Brit Bildøen

Lytte og skrive seg fram

90 Eg likar veldig godt å omsetje. Faktisk så likar eg det betre enn å skrive. Så når eg held på med eit eige skriveprosjekt, er det lite strategisk å ha eit omsetjingsarbeid i tillegg. For det er så utruleg mykje enklare, og morosamare, å opne dokumentet med ein fullt ferdig tekst enn å opne eit dokument der dei kvite sidene står som marmorveggar som eg aleine skal forme og meisle til. Å omsetje er som å ha ein dagleg passiar med ein god forfattarkollega, å dikte er å ha daglege samtalar med seg sjølv. Som den sosiale personen eg er, synest eg det er fint å kunne veksle på, så eg tar gjerne på meg omsetjaroppdrag i mellomfasen, når eg er ferdig med ei bok og ventar fram ideane til den neste. Å jobbe tett med gode tekstar er ein utmerka måte å halde skrivemuskelen varm på. Samtidig kan det vere slik at det å skrive sjølv aukar sensitiviteten til det andre skriv. Det er ein tanke, ikkje ein påstand. Og her skal eg prøve å følgje tanken vidare.

Mitt første omsetjaroppdrag var enkeltdikt til ein antologi. Etter det våga eg meg på ein heil forfattarskap, og gjendikta eit utval av den amerikanske poeten Rita Dove. Samlinga kom ut i 1996, med tittelen Det rosa er i oss. Når ein gjendiktar poesi har ein gjerne god tid på seg, dikta kan få lov til å ligge og modne ei stund før ein tar dei fram og skrur dei enda betre til i neste runde. Det er noko heilt anna å omsetje store og tunge prosatekstar, det skulle eg få erfare da eg naivt optimistisk gav meg i kast med H.D.’s (Hilda Doolittles) Tribute to Freud. Her blei læringskurva bratt. Forfattaren H.D., kjend som ein av grunnleggarane av imagist-rørsla i USA, reiste i 1933 til Wien for å gå i psykoanalyse hos Freud. Første del av boka er eit tilbakeblikk på desse møta, den andre delen er dagboksnotata ho skreiv undervegs i terapien. I samtalane med Freud jobba dei mykje med draumar og syner, og kjensler knytt til forskjellige minne og objekt. Tekstane er fulle av referansar til klassisk litteratur, historie og gresk mytologi. Og sjølv om eg rusta meg med referanseverk, så var denne boka ei tung oppgåve for ein fersk omsetjar. Steget var stort frå å jobbe med knappe dikt til desse store tekstmassane. Dei inneheldt i tillegg både openlyse og skjulte referansar til svært mange forskjellige fagfelt. Språkvaskaren brukte vekevis på å gå gjennom manuset, og da eg fekk det att, såg det ut som sidene var dyppa i raudt blekk. Arbeidet til ein god språkvaskar kan ikkje overvurderast. Spesielt viktig er det å ha gode språkvaskarar på omsette bøker – fortrinnsvis ein som også sjekkar originalteksten opp mot manus. Eg kan ikkje seie anna enn at rundjulinga eg fekk under dette omsetjaroppdraget var svært lærerik, og Freud: ei erindring blei riktig bra til slutt. Men eg tvilar på om forlaget ville ha bedt meg om å omsetje verket dersom dei hadde visst kor lang tid eg kom til å bruke, og kor store ressursar dei måtte investere i ei så pass smal utgiving.

Den siste store omsetjinga mi var av erindringsromanen til rockelegenda Patti

Smith, Just kids. Her var elementa meir velkjende, den amerikanske kulturen er jo nesten vår eigen. Men Patti Smith er rå på detaljar og tidskoloritt, og sparar heller ikkje på referansane, mange frå populærkultur, film og klassisk litteratur. Så det var berre å slå opp i ordbøker og google i veg på alt som såg litt spesielt ut – som oftast viste det seg å vere nettopp noko spesielt, som kanskje ikkje var mogeleg å omsetje, men som det likevel var ein fordel å få klarlagt. Som for eksempel når Robert Mapplethorpe kjøper ein egg cream til Patti den første kvelden dei er saman. Da var det greitt å vite at dette er ein spesiell amerikansk drikk som består av sodavatn, mjølk og smakssett sirup, sjølv om det er umogeleg å formidle denne informasjonen til lesaren. Da eg fann ut at det er noko som heiter New York Egg Cream, brukte eg ikkje meir tid på å finne noko motsvarande på norsk. Det var ein egg cream Patti fekk av han som skulle bli kjærasten hennar, og ikkje noko anna. Ved å setje ordet i kursiv i omsetjinga, viser eg at dette er namnet på ein spesifikk drikk.

