RDM Zorg 2021 by Erdee Media Groep

REFORMATORISCH DAGBLAD ZATERDAG 5 JUNI 2021

Turen naar weefsel Patholoog Jos Bart: „Als ik kwaadaardigheid vaststel, zie ik daar altijd de mens achter”

LEVEN DELEN

BIOGRAFIE

WAKKER WORDEN

Willy van Lagen-van ’t Sant

Grootste bijdrage van

Met een wake-upwekker

begon tijdens coronacrisis

islamoloog Snouck was dat hij

begin je de dag een stuk

met schrijven

zijn studeerkamer uit stapte

frisser

16 16 ALTIJD PIJN

Dorret Paas: „Zeg gewoon eerlijk: Ik kan niet meer. Dan kunnen artsen beter inschatten hoe erg het is” EN VERDER

Goed nieuws

AANDACHT VOOR JEZELF

Het gesprek

beeld voorpagina: RD, Henk Visscher

Ons lichaam is een tempel van de Heilige Geest; zouden we er daarom niet met meer aandacht voor moeten zorgen?

Column

Boeken | interview

Muziek | recensies

Cultuur | taal

Gezond

Consument

Recept

VWO-EXAMEN

Jongeren

Johan Bakker (14) sloeg drie klassen over; hij hoopt binnenkort de vlag te hijsen

Kits

Puzzels

Het laatste woord

5 JUNI 2021

59 VOORWOORD

Voorbede Het blijt een bijzonder moment tijdens de eredienst. Als de namen van de zieke gemeenteleden worden uitgesproken, houd ik altijd even m’n adem in. Soms weet je al wie er genoemd gaat worden, maar op andere momenten komt er een naam langs die je nog niet had gehoord. En al voordat de dominee begint aan de voorbede stijgt er op zulke momenten een gebed op. Zorgen rond de gezondheid van gemeente- of familieleden raken veel mensen. En misschien juist wel in deze tijd, waarin ziekte een grote plek in onze samenleving inneemt, is het goed om daarbij stil te staan. In dit nummer extra aandacht voor mensen die getrofen worden door ziekte, maar ook voor zorgmedewerkers. Neem nu Jos Bart. Hij ziet door zijn microscoop de dingen die je als patholoog móét zien. En heet door zijn werk meer oog gekregen voor de complexiteit van alle lichaamsprocessen. En dan raakt het me wat hij zegt in Het Gesprek (pagina 6): „De schepping is wonderbaarlijk. Als ik door mijn microscoop kijk, kan die verwondering me ineens vervullen.” Mariska Dijkstra mariska@rd.nl

5 JUNI 2021

GOED NIEUWS

Mozaïek Een scheur in het asfalt van een doorgaande weg of een afgebroken stoeptegel in het trottoir in Parijs, kunstenaar Ememem gebruikt het als plaats voor bijzondere straatkunst. Zijn kleurrijke mozaïeken vullen gaten en scheuren op en maken daarmee een slecht onderhouden grijze straat tot een toeristisch hoogtepuntje. Van oorsprong is Ememem –wiens echte naam geheim is– keramist. De creaties van de kunstenaar zijn te volgen via Instagram. Met werk uit zijn atelier exposeert hij regelmatig, zoals deze zomer in Lyon en Parijs. beeld Ememem

5 JUNI 2021

HET GESPREK

Medicus achter een microscoop Huib de Vries

beeld Sjaak Verboom

Van een bleu jongetje ontwikkelde Jos Bart zich tot het boegbeeld van de Nederlandse pathologen. Een groot deel van de dag brengt de Groningse arts door in zijn werkkamer, patiënten ontmoet hij zelden. „Maar als ik kwaadaardigheid in weefsel vaststel, zie ik daar altijd de mens achter.”

5 JUNI 2021

„Bij elk weefselonderzoek probeer ik te snappen wat er aan de hand is” Jos Bart, universitair patholoog

naar opleidingsplaatsen voor chirurgie en weinig aanbod. Door mijn promotieonderzoek leerde ik prof. Harry Hollema kennen, hoogleraar pathologie. Die adviseerde me voor zijn vak te kiezen. Blijkbaar had hij gemerkt dat ik bij het kijken door de microscoop de dingen zie die je móét zien. Bij elk weefselonderzoek probeer ik te snappen wat er aan de hand is. Regelmatig krijg ik weefsel van een patiënt vol uitzaaiingen, zonder dat we weten waar de primaire tumor zit. Het is soms een gepuzzel om die met behulp van eiwitkleuringen en DNA-onderzoek te vinden. Vervolgens geef ik zo nauwkeurig mogelijk aan hoe de patiënt het best kan worden behandeld.”

Op het bureau van dr. Jos Bart domineren twee kolossale beeldschermen en een microscoop ter waarde van een fraaie auto. Daarmee verricht hij zijn werk, turend naar sterk uitvergrote cellen. Om vast te stellen of ze goed- of kwaadaardig zijn. Had u het rustig in deze coronatijd? „Zeker niet. Ik doe de pathologie van de vrouwelijke geslachtsorganen. De gynaecologen kapen alle operatietijd die vrijkomt door operaties die niet doorgaan als er een ic-opname aan verbonden is, dus ook mijn werkzaamheden gingen op volle kracht door.”

Een patiënt die u niet ziet. Is dat niet onbevredigend? „Daarmee hebt u een punt. In Zwolle, waar ik zeven jaar heb gewerkt, zagen we als patholoog wel patiënten. Daar deden we zelf de puncties, hier wordt dat voor ons gedaan. Incidenteel vraagt een patiënt of ik kan uitleggen wat er precies aan de hand is. Dat doe ik graag.”

U merkte weinig van corona? „Tijdens de eerste golf hebben we hier nauwelijks Covid gehad, maar dat is nu anders. Daarom help ik twee maanden mee op de intensive care. Toen de epidemie uitbrak, is ook aan de afdeling pathologie gevraagd of die zo nodig mensen zou kunnen leveren. Daar werd toen wat lacherig over gedaan. Ik heb me opgegeven. Nu is het zover en nam ik voor twee maanden afscheid van mijn specialisme.”

Ziet u alle patiënten die u niet fysiek ontmoet in gedachten wel voor u? „Sommige diagnostiek is betrekkelijke routinematig, maar ernstige diagnoses laten me niet

Wat is de charme van pathologie? „Ik wilde chirurg worden, maar er was veel vraag

5 JUNI 2021

beeld Sjaak Verboom

„De schepping is echt wonderbaarlijk. Als ik door mijn microscoop kijk, kan die verwondering me ineens vervullen”

dat tot de oud gereformeerde gemeente van Kampen behoorde. Onder me komt een zus die ernstig gehandicapt is. Dat heet een stempel op ons gezin gezet. Niet in negatieve zin, maar bij alles werd rekening gehouden met Ineke. Later kwamen ook opa en oma in huis, dus het was een volle bak. Toch was er altijd ruimte om vrienden mee te brengen.”

koud. Ik besef goed dat het mensen zijn met relaties. Wel ontstaat in de loop der jaren een zekere gewenning in het vaststellen van kwaadaardige ziekten. Het hoort bij mijn vak, en de beste behandeling begint met de beste diagnose.” Denkt u weleens: wanneer ben ik aan de beurt? „Meer dan vroeger. Het zijn steeds vaker patiënten van mijn eigen leetijd, maar dat hindert me niet in mijn werk. We moeten elke dag bereid zijn, zegt de Bijbel. Als ik straks naar huis ga, kan ik worden overreden door een bus.”

Hoe was het om de oudste van de elf te zijn? Lachend: „Daar heb je geen grip op, het overkomt je. Ik hielp al jong mee met het verschonen van broertjes. Zaterdags moesten de schoenen gepoetst, ik werkte mee in de moestuin, deed de afwas… Een van de eerste dingen die ik kocht na ons trouwen, was een vaatwasmachine.”

Zou u anders in het leven hebben gestaan als u chirurg was geworden? „Voor mijn gevoel niet. Wel heb ik door dit werk meer oog gekregen voor de complexiteit van alle lichaamsprocessen. Hoe mooi alles in elkaar zit, maar ook wat er allemaal mis kan gaan. Het is bijzonder dat zo veel mensen níét ziek zijn, dankzij ingenieuze controle- en reparatiemechanismen. De schepping is echt wonderbaarlijk. Als ik door mijn microscoop kijk, kan die verwondering me ineens vervullen. Ik heb dat nog sterker als ik een mooi landschap zie, of een tulpenveld. Misschien speelt daarin mee dat mijn vader tulpenkweker was, al heb ik het ook op andere gebieden. Ik ben gevoelig voor mooie vormen, kleuren en muziek.”

U was het slimste jongetje van de klas. Leuk? „Nee, lastig! De eerste twee klassen deed ik in één jaar, al snel liep ik opnieuw een eind voor. Qua sociale en emotionele ontwikkeling was ik er niet aan toe. Ik ben daardoor veel gepest op de lagere school.” Dat geet een wond voor je leven, zeggen ze. „Dat is zo. Aan het begin van de middelbare school werd ik opnieuw gepest door een aantal jongens uit Kampen. Een van hen heb ik toen alle hoeken van de klas laten zien. Dat gaf het gevoel: nu kan ik ze aan! In sommige situaties komt die gedachte nóg boven. Zou ik jou aankunnen of niet? Terwijl ik dat niet meer hoef te hebben. Op het tweede deel van mijn middelbareschooltijd kijk ik met plezier terug. Als enige van de groep uit Kampen ging ik naar het vwo, mijn netwerk veranderde daardoor totaal. Zeker toen ik in Groningen geneeskunde ging studeren.”

