Leven in een land van de pijl

Sandra Sanders

Veel mensen ervaren het leven als druk. Tijd genoeg, ‘tied zat’ zoals ze bij Sandra Sanders in de buurt zeggen, lijkt niemand meer te hebben, zeker de werkende mens niet. Die verzucht – of pocht – dat hij het druk, druk, druk heeft. De to-dolijsten vragen meer tijd dan de dag uren heeft. Maar wat maakt het leven nou zo druk? En is het écht druk of speelt die drukte zich met name in onze hoofden af?

Programmamaker en schrijver Kees van Kooten muntte in een van zijn lezingen ooit een mooie term: tussentijd. De tussentijd was verdwenen, stelde hij vast. En toen moest de smartphone zijn intrede nog doen. Er zit geen tijd meer tussen het versturen en ontvangen van een brief, tussen vraag en antwoord, nu we voor onze communicatie niet meer zijn aangewezen op papieren correspondentie; er zit geen tijd meer tussen het maken van een foto en het resultaat, nu er geen fotorolletjes meer hoeven te worden ontwikkeld, illustreert Van Kooten. Deze ooit onontkoombare vormen van vertraging zijn uit ons leven verdwenen.

Het verdwijnen van de tussentijd – je kunt het ook adempauzes noemen – manifesteert zich op tal van manieren. Neem de efficiënte manier waarop tandartspraktijken georganiseerd zijn. Zo hebben de meeste praktijken meerdere behandelkamers. Terwijl de tandarts de behandeling in de ene kamer afrondt, bereidt een assistente in de andere kamer alles voor zodat de tandarts meteen met de volgende patiënt aan de slag kan. Hoogst efficiënt, zeker, maar even tijdens het opruimen je hoofd leegmaken voor je je over de volgende buigt is er niet meer bij. Als ik cliënten spreek (ik begeleid met name hoogopgeleide zorgprofessionals) die hun leven zó overgestructureerd hebben en zó’n hoog niveau van efficiëntie hebben bereikt dat ze altijd ‘aan’ staan, dan kijk ik eerst met ze hoe ze weer wat tussentijd kunnen inbouwen. Onophoudelijk bezig zijn is geen slimme strategie en dat is het ook nooit geweest. ‘Op vruchtbaar bouwland moet je niets forceren, want als je er ononderbroken zaait en oogst is de grond snel uitgeput’, zei de Romeinse filosoof Seneca al. We moeten kunnen bijkomen van hard werken en tijd nemen voor rust, ontspanning en beweging.

Versneld leven

Een verklaring voor het verdwijnen van de tussentijd vinden we bij de Duitse socioloog Hartmut Rosa. Geleidelijk aan, maar in steeds rapper tempo, is ons leven versneld, betoogt hij. In zijn boek Leven in tijden van versnelling legt hij bloot hoe die versnelling zich in ons leven manifesteert. Hij onderscheidt daarbij drie terreinen: techniek, maatschappij en levenstempo. Voorbeelden van technische ontwikkelingen die versnelling veroorzaken zagen we net bij Kees van Kooten en zijn illustraties van de verdwenen tussentijd. In de maatschappij kost het evenmin moeite om voorbeelden van Rosa’s versnelling te vinden. Alles verandert voortdurend. Dagelijkse praktische kennis is al snel achterhaald, vaste dienstverbanden zijn steeds vaker tijdelijke contracten en je leven lang blijven wonen in je streek van herkomst doen de meesten ook niet meer.

Hoogst efficiënt, maar even je hoofd leegmaken is er niet meer bij

Binnen de drie domeinen techniek, maatschappij en levenstempo, springt er volgens Rosa echter één ding het meest in het oog: het ervaren van een gebrek aan tijd binnen dat laatste domein, ons levenstempo. Op het eerste oog lijkt dat nogal paradoxaal. Je zou immers zeggen dat we tijd overhouden als we alles steeds sneller kunnen doen. Maar niets is minder waar. De hoeveelheid werk is namelijk niet hetzelfde gebleven, stelt Rosa, aangezien we op groei zijn gericht. De versnelling in de samenleving heeft de hoeveelheid werk doen toenemen. Denk alleen al aan de hoeveelheid post die per mail binnenkomt in vergelijking met toen deze nog op papier werd bezorgd, en hoeveel je zelf verstuurt. De groei in werk is zelfs groter dan de tijdwinst die de versnelling oplevert.

