Ferdaminne frå somrane 1967 og -69

Ein juniformiddag i 1967 stod eg der, nesten to døgn etter eg drog heimanfrå. Turen hadde gått med tog, avbrote av båtreise over Skagerrak. Sisteetappen var nattog frå München til hamnebyen Rijeka ved Adriaterhavet. Ved bruk av parlør i Aftenpostens reisehandbok1 fekk eg spurt meg fram frå jernbanestasjonen til rett lokalbuss. Vel om bord i den kom det fram at eg ikkje hadde fått veksla til jugoslaviske dinarar. Sjåføren såg stort på situasjonen, da han oppfatta at eg kom frå Noreg. «Ah, Norveška!» utbraut han smilande og let meg bli med. Eg blei slept av utanfor ein port med raud kross og tekst med ordet «bolnica». Eg var kommen til universitetssjukehuset i byen. Her skulle eg vere den neste månaden.

Eg var student, midtvegs i medisinarstudiet i Oslo. I staden for å gjere som dei fleste kullkameratane, ta sommarjobb på sjukehus i Noreg, ville eg oppleve noko heilt anna. Som mitt første reisemål utanfor Skandinavia hadde eg valt Jugoslavia, eit europeisk land som skulle vere noko heilt for seg sjølv. Eit internasjonalt utvekslingsprogram hadde skaffa meg hospitantplass i landet til Tito. Og eg skulle snart få møte landsfaderen sjølv. Ei stor, svart byste av han stod sentralt i vestibylen til hovudbygget. Under opphaldet vidare skulle eg talrike gonger sjå Tito-portrett på veggen både i offentlege bygg og privathus.

Eg blei ikkje einsam som utlending. På indremedisinsk avdeling

KRISTIAN HAGESTAD 29

kom eg saman med to medstudentar frå Oslo. På fritida blei det norske trekløveret ofte utvida til eit firkløver ved at vi inkluderte kirurgi-hospitant Joseph frå Tsjekkoslovakia. Dagsrytmen fann si form. Formiddagen gjekk til faste faglege aktivitetar som morgonmøte for legane og visittrunde til pasientane. Så kunne det bli deltaking i undersøkings- og behandlingsprosedyrar og fordjuping i særlege tema. Lokala og utstyret var enklare og litt gammalmodig, samanlikna med det vi kjente frå Oslo, men fagleg nivå baud ikkje på negative overraskingar.

Ettermiddagen var disponibel til utforsking av byen og ikkje minst besøk på den offentlege badestranda. Det var langt mellom turistane blant dei mange som naut sol, sand, klipper og salt sjø. Her var det lokal dominans med kroppar og badetøy av mange ulike fasongar. Varmen kunne bli trykkande utpå dagen, men om lag éin ettermiddag i veka skjedde det noko drastisk med veret. Det starta med kraftige torebrak og heftige lynglimt etterfølgt av styrtregn. Når det heile var over etter ein times tid, var himmelen klar, disen over dei dinariske fjella var borte; lufta var frisk, rein og lett.

Rijeka var prega av spennande historie som møtestad for italienarar, kroatar, austerrikarar, ungararar og tyskarar. I lange periodar var byen ein fristad, seinast i åra 1920–24 inntil innlemming i Italia under namnet Fiume. Etter andre verdskrig vart byen del av delrepublikken Kroatia i det andre Jugoslavia. I 1967 var italiensk ofte å høyre på gata. Skulle ein ha seg ein iskrem, kunne ein like gjerne bestille gelato (italiensk) som sladoled (serbo-kroatisk). I dag er talet på italiensktalande innbyggarar i byen nede i 2500 (to prosent).2

I personalkantina på sjukehuset fekk vi kraftig kost, ikkje akkurat slankemat. Sjølv om Rijeka i si tid låg litt utanfor det ottomanske riket, var tyrkisk kaffi adoptert som folkedrikk og inngjekk som obligatorisk del av frukosten. På kveldane freista mindre serveringsstader med lokal vin og småmat. Plommebrennevinet šljivovica måtte

30 JUGOLAND

også prøvast. Vi fann snart ut at det var sterkare enn det smakte. Coca-Cola var ikkje introdusert på den jugoslaviske marknaden. Men kva skulle ein med Cola, når ein som tørstedrikk kunne nyte mørk YugoCocta? Cocta-en var eit slovensk produkt, basert på uttrekk frå elleve planter. Etter lanseringa i 1953 var den blitt umåteleg populær. I 1963 vart det selt 71 millionar flasker, blei det sagt. Drikken skal framleis vere i sal, men produksjonen er overtatt av eit kroatisk selskap.