Uw vader kweekte tulpen? „Ja, toen ik klein was, in Enkhuizen. Ik was een jaar of vijf toen we naar Kampen verhuisden. Omdat de vooruitzichten in de tulpenteelt slechter werden, had mijn vader zich laten omscholen tot administrateur. Ik weet nog dat ik achter op de iets bij mijn moeder naar het land reed, met een biertje voor mijn vader en mijn opa in de ietstas. Om mijn vader te vertellen dat hij geslaagd was voor een of ander examen en dat met z’n vieren tussen het gewas te vieren.”

Hoe vonden uw ouders dat? „Die moedigden ons aan om te gaan studeren; mijn moeder had al de hbs gedaan. M’n ouders waren wel beducht voor de invloed van de grote stad. Ze vonden het al zorgwekkend dat jongens uit mijn jaar een baard hadden. Ik ontdekte snel dat de boze buitenwereld minder boosaardig is dan me altijd was voorgehouden en kreeg prima

Kunt u een beeld geven van het ouderlijk milieu? „Ik ben de oudste van elf kinderen in een gezin

5 JUNI 2021

Jos Bart Dr. Jos Bart (1971) studeerde geneeskunde in Groningen. In het UMC Groningen verrichtte hij promotieonderzoek naar de rol van het eiwit P-glycoproteïne in de bloedhersenbarrière. Aansluitend specialiseerde hij zich in de pathologie. Van 2012 tot 2019 werkte hij als patholoog in het Isala Ziekenhuis te Zwolle. In 2019 keerde hij terug naar Groningen, waar hij al universitair docent was. Sinds 2018 is hij voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Pathologie. Jos Bart is gehuwd, vader van drie kinderen en lid en organist van de gereformeerde gemeente te Groningen. Eerder was hij in deze gemeente diaken en ouderling. In zijn vrije tijd speelt hij orgel, beluistert hij muziek van Bach, sleutelt hij aan auto’s en knapt hij een oud zeewaardig jacht op.

contacten. Het leeuwendeel van de studietijd heb ik wel thuis gewoond. Omdat ik uitsluitend met de studie en wat bijbaantjes bezig was, had ik na drie en een half jaar mijn doctoraal. Als coassistent moest ik op kamers in Groningen. Wanneer ik op zondag dienst had, bleef ik het weekend in de stad. Zo kwam ik daar in de gereformeerde gemeente terecht, waar toen ds. M. Golverdingen stond. Die heb ik de week ervoor gebeld. De koster liet me weten dat hij me na de dienst even wilde spreken. Het was voor het eerst in mijn leven dat ik een dominee een hand gaf. Hij vertelde me wat de gemeente aan kringwerk had en vroeg me naar de catechisatie te komen. Dat heb ik als zeer bijzonder ervaren. Zo’n warme houding is vele malen belangrijker dan allerlei activiteiten voor christelijke studenten. Die organisatie heb je nodig, maar het gaat om de relatie.” U werd zelf voorzitter van studentenvereniging Depositum Custodi in Utrecht. „Ja, met mijn oud gereformeerde achtergrond was lid worden van de CSFR in Groningen een stap te ver. Bij DC heb ik veel geleerd op dogmatisch gebied. We hielden ons bezig met de ”Institutie” van Calvijn, maar ik heb ook heel wat discussies meegemaakt over het voorwaardelijk en onvoorwaardelijk aanbod van genade. Daar

had ik baat bij toen ik later ouderling werd en catechisatie ging geven. Voor het christen-zijn in deze wereld kreeg ik op DC veel minder mee. Dat ontdekte ik toen ik tijdens mijn promotieonderzoek intensief in aanraking kwam met mensen van buiten mijn eigen kring. Door mijn werk leerde ik christen te zijn in het alledaagse praktische leven.” Hoe gaf u leiding aan Depositum Custodi? „Mijn vader heeft ons ermee opgevoed dat een goede oud gereformeerde in zijn hart hervormd is. In de praktijk merkten we daar niet zo veel van, maar het zet zich wel vast in je gedachten. Bij DC gaf ik aan dat we onderscheid moeten maken tussen hoofd- en bijzaken. Dat onderscheid wordt meteen duidelijk als je in gesprek raakt met een onkerkelijke collega die belangstelling toont voor het christelijk geloof. Dan begin je niet over het voorwaardelijk of onvoorwaardelijk aanbod. Die dogmatische geleerdheid is prima voor in de studeerkamer, maar op straat heb je er niks aan. Het gaf me een zekere gespletenheid. Je had de wereld van DC, als veilige thuishaven, en de echte wereld. Die twee zijn bij mij geleidelijk meer verenigd. Ik kan me nog steeds voor honderd procent vinden in de ”Institutie” van Calvijn en de ”Redelijke Godsdienst” van Brakel, maar veel van wat er daarna

5 JUNI 2021

beeld Sjaak Verboom

„Ik vind het heel bijzonder dat God gebruik wil maken van ambtsdragers, ondanks de fouten die ze maken”

5 JUNI 2021

is bijgekomen ging ik steeds meer als ballast ervaren.” Wanneer kwam u tot persoonlijk geloof? „De ommekeer vond plaats onder een preek van ds. R. Kattenberg over Romeinen 1. „Het Evangelie is een kracht Gods tot zaligheid.” Dat vergeet ik nooit meer. Het middel tot redding was vanaf dat moment duidelijk; nu moest ik het zelf nog krijgen. Daarvoor is de prediking van ds. C. G. Vreugdenhil gebruikt. Onder hem ben ik diaken geworden, kort na zijn vertrek werd ik tot ouderling verkozen. Ja, dat ontroert me nog steeds. Dat ik iets mocht doen in Gods wijngaard. Als ik een leesdienst moest leiden, zocht ik altijd een preek waarin mensen rechtstreeks worden aangesproken; niet in de beschouwelijke derde persoon. Dat past niet bij de ernst van de boodschap.” U bent nog steeds ambtsdrager? „Nee, na vijtien jaar heb ik me niet meer verkiesbaar laten stellen, in lijn met de Dordtse Kerkorde. Als er weer een beroep op me wordt gedaan, zal ik dat serieus overwegen, maar deze pauze is heel goed. Voor m’n gezin en voor mezelf.” Hoe kijkt u terug op uw tijd als ambtsdrager? „Ik vind het heel bijzonder dat God gebruik wil maken van ambtsdragers, ondanks de fouten die ze maken. Dat heb ik van nabij gezien. Mensen kwamen tot geloof, anderen ontvingen op het gebed een medische verbetering die je gezien de prognose niet zou verwachten. Ik ben er ook getuige van geweest hoe in het occultisme verstrikte mensen op het gebed werden bevrijd uit de band van de duivel. Het zegenend bidden door ouderlingen, naar Jakobus 5, is een onder ons verwaarloosd deel van het pastoraat. Mannen als Arthur Pink en in onze tijd Mart-Jan Paul hebben er zeer lezenswaardige dingen over geschreven, die meer aandacht verdienen.” Na uw laatste ambtsperiode werd u verkozen tot voorzitter van de Nederlandse pathologen. „Klopt, maar er was geen sprake van planning. Het een stond los van het ander.”

Het gepeste jochie werd boegbeeld. Dat is toch mooi? „Het is onmiskenbaar een eer; je wordt niet voor niets voor zo’n functie gevraagd. Daar komt bij dat je naar mijn mening als christen ook voor dit soort posten beschikbaar moet zijn. Ik zie dat als een vorm van rentmeesterschap.” U werd getypeerd als iemand die op rustige, weloverwogen wijze een mening vormt en beslissingen neemt. „Dat herken ik wel. Voor mijn huidige werk op de ic kreeg ik een training om me bij te spijkeren. Tijdens die training kwam ik onverwachts bij een patiënt met een ademstilstand. Daar deed ik meteen de juiste dingen. Dat liet me tot mijn genoegen zien dat ik zo nodig ook primair kan reageren, maar het heet niet mijn voorkeur. Het liefst zet ik eerst alles rustig op een rij.” Het wachten is nu op een hoogleraarsstoel? „Als ik word gevraagd, zal ik het verzoek serieus overwegen. Vooralsnog probeer ik mijn huidige functie zo goed mogelijk te vervullen.” Wat zou u anders doen als u het leven kon overdoen? „Ik ben met genoegen lid geweest van DC, maar vrijwel alle verenigingsleden vonden werk in het midden en westen van het land. Daardoor zijn de contacten verwaterd; dat vind ik jammer. Achteraf denk ik weleens dat het verstandiger zou zijn geweest als ik mijn netwerk in Groningen had opgebouwd. Juist in je studietijd leg je contacten die van blijvende betekenis kunnen zijn. Het is een cruciale fase. Daarom ben ik er zo op gebrand dat kerken aandacht besteden aan de opvang en begeleiding van hun studenten. Dat begint met oprechte aandacht, zoals ds. Golverdingen die had voor mij. Als je die belangstelling niet toont, moet je er niet vreemd van opkijken als mensen in deze levensfase weggroeien van hun kerkverband. De lauwheid op dit gebied zit me dwars. Buitengewoon dwars.” > rd.nl/het gesprek

5 JUNI 2021

COLUMN

Zorghelden wim@rd.nl et de zorg heb ik niks. Professioneel, bedoel ik dan. Ik werk er niet en heb ook geen kennissen die er werken. Toch had ik deze column misschien beter kunnen beginnen met de zin: „Met de zorg heb ik álles.” Want ondanks dat ik er geen professionele banden mee heb, ligt de zorg me na aan het hart. Toegegeven: dat is niet altijd zo geweest. Als je weinig bij artsen of in zorginstellingen komt, is het hele zorgapparaat vooral iets voor een ander.

maar voor álle zorg.

