DE EERSTE SIXPACK BABY

door

Lauren Hermans

Men hoeft maar één blik te werpen op het schilderij van Jan Cornelisz. Vermeyen om te weten dat dit schilderij geen gewone familie treft. Het betreft een van de oudste en misschien wel meest afgebeelde families in de kunst: De Heilige Familie; bestaande uit de heilige maagd Maria, haar goddelijke zoon Jezus en man Josef. In dit geval is er echter nog iets opvallends te zien aan deze al opmerkelijk familie; baby Jezus is hier wel heel letterlijk goddelijk afgebeeld. Dat de Griekse en Romeinse goden in de Oudheid en Renaissance volledig geïdealiseerd vereeuwigd werden met afgetrainde lichamen als echte atleten zijn we gewend, maar bij de Christelijke Jezus is dit eerder uitzonderlijk. En laat staan bij een baby Jezus. Dit artikel zal ons door middel van een visuele analyse verder kennis laten maken met dit uitzonderlijke familieportret.

Kijkend naar de compositie van het werk valt op dat hoewel er drie figuren op het schilderij afgebeeld zijn, er maar twee daarvan de hoofdrol hebben. Onze ogen vallen meteen op het belangrijkste van de voorstelling: Maria met baby Jezus. Vervolgens zorgt het rechter uitstekende handje van het Christuskind ervoor dat je ogen zich van hen naar de goddelijke scène in de lucht verplaatsen. Dit is waarschijnlijk opzettelijk door Vermeyen gedaan om het thema van de voorstelling te ondersteunen; het legt extra nadruk op de goddelijke status van de Heilige Familie. Zo is Jezus ook in één directe diagonale lijn onder de hemelse scène afgebeeld. Als laatste vallen je ogen pas op Jozef, die verscholen staat in de rechterhoek. Hij kijkt de toeschouwer recht aan en zo ontstaat er interactie. Hij lijkt het frame in te stappen, alsof hij zich net zoals de toeschouwer toevallig bevindt bij deze voorstelling.

Vermeyen heeft met de relatieve grootte van de figuren niet veel rekening gehouden. Het is voor ons als aanschouwer duidelijk dat God en de engelen zich heel ver weg horen te bevinden doordat zij in de lucht afgebeeld worden, maar in relatie tot Maria en Jezus zijn zij redelijk groot afgebeeld. Je zou verwachten dat figuren die zich in de lucht bevinden en zich dus werkelijk op kilometers afstand van de figuren in de voorgrond bevinden veel kleiner zouden zijn. Mogelijkerwijs heeft Vermeyen er met opzet voor gekozen om de goddelijke figuren groter af te beelden dan perspectivisch realistischer is, omdat zij belangrijk zijn voor de thematiek van de voorstelling, namelijk het heilige en goddelijke van de familie. Een andere verklaring is dat Vermeyen zich niet bewust was van de rare verhoudingen tussen de figuren.

Dit blijkt ook in de anatomie van Jezus en Maria, waarvan het meest opvallende Jezus’ sixpack en zijn alom gehele gespierdheid is. Enerzijds kan dit gezien worden als een soort prefiguratie voor de bijzondere wonderen die hij later als volwassene zal verrichten en benadrukt de sixpack dus Jezus’ goddelijkheid en kracht. Anderzijds maakt het feit dat hij ondanks zijn spieren overduidelijk een klein kind is, hem iets menselijker. Jezus’ gouden haren dragen ook bij aan zijn goddelijke uitstraling; deze vormen een soort aureool om zijn hoofd. Een hele andere mogelijkheid is dat Vermeyen simpelweg wilde tonen hoe bekwaam hij was in het schilderen van naakte lichamen.

Vermeyen paste bij De Heilige Familie vaker beeldelementen op een opvallende manier toe. Zo heeft hij bij de gezichten van Maria en Jozef een driekwartsperspectief toegepast, terwijl zij de kijker recht aankijken. Daarentegen wordt Jezus’ gezicht frontaal geschilderd, terwijl hij wegkijkt van de kijker. Op deze manier word je als toeschouwer extra betrokken bij de scène; er vindt opnieuw interactie plaats. Bij Jezus voel je echter een afstandelijkheid. Hij kijkt omhoog richting de hemel en maakt met zijn rechterhand het vredesteken wat hij ook omhoog – naar de hemel – richt. Dit benadrukt de afstand tussen het vergankelijke van de toeschouwer en het goddelijke, eeuwige van Jezus. Deze manier van toeschouwers uitnodigen om het schilderij te aanschouwen is anders dan bij klassieke voorstellingen van heiligen. Daarbij was het de bedoeling dat het schilderij de gelovigen uitnodigde om er tot te bidden. Hier lijkt het effect juist andersom te zijn; de figuren richten zich tot de gelovigen als toeschouwer. Opvallend is het dan ook dat er voor een redelijk klein formaat schilderij is gekozen. Het is niet levensgroot en zuigt je als het ware niet het tafereel in. Het schilderij is dan ook niet geschikt om in een kerk te hangen, omdat de voorstelling van grote afstanden niet herkend kan worden. Het was dus waarschijnlijk een privébezit.

Jezus’ sixpack benadrukt zijn goddelijkheid en kracht en dus kan gezien worden als een soort prefiguratie voor de bijzondere wonderen die hij later als volwassene zal verrichten. vanwege de voor de hand liggende vreemde anatomie van Jezus – maar ook vanwege zijn experimentele manieren om met dit thema om te gaan zoals het kleine formaat van de voorstelling en de figuren die interactie aangaan met de toeschouwer door het recht aankijken. Tevens toont Vermeyen zijn artistieke kunde door klassieke elementen als levensechte anatomie (oftewel sixpacks) en diepte- en ruimtewerking af te beelden. Beide elementen maken De Heilige Familie een interessant werk, dat, nadat we klaar zijn met staren naar de niet-te-missen-sixpack, toch ook een twee blik verdient.

Wil je deze bijzondere familie in het echt bewonderen?

Kortom, Vermeyen heeft De Heilige Familie op een uiterst interessante wijze neergezet – niet alleen

Haast je naar het Rijksmuseum in Amsterdam; het werk bevindt zich in de vaste collectie van het museum op de eerste verdieping in zaal 0.6! d