Rosa verklaart die ontwikkeling aan de hand van wat hij de ‘versnellingskringloop’ noemt: de drie categorieën houden elkaar in hun greep. De tijd die de technische versnelling ons oplevert (denk aan de flitseconomie), brengen maatschappelijke veranderingen teweeg (we lopen niet meer zelf naar de supermarkt), die er weer toe leiden dat de tijd die we ermee besparen ons levenstempo verder versnelt (we werken nog even langer door in plaats van de vrijgekomen tijd te besteden aan vertraging, een goed gesprek, ontspanning).

Tot meer productiviteit leidt dat echter niet. Het zit vernieuwing zelfs in de weg. Dat is de keerzijde van het continu bezig zijn, het multitaskend vullen van onze tijd, het korter slapen en sneller lopen, merkt Rosa op. Door de snelheid die ons leven sluipenderwijs heeft veranderd is het moeilijker geworden om tot echte verdieping, creativiteit en innovatie te komen. En dat maakt weer dat de maatschappij, ondanks dat we hollen, piepend en knarsend tot stilstand komt.

Resonantie

Rosa ziet als mogelijke uitweg uit deze versnellingskringloop dat je het contact met de buitenwereld herstelt. Of het nu met de natuur is, het universum, muziek of kunst, als je je ervoor openstelt kun je erin opgaan en geraakt worden zonder dat je er woorden aan kunt geven. Dan kun je af en toe ‘resonantie’ ervaren, zoals hij dat noemt, een diepe verbinding met iets dat jezelf overstijgt. ‘Resonantie’ overkomt je weliswaar – je kunt het niet oproepen – maar als je je openstelt voor de buitenwereld en daar met je volledige aandacht bij bent, is de kans dat je die verbondenheid voelt veel groter.

Het is de maatschappij zelf die deze versnellingskringloop heeft geschapen

Je kunt dus zeker zelf iets doen om je even aan de tijd te onttrekken, maar we moeten ook de maatschappelijke context meenemen, stelt Rosa. We mogen dan als individuen de indruk hebben dat het een natuurlijk fenomeen betreft, het is de maatschappij zelf die deze versnellingskringloop, deze nieuwe werkelijkheid heeft geschapen. Maar wat denken wij? Dat het aan onszelf ligt als we het tempo niet kunnen bijhouden. Dan moeten we maar beter met onze tijd omgaan en een cursus timemanagement volgen. We moeten immers aan al onze verplichtingen voldoen, zeggen we tegen onszelf, mee met de eisen van alledag.

Doelgericht als een pijl

Wat kan helpen om een andere attitude versus tijd te ontwikkelen is inzien dat hoe je tegen tijd aankijkt arbitrair is, betoogt de Amerikaanse psycholoog Robert Levine (1945-2019). Hoe we tijd beleven, welke betekenis we eraan toekennen – wat is tijd benutten, wat is tijd verdoen – is namelijk niet alleen afhankelijk van het milieu waarin je opgroeit, het verschilt ook per cultuur. In Nederland leven we in een land van de pijl. We proberen in een rechte lijn op ons doel af te gaan. Met de blik strak naar voren behalen we dat doel liefst zo snel mogelijk. Dat maakt deze weg niet alleen stressvol, er is ook minder aandacht voor het hier-en-nu, voor het waarderen van de weg zelf, voor herhaling en terugkeer, voor jezelf of iets de tijd gunnen, voor rijping. Want niet alleen jagen we de pijl achterna, ook is het ene doel nog niet behaald of het volgende gloort alweer aan de einder. Zo blijf je jagen. Deze doelgerichtheid met weinig waardering voor de tijd die het vergt om onze doelen te bereiken en wat die tijd ons brengt, is kenmerkend voor westerse samenlevingen. In mijn praktijk zie ik dit type tijdbeleving ontzettend vaak terug. Als ik hier met cliënten over praat, herkennen ze dit patroon ook wel, maar ze doorzien niet direct wat en welke overtuigingen hierbij een rol spelen en hoe – als ze dat willen (doorgaans wel) – dit te doorbreken. Samen met hen kijk ik dan onder meer hoe ze hun perspectief kunnen verbreden, als ingang naar ander gedrag. Metaforen zoals Nederland als land van de pijl zijn daarbij een nuttig hulpmiddel.

Wie de tijd beleeft als golf in plaats van pijl, zoals Chinezen, beweegt veel soepeler mee met wat de tijd brengt. Chinezen ervaren tijd als een cyclisch proces waarin dingen gaan en komen, maar waarin elke golf ook weer verandering in zich draagt. Die variatie maakt dat er ondanks alle overeenkomst ook vooruitgang is. Deze manier van de tijd beleven, waarin dingen gaan en komen, stelt de Chinese mens in staat met minder stress naar de toekomst te kijken en beter te ervaren wat het heden brengt.