Toen ik een poosje geleden bij een bekende, die trouwens geen corona heeft, in het ziekenhuis op bezoek was, hoorde ik twee verpleegkundigen praten over hun vermoeidheid. Het was een klaagzang. Dat ze geen vrije dagen meer op konden nemen, extra uren moesten draaien en vooral dat ze uitgeput waren. En dat het thuisfront er ook helemaal klaar mee was. Ze waren emotioneel en gebruikten woorden die niet gezegd hadden mogen worden.

Corona veranderde dat. Voor iedereen trouwens. Ineens werd er over zorgmedewerkers gesproken als helden. Toen ik hun kant op keek, schrokIk kon de angst Mensen voor wie geklapt werd. ken ze zichtbaar. Angstig keken ze me aan. Bang dat ik op hoge Ik vond dat toen eigenlijk wat gêbijna ruiken toon een leidinggevende zou nant. Zo van: we hebben de zorg sommeren hier iets aan te doen. straks misschien nodig en als we maar heel opgetogen doen over jullie werk, dan Het gesprek werd snel afgebroken en ze liepen zullen jullie ons vast wel goed verzorgen. me schichtig voorbij. Ik kon de angst bijna ruiken. Glimlachend heb ik ze sterkte gewenst. „Dank u Daarmee doe ik absoluut niet iedereen recht. Er wel, meneer”, klonk het opgelucht. „En als u koffie waren ook toen nogal wat mensen die familiele- wilt…”. den, vrienden of bekenden in het ziekenhuis hadden of hadden gehad met een besmetting met Toen moesten we alle drie lachen. Covid-19. En het is nogal wat als je een geliefde of bekende los moet laten en, menselijkerwijs, over Zorgmedewerkers zijn na dit afgeluisterde gemoet geven in de handen van het zorgpersoneel. sprekje voor mij nog steeds helden. Maar het blijDat geldt overigens niet alleen voor de coronazorg, ven gelukkig ook gewoon mensen.

5 JUNI 2021

Dorret Paas heeft altijd pijn – net als zo’n 2 miljoen andere Nederlanders. „Ga niet stoer zitten doen als je veel pijn hebt”, zegt ze. „Zeg gewoon eerlijk: Ik kan niet meer.” Dan kunnen artsen beter inschatten hoe erg het is. beeld RD, Henk Visscher

5 JUNI 2021

VERDIEPING

Leven met pijn Fija Nijenhuis

Nog nooit was er in de medische wereld zo veel aandacht voor pijn. En toch hebben 2 miljoen Nederlanders er dagelijks mee te maken. Hoe kan dat? „Pijn wordt te mechanisch behandeld”, zegt arts Paul Lieverse.

5 JUNI 2021

Houdt pijn langer dan drie maanden aan, dan spreekt men van chronische pijn

voor dat de bron van de pijn niet wordt gevona den. Houdt pijn langer dan drie maanden aan, dan spreekt men van chronische pijn. Bij 34 procent van de mensen in deze groep is de pijn zeer erna stig: zij scoren een 8 of hoger op een schaal waara bij 1 geen pijn betekent en 10 staat voor de ergst denkbare pijn. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat 34 tot 79 procent van de mensen met pijn de behandeling als onvoldoende beschouwt. Het zijn allemaal signalen dat het probleem meer dan alleen medische aandacht verdient, zegt Lieverse. Daarmee bedoelt hij dat pijn ook vanuit een psychologische en sociale invalsa hoek benaderd moet worden. Lieverse staat niet alleen in zijn overtuiging. In 2017 werd de eerste Zorgstandaard Chronische Pijn ontwikkeld, die is opgesteld door zowel pijnbehandelaars als pijna patiënten. In dit document, dat geldt als richtlijn voor behandelaars, staat dat een „biopsychosoa ciale” benadering van pijnklachten de voorkeur verdient boven alleen een medische aanpak. „De context waarin mensen met pijn leven, kan heel bepalend zijn bij het ervaren van de klachten”, legt Lieverse uit. „We denken soms dat wij mensen een soort machines zijn. Net zoals een auto die je kunt repareren en het gekke geluidje is weg. Zo kan ook een dokter je reparea ren en je pijn is er niet meer. Maar er speelt zo veel meer mee. Hoe de omgeving erop reageert, heet efect op iemands beleving van pijn. Krijg je begrip? Of is er juist ongemak in je omgeving omdat er niets aan je te zien is? Dit soort sociale factoren heet invloed op pijnbeleving.” En dan het psychische deel: ,„Als je niet kunt

Wie pijn kent, weet het maar al te goed. Je kunt er volledig door in beslag genomen worden. Er is niets anders meer, alleen die ene plek, of dat ene gebied. Pijn kan zeuren, prikken, steken, branden. Gelukkig zijn er steeds meer soorten behandea lingen. Twee bekende voorbeelden zijn zenuwa blokkades, waarbij een zenuw wordt verdoofd, en neurostimulatie, waarbij een inwendig apparaa tje voor verlichting zorgt door de pijnsignalen naar de hersenen te verstoren. Maar ondanks de vele behandelingen die de afgelopen decennia zijn ontwikkeld, hebben mensen nog altijd pijn. Paul Lieverse weet hoe dat komt. De pijnspea cialist, sinds een paar jaar met pensioen maar vanwege corona nog actief als waarnemend arts palliatieve zorg, raakte in de loop van zijn leven geïnteresseerd in pijn. „Toen ik als anesthesist begon in wat nu het Erasmus MC is, kende ik pijnproblemen alleen van mensen die geopea reerd werden. Pijn bij kanker was voor mij iets heel nieuws en ik heb moeten leren om die patia enten te helpen. Ik heb cursussen gevolgd, ook in het buitenland. Er ging een wereld voor me open. Pijn is niet alleen iets wat ontstaat omdat een chirurg ergens gesneden heet, ofwel: er moet tijdelijk iets aan die pijn gedaan worden, het is veel complexer en rijker. Pijn heet veel meer dimensies.” Voor mensen met pijn is het vaak wel heel simpel: pijn zit op een bepaalde plek en moet weg. Meestal gebeurt dat ook, bijvoorbeeld door een medische behandeling. Maar soms verdwijnt de pijn niet, omdat de oorzaak niet of moeilijk weg te nemen is. Verder komt het nogal eens

5 JUNI 2021

„Ik dacht dat pijn normaal was”

ch er

pijn zo overheersend was. Ik wilde alles doen om die kwijt te raken. De ingreep was helend. Er zijn wervels rechtgezet en de hernia’s zijn weggehaald. De pijn is een tijd minder geweest, helaas begint het nu weer erger te worden. Vaak gaat het door me heen: wat als ik zou denken dat na de dood alles afgelopen was. Had ik dan even pech gehad. Maar nu weet ik: er is mij een nieuw lichaam beloofd. Zonder scoliose. Dat is zo’n hoopvolle gedachte.”

iss

„O

p mijn zestiende werd ontdekt dat ik scoliose had: een verkromming van de wervelkolom. Daarvoor al had ik rugpijn, maar ik dacht dat dat normaal was. De scoliose is te laat ontdekt. Van mijn zestiende tot mijn achttiende heb ik een Boston brace gedragen, een soort korset dat voorkomt dat je verder scheefgroeit. Leuke jurkjes heb ik als tiener niet kunnen dragen en er waren zorgen of ik kinderen zou kunnen krijgen. De afgelopen vier jaar zijn er hernia’s bij gekomen. Mijn pijnklachten werden daardoor erger dan ooit, maar artsen namen ze lange tijd niet serieus. Ik doe altijd heel stoer, zat altijd lachend in de spreekkamer. Artsen bij mij in de kerk zeiden tegen me: „Als ik jou op het spreekuur kreeg, zou ik je niet doorverwijzen. Want je lacht altijd, je bent altijd vrolijk. En dan denken wij als artsen: o, het valt wel mee.” Dus dat wil ik echt aan de lezers meegeven: ga niet stoer zitten doen als je veel pijn hebt. Ik had veel eerder moet doordrukken. Moeten zeggen: Dit is niet te harden. Zeg dus gewoon

eerlijk: Ik kan niet meer. Dat is de grootste les die ik geleerd heb. Het heet me jaren gekost. In augustus 2018 was de pijn zo erg dat ik kreunend naar school liep. Mijn dochter zei toen: „Mam, je moet echt weer de dokter bellen.” Toen kwam ik eindelijk bij een goede neuroloog terecht, die een MRI-scan liet maken. Het was meteen duidelijk dat ik een dubbele rughernia had. Een operatie was link, vanwege de scoliose. Ik was niet bang voor de risico’s, omdat de

nk V

Dorret Paas (51), groepsleerkracht

ee . b aas P t Dorre

5 JUNI 2021

He D, R d

iss ch e

en kV

„Eerst deed ik of het er niet was” Jannie Dorst (53), medewerker personeelszaken

„I

n 2010 kreeg ik heel hetige pijn op mijn borst. Ik dacht aan een hartinfarct, maar het bleek het syndroom van Tietze te zijn: het kraakbeen tussen het borstbeen en de ribben is dan ontstoken, wat veel pijn veroorzaakt. Tietze kan chronisch worden en bij mij is dat het geval. Ik heb er ernstige artrose bij gekregen. In het begin was het heel moeilijk om altijd pijn te hebben, je moet daaraan wennen. Ik negeerde de pijn, deed alsof het er niet was. Maar soms werd het zo erg dat negeren niet meer lukte. Dan schoot ik in een kramp en raakte ik in paniek. Daar werd de pijn nog erger van. Op een gegeven moment

