ved Adriaterhavet

Behandlingstilbod for norske revmatikarar ved Adriaterhavet

Den 28. januar 1976 kom Arbeiderbladet med ei gladmelding under overskrifta «Behandlings-reisene til Jugoslavia åpnes».1 I teksten kunne ein lese at neste dag skulle 123 norske revmatikarar dra med charterfly til behandlingsopphald i tre veker ved kysten av Adriaterhavet. Med på ferda var 16 inviterte gjestar med sosialminister Ruth Ryste og forgjengaren Tor Halvorsen i spissen. Tre norske sjukepleiarar følgde også gruppa, medan ein norsk sosionom alt var på plass ved behandlingsstaden.

Arbeiderbladet kunne vidare fortelje at éin av pasientane var den 83 år gamle Kirsten Svineng, betre kjent som «Mamma Karasjok», vidgjeten for den hjelpa ho ytte til jugoslaviske fangar under krigen. Avisa la til følgande kommentar: «I det hele tatt nyter Norge og nordmenn stadig stor anseelse i Jugoslavia. Blant personalet på behandlingssenteret vil nordmennene møte flere jugoslavere som var i Norge under krigen.»

Forhistoria til det som skjedde i januar 1976, går tilbake til 1960-talet, da det i Sverige blei organisert helsereiser til Syden for pasientar med visse kroniske sjukdommar. Frå 1969 gav det svenske helsevesenet tilbod om slike reiser i offentleg regi. Etter kvart drog ein del nordmenn for eigen kostnad på tilsvarande opphald. I 1974 blei det reist spørsmål i Stortinget om også norsk helsevesen

KRISTIAN HAGESTAD 239

kunne tilby slike behandlingsreiser. Svaret frå sosialminister Halvorsen var positivt.2

Det blei nedsett ei arbeidsgruppe, som ved sjølvsyn skulle vurdere aktuelle reisemål. Ministeren ville sjølv leie denne. To hovudkriterium blei lagt til grunn for vurderinga; fagleg standard og samarbeid med andre helsetenester.2 Valet fall på Igalo-instituttet («Institut Dr Simo Milošević») i kommunen Herceg Novi ved Adriaterhavet i Montenegro i Jugoslavia. Området her har lange spa-tradisjonar, kanskje heilt tilbake til romartida, knytt til kombinasjonen av helsebringande klima, sjøbad, gytjebad (innsmørjing med mudder frå sjøbotnen) og mineralvatn.

Behandlingsreisene starta i 1976 som ei prøveordning for tre år. Prøvetida blei seinare forlenga fleire gonger. Frå 1997 blei ordninga permanent. Dei første åra var opphaldet gratis. I 1989 blei det innført eigenandel. Tilbodet skulle vere eit statleg ansvar. Det fekk status som eit supplement til ordinær behandling i norsk helsevesen, men ikkje som nokon pasientrett. Uttak av pasientar skulle skje sentralt. Behandling av søknader er lagt til Oslo universitetssjukehus.

Dei første åra blei både revmatikarar og psoriasispasientar behandla i Igalo. I åra 1976–77 fekk nesten 3000 nordmenn med revmatisk sjukdom og 1200 med psoriasis behandlingsopphald her.3 Frå 1980 blei psoriasisgruppa overført til Lanzarote. Igalo vart «reindyrka» som stad for pasientar med revmatisk sjukdom. I perioden 1979–82 reiste det årleg ca. 1000 revmatikarar hit.4 Så kom krigane på Balkan, som førte til mellombels stopp i bruken av Igalo frå norsk side. Tilbodet blei overført til ein klinikk i Tyrkia. I 1997 vart riktig nok ei mindre gruppe med pasientar sende til Igalo, men deretter blei det ny stans.