Undervegs i dette arbeidet undra eg meg ofte over om eg jobba på same måten som dei profesjonelle, eller erfarne, omsetjarane ville gjort. Ville dei ikkje ha lese heile boka og gjort ein del research og vurdert det språklege nivået, setningsbygninga og språktonen, slike ting, før dei begynte sjølve omsetjingsarbeidet? Eg klarer aldri det. Eg må begynne med ein gong, sjå korleis den første setninga blir, den andre, sjå korleis det første avsnittet blir, og så er eg i gang. Å kle språket av og på, det er direkte frydefullt. Eg går inn i den teksten eg skal omsetje med ei barnsleg spenning. Verda er ny, det er berre å halde auge og øyre opne. Og som eit barn stuper eg ut i teksten, klarer ikkje vente, vil bli eitt med han så fort som mogeleg. Eg opplever omsetjing som eit meir fysisk arbeid enn å skrive sjølv. Det er ikkje snakk om å vente eller lokke teksten fram, han står der klar med boksehanskane på, ein må base og bryte. Men her er det ikkje grenser for kor uthaldande eg kan vere. Eg er van med å gå runde etter runde med eigen tekst, setning for setning, før eg føler at alt sit der det skal. Den erfaringa seier meg at forfattaren har meint noko med å skrive teksten, setning for setning, på akkurat den måten den er skriven. Innhaldet er tett knytt på skrivestil og form. Sjølv brukar eg ofte eit halvt år på å skrive dei første sidene i ein roman, fordi alt må stemme. Dette er i høgste grad eit teknisk arbeid, men eg må òg bruke intuisjonen. Det er den som fortel meg om det kjennest riktig. Til skrivestudentar brukar eg ofte å snakke om at ein tekst, i alle fall viss den er så omfattande som ein roman, har sin eigen logikk. Medvite eller umedvite skapar forfattaren gjennom sine val av litterære verkemiddel ein logikk som han eller ho sidan er nøydd til å følgje. Kanskje ein forfattar-omsetjar vil oppfatte denne logikken meir direkte, kanskje er det andre ting enn eiga skriveerfaring som er avgjerande her. Men for eigen del veit eg at eg brukar intuisjonen meir enn andre analytiske verktøy når eg jobbar med ei omsetjing. Eg har det travelt med å komme i gang. Men når eg først er inne i teksten brukar eg tid på å lytte, leite, vri og vende. Tid og tolmod er noko eg som forfattar-omsetjar kanskje har meir av enn dei som lever av omsetjing aleine.

Eg har også fått prøve meg på ei tredjehands-omsetjing. Solum Forlag ønskte meg som gjendiktar av den serbiske poeten Radmila Lazić, og her trong vi nokon som kunne gjere ei råomsetjing frå serbisk. Nataša Ristivojević Rajković og Torstein Stiegler Seim gjorde ei direkte omsetjing av dikta. Eg var ikkje høg i hatten da eg sat med

92 deira omsetjing ved sida av dei originale dikta, for mens diktlinene i originalen var ultrakorte, breia dei seg utover heile arket i den norske versjonen. Det einaste hjelpemiddelet eg hadde var ein serbisk/kroatisk lommeparlør. Det som redda meg her, var at nokon av dikta til Lazić var blitt omsette til engelsk og tysk. Eg starta med dei, og fann etter kvart fram til ein måte å tolke originalane på som eg følte stemte med skrivemåten hennar. Tittelen Med hjartet mellom tennene seier litt om denne stilen, som ligg langt frå mitt eige poetiske språk. Den siste finpussen gjorde eg saman med professor i slaviske språk, Svein Mønnesland ved Universitetet i Oslo. Her var gode hjelparar like viktige som evna til å lytte og leite. Da eg jobba med Just kids, fekk eg mange spørsmål som gjekk på om det hadde vore vanskeleg å finne, eller gjengi, stemma til forfattaren. Nei, det var slett ikkje vanskeleg. Men eg blei litt nervøs av spørsmålet, for kanskje betydde det at eg hadde gjort ei dårleg vurdering? Eg stupte jo ut i denne teksten på same vis som eg har stupt ut i dei andre omsetjingane mine, utan å ha lese heile, utan å ha tenkt vidare over kva slags stemme det var som snakka til meg her. Men stemma var ikkje vanskeleg å finne. Den var jo der. Det var berre å skrive den fram, slik det stod. Kanskje var det lett å høyre denne stemma fordi eg kjende ho frå før, som artist, fordi den karakteristiske stemma til Patti Smith hadde vore med meg i store delar av livet. Men det slo meg, når eg tenkte over det, at stemma til Patti i boka er ei heilt anna enn stemma til Patti på scena. Den litterære stemma hennar er konkret og jordnær, lett og poetisk, nesten mild – i alle fall i forhold til når ho messar fram dei tunge og konfronterande songtekstane sine. Så da skuldast det kanskje heller at den litterære stemma hennar er like klar og distinkt som artiststemma, sjølv om den er annleis. Eg trur ikkje at det er lettare for meg som forfattar å finne eller forstå den litterære stemma i eit verk enn det er for erfarne omsetjarar, alminnelege lesarar eller andre utan lang forfattarerfaring. Men det kan vere lettare for meg å skrive den fram. I den tida da eg gjekk på skrivekurs og drøymde om å bli forfattar, det er meir enn tjue år sidan no, var det mykje snakk om å finne si eiga stemme. Eg har inntrykk av at dette har endra seg no, i retning av det eg sjølv alltid har tenkt; at det er viktig for ein forfattar å utvikle og kunne nytte seg av fleire stemmer. Dette er også noko som kan komme til nytte i omsetjingsarbeidet. Men ein utviklar jo ein litterær stil, og eg ser at eg har ei distinkt stemme i romanane mine, sjølv om dei er aldri så forskjellige. Eg må nok passe på at denne ikkje får lov til å trenge inn i omsetjingsarbeidet mitt, i alle fall ikkje i for stor grad. Men her trur eg alle omsetjarar må vere på vakt. Det er lett å falle for freistinga til å «öppna eget», som filmskaparen Ingmar Bergman karakteriserte det at nokon av skodespelarane iblant fall for freistinga og tok seg til rette i filmane hans.