J a n ni e

ben ik trainingen gaan volgen in het omgaan met pijn. De patiëntenvereniging voor mensen met Tietze, waar ik in het bestuur zit, organiseert die trainingen zelf. Je leert jezelf open te stellen, zowel je lichaam als je geest. Niet zeggen: Help!, maar: Ik heb heel erg pijn, het is zoals het is, straks zakt het weer af. En dat helpt gewoon. Je kunt pijn zelf verergeren of verminderen. Ik ben iemand die altijd gewoon doorgaat, wil geen medelijden en wil m’n leven niet laten beheersen door pijn. In mijn omgeving zie ik soms mensen die alleen nog maar hun pijn zijn. Ik wil niet mijn pijn zijn, ik héb pijn. Maar als je niets vertelt, loop je er ook tegenaan dat niemand er ooit rekening mee houdt of ernaar vraagt. Inmiddels

st Dor

heb ik ontdekt dat je door openheid meer begrip krijgt. Op het werk zeg ik soms bijvoorbeeld: Sorry, ik heb echt even heel veel pijn. De reactie is dan vaak meteen: „Kan ik iets voor je doen?” Nee, dat hoet nou ook weer niet. Maar delen doet gewoon goed. Mijn werk betekent voor mij aleiding. En ik probeer iedere dag te wandelen. Dat is goed voor mijn aandoeningen, maar ook voor mijn geest. Ik heb de pijn aanvaard, ben dankbaar voor wat ik nog wel kan en nog wel heb. Want dat is onverdiend. Het geet troost dat pijn ooit voorbij zal zijn. Daar mag ik naar uitkijken.”

5 JUNI 2021

eld be

,H RD

„Ontspanning en afleiding kunnen helpen om minder pijn te voelen” Anneleen Malfliet, docent en onderzoeker VU Brussel

auto meer kan rijden.” In de tijd waarover we spreken was deze regel heel strikt. Terwijl het autorijden juist belangrijk voor hem was. Elke dag om haltien stapte hij in de auto en reed hij naar de Maas. „Ik haal mijn stoeltje uit de koferbak en ga naar de goljes kijken. Dan kan ik me ontspannen. Na een halfuur wordt de pijn onhoudbaar, maar ik kan de rest van de dag op dat halve uurtje teren. Dus neem me dat niet af.” Het is dus belangrijk om als pijnarts de patiënt écht te spreken, om te ontdekken hoe belangrijk bepaalde bezigheden, dat bedoel ik ook met het sociale aspect, voor iemand zijn. Voor hem was dat het halve uurtje aan het water zitten en even niet met zijn pijn bezig te zijn.”

slapen omdat je je afvraagt hoe lang je het leven met pijn nog volhoudt, dan wordt ook de pijn ondraaglijker. De blik van een dokter, zo van ”ik weet ook niet wat ik ermee moet”, maakt dat je je extra ahankelijk en eenzaam gaat voelen. Net zoals het impact heet als je denkt: is er nog wel een God Die mij ziet in mijn nood? Het heet allemaal met elkaar te maken.” Pijnstillers Pijn is dus niet iets statisch, ook al denken mensen en zelfs artsen dat nogal eens, zegt Lieverse. Het is verstandig deze kanten van het probleem serieus te nemen, meent hij. Natuurlijk, er zijn snelle oplossingen voor pijn. Geef iemand een sterk pil –morine of oxycodon– en men voelt niks of in elk geval minder. Maar dat niks meer voelen gaat verder dan alleen pijn niet voelen. Het veroorzaakt suheid, leidt tot interesseverlies, kan tot verwardheid leiden en zo zijn er nog veel meer onprettige bijefecten die óók het gevolg zijn van pijnstillers. Houd daar rekening mee, vindt Lieverse. Toch schrijt hij deze medicatie wel voor. „Als er iemand met pijn bij mij de spreekkamer binnenkomt en ik zie dat het helemaal niet meer gaat, dan probeer ik allereerst de situatie draaglijk te krijgen. En dan praten we over één week verder. Stapje voor stapje.” Dat kan inderdaad betekenen dat zo iemand stevige pijnstillers krijgt. Maar om bij chronische pijn elke dag van dat soort zware middelen te slikken? Het gebeurt, weet de specialist. „Een pijnarts kan zelf ook voorbijgaan aan dingen die voor iemand belangrijk zijn. Ik wilde ooit een morineachtige pijnstiller voorschrijven aan een patiënt met kanker. Toen zei die meneer: „Maar dokter, ik heb begrepen dat ik dan geen

Aleiding Ontspanning en aleiding kunnen helpen om minder pijn te voelen, zegt ook Anneleen Malliet, docent en onderzoeker naar chronische pijn aan de Vrije Universiteit van Brussel. In een onlinelezing met de titel ”Kun je jezelf aleiden van pijn” legt ze uit hoe dat werkt. „We denken dat schade en pijn synoniemen zijn. Dat als er schade is, we automatisch ook pijn hebben. En omgekeerd. Maar dat is niet altijd het geval. Stel, je bent de hele dag druk bezig geweest. ’s Avonds ga je rustig zitten en je blik valt op een wondje dat kennelijk al een hele tijd op je hand zat. Het is alsof je dat wondje voelt als je het ziet, terwijl het er mogelijk al enkele uren was. Hoe komt het dat je pas dán de pijn voelt? Of denk aan een ietser in de Tour de France die valt en toch de etappe uitrijdt. Terwijl daarna blijkt dat hij vanwege kwetsuren niet verder kan ietsen. Je brein kan kennelijk bepalen dat het op een bepaald moment niet belangrijk is om pijn

5 JUNI 2021

„Er zouden meer multidisciplinaire pijnpoli’s moeten komen voor mensen met chronische pijn” Paul Lieverse, pijnspecialist

gespecialiseerd verpleegkundige. Volgens de arts worden veel pijnpoli’s nu alleen bemand door een pijnspecialist. Ziekenhuizen en zelfstandige klinieken bieden trouwens wel steeds vaker aanvullende behandelingen bij pijn aan, zoals trainingen in ontspanningsoefeningen en therapieën die medisch gezien niet ingrijpend zijn. De Sint Maartenskliniek in Nijmegen, gespecialiseerd in aandoeningen op het gebied van houding en beweging, gebruikt virtual reality bij patiënten die net geopereerd zijn. Een bril waarin een ilmpje wordt afgespeeld, met bijvoorbeeld natuurbeelden, leidt volgens de kliniek direct af van pijn. Ook bij kinderen blijken ilmpjes, al dan niet via een vr-bril, aleidend te werken bij pijnlijke behandelingen. Dan is er nog de spiegelbehandeling, die op verschillende locaties wordt aangeboden bij fantoompijn – pijn aan bijvoorbeeld een geamputeerd been. Deze behandeling laat zien hoezeer het brein een rol speelt bij het ervaren van pijn: door in een spiegel te kijken, wordt het hersengebied van het geamputeerde been geactiveerd. Het brein trekt als het ware de conclusie dat alles in orde is met zowel het aanwezige als het afwezige been, waardoor de pijn afneemt. En wat als je elke dag pijn hebt, maar nog niet of niet meer behandeld wordt? „Zorg dat je wat kunt ontspannen en ergens plezier aan beleet”, adviseert Lieverse. „Stel daarbij realistische doelen: onderneem dingen die bij jou passen en in zo’n mate dat ze niet de pijn doen opvlammen. Ga je toch naar een arts, laat de behandeling dan niet volledig over aan hem of haar, maar ga ook zelf bewust en actief met je situatie om en met de omstandigheden waarin je leet.”