Levine signaleerde een soortgelijke gedifferentieerde omgang met tijd, maar relateerde die aan de oriëntatie op toekomst, verleden of heden als zijnde bepalend voor de manier waarop tijd wordt beleefd. Volgens hem leven westerlingen in een toekomstgeoriënteerde samenleving, waar tijd geld is, gejaagder wordt geleefd en meetbaar sneller wordt gelopen dan in landen die meer op het verleden of op het heden zijn georiënteerd. Hoe we tijd framen, verandert niets aan de hoeveelheid tijd die we hebben, maar beïnvloedt wel de kwaliteit van ons leven, vertelt hij in een podcast over zijn boek A Geography of Time. Als je ervan uitgaat dat de tijd die je op aarde doorbrengt wordt gevolgd door een veel langere tijd na dit leven, is dat immers anders dan wanneer je denkt dat het leven eindig is. Dan is het nu of nooit. Wat je horizon is, beïnvloedt hoe je nu met je tijd omgaat. Als je de dood ooit in de ogen hebt gekeken, ga je vaak ook bewuster met je tijd om.

Wie de tijd beleeft als golf in plaats van pijl beweegt veel soepeler mee met wat de tijd brengt

Onze visie op tijd is dus arbitrair. Denken en praten over verspilde tijd als je die niet productief hebt doorgebracht, heeft een culturele en religieuze oorsprong. Dat tijd geld is, is geen keiharde waarheid. Natuurlijk is tijd soms een kritische factor, zoals in de geneeskunde. Maar zelfs als je meent dat je tijd verspilt als je die niet aan het behalen van je doel besteedt, kan het meest productieve dat je kunt doen nietsdoen zijn. Je moet iets de tijd gunnen, adviseert Levine, anders verlies je je passie voor wat je aan het doen bent of raak je burn-out, en bereik je op de lange termijn minder.

Al worden we door onze achtergronden beïnvloed in onze tijdbeleving en tijdbesteding, je hoeft je er niet door te laten regeren. Alleen al het besef dat we door een concept, een visie worden gestuurd, en dat er naast die van jou andere visies bestaan, is een eerste stap naar meer vrijheid om je leven te leiden op een manier die bij jou past. Daarvoor hoef je het in je leven echt niet radicaal over een andere boeg te gooien, zoals een camping in Frankrijk beginnen, net als de deelnemers aan Ik vertrek.

Stilstaan bij je leven

Het zou goed zijn als we in ons leven wat vaker stilstaan bij hoe we ons leven leiden. Hoe denken we over tijd, hoe besteden we die? Is dat ook wat we willen, en welke mogelijkheden hebben we om onze behoeftes meer in lijn te brengen met hoe ons leven eruitziet? Stel jezelf eens wat kritische vragen, nadat je jezelf daar de rust voor hebt gegund. Ik vraag me ernstig af: als je je laat leiden door de overtuiging dat tijd geld is en jij naar jouw idee tijd verliest als je je doelen niet zo snel als mogelijk haalt, is het dan niet ook zo dat de weg naar dat doel toe – het lineaire concept van tijd – geen zijpaden meer toestaat, omdat je achteraf sneller je doel had kunnen bereiken? Zo beredeneerd is dan ook ‘falen’, fouten maken, een weg bewandelen en op je schreden terugkeren, niet meer geoorloofd. Ga je op die manier niet voorbij aan de essentie van het leven: het vallen en opstaan, het exploreren van wegen en gaandeweg ontdekken wat het beste is of wat het beste bij je past?

Hoe we ons leven moeten leiden is niet in steen gebeiteld, al leven we soms alsof dat wel zo is. Verrijk je denken over tijd en maak hoe je leeft tot je eigen beslissing. Dan ben je al een heel eind in je bevrijding uit de tijd als dwingend korset.

Hoe denken we over tijd, hoe besteden we die?

Bronnen:

Rosa, Hartmut (2016). Leven in tijden van versnelling. Boom.

Levine, Robert (1998). A Geography of Time. Basic Books.

Sandra Sanders begeleidt als coach hoogopgeleiden – met name artsen – bij levensvragen en het voorkomen en herstellen van stressklachten. Ze werkt eclectisch, met als basis ACT, compassie en filosofie. Voor RTV Noord beschrijft ze in blogs hoe ondernemers ongezonde stress bij zichzelf en in hun bedrijf kunnen voorkomen en aanpakken. www.sanderscoaching.nl