240 JUGOLAND

I mai 2000 var eg med på å arrangere ein konferanse for legar frå Serbia og Montenegro om psykososial støtte til flyktningar. Arrangementet var lagt til hotelldelen av Igalokomplekset. Da leiinga av instituttet fekk vite at det var nordmenn der, blei vi inviterte til besøk. Verksemda i det store og velutstyrte behandlingsområdet såg ut til å gå for halv maskin eller knapt nok det. Det kom tydeleg fram at dei norske pasientane var sårt sakna. Både indirekte og eksplisitt fekk vi spørsmål om Noreg ville ta opp att behandlingsreisene.

Omsider – i 2002 – kom dei norske pasientane tilbake. Sidan har programmet rusla og gått fram til koronapandemien sette ein førebels stoppar for verksemda våren 2020.

I tillegg til den statlege ordninga med behandlingsreiser til Igalo har det også vore etablert enkelte kommunale ordningar. Kristiansand og nokre nabokommunar hadde i perioden 2002–14 ein eigen avtale med instituttet. Målgruppa for dette opplegget var vid. Det omfatta dels innbyggarar med rehabiliteringsbehov av ulike grunnar, dels kommunalt tilsette med belastningsskadar, som stod i fare for å falle ut av yrkeslivet.5 Levanger, som også er vennskapsby med Herceg Novi, hadde eit liknande opplegg i perioden 2009–12.6

Det er gjennom åra gjort ei rekke undersøkingar for å vurdere effektar av behandlingsreisene. Generelt sett er det godt dokumentert at rehabiliteringsopplegg for personar med revmatisk sjukdom gir betre og meir langvarig effekt når behandlinga skjer i varmt klima enn kva som er tilfellet i det kalde nord.7 Det er påvist at behandlingsreiser til Igalo har ført til reduksjon av smerter, og at det kjem betring av fysisk funksjon, generell helsetilstand og livskvalitet. Den positive effekten varer i tre til seks månader. Pasientane sjølve er i hovudsak vel fornøgde med opphalda.8

KRISTIAN HAGESTAD 241

Avtalen som på 1970-talet blei inngått mellom Noreg og Jugoslavia om behandlingsreiser til Igalo, kan beskrivast som eit vinnvinn-opplegg både for landet vårt og for vertslandet. Mange tusen nordmenn har fått lindring for helseplagene sine til ein relativt beskjeden kostnad for den norske staten. Jugoslavia (seinare Montenegro) har fått eit kjærkomme økonomisk utbytte. Nytta for vertslandet har også gått utover den reint pekuniære gevinsten. Ifølge ein rapport i 1979 frå den norske ambassadøren i Jugoslavia bidrog avtalen til utvikling av helsesektoren i landet med fagleg nivåheving i sjukehus.9 I dag er instituttet i Igalo ein del av Universitetet i Montenegro. Det er liten tvil om at samarbeidet med Noreg har bidratt til å gjere institusjonen kvalifisert for ein slik fagleg status.

1. Behandlings-reisene til Jugoslavia åpnes. Arbeiderbladet 28.01.1976: s. 27. 2. NOU 2000:2 Behandlingsreiser til utlandet – et offentlig ansvar? Oslo: Sosial- og helsedepartementet, 2000: s. 30–33. 3. IBID: s. 33. 4. IBID: s. 37. 5. Munnleg informasjon frå Lars Dahlen, tidlegare helse- og sosialdirektør i Kristiansand, 2019. 6. Evalueringsrapport: Helsereiser til Institut Igalo Herceg

Novi – Montenegro. Levanger kommune, 2013. 7. Forseth KØ, Hafström I, Husby G, m.fl. Comprehensive rehabilitation of patients with rheumatic diseases in a warm climate: a literature review. J Rehabil Med 2010; 42: s. 897–902. 8. Bjerkhoel FJ og Førre Ø m.fl. Evaluering av utenlandsbehandlingen for revmatikere. Oslo: Helsedirektoratet, 1993. 9. Bjørnland LH. Norsk-jugoslaviske forhold 1965–86 – Utvikling og stagnasjon. Masteroppgave i historie.

Oslo: UiO, 2015: s. 70.

242 JUGOLAND