12
Dominik Owczarek
Zrównoważony rozwój w Polsce
stywanych przez warstwy panujące – szlachtę i magnaterię, duchowieństwo oraz rody królewskie. Feudalny model gospodarczo-społeczny opierał się na wysyłaniu płodów rolnych przez Gdańsk do krajów Europy Zachodniej (szczególnie Holandii) – przez
Idea zrównoważonego rozwoju została po raz pierwszy sformułowana w 1987 roku w dokumencie Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju przy ONZ, którą kierowała norweska premier Gro Harlem Brundtland33. Ten kluczowy dokument często nazywany jest Raportem Brundtland. Zrównoważony rozwój zdefiniowany jest tam jako „rozwój, który spełnia potrzeby współczesności, nie podważając możliwości realizowania własnych potrzeb przez przyszłe pokolenia”. Jednocześnie, mimo dość dużej pojemności semantycznej (a może właśnie dzięki niej), pojęcie to stało się elementem licznych dokumentów strategicznych, również w Polsce. Agenda 2030 jest w swej istocie oparta na tej zasadzie.
Tak rozumiany zrównoważony rozwój nigdy
historycznie nie miał miejsca w Polsce, nawet gdy sięgniemy wstecz aż do zarania państwowości polskiej. Kacper Pobłocki w książce Kapitalizm. Historia krótkiego trwania stawia tezę o istnieniu strukturalnych nierównowag w rozwoju społecznym, gospodarczym i politycznym, które utrwaliły się w postaci struktur długiego trwania34. Wpływają one negatywnie na możliwości zrównoważonego rozwoju. W kolejnych epokach przyjmują one jedynie inną postać. Pobłocki szeroko analizuje powstanie państwa Mieszka I, które ufundowane zostało na handlu niewolnikami z obszarów obecnej Wielkopolski, wysyłanymi do centrum ówczesnego świata znajdującego się na arabskim Bliskim Wschodzie. Organizacja państwa stworzonego przez zbrojną drużynę księcia podporządkowana była tej głównej funkcji. W okresie feudalnym, który faktycznie trwał w Polsce do XIX wieku, przemoc symboliczna i gospodarcza utrwaliła swoją strukturę (długiego trwania), znajdując odbicie w stratyfikacji społecznej i reprodukowanych wzorach politycznych i kulturowych. Feudalizm budowany był niewolniczą pracą chłopów wykorzy-
porty hanzeatyckie. W zamian za te dobra posiadacze ziemscy kupowali kosztowne produkty rzemieślnicze. Aby zaspokoić potrzeby konsumpcyjne produktów wymagających zaawansowanej techniki produkcji, następowało pogłębienie pańszczyzny czy też niewolnictwa, a w końcu również – kolonialna ekspansja na wschód. Niezrównoważony model rozwojowy polegał nie tylko na braku mobilności społecznej między różnymi szczeblami struktur społecznej (chłopami pańszczyźnianymi a wyzyskującą magnaterią), lecz także na eksploatacji zasobów naturalnych, a w przypadku ich utraty – przenoszeniu modelu na nowe terytoria. Istotnym wątkiem jest również ukształtowanie się nieinnowacyjnego modelu społeczno-gospodarczego, który polegał na eksporcie dużej ilości produktów nisko zaawansowanych technologicznie w zamian za import małej ilości kosztownych produktów wysoko zaawansowanych technologicznie. Innowacje społeczne i gospo darcze natomiast przenikały na ziemie polskie poprzez imitowanie (często powierzchowne) rozwiązań przychodzących z centrów cywilizacyjnych (najpierw z Bilskiego Wschodu, później z Europy Zachodniej). Pobłocki przeprowadza analizę również dla struktur gospodarczych XX i XXI wieku, wskazując na długie ich trwanie, i argumentuje za tezą o historycznie peryferyjnej pozycji Polski w globalnym układzie gospodarczym. Ta z kolei wymusza niezrównoważony model rozwoju społecznego i gospodarczego.
Przyglądając się ostatnim 30 latom, czyli okre-
sowi już po ogłoszeniu Raportu Brundtland, obejmującemu transformację oraz czas po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, również trudno zgodzić się z tezą o zrównoważonym rozwoju społeczno-gospodarczym w naszym kraju. Wprawdzie polska gospodarka rozwijała się najszybciej spośród krajów byłego bloku socjalistycznego (170% wzrostu PKB w latach 1991–2016, podczas gdy w Czechach wyniósł on 73%, a na Węgrzech 69%), ale w związku z rady-
33
R. F. Sadowski, Z. Łepko, Theoria i praxis zrównoważonego rozwoju – 30 lat od ogłoszenia „Raportu Brundtland”, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2017. 34 K. Pobłocki, Kapitalizm. Historia krótkiego trwania, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2017.
kalną restrukturyzacją przedsiębiorstw państwowych wzrosło bezrobocie, osiągając najwyższy poziom