te voelen.” Kán, herhaalt de docent met nadruk. Het geldt niet altijd – en dat is dus het ingewikkelde van pijn. Toch laten haar voorbeelden zien dat bewegen in principe een goede aleider is van pijn. En dat niet alleen: volgens Malliet kun je door te bewegen ook letterlijk minder pijn voelen. „Uit onderzoek is gebleken dat bewegen het pijndempend systeem in ons lichaam activeert. Je hoet daarvoor niet de Tour de France te rijden. Dertig minuten matige intensiteit per dag, lopen of ietsen, is voldoende om dat systeem te activeren.” Valse hoop Pijn hoet niet meer, zul je Malliet niet horen zeggen. Ook Lieverse is allergisch voor deze populaire manier van denken, gevoed door het grote aantal behandelingen dat beschikbaar is. „Je geet mensen valse hoop.” Want al is de werking dan misschien aangetoond, daarmee is niet gezegd dat ze blijvend efect hebben. Het pijndempend efect van een zenuwblokkade is bijvoorbeeld tijdelijk. Bij neurostimulatie wordt een pijnvermindering van 50 procent als een succesvolle behandeling gezien. Houd dat in gedachten, adviseert Lieverse. Want vooral als de bron van pijn moeilijk te achterhalen is, kunnen mensen makkelijk terechtkomen in een vicieuze cirkel van allerlei „mechanische” pijnbehandelingen. „Die vaak ook nog allerlei ongunstige bijeffecten hebben. Ingrepen zijn nooit zonder risico.” Wat Lieverse betret zouden er meer multidisciplinaire pijnpoli’s moeten komen voor mensen met chronische pijn. Op zo’n poli kijkt niet alleen een pijnspecialist naar wat iemand nodig heet, maar bijvoorbeeld ook een psycholoog, een fysiotherapeut, een revalidatiearts en een

5 JUNI 2021

er sc h

Vis en k

RD ,H

ee ld

an ij s v Marth

e nB

lt.

„Ik ken niemand die hetzelfde voelt” Marthijs van den Belt (21), planner bij een keukenbedrijf

„T

ien, twintig keer per dag heb ik een aanval van snijdende hoofdpijn. Het voelt alsof een brandende staaf tegen de achterkant van mijn ogen drukt. Dat duurt vijtien seconden tot een minuut. Op zo’n moment grijp je kreunend naar je hoofd en kun je niks. Er was een tijd dat ik 200 aanvallen per dag had. Zo bezien ben ik nu een dankbaar mens. In augustus 2016 had ik voor het eerst last van

stekende hoofdpijn. Het bleek clusterhoofdpijn te zijn, waar later een zeer zeldzame vorm van aangezichtspijn bij kwam. In 2018 ben ik geopereerd: er is een kussentje gelegd tussen een bloedvat en een zenuw in mijn hoofd. Sindsdien zijn de aanvallen link verminderd. De dagelijkse pijn die ik nog altijd heb, komt mogelijk doordat ik na de operatie drie keer hersenvliesontsteking heb gehad. Toen de aanvallen begonnen liep ik stage in de gehandicaptenzorg. Ik merkte dat dat ’m niet werd en ben gestopt met de opleiding. De bouw was

5 JUNI 2021

altijd mijn tweede keus, dus toen heb ik dat geprobeerd. Maar de pijn was zo erg dat ook dat niet lukte. Ik heb dus twee keer iets moeten loslaten wat ik graag wilde. Dat was moeilijk. Nu werk ik op kantoor en dat is beter vol te houden. Ik heb het ook echt naar m’n zin. Vaak zeggen mensen: Wat is er dan aan de hand? Ik begrijp die vraag wel, maar onbewust doet het, denk ik, veel met me. Want ik weet ook hoe het voelt als mensen wél begrip tonen. Ik ben opgegroeid in een praktische omgeving: niet zeuren maar doen. Er zijn perioden geweest dat ik meer op de bank lag dan dat ik werkte. Toen ik zelf gezond was kon ik mensen die er aan de buitenkant gezond uitzagen en veel pijn hadden, nooit zo goed begrijpen. Dus ik begrijp de vragen aan de ene kant wel. Aan de andere kant weet je zelf hoeveel pijn je hebt. Ik heb een lieve vrouw en mooie kinderen en ik wil voor hen zorgen, maar op sommige momenten lukt dat niet. Dat voelt wel eenzaam, ook omdat er echt niets over deze ziekte bekend is en ik niemand ken die hetzelfde voelt.”

5 JUNI 2021

SCHOONHEID

5 JUNI 2021

beeld Jonneke Oskam

Jonneke Oskam is geboren in Zuid-Afrika. „Droom asof jij vir ewig gaan lewe en leef asof dit jou laaste dag is”, is haar motto. Ze heeft aandacht voor het kleine en oog voor de puurheid en rauwheid van het heden. Oskam fotografeert en inspireert mensen om haar heen onder meer door haar blogs.

Plukgeluk baar goud: „Want wat zou het de mens baten zo hij de gehele wereld won, en zijner ziele schade leed?” Wat je nodig hebt om gevuld en gevoed te worden, verschilt per persoon. Maar zeker is: leegheid kan niet geven en uitdelen. Een kop thee, plukgeluk of een hand vasthouden, dat zijn de dingen waar ik tijd voor neem. Om daarna weer met opgedane kracht mijn taak hier op aarde met vreugde te vervullen.

Jonneke Oskam

Zelfzorg wordt nogal eens verward met zelfzucht. Tijd en zorg voor jezelf hebben is echter niet egoïstisch. Door oprechte aandacht aan onszelf te geven, eren we onze Schepper. Ons lichaam is een tempel van de Heilige Geest; zouden we daar niet met aandacht voor zorgen? En heet Hij ons niet een ziel gegeven om te bewaren als kost-

5 JUNI 2021

beeld Jonneke Oskam

We genieten van natuur, maar hebben te weinig aandacht voor onszelf Augustinus van Hippo

5 JUNI 2021

Betaalbare Trapliften Trapliften al vanaf

€ 1690,-

Volgens 1.799 klanten

Veilig genieten van uw hele huis, zoals u dat gewend bent. Smienk is dè specialist in

Gratis brochure ontvangen?

kwalitatieve, hergebruikte trapliften van alle merken. Al onze trapliften worden nauwkeurig nagemeten en indien nodig aangepast aan de nieuwe trapsituatie. En met ons Zekerheidsplan krijgt u levenslange garantie. Zo houdt u geld en energie over voor de leuke dingen.

Bel 0341 76 80 71 Of kijk op onze website

Een veilige traplift voor een lage prijs.

www.smienktrapliften.nl

COVID-19: Voor de veiligheid, werken onze monteurs en adviseurs volgens strikte veiligheidsregels conform RIVM-beleid.

beeld Salem

ADVERTORIAL

Zorgen voor mensen in laatste levensfase Gerliene Huizer (29) werkt als Verzorgende IG op afdeling De Regenboog van Salem. „Het is heel bijzonder om voor mensen in de laatste fase van hun leven te mogen zorgen”, vindt ze. Om dat toe te lichten beschrijft ze een dag uit haar „prachtig mooi en dankbaar werk.”

et is 6.45 uur. Mijn dienst op de palliatieve unit begint zo. Ik lees de rapportages alvast door. 7.00 uur: de collega uit de nachtdienst vertelt hoe de nacht verliep. We overleggen over wat er nú bij bewoners nodig is en wat kan wachten. 7.15 uur: ik loop langs de twee bewoners voor wie ik vandaag mag zorgen. Allebei slapen ze nog. Dus ga ik eerst even mijn collega op een andere groep helpen. 7.45 uur: mijn collega vraagt of ik bij enkele bewoners medische handelingen wil uitvoeren. Bewoner A heeft een blaasspoeling nodig, bewoner B wondverzorging en bewoner C een medicinale pleister. Verder vraagt mijn collega me om medicijnen op haar groep uit te delen. 8.15 uur: ik word opgeroepen door een bewoner van mijn eigen groep.

Hij moet braken. Ik help zo goed mogelijk en ga daarna medicatie tegen de misselijkheid klaarmaken. Die dien ik toe via een naald in de arm, die ik eerder zelf gezet heb om steeds opnieuw prikken te voorkomen. 8.45 uur: bewoner D is benauwd en krijgt van mij zuurstof. Ik loop uit op schema en vraag een collega medicatie op de andere groep uit te delen. 9.00 uur: ik verzorg de medicijnen en het eten op mijn eigen groep. 9.30 uur: samen met een collega was ik de bewoners. 10.15 - 10.30 uur: tijd voor koffie met bewoners en collega’s op de andere groep. Even ontspanning. 10.30 - 11.30 uur: ‘mijn’ bewoner is niet comfortabel, heeft flinke pijn en is nog steeds misselijk. Ik overleg wat ik meer kan doen. We dienen weer medicatie toe en ik neem tijd om met bewoner en familie te praten.

5 JUNI 2021

11.30 - 12.00 uur: we doen alle was in zakken, die meegenomen worden naar de linnenkamer of de fabriek. 12.15 uur: de etenskar is er! Ik deel eten rond en help ondertussen een bewoner met hoge nood op het toilet. Ik check of er mensen medicatie nodig hebben en deel die uit. 12.30 uur: ik mag zelf eten! Warme soep! Ik neem de taken tot 15.30 uur door: bewoners in bed helpen, rapporteren achter de computer, mails beantwoorden, koffie uitdelen. 15.30 uur: mijn dienst zit erop. Het was weer een druk dagje, maar wat doe ik dit werk graag! Ik geniet er enorm van! Salem Vlietlaan 2, Ridderkerk 0180-452152 mail@salem.nl www.salem.nl

BOEKEN INTERVIEW

Verhalen om het leven te delen van gekomen. De bundel verhalen die ik nu heb geschreven is met name bedoeld voor ouderen.”