Mange vil kanskje tru at ein forfattar kan bli freista til å legge inn litt ekstra i teksten han eller ho omset, forme teksten etter sin eigen smak eller sitt eige hjarte, «hjelpe» til litt her og der. Men eg trur det heller er slik at ein forfattar har stor respekt for ein annan forfattar sitt verk (kanskje overdriven stor?) og held litt igjen, i frykt for å fargelegge teksten eller legge inn for mykje av seg sjølv. Eg veit jo at eg ville ha mislikt at ein omsetjar tok seg fridomar med mine tekstar. Derfor solidariserer eg meg kanskje meir med forfattaren enn ein omsetjar som ikkje er forfattar sjølv vil gjere – på godt og vondt. Det er vel ikkje utenkeleg at språkforskjellar og kulturforskjellar iblant kan

gjere det nødvendig å endre teksten ganske radikalt for å få den til å fungere like godt eller på same måte på eit anna språk. Eg var borte i ei slik problemstilling ein gong eg var med på eit seminar med russiske omsetjarspirar. Her blei nokre sider frå ein av mine romanar prøveomsett til russisk. Og eg reagerte med vantru da studentane fekk problem med skildringa av ei lp-plate som ein lakrisrull. Fordi lakris hadde negative konnotasjonar for dei, ville studentane finne noko anna å samanlikne lp-plata med. Dette meinte eg var å gå altfor langt. Men det kan også bety at eg sjølv ikkje er villig til å gå langt nok når eg omset tekstar, ikkje berre i solidaritet med forfattaren, men i ei tiltru til både teksten og lesaren. Eg trur at vi legg inn eit anna gir når vi les omsett litteratur, at vi automatisk tek høgde for at det kan vere forskjellar. Der er eg open for at eg kan ta feil, eller kanskje er naiv.

I tillegg til denne tiltrua (eller er det meir som eit håp?) har eit mangeårig virke som skjønnlitterær forfattar og konsulent gitt meg ein refleks – eg begynner straks å leite etter forfattaren sine intensjonar med ein tekst. Kva er det forfattaren vil med verket, kva er det som er viktig å få fram? Er det stemninga, er det ein bodskap, finst det element som går att i teksten og som det er viktig å halde fast ved, til og med løfte fram, tydeleggjere? Dette er viktige spørsmål for meg, og kan ha innverknad på korleis eg omset. Hos Patti Smith var det først og fremst humoren eg ville prøve å ivareta. Den er underfundig, ganske subtil, og gir eit eige skeivt blikk i ein tekst som elles er rett fram, inderleg og ærleg. Da tenker eg for eksempel på Pattis kjærlege, men ironiske blikk på Robert når han skulle kle seg for kvelden, ein prosess som kunne ta timar: «Omsider var augeblinken inne da dei måtte svare på det shakespearske spørsmålet: Skulle han, eller skulle han ikkje ha på seg tre halsband? Når alt kom til alt, var eitt for subtilt, og to hadde ingen effekt. Så den andre diskusjonen blei: Skulle det vere tre eller ingen? Sandy forstod at Robert stilte opp ei kunstnarisk likning. Eg visste også det, men spørsmålet for meg var om vi skulle gå eller ikkje gå; i desse omstendelege prosessane var eg like engasjert som ein overspent tenåringsgut.»

Eg trur at dette med å gå inn i andre sine tankar, låne andre sitt blikk og bruke andre si stemme er ei øving både forfattarar og omsetjarar må gjennom. I ein tekst som skal omsetjast er tankane, blikket og stemma der frå før, det er ein ferdig konstruksjon som ein må gjere seg kjend med. Slik kan eg ha det med mine eigne romanar også. Iblant kjennest det nesten som om romanen alt er der, at han er ferdig, at han berre må skrivast ut. Da er det som å komme inn i eit mørklagt hus, der eg må gå inn i rom etter rom og stå stille og sjå og lytte, til konturane og stemmene begynner å tre fram. Det er ikkje så ulikt det å omsetje. Huset er ferdig, men ein må vere ein god lyttar – og ein god skrivar – om ein skal klare å få fram alle nyansane i verket.