Ein saknar ikkje Cola, når ein kan sløkke tørsten med YugoCocta.

KRISTIAN HAGESTAD 31

Helgene blei brukte til utflukter. Eitt mål var øya Krk, som i tillegg til badeliv gav konsonant-trening for uttale av ord utan vokal. Eit anna mål var den vesle byen Opatija knapt to mil mot vest, med tradisjonar som feriemål frå 1800-talet, der vi ein kveld såg operaen Carmen på friluftsteater. Etter fleire timar på stranda blei eg søvnig i den mørke, varme sommarlufta; eg sovna i andre akt og vakna under finalen i den fjerde.

Europas største kalksteinsgrotter, som ligg i slovenske Postonja, var innan rekkevidde med buss. Sju av 20 underjordiske kilometrar var tilgjengelege. Vi fekk vite grunnen til at veggane i ytre del var svartfarga: I 1944 sette partisanar fyr på eit tysk lager av våpen og tusen fat flybensin inne i fjellet. Resultatet var brann med enorm røykutvikling i sju dagar.

Ein av legane tok oss med da han skulle ha teneste på eit helsesenter i det dinariske høglandet. Turen gjekk med hans vesle Zastava, ein Fiat-variant produsert på lisens, som var blitt «folkevogn» i landet. Bilen hosta under den bratte stigninga frå den smale landstripa ved kysten. Etter å ha passert det høgste punktet på 929 meter over havet kom vi til eit svært damanlegg, som tydeleg viste at landet satsa på utbygging av vasskraft. Medan legen var på jobb, utforska vi den frodige naturen, som gav assosiasjonar til heimlege skogstrakter.

Vi vart også inviterte heim til folk. Ein stad møtte mannen i huset oss med nokre svenske ord. Han var heime på ferie frå ein kvardag som framandarbeidar i Sverige. På 1960-talet var jugoslavar den største gruppa av ikkje-nordiske arbeidsinnvandrarar i Sverige. Da husfolket skulle sjå «Dagsrevyen», oppdaga vi til vår overrasking at der var reklameinnslag på fjernsynet; eit ukjent fenomen i Noreg på den tida.

Snart var ein innhaldsrik månad over. Firkløveret mista tre blad. Siri og Arne var tilbake i Noreg, Joseph returnerte til Tsjekkoslova-

32 JUGOLAND

kia. Eg ville sjå meir av Jugoslavia, før kursen blei sett mot fedrelandet. Eg drog som aleinereisande med offentleg transport; båt, buss og tog. Innkvartering skjedde privat. I det kommunistiske Jugoslavia kunne folk med privat initiativ skaffe seg ekstrainntekt ved å leige ut rom til turistar, så sant husværet var inspisert, godkjent og standardklassifisert.

Første etappe gjekk sørover med kystbåt. Om natta sov eg på dekk i fluktstol av den typen eg som barn hadde strevd med å få slått opp på grasplenen. Tidleg på morgonen kom vi til Split, den største kystbyen. Eg fekk ein frisk morgonpromenade og frukost i ly av ærverdig gammal arkitektur, før ferda gjekk vidare. Endepunktet for sjøreisa mi var Dubrovnik, «perla ved Adriaterhavet», grunnlagt på 600-talet. I mellomalderen var dette den einaste frie bystaten på austsida av Adriaterhavet. Den utfordra sjølvaste Venezia når det gjaldt handel og velstand. Kulturlivet var rikt. I husbiblioteket har eg ei bok med ein komedie, skriven av ein forfattar frå Dubrovnik, framført første gong i 1551.3 Klosterapoteket frå 1317 skulle bli besøkt av Noregs statsminister Per Borten i oktober 1967. Eg var der tre månader før han. Da eg vandra rundt oppå den to kilometer lange bymuren, var eg lykkeleg uvitande om at han om knapt 25 år skulle bli bombardert av fiendar i åssidene mot vest.

