in Duitsland
12 Cono Aan het begin van de lente viert Campina traditiegetrouw de opening van het boerenseizoen. Op de boerderij van Edwin Daatselaar in Baarn gingen 20 maart de koeien voor het eerst weer naar buiten. Foto: Campina
www.zuivelzicht.nl
Voortdurend op zoek naar nieuwe kansen in de markt
16 De Crom Melkveehouderij gooide het roer rigoureus om: van melk leveren naar CO2-neutrale kaas maken
Markt 29 Marktcijfers De internationale zuivelmarkt in één oogopslag
18 De Mèkkerstee Biologisch melkgeitenbedrijf uitgangbord voor de geitenhouderij
ZuivelZicht april 2021
11_Inhoud_01R.indd 3
3
02-04-21 10:27
21ZUI004_ADVERTENTIE.indd 4
01-04-21 14:59
ZuivelZicht
ZI JLI JN
ZuivelZicht is een uitgave van BDUvakmedia ISSN 0165-8573 Postbus 67, 3770 AB Barneveld www.bdumedia.nl
vakmedia Redactie ZuivelZicht Postbus 93044 2509 AA Den Haag T: 070 2191707
Wenkend perspectief
E: redactie.zuivelzicht@bdu.nl I: zuivelzicht.nl Hoofdredactie René van Buitenen E: r.v.buitenen@bdu.nl Contentregie Albert Schuurman Medewerkers aan dit nummer Ria Besseling, Mathieu Geuskens, Yves De Groote,
Vorige maand maakte het Franse zuivelconcern Lactalis duidelijk dat het zijn zinnen heeft gezet op het Nederlandse kaasbedrijf Leerdammer. Opnieuw is er dus een buitenlandse speler die de potentie van ‘Nederland Zuivelland’ herkent. Arla Foods, Yakult, Danone, Hochwald, Ausnutria, DMK gingen Lactalis (de nummer 2 van de wereldzuivelmarkt) al voor.
Hermann-Josef Martin, Stephan Peters Advertenties Hielke van der Werf T: 020 5736056, E: h.v.d.werf@bdu.nl Uitgeefteam BDUvakmedia
De Fransen maken hun entree op de Nederlandse melkmarkt op een lastig moment. De melkveehouderij ligt onder vuur. De roep om een krimp van de veestapel klinkt steeds luider. Want
Peter Vorstenbosch (manager vakmedia) Sonja Voois (operationeel coördinator) Martin ten Hoven (salescoördinator) Abonnementen Abonnementsprijzen (12 nummers): € 129,37 exclusief btw (studenten € 79,69 inclusief btw); België: € 144,49 exclusief btw, inclusief portokosten; buitenland: € 171,09 exclusief btw. Proefabonnement (3 edities): € 12,41 Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan en lopen automatisch door, tenzij uiterlijk 2 maanden voor de vervaldatum is opgezegd bij de abonnementenservice. Zakelijke abonnementen worden niet tussentijds beëindigd. Abonnementenservice Abonnementenservice BDUvakmedia Postbus 67, 3770 AB Barneveld E: service@bdu.nl, T: 0342 494882 Op werkdagen bereikbaar tussen 8.00 uur en 16.30 uur. Ontwerp: GiesbersRetail, Duiven Druk: Vellendrukkerij BDU, Werkendam
Bedrijven moeten zich kunnen aanpassen en sterk maken voor de toekomst
Nederland heeft ruimte nodig om te wonen en om te genieten van natuur. En Nederland moet minder stikstof en broeikasgassen uitstoten. De roep om dan maar het mes in de veestapel te zetten klinkt zo luid dat het een doel op zich lijkt te worden en niet langer een middel om de uitstoot van schadelijke stoffen te verminderen of om ruimte te creëren voor woningen of natuur. Zo wordt de discussie over het benutten van de schaarse ruimte versimpeld tot de vraag: wil je koeien of wil je huizen? Een schijntegenstelling. Een botte krimp van de melkveestapel zou weleens de nekslag kunnen betekenen voor veel melkveebedrijven. Dat zijn gezinsbedrijven gefinancierd op een basis van een bepaalde schaalgrootte. Die hebben nu eenmaal enige omvang nodig om de vaste kosten te kunnen betalen. Als zij een substantieel deel van hun koeien moeten inleveren en dus hun melk en dus hun inkomsten, vallen zij om. Dat schaadt de hele keten en uiteindelijk de leefbaarheid op het platteland. Natuurlijk, omstandigheden veranderen. Maar melkveehouders moeten wel de kans krijgen om zich naar die veranderingen te voegen. Zodat zij hun bedrijven kunnen aanpassen en sterk kunnen maken voor de toekomst. Dat heet investeren. Dat geldt niet alleen voor veehouders, hun leveranciers of hun afnemers; dat geldt voor iedereen. Aanpassen vergt tijd, maar vooral een wenkend perspectief van een betrouwbare overheid. René van Buitenen Hoofdredacteur
ZuivelZicht april 2021
11_Zijlijn_02R.indd 5
5
02-04-21 11:10
VISIE
Geen bewijs voor effectiviteit Nutri-Score in supermarkt Nutri-Score is het voedselkeuzelogo dat later dit jaar mogelijk in Nederland ingevoerd gaat worden. Uit onderzoek in de wetenschappelijke literatuur blijkt dat de begrijpelijkheid van Nutri-Score bij consumenten is onderzocht door drie verschillende koekjes, pizza’s en ontbijtgranen op gezondheid te laten scoren. Ook blijkt dat het effect van Nutri-Score op aankoopgedrag in een compleet assortiment van een supermarkt nog nooit is onderzocht. Tekst: Stephan Peters
Eind dit jaar valt het besluit of voedselkeuzelogo Nutri-Score in Nederland ingevoerd gaat worden. Het was de bedoeling dat het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport het logo vorig jaar al zou invoeren. Het ministerie, de supermarkten en de
6
33_Artikel_03L_0002.indd 6
Consumentenbond waren ook groot voorstander van Nutri-Score. Eén belangrijke groep bood echter weerstand: de voedingswetenschappers. Bijna alle Nederlandse voedingswetenschappers, inclusief de Gezondheidsraad en het Voedingscentrum, maakten
bezwaar tegen het invoeren van Nutri-Score. Meer dan 175 van hen ondertekenden in 2019 een brandbrief aan staatssecretaris Paul Blokhuis waarin werd gewaarschuwd dat een voedselkeuzelogo tot verwarring bij de consument zou leiden als deze niet in
ZuivelZicht april 2021
02-04-21 11:10
V I SI E
lijn is met de Schijf van Vijf. Dat laatste was volgens wetenschappers het geval bij Nutri-Score. Het ministerie van VWS besloot daarop te wachten met de invoering en stelde een onafhankelijke internationale wetenschappelijke commissie in, na overleg met zeven andere landen die Nutri-Score willen invoeren of al hadden ingevoerd. Die commissie onderzoekt of het algoritme achter Nutri-Score zodanig aangepast kan worden dat het, bij invoering in Nederland, in lijn is met de Schijf van Vijf. En welke aanpassingen nodig zijn om Nutri-Score in lijn te brengen met voedingsrichtlijnen in andere landen. Een moeilijke opgave. Het is te hopen dat de Nederlandse voedingswetenschappers hun mening kunnen herzien als de commissie klaar is met haar taak.
Vragen voor verder onderzoek Naast discussies over het algoritme is er ook onduidelijkheid over de wetenschappelijke onderbouwing van Nutri-Score. De belangrijkste vraag is: hoe weten we zeker dat Nutri-Score ervoor zorgt dat consumenten gezonder gaan eten? Met andere woorden: hoe goed is wetenschappelijk onderbouwd dat Nutri-Score het aankoopgedrag van de consument beïnvloedt? Om dit te kunnen beantwoorden, hebben we literatuuronderzoek gedaan op basis van alle peer-reviewed publicaties in de database van de PubMed Central (PMC). Binnen PMC is Pubmed op 1 maart 2021 gezocht met de zoektermen [NutriScore] en [Nutri-Score] met respectievelijk 110 en dertig resultaten. Vervolgens zijn daaruit de studies geselecteerd die direct hebben gekeken naar het effect van het keuzelogo op consumentengedrag, -begrip en -vertrouwen en naar de effectiviteit van het keuzelogo op het aankoopgedrag en het kunnen toepassen van het logo om gezondere keuzes te maken.
ties – waaronder één trial – afkomstig van wetenschappers die Nutri-Score hebben (mede)ontwikkeld. De twee andere artikelen – beide trials – zijn uitgevoerd door wetenschappers die niet geaffilieerd zijn met Nutri-Score.
Onafhankelijk onderzoek We hebben eerst de twee studies bekeken van de onderzoekers die niet zijn geaffilieerd met het ontwikkelen van Nutri-Score. De eerste studie is een vergelijkingsstudie tussen het Britse Stoplichtenmodel (Multiple Traffic Light, MTL) en Nutri-Score ten opzichte van geen logo. De studie werd uitgevoerd in een onlinesupermarkt. Ten opzichte van de controlegroep scoorden beide logo’s beter op de voedselkwaliteit – een betere FSA-NPS-score (zie kader) – van de boodschappen, waarbij Nutri-Score iets beter scoorde dan het Stoplichtenmodel. Het Stoplichtenmodel resulteerde ook in een reductie van het aantal calorieën, in tegenstelling tot Nutri-Score.