Rudy Ligtenberg

Willy van Lagen-van ’t Sant uit Harskamp werkt in de zorg, maar geniet er ook van om verhalen te schrijven. „Ik vind het ijn om een leeg blad voor me te hebben en gewoon te beginnen.”

an Lagen (1964) begon haar werkzame leven in een particulier verzorgingshuis in Zeist. Daarna werkte ze bij De Rozelaar in Barneveld met mensen met een verstandelijke beperking. Na de geboorte van haar twee kinderen is ze er een tijd uit geweest, maar nu verzorgt ze in een verpleeghuis de dagbesteding voor mensen met dementie. „Dat is heel zinvol werk waar ik veel voldoening uit haal.”

Omzien in coronatijd, Willy van Lagen-van ’t Sant; uitg. De Ramshoorn; 24 blz.; € 5,- (incl. envelop om te versturen)

Speelde corona daarbij een rol? „Door de lockdown konden we bijna nergens meer naartoe. Veel mensen werkten thuis, kinderen gingen niet of veel minder naar school en kwetsbare ouderen kregen bijna geen bezoek meer. De sociale contacten verminderden en de eenzaamheid nam toe. Bovendien was er veel negatief nieuws over het verloop van de coronacrisis. Veel mensen vroegen zich af hoe het verder moest. Dat was voor mij de aanleiding om iets positiefs aan te reiken. Hoe blijven we op een goede manier met elkaar in gesprek? Ik vind het belangrijk om verhalen te delen, het léven te delen. En dan niet alleen de mooie, zonnige kanten ervan, maar ook waar het schuurt. Juist als je daar eerlijk over bent geet dat herkenning.” Haalt u uw inspiratie uit uw werk in de zorg? „De verhalen gaan over wat ik om mij heen, en dus ook wel op mijn werk, zie. Ik ben opgegroeid op een boerderij aan de Maas in het Land van Heusden en Altena; over die omgeving gaat het wel enigszins. De gebeurtenissen zijn herkenbaar, maar het meeste heb ik gewoon zelf bedacht; de personages bestaan niet echt. Een van de verhalen gaat over Arie die zijn vrouw heet verloren; er is een lege stoel in huis.

Waarom bent u met het schrijven van verhalen begonnen? „Het is een hobby. In januari, midden in de winter, waren mijn man en de kinderen thuis in verband met de lockdown. Ik vond het ijn om ’s middags met een leeg blad voor mijn neus heerlijk te gaan schrijven. Ooit heb ik een workshop kinderboeken schrijven gedaan bij uitgeverij Den Hertog in Houten, maar daar is nooit een boek

5 JUNI 2021

„Ik probeer in mijn verhalen altijd iets van warmte en gezelligheid te stoppen. De geur van versgebakken cake, van warme chocolademelk, hartelijkheid naar elkaar toe.” beeld Getty Images

„Omzien naar de ander kan ook in kleine dingen zitten” Willy van Lagen-van ’t Sant

Een ander verhaal gaat over Evert die hulp moet vragen omdat hij het niet meer redt om zelf zijn tuin bij te houden. De rode draad is steeds ”omzien naar elkaar”. In alle verhalen speelt buurvrouw Tineke een verbindende rol. Omdat ik graag wil dat de verhalen het gesprek op gang brengen heb ik er vragen onder gezet waarover de lezers kunnen nadenken. Bijvoorbeeld: „Hulp vragen kan lastig zijn. Hebt u dat weleens meegemaakt?” Ik probeer dan ook het positieve eruit te halen: „Viel het achteraf mee?” Hulp vragen is moeilijk, maar het kan ook mooi zijn. Het is echt geen teken van zwakte.” Waar moet een goed verhaal volgens u aan voldoen? „Het mag schuren, maar mensen moeten zich er wel in kunnen herkennen. Zelf vind ik het ijn als een verhaal iets overbrengt wat buiten mijn belevingswereld ligt, maar wel mijn interesse opwekt. Ik houd van verhalen die gaan over de moeiten van het leven, maar wél met hoop. Ze

moeten niet uitzichtloos zijn. Daarom probeer ik in mijn verhalen altijd iets van warmte en gezelligheid te stoppen. De geur van versgebakken cake, van warme chocolademelk, hartelijkheid naar elkaar toe. Omzien naar de ander kan ook in kleine dingen zitten. Ik heb er daarom ook voor gekozen de christelijke boodschap er niet te dik bovenop te leggen, meer als een snuje zout, je kunt het proeven.” U spreekt in de ondertitel van „een soms kille tijd.” Hoe ervaart u deze periode van corona? „Als heel verwarrend, zeker in het kerkelijk leven. Zondag werd er gepreekt over de gemeente van Laodicea, waar sprake was van lauwheid en de mensen eigen ogenzalf maakten. Dan zie ik al die lege banken in de kerk, en dan is het ook nog zo dat we niet mogen zingen. Dat raakt me enorm. Ik kan weleens wegzinken in de grote vragen rondom corona. Maar in al die nood komt de Heere dan weer naar mij met Zijn genade. Hij roept: Wilhelmina Johanna, blijf niet in die put naar beneden kijken. Zie op Mij. Drink uit de goede Bron. Geef alles maar in Mijn doorboorde handen. Jij hoet het niet op te lossen. Dan mag ik mijn bescheiden plaats innemen. Om me heen kijken om te zien wie er een beker koud water nodig heet, een vriendelijk woord, een bemoediging. Zoals God ieder van ons op zijn of haar plek kan gebruiken om tot zegen te zijn.”

5 JUNI 2021

Zakbijbels met Psalmen

Alle Bijbels in Statenvertaling

Zakbijbels in de formaten 10,6 x 16,3 cm en 8,4 x 12,6 cm

'In vertrouwen samen optrekken en hoopvol werken aan jouw toekomst’

Model groot

Stichting De Steenrots is een aanbieder van geestelijke gezond‐ heidszorg. Dit doen wij met een herstel- en ontwikkelingsgericht perspectief, vanuit drie pijlers: Geloof, Hoop en Liefde. De Steenrots biedt de volgende begeleidingsvormen:

Diverse uitvoeringen zoals: leer, kunstleer, kleursnee, goudsnee, met of zonder duimgrepen, epen, met of zonder ritssluiting. luiting. Model klein

Deze Bijbels zijn ook verkrijgbaar erkrijgbaar met Psalmen in de berijming van Datheen. Ook Psalmboeken zijn bij ons verkrijgbaar.

Nijverheidstraat 21 • Leerdam (0345) 61 01 55 | www.gbs.nl

▶ ▶ ▶ ▶

Beschermd wonen Begeleid zelfstandig wonen Dagbesteding Ambulante begeleiding

Bel voor meer informatie Ria van der Leer, zij vertelt je graag meer! Bel 071 7630 800. Stichting De Steenrots / Katwijk (ZH) / www.steenrotskatwijk.nl Kijk hier ook voor onze openstaande vacatures

BOEKEN INTERVIEW

Prof. Snouck Hurgronje bleef tot het eind van zijn leven een zeer gerespecteerd arabist en islamoloog. Toen de toenmalige Saudische kroonprins Saud (een halfbroer van de huidige koning van Saudi-Arabië) in 1935 een bezoek bracht aan Nederland, wandelde hij met Snouck door de straten van Leiden. beeld UB Leiden

Snouck, de man die Mekka binnenkwam Jacob Hoekman

Hij geldt als de grootste islamoloog die Nederland ooit heet gehad: Christiaan Snouck Hurgronje, reiziger naar Mekka en kroniekschrijver van Atjeh.

5 JUNI 2021

u, 85 jaar na zijn dood, heet hij eindelijk een volwaardige biograie. Makkelijk is het niet om een biograie te maken van ”Snouck”, zoals de islamoloog allerwegen wordt genoemd. Geschreven materiaal over zijn studieobjecten is er weliswaar genoeg, maar met persoonlijke verhalen was Snouck spaarzaam. Toch heet prof. dr. H. W. (Wim) van den Doel, historicus in Leiden, zich aan de monsterklus gezet. Het resultaat ligt nu in de winkel: een vuistdik boek, getiteld –hoe kan het ook anders– ”Snouck”.

„Ik had Snouck vermoedelijk niet zomaar als mijn hoogleraar gekozen” Prof. Wim van den Doel, historicus en biograaf van Snouck

„Dat is het zicht op hoe Snouck een ontwikkelingsgang doormaakte. Mensen vinden hem vaak raadselachtig, omdat hij op het ene moment dit zegt, en op een ander moment dat. Hij geloot bijvoorbeeld eerst in de zegenrijke werking van het kolonialisme. Atjeh moet en zal veroverd worden. Maar dan komt de Eerste Wereldoorlog en die schokt hem zo dat hij anders tegen deze dingen gaat aankijken. Hij verliest zijn geloof in het kolonialisme en in het idee dat het Westen altijd de betere ideeën heet. Kortom, Snouck is best te begrijpen als je hem maar volgt in de gang van zijn leven.”

