8 minute read
Hüseyin Rahmi Gürpınar Anne-Marie Stenvåg Egset
To elskverdige systrer
Omsett og introdusert av Anne-Marie Stenvåg Egset
Advertisement
Denne teksten er eit utdrag av romanen Şıpsevdi, som er skriven av den tyrkiske forfattaren Hüseyin Rahmi Gürpınar (1864–1944) og som kom ut i 1911. Gürpınar budde i Istanbul, og historiene han skreiv, var inspirerte av det livlege og fargerike kvardagslivet der. Han skreiv på ein humoristisk måte om den gjengse Istanbulbuaren i si samtid; om hans familieproblem, hans tru og overtru, hans ritual og sosiale kvardag. Han uttrykte sjølv at han ynskte å skape kunst «om og for folket». Romanen er skriven på osmansk, som var det offisielle språket i Tyrkia fram til språkreforma i 1928, då Tyrkia-tyrkisk vart offisielt språk. Osmansk vart skrive med det arabiske alfabetet, og var ei god blanding av tyrkisk, arabisk og persisk, tre språk frå tre ulike språkfamiliar. Reformprosessen, der folk frå den tyrkiske språkforeininga mellom anna reiste rundt på landsbygda for å finne dei ekte tyrkiske orda for å erstatte arabiske og persiske ord med desse, minner om arbeidet til Ivar Aasen frå vår eiga språkhistorie.
94 Rebia, dottera til fru Vesile, er ei temmeleg mørk, temmeleg tynn, lita, svartøygd jente. All skulegang ho har, er eit par år på barneskulen. Ho har vakse opp i eit kvartal i Kumkapı-distriktet i Istanbul, der ho har fått oppsedinga si dels heime, dels på gata. Ho har vist at ho har talent for å hoppe paradis, hoppe bukk, kaste på stikka, og for ballspel, leikar som er typiske for gutar. Ho har fått rykte på seg blant barna for å øydelegge leiken, og ho er slett ikkje dårlegare enn gutane til å erte hundane, kaste stein på den jødiske skraphandlaren og på yoghurt-seljaren, knuse glasbehaldaren til helva-seljaren, lynraskt naske rista kastanjenøtter, eple og valnøtter, eller til å fly dragar blant brennenesler og andre nesler i ruinane. Uansett kor ho spring for å utføre nye åtak, tek ho tretøflane sine under armen og pilar av garde, og dersom ho føler for å vere fri for last, legg ho skoa sine under benken til kvarterskolonialen, eller, dersom ho verkeleg har det travelt, så kastar ho dei berre frå seg ein tilfeldig plass på gata som ho seinare ikkje kan finne att, slik at ho kjem berrføtt heim om kvelden. Der får ho fyrst ein omgang juling av mora si, og deretter ein omgang av faren.
Om morgonen har ho gløymt smerta frå julinga. Ho tek ein bit brød frå krukka, kuttar eit stykke av osten i skapet, og tek kjøkkentøflane på føtene og fyk ut att på gata, så ho akkurat rekk den fyrste runden av leiken i moskéaulaen.
Mor hennar ser at jenta ikkje er heime. Men det er ikkje berre ho som er borte … Kjøkkentøflane har også forsvunne. Den stakkars dama har opplevd dette før, og ho forstår straks kva som har hendt:
«Å, eitt par sko og to par tretøflar i løpet av ti dagar … Og no er også kjøkkentøflane borte?!» ropar ho, før ho dekker til hovudet og skundar seg av garde til moskéen. Der ser ho at dottera er oppslukt i leiken med gutane.
«Å, bror, Hüseyn har blitt ute to gongar! Eg tel ikkje med denne!» skrik ho.
Mora bryt brått inn i leiken og ropar:
«Å, du! Di slemme sigøynarjente! Kor er kjøkkentøflane?»
Kjøkkentøflane? På føtene til jenta er det ikkje nokon kjøkkentøflar. Ho har visst slengt dei frå seg ein stad igjen. Dei leitar overalt, men kan ikkje finne dei. Fru Vesile tek Rebia med seg heim. For å kunne sende denne ustyrlege jenta på skulen, må ho finne noko ho kan ha på føtene. Vesile rotar rundt i skapa og under trappa. Ho finn fram nokre av sine eigne gamle sko, eller av mannen sine gamle tøflar. Dei er for store. Det ser ganske sjuskete ut, men kva er det vel å gjere med det? Det får berre vere. Få eitt eller anna på føtene til jenta, og få henne på skulen.
Rebia subbar av garde i dei store skoa. Skulebygget er fylt med summing frå høgtlesinga til dei andre jentene, og ho finn seg ein plass mellom dei.
Ho blir eldre. Ho byrjar fyrst å gå med hovudtørkle, seinare i chador. Frå skulen har ho ikkje tileigna seg betre leseevner enn det foreldrelause barn gjer. Det at ho heldt fram på skulen i fire–fem år til, kan knapt merkast. Ho kan ikkje eingong lese ein tekst på to linjer. Nokre salmar er alt som har sett seg i hugsen til jenta, som eit slags minne frå skulegangen.
Ja, så det er det Rebia har lært. Det at ho for det meste leika med gutane, hadde ført til at ho likna på dei når det gjeld natur og manerar i ei slik grad at når ho blei sint på nokon, nytta ho grove skjellsord, slik ein kunne høyre frå dei uoppdregne gutane i kvartalet.