Hoe weten we zeker dat Nutri-Score ervoor zorgt dat consumenten gezonder gaan eten? Bij de tweede studie is gekeken naar het effect van Nutri-Score op de aankoop van producten in een universiteitskantine in Colombia. Uit berekeningen op basis van kassabonnen bleek dat Nutri-Score een significante toename liet zien van de hoeveelheid eiwit bij de aankopen, maar dat het aantal calorieën ook toenam bij gebruik van Nutri-Score. Daarnaast bleek dat gebruik van Nutri-Score ervoor zorgde dat het aangeschafte voedsel iets duurder werd.
Resultaten
Effectiviteit
In totaal voldeden dertien studies aan de selectiecriteria. Hiervan zijn elf publica-
De andere elf studies zijn gepubliceerd door wetenschappers die Nutri-Score
Magere kwark met en zonder toegevoegde suiker: allebei NutriScore A.
hebben (mede) ontwikkeld. De enige trial hiervan is uitgevoerd in een onlinesupermarkt waar consumenten met een laag inkomen werd gevraagd boodschappen te doen. Uit deze studie bleek dat gebruik van Nutri-Score zorgde voor een betere voedselkwaliteit en dat het een significante klein maar gunstig effect had op de aanschaf van het aantal calorieën en de hoeveelheid verzadigd vet. Bij acht van de elf studies was de studieopzet hetzelfde: van drie producten – pizza’s, cakes en ontbijtgranen – werden in een onlineonderzoek drie varianten getoond. Deze zelfde studie is in verschillende landen herhaald en alle studies zijn afzonderlijk gepubliceerd. In deze begrijpelijkheidsstudies werd aan consumenten gevraagd om de producten in te delen op basis van verschillende keuzelogo’s. Bij alle acht studies werden kleine effecten waargenomen van de keuzelogo’s ten opzichte van geen logo. Nutri-Score kwam in slechts drie van deze acht studies als beste uit de bus.
Vertrouwen Opvallend is dat een van de studies, waarvan de auteurs Nutri-Score (mede) ontwikkelden, liet zien dat consumenten Nutri-Score van vijf verschillende keuzelogo’s het minst vertrouwen en het minst begrijpen. Daarnaast scoorde Nutri-Score in deze studie het laagst wat betreft het geven van informatie en de wenselijkheid om het in te voeren als verplicht keuzelogo. Het stoplichtensysteem scoorde hier het hoogst.
ZuivelZicht april 2021
33_Artikel_03L_0002.indd 7
7
02-04-21 11:10
VISIE
Biologische halfvolle melk van Albert Heijn. De melk in de 1 liter-verpakking scoort B, de melk in het 500 ml pak krijgt van Nutri-Score een A.
De laatste studie die voldeed aan de selectiecriteria onderzocht hoe de houding van Franse consumenten is veranderd sinds de invoering van Nutri-Score. De survey toont dat de aankoop van consumenten significant wordt beïnvloed sinds de invoering van Nutri-Score en dat de waardering van Nutri-Score langzaam toeneemt. De survey geeft echter alleen de mening aan consumenten over Nutri-Score, en levert geen bewijs of het werkelijke aankoopgedrag van consumenten is veranderd.
Conclusies De meeste studies met Nutri-Score die in Pubmed zijn gevonden, zijn begrijpelijk-
Algoritme Nutri-Score Het algoritme van Nutri-Score is gebaseerd op het Food Standard Agency Nutrient Profiling System (FSA-NPS) uit het Verenigd Koninkrijk. Het werd gebruikt om voedingsmiddelen in twee groepen te verdelen ten behoeve van kindermarketing. Dit algoritme is voor Nutri-Score aangepast om voedingsmiddelen in te delen in vijf groepen (A tot en met E) waarbij A de gezondere keuze zou zijn en E de ongezondere keuze. Het algoritme maakt geen onderscheid tussen productgroepen. In een volgende fase van Nutri-Score is het algoritme nogmaals aangepast om het (meer) in lijn te brengen met de Franse voedingsrichtlijnen. Deze aanpassingen in het algoritme hadden met name effect op de scores voor de productgroepen vetten, kaas en dranken.
8
33_Artikel_03L_0002.indd 8
heidsstudies en gebaseerd op eenzelfde online onderzoeksopzet, maar uitgevoerd in verschillende landen. Met name deze studies, gebaseerd op slechts drie producten, zijn gebruikt als verantwoording om Nutri-Score in verschillende landen in te voeren. Bij de literatuurstudie zijn drie trials gevonden waarbij is gekeken naar het effect van Nutri-Score op consumentengedrag. Geen van deze drie trials zijn uitgevoerd in reallife, dat wil zeggen in een echte supermarkt. Uit één trial, in een universiteitskantine, bleek dat Nutri-Score er juist voor zorgde dat consumenten meer calorieën kochten en dat de boodschappen duurder werden. In een andere trial zorgde niet NutriScore maar het stoplichtenmodel ervoor dat consumenten minder calorieën aanschaften. Buiten Pubmed is er een studie gepubliceerd waarin is gekeken naar het effect van Nutri-Score op aankoopgedrag van slechts vier productgroepen in een echte supermarkt. Hier bleek het effect verwaarloosbaar klein. Ook bleek uit deze studie dat het effect van Nutri-Score in een echte supermarkt een keer kleiner is dan in onlineexperimenten.
Discussie Er is tot nu toe geen wetenschappelijk bewijs geleverd dat Nutri-Score tot een gezondere keuze leidt bij een compleet assortiment in een supermarkt. Uit een
van de drie trials bleek dat Nutri-Score tot de aanschaf van juist meer calorieën leidde. Dit zou verklaard kunnen worden door het zogenaamde ‘health halo’ van keuzelogo’s: producten met een logo (of hogere score daarop) lijken gezonder. De zorgen van de Nederlandse voedingswetenschappers over de invoering van Nutri-Score in Nederland lijken dus terecht. Enerzijds omdat Nutri-Score niet in lijn is met de Schijf van Vijf. Anderzijds omdat de wetenschappelijke onderbouwing van de effectiviteit van Nutri-Score om het aankoopgedrag te veranderen flinterdun is. Het enige dat op basis van peer-reviewed artikelen gezegd kan worden is dat keuzelogo’s en dus ook Nutri-Score goed werken om pizza’s, ontbijtgranen en cakes ten opzichte van elkaar in te delen op voedselkwaliteit in een online-survey. Echter, het effect van Nutri-Score op aankoopgedrag in een heel assortiment van een supermarkt is nog nooit onderzocht. Stephan Peters is manager voeding en gezondheid bij de Nederlandse Zuivel Organisatie. Daarvoor werkte hij als manager kennis en kwaliteit voeding bij het Voedingscentrum. Peters is afgestudeerd op voeding en toxicologie bij de Open Universiteit Heerlen en promoveerde in 2009 aan de Universiteit Utrecht.
ZuivelZicht april 2021
02-04-21 11:11
De Nr.1 specialist in gereviseerde zuivelmachines Melk Yoghurt Boter Margarine Smeltkaas Kaas
2.000 machines in voorraad Garantie bij levering Snelle levertijden Lage investering Complete projecten
+31(0)348-558080 info@lekkerkerker.nl
www.lekkerkerker.nl
Experience holistic line solutions for sliced meats and cheeses production during the digital event weLIVE. For more information and registration visit www.weberweb.com/welive
21ZUI004_ADVERTENTIE.indd 9
01-04-21 15:00
B E D R I JF
First Milk investeerde vorig jaar ruim € 7 miljoen om onder meer de productiviteit te verbeteren. (Foto’s First Milk)
Hoe de Britse zuivelcoöperatie First Milk de rug rechtte First Milk Limited leek zeven jaar geleden op sterven na dood. Recordverliezen en weglopende leden leken de op een na grootste zuivelcoöperatie van Groot-Britannië de das om te doen. Léken, want het bedrijf bewerkstelligde een indrukwekkende ommekeer.
niet meer op het bedrijfsresultaat en de verkoop zorgde voor extra inkomsten om de hoog opgelopen schuldenlast fors omlaag te brengen. Ook onpopulaire maar noodzakelijk geachte extra heffingen op de door de leden geleverde melk droegen bij aan de schuldsanering.