Frå Dubrovnik drog eg med buss vekk frå kysten og entra Bosnia-Hercegovina. I Mostar var det tid for pause. Kveldssola gylte kalksteinsbrua frå 1566. I 1993 skulle det særprega kulturminnet frå den ottomanske epoken bli totaløydelagt av dei bosniske kroatane. Etter ein internasjonal dugnad var brua tilbake i 2004. I mellomtida hadde den kroatiske vestsida av byen skaffa seg eit kristent symbol «i staden for» den muslimske brua; ein 33 meter høg, kvit kross oppe i åssida.

Det var kveld da eg kom til Sarajevo. På busshaldeplassen stod ein liten skare av folk som tilbaud privat overnatting. Eg blei med

KRISTIAN HAGESTAD 33

ei kvinne i førtiåra og vandra gjennom sparsamt opplyste gater til husværet hennar i ei bustadblokk. Neste dag kom kultursjokket. Samanlikna med dei jugoslaviske kystbyane var Sarajevo ei anna verd. Eg var kommen frå ein europeisk til ein orientalsk atmosfære: Minaretar, moskékuplar, den ortodokse kyrkja, basarkvarteret, folkelivet, fargane, lydane, luktene! Sjølvsagt måtte eg også finne fram til Principov-brua, der den nitten år gamle serbar-aktivisten Gavrilo Princip den 28. juni 1914 avfyrte skotta som utløyste første verdskrig.

Vidare ferdaminne er knytte til byar med kvar sine særpreg. Banja Luka ved elvaVrbasaust i Bosnia, i dag «hovudstad» i Republika Srpska, imponerte med sine avenyar, bulevardar, hagar og parkar. Zagreb, hovudstaden i Kroatia, demonstrerte sterk påverknad frå Austerrike gjennom fleire hundre år, og tannhjulsbanen til den gamle bydelen var ei oppleving i seg sjølv. Ljubljana, hovudstaden i Slovenia, hadde meir småbyaktig atmosfære. Der var det om kvelden folklorefestival med musikk, dans og fargerike drakter på torget framfor rådhuset. Eg trefte på ein gjeng frå Noreg som var ivrige supportarar for ei norsk deltakargruppe.

På togreisa nordover gjennom Austerrike, Tyskland og Danmark prøvde eg å sortere inntrykk etter sommarvekene i Jugoslavia. Det var ikkje lett. To konklusjonar stod i alle fall att: Eg hadde fått ei ny og utvida oppfatning av kva Europa var, og eg skulle tilbake til Jugoslavia.

I 1969 innfridde eg løftet til meg sjølv om å dra attende. Ramma for denne reisa var heilt ulik den første. Turen gjekk ikkje aleine med offentleg transport. Nå utgjorde eg halvparten av eitt av to studentpar, som rulla sørover i ein gammal Ford Cortina.

Mangt hadde skjedd både i Noreg, Jugoslavia og verda elles sidan sist. Mellom låg det magiske årstalet 1968, det som er sagt å ha

34 JUGOLAND

forma ein heil generasjon (min generasjon!) og markert vass-skilje mellom fortid og framtid.4 To boktitlar frå overgangen mellom 1960- og 70-talet rammar inn mykje av stemningsskiftet: «Plyndring – sult – forgiftning» og «Vi som elsket Amerika».5,6 Framtidsoptimismen frå etterkrigsåra med tru på at alt gjekk framover i riktig retning, så vel som beundringa av USA og «alt dets vesen», hadde kræsjlanda.