Rebia, som fru Vesile så gjerne vil gifte bort til nevøen sin, Metfun, hadde altså blitt ei slik jente. Og Rebia si veslesyster Hasene ... Ho er fire, kanskje fire og eit halvt, år. Men uttrykka ho nyttar, er uttrykk ikkje eingong vaksne folk kjenner til. Når det gjeld åtferd, er ho som ein kopi av storesystera si. Ho har enno ikkje byrja på skulen. Det å vere så ordfør i denne alderen, er visst ein særeigen eigenskap for familien. Om de seier til fru Vesile: «Så ordfør dottera di er! Måtte Vårherre beskytte henne frå det vonde auget!», får de svaret: «For at ho skulle byrje å snakke raskt, gav eg henne heilt frå fødselen av den same drikken som kanarifuglen drikk. Slik har ho sjølv blitt
96 som ein fugl. Og kva for kanarifugl denne drikken høyrde til, som ho har arva sine eigenskapar frå, det veit eg ikkje, men det er i alle fall ein grovkjefta ein.» Den fyrste skulen barna til fru Vesile får oppsedinga si frå, ligg rett framfor ytterdøra deira. I den lange basaren sel dei små krakkar for barn som knapt kan gå, med hol under og bøyle på framsida. Slike krakkar plar fru Vesile å plassere barna i. I hendene får dei ein bit brød og eit eple eller ei appelsin, avhengig av årstid. Så opnar ho døra ut til gata.
«Sjå vennen, no kjem hestane snart forbi», seier ho, og set ut krakken. Sjølv går ho inn, og blir oppteken med husarbeidet. Barnet har det naudsynte under seg, noko å ete i handa, og ei fantastisk gateutsikt framfor seg. Ein ustanseleg larm ... No har det vesle barnet hennar altså alle behova sine dekte ... Ho kan sitje der i timevis og more seg. Iblant snappar hundane brødbiten frå henne, og dersom ho har grisa seg til rundt munnen og i fjeset, slikkar dei bort det også. Ho ropar:
«Mamma ... Vovvoven tek brødet mitt!»
Mora svarar: «Dei slemme hundane! Eg kjem ut og slår dei livlause.»
Men truslane fru Vesile kjem med mot hundane, er ikkje anna enn tomprat for å roe ned ungen. Ho slepper ikkje frå seg arbeidet og kjem ut til Hasene. Når jenta ropar, gir mora henne trøystande svar, og ho lar seg trøyste slik.
Gutane leikar alltid leikane sine framfor auga til Hasene. Når dei er usamde og kranglar med kvarandre, høyrer ho støtt dei grove uttrykka dei nyttar. Og det blir ikkje berre med lytting. Ho tek etter som ein fonograf. Ved bordet under kveldsmaten seier ho enkelte gonger så fæle skjellsord til faren at han seier til kona:
«Få den rampungen bort frå meg. No vil eg gi ho ein knyttneve så ho kjenner det. Høyr kor ho bannar! Kven er det ho lærer denne styggedommen frå?»
Kona hans seier: «Kven skal ho lære av, kjære? Det må vere anten frå deg eller frå meg. Ho har jo ikkje byrja på skulen ... Går det an å bli så sint for tøvet hennar? Kva veit vel ho om banning?»
«Korleis då – ’Kva veit vel ho om banning’? Ho bannar. Og det så stygt som ein brannmann ... Høyrer du det ikkje?»
«Ho er så lita at ho ikkje veit kva orda tyder eingong.»
Hasene ler uforskamma: «Kvifor skulle eg ikkje vite det? Det veit eg då veldig godt. Måtte mora og kona di
Faren tek straks tak i leppene til Hasene og vrir dei rundt så ein skulle tru han ville rive dei av. Jenta prøver å skrike, men grepet til faren gjer det vanskeleg.
Fru Vesile vert uroleg: «Hei! Slepp ... Jenta blir kvelt!»
«Ja, måtte ho bli det! Høyrer du ikkje at ho forbannar mi døde mor? Og ho forbannar kona mi, altså deg, si eiga mor.»
«Ho seier det, men ho seier det utan å vite kva det tyder. Den vesle lausungen min.»
Hasene tek begge hendene opp og gnir seg i auga: «Kvifor skulle eg vere lausunge? Faren min er jo her.»
«Ser du? Du seier at ho ikkje veit det, men ho veit betre kva lausunge tyder enn deg og meg», seier faren.
Fru Vesile seier forundra: «Jenta mi, kva tyder lausunge?»
Hasene svarar: «Om ein ikkje veit kven far sin er, så ...»
Fru Vesile tek henne for munnen og seier: «Hjelpe meg, dagens rampete ungar ... Jenta mi, kor har du dette frå?»
Hasene: «Det var her om dagen, då Ömer kalla Sadık lausunge, og han svarte at det ikkje var rett, for han visste kven far sin var. Eg er min fars son, sa han.»
Dei gav seg til å forhøyre henne i detalj, og dei undra seg og var verkeleg sjokkerte over dei enorme, men uoppdregne kunnskapane ho hadde tileigna seg på gata, den eigentlege grunnskulen for fattige barn.