Tekst: Hermann-Josef Martin
Niet geruststellend Het ging al jaren niet best met het in het Schotse Glasgow zetelende First Milk. Rode cijfers in de jaarverslagen maakten het onmogelijk om de toeleverende melkveehouders – leden van de coöperatie – een concurrerende melkprijs uit te betalen. Daardoor zochten steeds meer boeren hun heil bij de concurrentie. De exodus van leden leidde tot minder productie, teruglopende verkoopresultaten en nog meer rode cijfers in de boekhouding. In het boekjaar 2014-2015 (sluitingsdatum 31 maart 2015) werd een alltimedieptepunt bereikt: een verlies
10
22_Artikel_10L.indd 10
van € 31,2 miljoen ten opzichte van het voorgaande jaar, bij een omzetdaling van 27,6 procent. Die keiharde dreun opende de ogen: om te overleven, moest het roer drastisch om. First Milk koos voor het saneren en reorganiseren van bedrijfsonderdelen die onvoldoende rendabel waren. Twee verliesgevende fabrieken – een in Schotland en een in Zuidwest-Engeland – die men niet langer tot de corebusiness rekende, gingen in de verkoop. Zo sloeg men twee vliegen in een klap. De twee verlieslijdende onderdelen drukten
Al met al beleefde First Milk een roerige periode van twintig maanden waarin saneren en reorganiseren de boventoon voerden. Zowel bij de productie als bij administratieve processen werd bezuinigd en geherstructureerd. Tegelijk was er aandacht voor verbetering van de kwaliteit, aldus het bedrijf. In het boekjaar 2016-2017 was er positief nieuws: na vele jaren met verliezen kon eindelijk weer een goed resultaat worden bijgeschreven. De nettowinst bedroeg € 6,8 miljoen. Echt geruststellend was dat nog niet, te meer omdat de totale omzet bleef dalen en de zuivel-
ZuivelZicht april 2021
02-04-21 10:28
B E D R I JF
prijzen dat jaar onder druk stonden. De omzetdaling was deels toe te schrijven aan de verkoop van fabrieken, inclusief de in 2016 afgestoten Noord-Engelse dochteronderneming CNP Professional, fabrikant van sportvoeding. Daarmee verdween opnieuw een bedrijfsonderdeel dat niet tot de kern van de coöperatie werd gerekend. Die kern werd steeds overzichtelijker: de focus ligt nu al een aantal jaren overduidelijk op kaas, verse consumptiemelk en houdbare melk in verschillende varianten.
Herstel In maart 2017 werd Shelagh Hancock de nieuwe ceo van First Milk. Onder haar leiding zette het herstel van de verschillende bedrijfsonderdelen langzaam maar zeker door. Over het boekjaar 2019/2020 meldde het concern een nettowinst van € 5,1 miljoen. De geconsolideerde omzet steeg met 3,9 procent tot € 321,4 miljoen. Het overgrote deel van de omzet (ruim 84 procent) behaalt First Milk in Groot-Brittannië en Noord-Ierland. Ook de export richting het Europese vasteland nam toe: 14 procent meer dan het jaar ervoor, met een handelswaarde van € 50,5 miljoen. De export naar andere wereldmarkten bleef stabiel. First Milk
werkt bij de export al jaren nauw samen met de Engelse tak van het van oorsprong Ierse Ornua Foods. Deze export-reus zorgt onder meer voor de afzet van First Milk-kazen in ruim 25 landen.
Betere melkprijs Dankzij de betere prestaties lukte het First Milk om de nettoschuld vorig jaar met 20 procent te verlagen, tot zo’n € 37,6 miljoen. Ook daalde de rente op uitstaande leningen en verruimde Wells Fargo, de belangrijkste kredietverstrekker voor First Milk, de kredietruimte tot € 79,5 miljoen. Door de betere prestaties kan de coöperatie een betere melkprijs kan garanderen. In plaats van achter te lopen op de concurrentie, betaalde First Milk de leden het afgelopen jaar een melkprijs uit die gemiddeld 4,1 procent hoger lag dan wat Britse concurrenten voor de melk willen geven. De melkprijs plus een aantrekkelijk premiestelsel zorgen ervoor dat steeds meer voormalige leden terugkeren en zich ook nieuwe leden melden. Er kwamen vorig jaar zevenhonderd leden bij. Het volume aan rauwe melk steeg met 175 miljoen liter. Ook onder leiding van Hancock slankt First Milk nog steeds af. De afgelopen jaren werd bijvoorbeeld afscheid genomen van twee Schotse kaasfabrieken. Volgens Hancock maakten ze geen deel uit van de langetermijnstrategie van de coöperatie en was er te veel geld nodig om er maximaal rendement uit te halen. Het gevolg is dat alle First Milkkazen nu nog maar van twee fabrieken komen: een in Wales (Haverfordwest in Pembrokeshire) en een in het Lake District (Wigton, Cumbria). Tussen 2014 en 2019 investeerde de coöperatie ongeveer € 40,5 miljoen in beide fabrieken. Naast kaas (inclusief de belangrijkste variëteit Cheddar) en melk leveren deze moderne productielocaties onder meer boter, magere melkpoeder en wei-eiwitten.
Nieuwe investeringen Shelagh Hancock, ceo van First Milk.
Met het huishoudboekje weer op orde waagt First Milk zich ook weer aan gro-
tere investeringen. De fabriek in Wales mocht de afgelopen jaren verschillende nieuwe installaties en silo’s aanschaffen. Om meer productiviteit, meer duurzaamheid en kostenbesparingen te realiseren, werd € 7,4 miljoen op tafel gelegd. De komende jaren krijgen zowel de fabriek in Wales als die in het Lake District nog weer €20 miljoen ter beschikking voor verdere capaciteitsuitbreiding. Hancock geeft aan dat de vraag naar zuivel van First Milk nog altijd in de lift zit, ook gedurende de coronaperiode.
Ook Nederlands partnerschap Om de huidige positie te behouden en waar mogelijk te versterken, is First Milk in binnen- en buitenland partnerschappen aangegaan. Een belangrijke partner bij de afzet van producten is het eerder genoemde Ornua Foods. In de zomer van 2019 gingen de Britten een strategisch partnerschap aan met het Nederlandse bedrijf Havero Hoogwegt van de Hogowegt Group, dat wordt beschouwd als ‘s werelds grootste particuliere leverancier van melkingrediënten. First Milk meldt dat Havero Hoogwegt nu in ruim vijftig landen voor de afzet van haar eiwitrijke producten zorgt. Een derde grote internationale partner van de Britse coöperatie is Nestlé. First Milk levert melk aan de Britse tak van de Zwitserse multinational en werkt ook samen op andere deelterreinen, zoals bij het duurzaamheidsbeleid.
ZuivelZicht april 2021
22_Artikel_10L.indd 11
11
02-04-21 10:28
B E D R I JF
‘Altijd bezig om ons verdienmodel te verbeteren’
Cono Kaasmakers zoekt naar nieuwe kansen in de markt Cono Kaasmakers breidt zijn activiteiten uit. Het bedrijf wil meer verdienen uit de zij- en bijstromen van de kaasproductie. Daarom ontwikkelt de coöperatieve onderneming nieuwe producten. “Wij zijn altijd bezig met innovatie. Dat is een van de groeimotoren van ons bedrijf.” Tekst: René van Buitenen
Jerry Griep (links) en Wim Betten bekijken de nieuwe verpakkingen van Beemster kaas die de onderneming op de markt heeft gebracht. (Foto’s: Jacqueline ten Have)
12
33_Artikel_03L.indd 12
ZuivelZicht april 2021
02-04-21 10:29
B E D R I JF
“Er gebeurt op dit moment zoveel in de zuivelsector, dat je voortdurend heel scherp moet sturen als onderneming. Je moet zorgen dat je op het juiste moment aan de bal komt om te kunnen scoren. Want als je de kansen mist, verdien je niets.” Aldus typeert Wim Betten, algemeen directeur Cono Kaasmakers, de stand van zaken op de zuivelmarkt. Als producent van onder andere Beemster kaas is kaas vanzelfsprekend de corebusiness van de coöperatieve onderneming. Toch is de kaasmarkt al lang niet meer het enige speelveld waarop Cono zich begeeft. Zij produceert ook weipoeders, condens en roomproducten. Ook levert de coöperatie room voor het ijsmerk Ben & Jerry’s en neemt Nestlé een melkproduct van Cono af. “Een x volume van de melk die onze melkveehouders leveren gaat in de kaas en een x volume melk benutten we om andere hoogwaardige producten van te maken. Want we maken alleen kaas die we kunnen verkopen”, vertelt Betten. “We maken dus geen speculatieve kaas”, vult Jerry Griep aan. Hij is managing director en verantwoordelijk voor de verkoop in de Benelux en de Verenigde Staten. Samen met Betten trad hij in 2012 in dienst bij de kaasproducent, na eerder carrière te hebben gemaakt in de theeen in de koffiesector.
Flexibeler Sindsdien heeft Cono Kaasmakers een mooi portfolio opgebouwd van kwalitatief hoogwaardige producten, vindt Betten. Hij stelt vast dat de onderneming de afgelopen jaren flexibeler is geworden en daardoor in staat is om een breder productenpakket aan te bieden. Dat was nodig omdat het volume dat de veehouders na afschaffing van de melkquotering in 2015 aan de onderneming zijn gaan leveren, flink toenam. Sinds zijn komst zag Betten het te verwerken volume rauwe melk met 35 procent groeien. De markt voor Beemsterkaas groeide in die periode ook, zij het in een geringer tempo. “We zijn er de afgelopen jaren in geslaagd de afzet van onze kaas te vergroten door zowel bestaande segmenten uit te breiden als andere markten aan te
boren. In 2012 verkochten we onze kaas in 25 landen, nu is onze Beemster kaas in 45 landen te koop.” De focus ligt op Nederland, België, Duitsland en de Verenigde Staten. Dat is een bewuste keuze. De onderneming is voorzichtig met investeringen in landen waar het politieke klimaat minder stabiel is. Zo wilde Cono enkele jaren geleden de sprong naar de Russische markt maken. Op het moment dat de eerste container met Beemster kaas verscheept zou worden, gooiden de Russen de grens dicht voor Westerse landbouwproducten. “Gelukkig waren we laat begonnen in Rusland”, constateert Griep achteraf.