Waarom een biograie over Snouck? „Ik heb al meer geschreven over Nederlands-Indië en had al langere tijd de ambitie om Nederland en de islam vanuit een heel andere invalshoek te belichten dan meestal gebeurt. Het tijdperk van Nederlands-Indië is dan de aangewezen periode. Nederland heet dankzij deze kolonie immers een lange geschiedenis met de islam. Daarin speelden allerlei vragen die nog steeds actueel zijn, zoals: wat doe je met radicalen? Snouck geet daar duidelijke antwoorden op. Bovendien had hij nog nooit een volwaardige biograie gekregen.”

Zelf zag Snouck het verzoenen van de bevolking van Nederlands-Indië met een westers koloniaal bestuur als zijn levenswerk. Maar

Wat was voor uzelf de meest verrassende uitkomst van uw onderzoek?

5 JUNI 2021

wordt hij vandaag niet veel meer gewaardeerd als grondlegger van de moderne wetenschappelijke bestudering van de islam? „Zijn grootste bijdrage is zonder meer geweest dat hij uit de studeerkamer stapte. Niet de geschriten stonden voor hem bovenaan, maar de vraag wat de islam betekent in het dagelijks leven van mensen. Van die benadering was hij beslist de grondlegger.” Sommige mensen verdenken hem ervan dat hij zelf moslim is geworden. „Snouck was niet echt religieus. Dat paste helemaal bij zijn visie op de moderne samenleving. Daar hoorde volgens hem vijf keer per dag bidden echt niet bij. De islam zou zich in zijn optiek vanzelf gaan ontwikkelen tot iets van de binnenkant van mensen.” Dat is niet gebeurd. Is het feit dat hij zelf niet religieus was zijn grote blinde vlek geweest? „Dat is moeilijk te zeggen. Hij is zijn hele leven bevriend gebleven met christenen, onder wie de theoloog Herman Bavinck. Maar veel dingen die Bavinck zegt, bijvoorbeeld hoe die de hemel in allerlei bewoordingen schildert, gaan Snouck boven de pet. Hij kan daar niets mee. Hij is zich daar overigens ook van bewust.”

Snouck. Het volkomen geleerdenleven van Christiaan Snouck Hurgronje, Wim van den Doel; uitg. Prometheus; 622 blz.; € 49,99

Waar komt die onwil of misschien wel onmacht ten aanzien van het christelijk geloof vandaan? „Om die vraag te beantwoorden, moet je gaan psychologiseren en daar houd ik niet van. Je kunt een heel verhaal houden over een vader die werd afgezet als predikant en vervolgens hele dagen thuis zat, maar wat dat voor impact had op Snouck weten we simpelweg niet. Wat ik wel kan bewijzen: Snouck was een wetenschapper pur sang. Een rationeel denker. Bijbelwetenschapper Abraham Kuenen was aan de Rijksuniversiteit in Leiden een vaderiguur voor hem; net als hijzelf een rationele, droge wetenschapper. Daar zat geen greintje spiritualiteit bij. Snouck vond die houding geweldig.” Is het lastig om een biograie te schrijven over iemand die zich niet in het hart laat kijken? „Je moet het ermee doen. Zoals ik hem aantrof in zijn werken, zo was hij ook voor zijn omgeving. Je kunt bijvoorbeeld nergens lezen wat hij voelde

5 JUNI 2021

Van Mekka naar Atjeh Christiaan Snouck Hurgronje werd in 1857 geboren in Oosterhout als zoon van een predikant die eerder was afgezet. Hij studeerde aan de Rijksuniversiteit Leiden theologie en Semitische talen en zag kans om Mekka binnen te komen om daar veldonderzoek te doen. Het leidde tot een baanbrekende studie, het tweedelige ”Mekka”. Zijn tweede grote wapenfeit is zijn onderzoekswerk in Atjeh, in toenmalig Nederlands-Indië. Hij werd een van de belangrijkste adviseurs van de Nederlandse regering over het te voeren beleid in de koloniën. In die periode trouwde Snouck met een Indische vrouw, met wie hij vier kinderen kreeg. Na haar dood in het kraambed trouwde hij met een andere Indische vrouw. Met haar kreeg hij een zoon. In 1906 keerde Snouck terug naar Nederland. Zijn Indische vrouw en kinderen moesten achterblijven. In 1910 trouwde hij opnieuw, ditmaal met een Nederlandse vrouw met wie hij een dochter kreeg: Christien. Na de Eerste Wereldoorlog werd Snouck een fervent tegenstander van het kolonialisme. Hij bleef een vooraanstaand islamoloog en arabist tot zijn dood in 1936.

“LEVEND WATER” Online IRS ontmoetingsmiddag D.V. 12 juni 2021

tsen Elektrische fie en Sportieve fiets Stadsfietsen Fietsverhuur Onderhoud

met de presentatie van een nieuw project in Italië:

het Evangelie voor Umbrië

www.irs.nu/ontmoetingsmiddag

Dorpsplein 14 · 4363 AC Aagtekerke · www.leojoossetweewielers.nl

‘Nadenken over mijn levenseinde is best lastig…’ De NPV helpt bij het nadenken over het levenseinde. Vraag nu gratis de digitale NPV-ReisWijzer aan. npvzorg.nl/eindevanhetleven

! (0318) 54 78 88

Zorgboerderij Maatsloot is een melk-veehouderij bedrijf gecombineerd met ’zorg’. We hebben melkkoeien en kleindieren. Op en rond de boerderij verrichten we allerlei klusjes met onze hulpboeren. De rust die de dieren uitstralen werkt rustgevend voor de deelnemer.

" npvzorg.nl

voor persoonlijk medisch-ethisch advies

Onze zorgboerderij is een christelijke zorgboerderij. Je hoeft zelf niet christelijk te zijn, iedereen is welkom. Wel verwachten wij dat je onze principes respecteert. De doelgroep is 18+ met: een verstandelijke beperking, psychische of (ex)psychiatrische beperking, NAH, autistisch spectrum of AD(H)D.

Kom jij ons helpen als ‘hulpboer’? Instagram: @zorgboerderijmaatsloot website: www.zorgboeren.nl/zorgboerderijen/ zorgboerderij-maatsloot Adres: Maatslootweg 5, 7951 LG Staphorst Telefoon: 0611835034

N D I

stem voor het leven

vrijwillige thuishulp voor iedereen

Steun het kinderbijbelwerk in India! www.serveindia.nl

moet je volledig de ruimte geven om moslim te kunnen zijn in de samenleving. Dus geen gezeur met vergunningen voor moskeeën en zo. Verder zou hij zeggen: Moslims zijn gewone mensen; je hoet niet bang voor hen te zijn. Godsdienst is één kant van hun bestaan, maar er zijn ook andere kanten. En dé moslim bestaat sowieso niet. Tegelijk zou hij zeggen dat de overheid hard op moet treden tegen radicalisme. Er zit in de islam iets waardoor moslims kunnen worden overgehaald tot de jihad, vond Snouck. De jihad is nu eenmaal onderdeel van de islamitische leer en dat verander je niet. Daarom moet je

voor zijn Nederlandse vrouw. Geen snipper over haar, zelfs niet aan zijn leermeester Theodor Nöldeke. Maar toch zijn er hier en daar doorkijkjes, kleine krabbeltjes vaak, waarachter een wereld schuilgaat. Zo vond ik dat hij helemaal van de kaart was toen zijn eerste, Indische, vrouw stierf in het kraambed. Geestelijk was hij toen ten einde raad. Dat toont een heel andere kant van de man.” Snouck is vaak verweten dat hij onethisch te werk ging. Hij liet zich zelfs besnijden om zich als moslim voor te kunnen doen en zo Mekka binnen te komen. „Hij had er ontzettend veel voor over om zijn onderzoeken te kunnen uitvoeren. Zelf vond hij niet dat hij daarin moreel verwerpelijke keuzes maakte. Het was voor de wetenschap, hè? Het is trouwens de vraag of die besnijdenis nodig was. Hij dacht misschien daarop gecontroleerd te worden op weg naar Mekka, maar dat gebeurde helemaal niet. Hij had zich ook gewoon als niet-besneden moslim kunnen voordoen.”