I Aust-Europa skapte utviklinga i Tsjekkoslovakia i 1968 vyar om «sosialisme med eit menneskeleg ansikt». Den 20. august blei draumen knust av sovjetiske tanks i Prahas gater. Nå drog vi innom Joseph i tsjekkiske HradecKrálové. Stemninga var nitrist både i landet og i sinnet til firkløverkompanjongen frå 1967. Atmosfæren var lettare i Ungarn, men humøret i bilen steig fleire hakk da vi passerte grenseovergangen til Vojvodina-provinsen i delrepublikken Serbia i den sosialistiske føderale republikken Jugoslavia.

Titos rike var også blitt heimsøkt av 1968-ånda gjennom uro og streik ved jugoslaviske universitet. Landet hadde opplevd dei største masseprotestane sidan andre verdskrig. Beograd blei sterkast påverka. Der samla studentar seg i det filosofiske fakultetet for debattar, talar, agitasjon mot økonomiske reformer og utdeling av det forbodne magasinet «Student». Det var demonstrasjonar også i Sarajevo, Zagreb og Ljubljana. Studentane fekk støtte frå framståande kulturpersonar. Protestane roa seg etter ein fjernsynstale av Tito, der han kom studentane i møte, sa at dei hadde «rett» og gav etter for nokre av krava.7

Vi brukte lite tid i metropolen Beograd. Vi ville ut i «bushen». Ferda gjekk mot sør gjennom innlandet i aust. Reisemåten gav høve til treff med «folk flest»; når vi hadde køyrt feil og stod fast i ein maisåker eller ved ein stor bekk der brua var tatt av vårflaumen, når vi var på utkikk etter ein stad å sløkke svolt og tørste, eller når telta var plasserte for kvelden. Utruleg korleis ein kan kommunise-

KRISTIAN HAGESTAD 35

re med fingerspråk, nokre få parlør-ord og i beste fall to–tre tyske eller engelske gloser, når berre velviljen og interessa er til stades. Og det var den.

Makedonias hovudstad Skopje blei sørlegaste stopp. Byen var ennå prega av jordskjelvet seks år tidlegare. Klokka på jernbanestasjonen stod på 06.07, tidspunktet da den stoppa om morgonen 26. juli 1963. Eg kunne tenkt meg å oppleve meir av innlandet, men nå ville andre i følget oppleve kyst og strandliv. Kursen blei sett mot nordvest inn i Kosovo-provinsen i Serbia, vidare gjennom djupe gjel langs bratte fjellsider og så oppstiging til 1849 meter over havet. Middagsretten i Montenegros hovudstad Titograd (i dag Podgorica), blei presentert som ein lokal spesialitet. Den viste seg å vere fårikål med balkansk krydring.

Før nedstiging til kysten fekk vi storstilt utsyn over Skadarsjøen til nabostaten Albania, «sosialismens fyrtårn i Europa», påverka av Maos kulturrevolusjon; eit land vi den gongen ikkje kunne sleppe inn i. Seint på ettermiddagen kunne vi derimot kaste oss i det klare, blå og varme vatnet i Adriaterhavet.

Nokre dagar seinare var det slutt på Jugoslavia-opphaldet 1969. Siste kvelden blei markert med hummar og sjampanje på ein strandrestaurant i Opatija. Dess meir vi forsynte oss, dess meir samstemte blei kvartetten om at dette landet verkeleg stod for sosialisme med eit menneskeleg ansikt.

1. Lundevall E (red). Turen går til Jugoslavia. Oslo: Chr.

Schibsteds Forlag, 1966. 2. Vladisavljevic A. Rijeka – Fiume lives on. Balkan Insight, 27.06.2019. 3. Drži M. Dundo Maroje. Oslo: Sypress forlag, 2002. 4. Morrow L. 1968 Like a knife blade, the year severed past from future. Time Magazine, 11.01.1988: s. 1 og 12–23. 5. Palmstjerna H. Plyndring – sult – forgiftning. Oslo: J. W.

Cappelens Forlag A/S, 1968. 6. Bjørneboe J. Vi som elsket Amerika. Oslo: Pax, 1970. 7. Belgrade’s 1968 student unrest spurs nostalgia. Thaiindian News, 05.06.2008

36 JUGOLAND