Wachtlijst Ondanks de groei van het melkvolume zit er volgens Betten nog voldoende rek in het bedrijf. De eind 2014 geopende kaasmakerij is op de groei gebouwd. Er kan nog opgeschaald worden in productie. Vooralsnog neemt de coöperatie geen nieuwe leden aan, tenzij het de onderneming past. “Er is een wachtlijst van veehouders die willen toetreden, maar daar gaan we heel voorzichtig mee om. Wij hebben
‘Wij hebben de ambitie om te groeien, maar die groei moet wel waarde toevoegen’ weliswaar de ambitie om te groeien, maar die groei moet wel waarde toevoegen en met bestaande eigen melk gebeuren.” De basis voor alle activiteiten van de onderneming ligt volgens Betten op het erf; daar waar de melk wordt gewonnen. De coöperatie hanteert een strak regime van wat de veehouders hun koeien wel of niet mogen voeren. “We hebben een Voercommissie en die hanteert een witte lijst en een zwarte lijst van diervoeders. Dat is van belang om de kwaliteit van onze producten te kunnen waarborgen.
De kwaliteit van de melk en de kaas is onze kracht. Daar zullen we nooit concessies aan doen.”
Caring Dairy “Een andere kracht van onze coöperatie is de verduurzaming”, vertelt Betten. “Dat zit echt in het DNA van onze veehouders en van onze medewerkers. Cono Kaasmakers heeft met Caring Dairy een programma om de keten van koe tot kaas te verduurzamen. De deelnamepremie is € 0,75 per 100 kilogram melk. In 2019 is dit programma aangevuld met achttien prestatie-indicatoren: Caring Dairy++. Door te voldoen aan de gestelde doelen, bijvoorbeeld minder dan 75 kilogram ammoniakemissie per hectare, kunnen deelnemende melkveehouders een hogere melkprijs verdienen tot maximaal € 0,75 per 100 kilogram melk.” Deelname aan Caring Dairy++ is vrijwillig. “Op deze manier komen we tegemoet aan de diversiteit van onze melkveebedrijven. We willen namelijk geen melkveehouders uitsluiten om dat zij op enkele onderdelen niet mee kunnen doen. Belonen op resultaat noemen we dat.” Sinds de introductie in 2008 is Caring Dairy enkele keren aangescherpt. Want het is een ‘continu verbeterprogramma’. In 2019 werd de derde versie van het programma gelanceerd. Die zal ongewijzigd doorlopen tot 2025, afgezien van eventuele nieuwe wettelijke eisen.
Kostprijs “Bij de ontwikkeling van nieuwe activiteiten zijn voor ons twee vragen van belang: wat betekent het voor kostprijs op het erf en wat kunnen wij er mee verdienen? Wij kijken voortdurend of er ontwikkelingen in de maatschappij zijn waar we commercieel iets mee kunnen. Dat moeten we doen om ons te kunnen blijven onderscheiden. Als Cono Kaasmakers zijn we groot genoeg om maatschappelijke ontwikkelingen te duiden en klein genoeg om daar actie op te kunnen ondernemen. Van de andere kant is het wel zo dat hetgeen wij vragen, gevolgen heeft op het boerenerf. Dat speelt steeds meer een rol want ook
ZuivelZicht april 2021
33_Artikel_03L.indd 13
13
02-04-21 10:29
B E D R I JF
Kaas blijft altijd de basis van Cono Kaasmakers, dat later dit jaar het 120-jarig bestaan viert. Het bedrijf kijkt voortdurend naar mogelijkheden om het portfolio uit te breiden, aldus Jerry Griep en Wim Betten.
onze veehouders hebben te maken met extra kosten. Niet alleen omdat wij iets van hen vragen, maar ook omdat de overheid dat steeds vaker doet.” “Wij zijn altijd bezig met innovatie. Dat is een van de groeimotoren van ons bedrijf. We zijn namelijk altijd bezig om ons verdienmodel verder te verbeteren.” Cono Kaasmakers probeert dat onder
meer te doen door de bij- en zijstromen van de kaasproductie tot grotere waarde te brengen. Als voorbeeld wijst Betten op de weipoeders die de onderneming maakt voor de voedingsmiddelenindustrie. Die producten worden in samenwerking met premium partners op de markt gebracht.
Bier
Vegetarische kaas Cono Kaasmakers bracht vorig jaar al een vegetarische 30+-kaas op de markt. Inmiddels is de hele Beemster kaas-range ook beschikbaar in een vegetarische variant. “Eetgewoonten zijn aan het veranderen. Daar proberen we op in te spelen”, legt directeur Wim Betten uit. “We zijn daarbij zeker niet over één nacht ijs gegaan. Zo’n zes jaar geleden zijn we intensief gestart met het maken van kaas op basis van vegetarisch stremsel. Dat hebben we in alle leeftijdskazen uitgebreid getest. Want we wilden er zeker van zijn dat de kwaliteit even goed was.” Sinds kort worden ook bijna alle andere kazen (naast Beemster kaas) voor de Nederlandse en Belgische markt met vegetarisch stremsel gemaakt.
14
33_Artikel_03L.indd 14
Ook in de consumentenmarkt zoekt Cono verbreding. “Waar onze consumenten zich bevinden, daar willen we met onze producten zijn”, vertelt Jerry Griep. Zo levert het bedrijf de kaas voor de Amsterdam Cheese Company, een keten van kaaswinkels in de Amsterdamse binnenstad, die sinds 2019 in bezit is van de kaasproducent. De Amsterdam Cheese Company biedt niet alleen kaas aan maar sinds kort ook bier van zusterbedrijf Amsterdam Beer Company. Een idee van Cono. “We hebben gedacht wat kunnen we koppelen aan kaas? Dat is bier geworden. Het is onze receptuur die er voor wordt gebruikt; een kaasmaker kan ook bier maken.”
Het bier (een IPA en een Pale Ale) wordt gemaakt door brouwerij Leeghwater uit De Rijp op basis van de receptuur van Cono. De eiwitrijke bierbostel dat bij het productieproces vrijkomt kunnen de melkveehouders gebruiken als aanvulling op het rantsoen voor de koeien. “Nee, dit is geen gimmick”, verzekert Griep. “Ook dit project moet geld opleveren. Let op, onze bieren ga je straks zien bij de top van slijterijen. Het is bovendien een manier om een nieuwe generatie consumenten te interesseren voor onze kaas.” De nieuwe activiteit past in de strategie van de coöperatie, legt Betten uit. “We hebben een doelstelling richting 2025, waarbij de zij- en bijstromen extra moeten opbrengen in de markt. Die zijn nu nog voor een groot deel afhankelijk van de internationale zuivelprijzen. Wij willen er naar toe dat ze meer toegevoegde waarde opleveren en dus minder afhankelijk worden van de wereldmarkt. Maar hoe sterk de zij- en bijstromen ook zullen groeien, ons verdienmodel zal altijd gebaseerd zijn op kaas.”
ZuivelZicht april 2021
02-04-21 10:29
SA
FE
Sijtsma N oor d bv
EMS SYST TY
F OO D
P HACC
Specialisten in betonrenovatie, stralen, vloer- & wandcoating
IED CERTIF
• Ruim 35 jaar dé specialist binnen de zuivel- en voedingsmiddelenindustrie • HACCP coating systemen voor vloeren, wanden, plafonds en pekelbaden • Werkzaamheden kunnen tijdens productieproces worden uitgevoerd 9&$ HQ +$&&3 JHFHUWLÀFHHUG
+31(0)517 23 22 00
21ZUI004_ADVERTENTIE.indd 15
info@sijtsma-noord.nl
www.sijtsma-noord.nl
01-04-21 15:00
B E D R I JF
Nieuwerwets-kaas wordt innovatief geproduceerd
Brabantse melkveehouders maken CO2-neutraal kaas Melkveehouderij De Crom in Knegsel gooide het roer rigoureus om: van melk leveren naar kaasmaken en dat op een CO2-neutrale wijze. In hun zoektocht naar een andere manier van melk verwaarden kwamen de Brabantse melkveehouders Wilco en Frank de Crom uit bij kaasmaken. “CO2-neutraal kaas produceren is onze manier om als ondernemers en als bedrijfsopvolgers vooruit te kijken.” Tekst: Ria Besseling
Wilco en Frank de Crom houden op hun bedrijf in het Brabantse Knegsel 160 koeien. Rond 145 dieren leveren 4.000 liter melk per dag. De helft gaat naar Nemelco, onderdeel van Vreugden-
hil Dairy Foods. De andere helft van het volume verdwijnt in de nieuwe kaasmakerij. Het doel is om ongeveer 85 procent van de melk zelf te verwerken tot kaas. De capaciteit van de kaasmakerij moet
uiteindelijk tussen de 120.000 en 150.000 kilo kaas per jaar schommelen. De eerste kazen onder het merk Nieuwerwets gaan inmiddels naar speciaalzaken en supermarkten in de regio.
De kaasmakerij van melkveehouderij De Crom.
16
22_Artikel_02L.indd 16
ZuivelZicht april 2021
02-04-21 10:30
B E D R I JF
‘We werken met elektrische en thermische energie, dus niet met aardgas of een houtkachel’ bedrijf een productielocatie voor rauwmelkse kaas dus zonder pasteurisatie. AGB Bouw in Stolwijk werd eveneens als partner bij de bouw betrokken.
Recepten
Wilco met Frank de Crom: “De naam Nieuwerwets duidt op het oude ambacht, gemaakt op eigen erf en op nieuwe wijze.”
Aan de stap naar kaasmaken ging een lang traject vooraf. Denk aan cursussen kaasmaken, talloze bezoeken aan collega-kaasmakers en toekenning van een Europese Leader-subsidie voor initiatieven om de regio te versterken. “De subsidie is toegespitst op Brainport Regio in combinatie met voedselproductie en op de verbinding stad-land”, vertelt Wilco de Crom, die van dit geld ook het Kaas Innovatie Lab bouwde. Alles bij elkaar betekende de nieuwbouw bij de melkveehouderij aan de rand van Knegsel een project dat startte vanaf € 1 miljoen investering. ‘’Wij zijn de eerste CO2-neutrale kaasmakerij op het boerenerf inclusief pasteurisatie. Er zijn misschien meer collega’s die kaas CO2-neutraal produceren, maar het gaat dan om rauwmelkse kazen. CO2-neutraal produceren is door subsidie bereikbaar geworden.” Ook werkt de familie De Crom samen met de opleidingen Food Innovation en Voedseltechnologie van HAS Hogeschool en deze maand starten de eerste innovatieonderzoeken in het Kaas Innovatie Lab.
Kaas met extra onderscheid Is voor de gemiddelde zelfzuivelaar CO2-neutraal geproduceerde kaas een ver-van-mijn-bed-show, voor steeds meer bewuste consumenten biedt het een extra meerwaarde. Toch blijft smaak
voor de consument het allerbelangrijkst, stelt De Crom resoluut. De investeringskosten om CO2-neutraal te kunnen produceren zijn aan de voorkant erg hoog. “We werken met elektrische en thermische energie, dus niet met aardgas of een houtkachel. De elektriciteit komt van 1.500 zonnepanelen die we via een trafo op het net aanleveren. Een deel van de zonnepanelen, ongeveer zestig stuks, is thermisch om zonnewarmte op te vangen. Deze warmte wordt via twee warmtepompen ingezet voor het verwarmen van proces-, tap- en waswater in het kaasproces.” Het pasteurisatiegedeelte functioneert voor een fors deel op energie van de zonnepanelen. “Elektrisch pasteuriseren met een doorstroompasteur is vrij uniek in de sector, maar we hebben voldoende energiecapaciteit voor productie met als voordeel vrij lage kosten door onze eigen stroomvoorziening. Deze manier van produceren wordt steeds kritischer bekeken, zeker naar de toekomst toe. CO2-neutraal kaas produceren is onze manier om als ondernemers en als bedrijfsopvolgers vooruit te kijken.” De Crom werkte voor de bouw en het installatiegedeelte samen met diverse partners. Het melkveebedrijf kwam uit bij Hekking Metaal als leverancier van kaasinstallaties en installatiepartner na contact met kaasmakerij Olieman in Reeuwijk. Hier bouwde het installatie-
Een voedseltechnoloog ontwikkelde een serie recepten voor de Nieuwerwets kaas. Wilco: “De naam Nieuwerwets duidt op het oude ambacht, gemaakt op eigen erf en op nieuwe wijze. De kaas is als Kaas van de Boerderij gepasteuriseerd 50+ op de markt in de varianten jong, jong belegen en belegen. Ook is de eerste batch 30+-kaas gemaakt waarmee Nieuwerwets verdergaat. Daarnaast zijn er plannen voor het ontwikkelen van kruidenvarianten samen met het Innovatielab.” Vanaf deze zomer gaat ook het transport CO2-neutraal: de kazen gaan dan met elektrisch vervoer naar de afleveradressen in de regio. Wilco: “Zo houden we de korte keten in stand en blijft het een klimaatneutraal geproduceerd streekproduct.”
De kaasmakerij Jurry Hekking Metaal & Machinebouw installeert onder de merknaam Ante machines en installaties voor kleine en middelgrote kaasmakerijen en zuivelfabrieken tot een capaciteit van 8 tot 10 miljoen liter melk per jaar. De kaasmakerij bij melkveebedrijf De Crom beslaat in totaal circa 1.200 m2. De nieuwe proceslijn heeft een batchgrootte van 4000 liter. Op dit moment wordt er een batch per dag gedraaid. Opschalen naar drie batches per dag binnen het gebouw is mogelijk. De elektrische warmwatervoorziening is afgestemd op de behoefte van het pasteurisatieproces. De energie voor warmwatervoorzieningen wordt meestal uit hout, olie, aardgas, propaan of diesel gehaald. Bij melkveebedrijf De Crom wordt er op de eigen locatie dusdanig veel elektriciteit opgewekt dat er voldoende capaciteit is voor het elektrisch verwarmen van het pasteurisatieproces.
ZuivelZicht april 2021
22_Artikel_02L.indd 17
17
02-04-21 10:30
B E D R I JF
De Mèkkerstee presenteert zich als uitgangbord geitenhouderij
‘Bezoek aan belevingsboerderij past in de huidige tijd’ De consument neemt bewust tijd en moeite om meer over de herkomst van zijn product te weten. Biologisch melkgeitenbedrijf De Mèkkerstee in Ouddorp neemt die trend serieus en wil meer informatie geven over de geitenhouderij en producten van geitenmelk. “De consument is eraan toe”, volgens Piet den Hertog, oprichter van het bedrijf. Tekst: Ria Besseling
Biologisch melkgeitenbedrijf De Mèkkerstee in Ouddorp op GoereeOverflakkee is uitgegroeid tot een breed familiebedrijf. In 2001 startte Piet den Hertog een zorgboerderij met 75 geiten, een kleine stal en een eenvoudige
kaasmakerij. Inmiddels heeft De Mèkkerstee een moderne stal met 650 biologische melkgeiten en 150 stuks lammeren en opfokgeiten. In het restaurant en de stal werken rond 35 mensen die een dagbesteding krijgen.
De kaasmakerij verwerkt jaarlijks rond 3.200 ton geitenmelk tot een brede range biologische geitenkazen. Ze worden verkocht in de Landwinkel en via groothandel Treur Kaas uitgeleverd aan kaasspeciaalzaken, retail en markthandel.
De kaasmakerij van De Mèkkerstee.
18
22_Artikel_19L_0002.indd 18
ZuivelZicht april 2021
02-04-21 10:30
B E D R I JF
Het melken van de biologische geiten op het bedrijf op Goeree-Overflakkee. De kaasmakerij verwerkt jaarlijks rond 3200 ton geitenmelk tot een brede range biologische geitenkazen.
Aan de reeks geitenkazen is nu een Mekkertaler geiten gatenkaas toegevoegd, “een echte innovatie, maar lastig om te maken. Het is de eerste gatenkaas in het geitenkaassegment. De kaas met een lichtzoetige smaak is een aanvulling op ons bestaande assortiment binnen het specialiteitenkanaal”, stelt Den Hertog. De kaasmakerij van de Mèkkerstee werkt met enkele andere bedrijven in de regio samen. Zo leveren drie geitenmelkbedrijven op Goeree-Overflakkee de melk aan de Organic Goat Company die de melk vervolgens laat verkazen op De Mèkkerstee. Het melkgeitenbedrijf verkaast tevens een deel van de melk van de koeien van biologisch kringloopbedrijf Biostee, een samenwerkingsverband van drie agrarische bedrijven in de Hoeksche Waard, tot Biosteekaas. Een derde vorm van samenwerking komt tot stand met een melkveehouder die de melk van zijn Jersey-koeien levert voor de verwerking tot Jersey Kaas.
Beleving als logische stap De Mèkkerstee heeft zich de afgelopen jaren de activiteiten verbreed. Behalve de geitenhouderij, kaasproductie en dagbesteding biedt het ook een uitje voor consumenten. Jaarlijks trekt het bedrijf 100.000 tot 120.000 bezoekers. Het
komende nieuwe seizoen wil De Mèkkerstee nog meer de nadruk leggen op ‘beleving’. Zodat bezoekers kennis kunnen maken met de geitenhouderij en de herkomst van geitenkaas en ook het productieproces van geitenmelk tot geitenkaas kunnen meemaken. “Het is een logische stap”, vindt Den Hertog. ”We zien veel bezoekers naar Ouddorp komen. Daaronder zijn vaste klanten maar ook veel toeristen, waaronder Duitsers die hier aan de kust verblijven. Deze bezoekers kopen bewust een biologisch product. De biologische markt in Duitsland is verder dan de Nederlandse. Dat is te merken aan het aankoopgedrag. Duitse klanten gaan vaak met een hele biologische geitenkaas naar huis.” De belevenisboerderij dient als uithangbord van de geitenzuivelsector naar het publiek. “We proberen alle facetten van de geitenhouderij in de verwerking van melk tot kaas in een open sfeer te presenteren”, vertelt Den Hertog. “Een bezoek aan de belevingsboerderij past in de huidige tijd. De consument wordt steeds kritischer en neemt bewust tijd en moeite om meer over de herkomst van producten te weten te komen. Die groep groeit snel en vaak worden deze bezoekers vaste klanten zien we.”
Advertentie
ZuivelZicht april 2021
22_Artikel_19L_0002.indd 19
19
02-04-21 10:31
B E D R I JF
‘Betrek medewerkers bij de bedrijfsvoering’
Danone Rotselaar Fabriek van de Toekomst 2021 In België is Danone Rotselaar verkozen tot Fabriek van de Toekomst 2021. De prijs versterkt zijn positie als innovatieve en strategische fabriek binnen het concern. De lokale verankering, de milieuvriendelijke Zero-Impact en de mensgerichte bedrijfsvoering waren doorslaggevend voor de jury. Tekst: Yves De Groote
Fabrieken van de Toekomst investeren in digitalisering en in slimme flexibele processen en in een state-of-the-artproductiemachines. Ze gaan efficiënt om met energie en materialen en hebben aandacht hebben voor betrokkenheid, creativiteit en autonomie van medewerkers. Het predicaat Fabriek van de Toekomst
wordt gegeven door Flanders’ Food, het innovatieplatform van de voedingsindustrie in België. Dit jaar is de eer te beurt gevallen aan de fabriek van Danone in Rotselaar. Daar worden producten van de merken Actimel, Activia, Danio, Danone Fruit en Light & Free gemaakt. Het is de grootste zuivelfabriek van het voedingsconcern.
Dagelijks produceert het bedrijf 6,5 miljoen flesjes Actimel en 1 miljoen potjes yoghurt, waarvan 95 procent geëxporteerd wordt naar 22 landen binnen en buiten Europa, vertelt sitedirecteur Jurgen Berckmans. De melk is afkomstig van 87 melkveehouders, binnen een straal van 70 kilometer rondom de fabriek. In 2020 leverden ze
Jurgen Berckmans met Nathalie Pfaff: “Vier de successen en omarm wat minder goed gaat. Als je hier niet naar kijkt, leer een bedrijf niets bij.”
20
22_Artikel_19L.indd 20
ZuivelZicht april 2021
02-04-21 10:31
114 miljoen liter melk. Het productievolume van de fabriek bedraagt 200.000 ton.
Groene TOPsite van morgen Tegen 2023 wil de vestiging binnen het concern de innovatieve en strategische fabriek, ofwel de ‘Groene TOPsite van morgen’ bij uitstek zijn. Dat houdt onder andere in: CO2-neutraal produceren in de volledige keten. Recent verminderde het bedrijf in Rotselaar de CO2-uitstoot met 48 procent tegenover 2015. De gebruikte elektriciteit is afkomstig van hernieuwbare energiebronnen. Kenmerkend van de fabriek is voor de jury ook de flexibiliteit en wendbaarheid van de productie. Midden in de Covidpandemie slaagde een Belgisch en Europees projectteam van dertig personen erin een nieuwe productielijn voor Actimel Plantaardig te ontwikkelen en in gebruik te nemen. De jury is daarnaast onder de indruk van het feit dat Danone zijn verpakkingen continu evalueert. Het team van Rotselaar slaagde er zo in de gebruikte hoeveelheid plastic in het Actimel-flesje met 50 procent te verminderen in vergelijking met 1994. Dankzij een nieuwe state-of-the-artwaterzuiveringsinstallatie, gebaseerd op omgekeerde-osmosetechnologie herbruikt het bedrijf driekwart van zijn verbruikte water, 500 miljoen liter per jaar.
Topkwaliteit “Onze medewerkers hebben gezamenlijk hard aan deze lokale projecten getimmerd voor we ons kandidaat stelden voor de Fabriek van de Toekomst-prijs”, zegt Nathalie Pfaff, countrymanager België-Luxemburg, over de deelname aan de wedstrijd. “Onze eigen strategie, ‘Rotselaar Engaged to Change’, past binnen de One Planet, One Healthstrategie van Danone en is gebaseerd op verschillende pijlers. Dit begint bij de consument. De producten moeten heerlijk en van topkwaliteit zijn, rekening houdend met evoluties op het vlak van duurzaamheid. “Belangrijk is pionieren als CO2-neutrale fabriek door en voor onze medewerkers.” Hier liggen kansen voor het bedrijf en zijn medewer-
Door deel te nemen aan de wedstrijds Fabriek van de Toekomst kregen de medewerkers van Danone Rotselaar niet alleen een bril, maar ook een spiegel, meent manager Nathalie Pfaff.
kers om zich verder te ontwikkelen en de juiste keuzes te maken. Gelinkt hieraan is de verdere digitalisering van de productie. De teams van Rotselaar hebben autonomie bij de planning van hun werk en zijn uitgerust met de nieuwste digitale tools ter ondersteuning van hun werkzaamheden. De uitrol van tablets voor de operators en cobots (robots die samenwerken met operators, red.) maken deel uit. “Verdere digitalisering valt of staat met de ‘high performance culture’ binnen het bedrijf”, vervolgt Pfaff. “Het gaat onder meer om de manier van samenwerken – ook tussen mens en cobot – binnen de organisatie en continue verbetering en versterking om de ambities waar te kunnen maken.”
Succesfactoren “Door deel te nemen aan de Fabriek van de Toekomst-wedstrijd kregen de medewerkers van Danone Rotselaar niet alleen een bril, maar ook een spiegel”, vervolgt Pfaff. “Zijn we op de juiste weg? Zijn er aspecten die we binnen onze strategie onderbelichten? De prijs winnen is een mooie mijlpaal om te vieren en tegelijk een bron van energie voor onze medewerkers om verder te gaan. De ontwikkeling van een fabriek van de toekomst gaat niet over één nacht.”
Het verstrekken van de informatie is volgens Pfaff een van de succesfactoren. “Onder andere met door interactieve infosessies voor werknemers te geven over bijvoorbeeld veiligheid op de werkvloer. Op beeldschermen kunnen de operators de voortgang van een project en ander nieuws lezen. Ze kunnen feedback geven, zodat ze worden gehoord en zich betrokken voelen. Tegelijk groeien zo de operators in hun functie.”
Lessen “Om te kunnen slagen is het belangrijk tijd te nemen en medewerkers te betrekken bij projecten”, zegt sitedirecteur Berckmans. “Het uitvoeren van de plannen voor het realiseren van de strategie is een teamsport. Vier de successen en omarm wat minder goed gaat. Als je hier niet naar kijkt, leer een bedrijf niets bij. Waarom is iets te goed gegaan, hoe lossen we het op?” Pfaff vult aan: “Blijf timmeren aan de aan de ‘high performance culture’, de basis voor samenwerken en het versterken van de teams. Vragen moeten gesteld worden aan de wijze waarop beslissingen worden genomen. Zijn de rollen van de medewerkers duidelijke voor iedereen? De strategie van een bedrijf kan niet op drijfzand gebouwd zijn.”
ZuivelZicht april 2021
22_Artikel_19L.indd 21
21
02-04-21 10:31
B E D R I JF
Analyse Annual Insight
Lactalis betaalt relatief hoge prijs voor Bel Leerdammer Annual Insight analyseert maandelijks in ZuivelZicht de ontwikkelingen in de zuivelmarkt op basis van data. Het bedrijf gelooft dat het gebruik van data in toenemende mate van belang is om de juiste strategische beslissingen te kunnen nemen. Deze maand belichten we de aangekondigde overname van Leerdammer door het Franse Lactalis. Tekst: Mathieu Geuskens
22
33_Artikel_02L.indd 22
ZuivelZicht april 2021
02-04-21 10:32
B E D R I JF
Grafiek 1. Omzet en operationele winst Groupe Bel naar aandeel, dikgedrukt is totaal, miljoenen euro’s
Op 19 maart 2021 kondigen de Franse zuivelbedrijven Groupe Bel en Lactalis aan dat ze in vergevorderde onderhandeling zijn over de verkoop van verschillende onderdelen van Bel, waaronder het Nederlandse Royal Bel Leerdammer. In ruil voor de activiteiten, die gezamenlijk een jaaromzet van € 500 miljoen en operationele winst van € 25 miljoen realiseren, geeft Lactalis het belang van 23,16 procent dat het in Groupe Bel heeft terug. Op basis van het eigen vermogen van Groupe Bel was dit aandeel in 2019 op papier € 420 miljoen waard. Maar bij een op dezelfde dag aangekondigde terugkoopactie van publiek verhandelde aandelen geeft Groupe Bel aan € 440 per aandeel te willen betalen aan kleinere aandeelhouders: tegen deze (meer)prijs zou het aandelenpakket van Lactalis zo’n € 700 miljoen waard zijn. Bij overnames zijn huidige en verwachte resultaten echter vaak leidend in het
waarderen van het over te nemen bedrijf. Daardoor zijn de door de partijen genoemde resultaten van de over te nemen activiteiten interessanter om naar te kijken. Op het eerste gezicht lijkt Groupe Bel hier de betere deal te sluiten: de groep realiseert in 2019 een omzet van € 3,4 miljard en een operationele winst (Ebit) van € 239 miljoen. Als we dit afzetten tegen het 23 procent aandeel dat Lactalis opgeeft voor de activiteiten zou dit een omzet van € 783 miljoen en een operationeel resultaat van € 55 miljoen vertegenwoordigen, beduidend meer dan de resultaten van de over te nemen activiteiten. Dit impliceert dat Lactalis verwacht meer omzet en winst met de over te nemen activiteiten te kunnen realiseren dan er nu wordt gedaan. Om te begrijpen hoe het Franse familiebedrijf dit wil doen, duiken we dieper in de strategie van zowel Lactalis als Groupe Bel.
Familiebedrijf
Lactalis ziet toekomst in het merk Leerdammer en de overige over te nemen activiteiten
Familiebedrijf Lactalis werd in 1933 opgericht en is inmiddels in handen van de derde generatie Besnier, vertegenwoordigd door ceo Emmanuel Besnier. De familie staat bekend als terughoudend, Emmanuel wordt door Franse media ‘de onzichtbare miljardair’ genoemd, en publiceert geen geconsolideerde jaarverslagen. Op basis van de
Great things happen! Gecertificeerd voedselveilig!
Wij produceren al 30 jaar kaasplanken van formaat uit het beste Noord Europese vuren.
Prime Quality Cheese Board Panels
LAMICO B.V. Papierbaan 16-22 9672 BH Winschoten Tel: +31 (0) 597 - 47 17 40 info@lamico.nl
www.lamico.nl
33_Artikel_02L.indd 23
02-04-21 10:32
B E D R I JF
jaarverslagen van verschillende groepsbedrijven schat Annual Insight de omzet van het concern in 2018 op circa € 17,7 miljard, een forse toename van de circa € 10,2 miljard die in 2010 werd gerealiseerd. Deze groei wordt voor een belangrijk deel gedreven door overnames, waarvan de aankoop van een meerderheidsbelang in het Italiaanse Parmalat in 2011 de belangrijkste was. De overnames zijn veelal gericht op merkproducenten met een internationale afzetmarkt. Met deze overnames versterkt Lactalis zijn positie buiten Europa, waarbij het er naar streeft om het lokale productaanbod van overgenomen bedrijven te completeren met de drie internationale merken die het voert: Président, Galbani en Parmalat. De overname van het Leerdammer-merk past binnen deze strategie, mogelijk kan de internationale verkooporganisatie van Lactalis als springplank fungeren voor het Nederlandse merk.
Grafiek 2. Omzet Lactalis (boven) en Groupe Bel (onder) naar regio in miljarden euro’s
Grafiek 3. Omzet en operationeel resultaat (Ebit) Groupe Bel, miljoenen euro’s
Beursgenoteerd Groupe Bel is net als Lactalis een familiebedrijf, maar de aandeelhoudende families Bel en Fiévet zijn beduidend minder introvert dan de familie Besnier van Lactalis. Dit hangt samen met het feit dat een deel van de aandelen verhandeld wordt op de Parijse beurs, al hebben de families met een gezamenlijk aandeel van 58 procent nog steeds de controle over het bedrijf. Groupe Bel is beduidend kleiner dan Lactalis, maar met een omzet van € 3,4 miljard in 2019 nog steeds een groot zuivelconcern. Het bedrijf groeit gestaag en richt zich hierbij zowel op de Europese markt als internationale afzetmarkten, waarbij het opvalt dat
Groupe Bel een grotere positie in Afrika en het Midden-Oosten heeft dan Lactalis. Groupe Bel realiseert de afgelopen jaren een relatief constante Ebit-marge van 6-7 procent, wat hoger is dan de marge die in het persbericht over de overnamegesprekken wordt genoemd. De activiteiten die onderdeel zouden uitmaken van de deal realiseren met een operationeel resultaat van € 25 miljoen op een omzet van € 500 miljoen een marge van 5 procent. Dit impliceert dat de overige activiteiten van Groupe Bel winstgevender zijn, al is het verschil met 0,4 procentpunt beperkt.
Focus op snacks
Mogelijk kan de internationale verkooporganisatie van Lactalis als springplank fungeren voor Leerdammer 24
33_Artikel_02L.indd 24
Dit is mogelijk een reden voor de overnamegesprekken, maar in het persbericht noemt Groupe Bel nog twee belangrijke redenen: de strategische focus op gezonde snacks en het versterken van de onafhankelijkheid in besluitvorming als familiebedrijf. Hoewel gezonde snacks vermoedelijk niet de belangrijkste activiteit van Leerdammer is, maakt het bedrijf wel
degelijk gezonde varianten (Lightlife) en snacks (Leerdammer Break). Mogelijk is de tweede reden dus belangrijker voor Groupe Bel: het elimineren van de invloed van Lactalis in de besluitvorming en zo de gekozen koers ongehinderd kunnen blijven varen.
Groeikansen De redenen voor de overname zullen vermoedelijk niet volledig duidelijk worden, maar aan de hand van de relatief forse prijs die Lactalis betaalt voor de activiteiten kan geconcludeerd worden dat het toekomst ziet in het merk Leerdammer en de overige over te nemen activiteiten. Waar er onder de vleugels van Groupe Bel vermoedelijk meer aandacht was geweest voor vernieuwing van het productassortiment, bieden het grote internationale netwerk en de merkgerichte strategie van Lactalis mogelijkheden voor Leerdammer om te groeien en mogelijk nieuwe markten aan te boren. Mathieu Geuskens is zuivelanalist bij Annual Insight.
ZuivelZicht april 2021
02-04-21 10:32
Uw melk is meer waard! C. van ‘t Riet staat voor: • • • •
Betrouwbaarheid en Kwaliteit Veilig en Lokaal produceren Advies en Ervaring Service
C. van ‘t Riet is een familiebedrijf dat gespecialiseerd is in de ontwikkeling en productie van zuivelverwerkingsmachines sinds 1888. Hierbij staat het gebruiksgemak, kwaliteit en de werking van de machine centraal.
C. van ‘t Riet Zuiveltechnologie B.V. Energieweg 20 2421 LM Nieuwkoop
t. e. w.
+31 172 571 304 info@rietdairy.nl www.rietdairy.nl
28-05-2020 13:26
ait 90x1 .indd 1
Wanneer kennis en
kwaliteit telt
De beste plank voor kwaliteitskaas
engineered wood products
21ZUI004_ADVERTENTIE.indd 25
Meer informatie: www.vidarwood.nl of tel. 0031 (58) 251 87 57.
01-04-21 15:00
Het in Nederland geproduceerde Leerdammer is voor Bel Duitsland het bestverkochte product. (Foto: NZO)
Overname van Leerdammer:
Lactalis koopt toppositie in het Duitse supermarktkanaal Lactalis is exclusieve onderhandelingen is aangegaan om de rechten op het kaasmerk Leerdammer over te nemen. Lactalis wil die rechten in handen krijgen in Duitsland, Italië (Bel Italia), Oekraïne (Bel Shostka) en Nederland (Royal Bel Leerdammer). De stand van zaken bij de Duitse dochtermaatschappij van de Bel Groep. Tekst: Hermann-Josef Martin
De in kaas gespecialiseerde Franse Bel Groupe behaalt in verschillende Duitstalige Europese landen goede verkoopresultaten. Via dochterondernemingen vindt al jaren een breed scala aan merkkazen zijn weg naar de winkels. Leerdammer is een van de bekendste en ‘grootste’ kaasmerken van West-Europa. Het hoofdkantoor van Bel Duitsland
26
22_Artikel_13L.indd 26
staat in Grasbrunn, een plaatsje onder de rook van München. Hier worden de lijnen uitgezet voor de verkoop en marketing van kaas in Duitsland en Oostenrijk. Het betreft een groot aantal merkkazen, geproduceerd door het Franse moederbedrijf en zijn dochterondernemingen in verschillende Europese landen, waaronder ook Nederland. Bel Duitsland behaalde in 2019 samen
met het Zwitserse zusterbedrijf Bel Suisse een totale omzet van € 330 miljoen. Samen organiseren de Duitsers en de Zwitsers de verkoop van Bel-kaas in alle Duitstalige delen van Europa.
Coronadip Martin Schygulla, ceo bij Bel Duitsland, heeft laten weten dat de omzet over het boekjaar 2020 hoogstwaarschijnlijk wat
ZuivelZicht april 2021
02-04-21 11:12
B E D R I JF
lager komt te liggen. Volgens nog niet officieel gepubliceerde cijfers zou het omzetresultaat ten opzichte van 2019 met € 10 miljoen dalen. Schygulla wijt de terugval aan de impact van corona op de foodservice sector in Duitsland, Zwitserland en Oostenrijk. Ondanks de dip is de Duitstalige Europese markt nog altijd de op twee na belangrijkste afzetmarkt voor Bel, dat de meeste kaas afzet in Frankrijk en Noord-Amerika. Hoewel de coronaproblemen nog niet over zijn, heeft Schygulla veel vertrouwen in ‘een solide groei’ in 2021. Hij deed deze uitspraak echter voordat bekend werd dat de Groupe Bel zijn meest verkochte en best verdienende kaasmerk dreigt kwijt te raken.
Marktleider Binnen het kaassegment van de Duitse foodretail bouwde Bel de afgelopen jaren een sterke positie op. Het Nederlandse Leerdammer-assortiment is nummer 1 bij de harde en gesneden kazen, het Franse La vache qui rit domineert samen met ‘Adler Edelcreme’ en ‘Kiri’ de markt voor smeerkaas en bij de snacks doet de ‘Mini Babybel’ het beter dan de concurrentie. Zo heeft Bel verschillende ijzersterke ijzers in het vuur. Volgens marktanalisten dankt Bel de successen voor een belangrijk deel aan de op innovatie en trendonderzoek gebaseerde langetermijnstrategie. Het bedrijf investeert intensief in marktonderzoek en zoekt voortdurend de dialoog met retailers en consumenten. Overtuigd van de kansen op succes van een product, schroomt de onderneming niet om er doelgroepgerichte marketingen reclamecampagnes op los te laten, hoe duur die soms ook zijn. In 2020 was Bel Duitsland binnen de zuivelsector verantwoordelijk voor de op twee na grootste bruto-investering in traditionele mediareclame, na de zuivelgiganten Alois Müller en Ehrmann.
Gedetailleerde kennis Kenners van de Duitse zuivelmarkt geven aan dat Bel Duitsland zijn successen niet simpelweg ‘koopt’ met dure campagnes. Het bedrijf heeft
specialisten in huis met jarenlange ervaring op het gebied van marketing van hoogwaardige kaasspecialiteiten. Veel medewerkers hebben gedetailleerde kennis van de markt, waardoor ze proactief en doelgericht te werk kunnen gaan. Ze weten waar retailers en consumenten warm voor lopen en komen vaak op het juiste moment met een passend aanbod. Dat ze kunnen teruggrijpen op het brede, voortdurend bijgewerkte merkassortiment van het Franse moederbedrijf met zijn talrijke buitenlandse dochterondernemingen helpt natuurlijk ook. Het internationale karakter van Groupe Bel stimuleert Bel Duitsland ook bij het snel herkennen van verschuivingen binnen de consumentenvoorkeuren. Het bedrijf haakte bijvoorbeeld al snel in op de toenemende voorkeur van consumenten voor producten die als milieu-, klimaat- en diervriendelijk te boek staan. Bel ontwikkelde de afgelopen jaren tal van nieuwe producten die beter aan de wensen en eisen van nieuwe generaties kaaseters voldoen. Bijvoorbeeld nieuwe biologische kazen en vegan alternatieven. Ook veel verpakkingen zijn milieuen klimaatvriendelijker gemaakt.
Industriële koeling Highcare Kaasrijping Cleanrooms Airconditioning Maatwerk
Vlaggenschip Het in Nederland geproduceerde Leerdammer-assortiment is voor Bel Duitsland het vlaggenschip: het is het bestverkochte product. Het in 1978 door het Nederlandse bedrijf Baars Kaas naar de Duitse markt gebrachte merk is inmiddels alweer jaren in handen van de Groupe Bel. De originele kaas is er inmiddels in tal van product- en verpakkingsvarianten, zowel voor het zelfbediening schap in supermarkten als ook voor gespecialiseerde kaaswinkels. Uit consumentenonderzoek blijkt dat de naamsbekendheid van Leerdammer op bijna 100 procent ligt. Na een zorgvuldig opgezette campagne in 2019 om consumenten duidelijk te maken dat (en hoe) Leerdammer weer nieuwe stappen had gezet om het product klimaatneutraler en diervriendelijker te maken, steeg de omzet in Duitsland met liefst 16 procent.
Voets & Donkers ontwikkelt met grote precisie luchtbehandelingssystemen die exact de juiste condities creëren voor kaasrijping.
www.voetsdonkers.nl
22_Artikel_13L.indd 27
02-04-21 11:12
PRODUCENT HOMOGENISATOREN EN HOGEDRUKPOMPEN Onze homogeniseermachines (MG-serie) kenmerken zich door een betrouwbaar en kwalitatief hoogwaardig ontwerp met een laag waterverbruik, beperkte servicebehoefte, in combinatie met eenvoudige service toegankelijkheid en lange levensduur, zorgen voor lage total operating costs. SPAREPARTS Uit voorraad leverbare spareparts voor uw Homogenisator. Voor vele merken beschikbaar. REVISIE Complete revisies om uw oude homogenisator of hogedrukpomp een tweede leven te geven. SERVICE Een gespecialiseerd team staat ter beschikking voor u voor service, onderhoud, training en ingebruikstelling van uw installatie. Vraag naar onze mogelijkheden. Ons team van professionals staat voor u klaar om de beste oplossing te bieden. BOS Homogenisers BV | Oscar Romerolaan 18, Hilversum Telefoon: +31 (0) 35 62 13 190 | www.boshomogenisers.com Email sales : sales@boshomogenisers.com
CENTRIFUGAAL, LOBBEN EN SCHROEFSPINDELPOMPEN
PACKO
De hygiënische specialist Beste reinigbaarheid: CIP/SIP EC1935/2004, FDA, FD DA, A 3A, EHEDG, EH HED EDG, G, ATEX ATE TEX X Low shear: geen en productbesch prod pr productbeschadigingen oduc od uctb uc tbes tb esch es chad ch adig ad igin ig inge inge gen n
BEZOEK ONZE WEBSITE
VERDER is fabrikant van PACKO pompen VERDER B.V. Tel.: 03-877 11 12
ZuivelInZicht_adv_186x130mm.indd 1 21ZUI004_ADVERTENTIE.indd 28
sales@verder.be
www.verder.be
29-03-2021 10:47 01-04-21 15:00
MARK TCIJFERS
PRODUCTIE Melkaanvoer mondiaal (jan’ 21, % t.o.v. ’20) EU-27
Verwerking EU (jan’ 21, % t.o.v. ’20)
-1,2%
waarvan: Duitsland Duitsland
250
-1,8%
Frankrijk Frankrijk
-3,4%
Boter
MMP
x 1.000 ton
x 1.000 ton
150
200
120
-1,4%
Nederland Nederland
+6,0%
Verenigde Staten
150
+2,4%
Nieuw-Zeeland
+0,8%
-18,3%
100
Argentinië
+5,6%
Australië
+3,3%
Wit-Rusland
+3,4%
Uruguay
-13,7% 0,0% -5,4% 0,0% -15,0%
30
-5,5% 0
3
-11,9%
60
+9,1% +23,3% -9,9%
50
+6,2% 0
90
+0,4%
6
9
12
0
Overig PL
15
IE FR
Overig BE DE
NL DE
x miljard kg
IE PL
NL FR
PRIJZEN Melkprijs (feb ’21 t.o.v. jan ’21, in %)
Marktprijs (mrt ’21 t.o.v. feb ’21, in %)
LTO melkprijsvergelijking 36
€/100 kg
€/1.000 kg 2019 2021
35
5.000
2020
3.500 NL +12,2% WM +14,3%
4.500
+0,6%
34
Mager melkpoeder ADPI
Boter 82%
4.000
2.500
3.500
2.000
32
3.000
1.500
31
2.500 mrt-19
dec
mrt-20
NL +2,9% WM +6,6%
3.000
33
jan
€/1.000 kg
1.000 mrt-19
mrt-21
mrt-20
mrt-21
EXPORT Boter en -olie (jan’ 20 - dec ’20, % t.o.v. ’19) Wereldhandel
Mager melkpoeder (jan’ 20 - dec ’20, % t.o.v. ’19)
Intrahandel EU
x 1.000 ton 500
1.250 -8,4%
x 1.000 ton 1.000 -13,9% 800
x 1.000 ton +0,8%
400
1.000
300 200
Intrahandel EU 1.000 800
-6,2%
600 -4,4%
400
500
x 1.000 ton
+15,9%
600
750
+14,4%
Wereldhandel
400
+4,0% 100
+14,2% +6,0%
0 NZ
EU*
NL*
VS
250
200
0
0 EU
NL
200
-14,8%
+1,3% 0
EU*
NL*
VS
NZ
EU
NL
*Derde landen export
Bron: ZuivelNL
www.zuivelnl.org
ZuivelZicht april 2021
11_Marktcijfers_02R.indd 29
29
02-04-21 11:08
BELRUBRIEK KAASPROMOTIE
KAASBEWERKINGSMACHINES
INDUSTRIËLE AUTOMATISERING
Jouw partner in procesautomatisering Zorgt voor: hoogwaardige automatiseringsoplossingen op maat
veilig en verantwoord werken business continuÏteit en betere traceerbaarheid
Actemium adviseert, ontwerpt, bouwt en onderhoudt industriële processen. Door onze marktgerichte kennis en gedreven aanpak maken wij van veelomvattende projecten een groot succes.
Meer weten? Neem contact op met Sebastian Taken: sebastian.taken@actemium.com - 31 (0)88 83 18 200
Kijk op actemium.nl
IN- EN VERKOOP TANKS
LUCHTBEHANDELING
KAASVERWERKINGSMACHINES RVS TANK- EN APPARATENBOUW
21ZUI004_ADVERTENTIE.indd 30
01-04-21 15:00
21ZUI004_ADVERTENTIE.indd 31
01-04-21 15:00
Tel 0522-463684
info@koster-nl.com
www.koster-nl.com
Duurzaam hergebruik van uw overtollige tanks en machines
Wij zijn doorlopend op zoek naar: - RVS tanks - Warmtewisselaars - Pompen - Poedermengers - Zeefmachines - Indampers - Losse roerwerken
We zetten onze expertise dagelijks in voor hergebruik van duurzame materialen
21ZUI004_ADVERTENTIE.indd 32
01-04-21 15:01