„Een opmerkelijke combinatie: Snouck was zowel tegen zionisme als tegen antisemitisme”

In zijn tijd kwam het zionisme sterk op. Dat was en is onder moslims een gevoelig punt. Hoe keek hij daar tegenaan? „Daar had hij heel interessante gedachten over. Op latere leetijd keerde Snouck zich heel erg tegen het zionisme omdat hij zag dat zionisten op een koloniale manier omgingen met Palestijnen. Veel zionisten schreven over Palestijnen als mensen die niet in staat waren om een nationaal gevoel te ontwikkelen – dat was zo’n beetje hoe er ook over Indonesiërs werd geschreven. De latere Snouck, die niets meer van kolonialisme moest hebben, wierp dat verre van zich. Maar, en dat is interessant, tegelijkertijd was hij ook een expliciet bestrijder van antisemitisme. Dat kwam met name in Duitsland snel op in die jaren. Snouck was er in die tijd glashelder over dat antisemitisme verwerpelijk is. Dat vind ik een opmerkelijke combinatie: hij was zowel tegen zionisme als tegen antisemitisme.”

goed monitoren of individuen gevaarlijk worden. Als dat zo is, dan zou hij pleiten voor direct ingrijpen. In zijn tijd betekende dat verbanning naar een ander deel van Nederlands-Indië. Nu zou hij er misschien voor pleiten om deze mensen op andere manieren uit de samenleving te halen. Nog een ander punt is dat hij erg tegen buitenlandse inmenging zou zijn. In zijn tijd streed hij tegen immigratie uit de Arabische wereld naar Nederlands-Indië. Die immigranten uit Arabië maakten de islam intoleranter en militanter, vond hij. Vertaald naar de praktijk van nu betekent dit dat hij tegen inanciering van moskeeën vanuit Saudi-Arabië zou zijn.” Zijn studenten waren bang voor Snouck. Had u zelf onder hem kunnen werken? „Hij nam het allemaal wel heel serieus. Dat zou ik moeilijk gevonden hebben. Ik heb mijn boek opgedragen aan de historici Wesseling en Fasseur. Die hebben mij veel geleerd, maar altijd met de nodige ironie. Dat spreekt mij aan; een lichte toets. Ik had Snouck vermoedelijk niet zomaar als mijn hoogleraar gekozen.”

Nederlands-Indië is allang onahankelijk. Maar de worsteling met het beleid rond de islam is gebleven. Wat zou Snouck vandaag de dag adviseren aan de overheid? „Hij zou zeggen: Er zijn nu ongeveer 1 miljoen moslims in Nederland. Dat is een feit, punt. Die

5 JUNI 2021

BOEKEN RECENSIE

Worden als een kind rig weer te geven. Daarom gaat hij bij ”meneer de dominee” op leesles. De predikant onderwijst zijn leerling echter ook in diepe levenslessen. Zo vertelt hij Angus dat „alles wat God voor deze wereld heet bestemd” tot je komt „in de vorm van letters en woorden” en dat er voor „ieder een eigen plek is” die elk mens zelf moet vinden.

Joe-Lize Brugge

„H

et is zwaar om twee verschillende waarheden in me te hebben en ze allebei te willen geloven en gehoorzamen”, klaagt Angus in het boek ”De hemelproef” van de Finse auteur Olli Jalonen. De botsing tussen wetenschap en geloof blijkt niet alleen iets van de 21e eeuw te zijn. Aan het begin van de verlichting speelt hetzelfde dilemma. Kunstig weet de auteur een verhaal rond het historische verblijf van de Engelse wetenschapper Edmond Halley op het eiland Sint-Helena. Tijdens die periode logeert de geleerde met zijn reisgezel ”meneer Clarke” twee jaar lang bij het gezin waarin Angus opgroeit. Ze zaaien een onverzadigbare honger naar kennis in het hart van de jongen, want een kind is „een leeg vat” dat overal mee gevuld kan worden, aldus Halley. Wanneer Halley en Clarke naar Engeland terugkeren, laten ze Angus achter met twee opdrachten. Iedere dag moet hij in de slangenden klimmen om overdag vogels en ’s nachts sterren te tellen. Trouw documenteert de negenjarige zijn waarnemingen voor de wetenschappers. De vaardigheid van het waarnemen komt regelmatig terug. Zo zet Angus zijn scherpe ogen ook in om het mysterie rond het trauma van zijn broertje op te lossen. Observatie is voor hem een manier om de complexe wereld te analyseren. Gaandeweg ontdekt Angus dat ook leesvaardigheid belangrijk is om bevindingen nauwkeu-

De hemelproef, Olli Jalonen; uitg. Mozaïek; 464 blz.; € 23,99

Werkelijkheid Als rooms-katholieke sektariërs in opstand komen tegen de protestantse overheid van het eiland, schrijt de predikant een brief aan Halley, die goede contacten heet in Londen. Hij hoopt dat de Engelse overheid een betere gouverneur naar Sint-Helena stuurt om de rust te herstellen. Angus moet de brief in Engeland gaan bezorgen. Na een gevaarlijke reis komt de inmiddels 13-jarige jongen in Londen aan. Daar ontdekt hij steeds meer dat de wijsheden van de predikant soms lijnrecht tegenover de missie van de wetenschappers staan. Halley en Clarke zijn gericht op keiharde observaties, terwijl de predikant focust op het mooie van de schepping. Er zijn twee realiteiten, leert Angus van Halley. „Allereerst is er de werkelijkheid waarin we ons bevinden. Dan is er nog de werkelijkheid die we vermoeden.” Aan het eind van het boek blijkt dat Angus zich heet ontworsteld aan het dilemma tussen de wereld van de predikant en de wereld van de wetenschap. „Zo weet ik wat ik later wil worden”, besluit hij het laatste hoofdstuk. Gedurende het hele verhaal ontwikkelt Angus zich voor het oog van de lezer naar de volwassen-

5 JUNI 2021

Maar blijf oog houden voor het hele uitspansel van onder tot boven en tot in de diepste diepten, zegt hij. beeld ANP, Ahmad Gharabli

heid. In het begin is hij ahankelijk van anderen. Om zijn waarnemingsexperiment uit te voeren voor de wetenschappers, heet hij hulpmiddelen, zoals een touw in de boom om hem in de juiste positie te houden, die hem begeleiden in zijn experiment. Ook leert hij zijn lessen van de predikant door letterlijk de kennis op te nemen uit de letters die deze aan hem laat zien. Angus’ onbevangenheid is ontroerend. Hij is slim, maar stelt wel oprechte vragen zoals kinderen dat

Niet voor niets kreeg de roman de prestigieuze Finlandiaprijs kunnen doen. „Door vragen te stellen aan wijzere en oudere mensen kun je veel leren.” Gaandeweg wordt Angus zelfstandiger. Totdat hij aan het eind van het boek concludeert dat hij zelf moet nadenken en dat er nog te veel onbekend is om alleen uit boeken te kunnen leren. „Ik wil in alles net zo worden als meneer Halley.” Boodschap Niet voor niets werd deze Finse roman bekroond met de prestigieuze Finlandiaprijs. Het boek geet op verfrissende wijze de wrijving tussen

wetenschap en geloof weer door het vanuit een kinderlijk perspectief te belichten: onbevangen, zonder bijbedoelingen. Het is Olli Jalonen goed gelukt om in de huid van een kind te kruipen. Het ontbreken van aanhalingstekens rond citaten zorgt ervoor dat zelfs de sfeer in het boek soms kinderlijk aanvoelt. Het verhaal komt wel wat langzaam op gang. Soms doet het ilosoisch aan doordat de lezer meegezogen wordt in alle gedachten van Angus. Dat maakt het karakter van Angus dynamisch, maar werkt vertragend voor de verhaallijn. Ook begeet de schrijver zich af en toe op glad ijs in een poging om de kloof tussen geloof en wetenschap te dichten. „Misschien is de Bijbel niet van begin tot eind een letterlijk relaas”, betoogt Halley. „Feiten doen niets af aan de boodschap van de Bijbel”, meent Angus. Deze uitspraken blijven echter in de lucht hangen en Jalonen trekt zelf geen duidelijke conclusie. Daarbij is het voor de lezer ook belangrijk om de context van de zeventiende eeuw niet uit het oog te verliezen. Er wás toen ook veel onduidelijk heid met betrekking tot natuurkundige wetten. Door het open einde van het boek blijven er veel vragen hangen: Wat gebeurt er met Angus’ moeder en met de predikant? Welke onderzoeken zal Angus samen met Halley uitvoeren? ”De hemelproef” is een aanrader voor degene die houdt van romans met literaire lair. Hoe dieper de lezer graat in het verhaal, hoe meer lagen hij ontdekt. Goed is het om het boek in te gaan met de onbevangen mentaliteit van een kind.

5 JUNI 2021

EEN KIND Via het sponsorprogramma ontvangen 30.000 kinderen toegang tot christelijk onderwijs, volgen ouders trainingen en leren docenten de kwaliteit van hun lessen te verbeteren. Onderwijs is de sleutel naar een hoopvolle toekomst! Samen werken we aan blijvende verandering. Doet u mee?

WOORDENDAAD.NL/SPONSOREENKIND

‘We vinden het erg leuk om post te krijgen van ons sponsorkind. Bitaniya uit Ethiopië schrijt dat ze graag naar school gaat en het leuk vindt om met de andere kinderen te spelen. Tijdens de coronapandemie miste ze school enorm.’ - Corina, Job en Hannah Weerheim

Foto: Foto: Huibert vvan an den Bos

SPONSOR

MUZIEK RECENSIES

ORGEL

Bastiaan Stolk in de Bovenkerk A. M. Alblas

Toen Bastiaan Stolk in 2016 door de EO werd uitgroepen tot ”Beste (amateur)organist van Nederland” verscheen kort daarop zijn debuut-cd: op het orgel in de Oude Kerk in Veenendaal. Nu, vijf jaar later, komt Stolk met zijn tweede, dik gesponsorde schijje van de orgels in de Kamper Bovenkerk. Asma’s ”Hollandse Rhapsodie” serveert hij met een linke scheut Asma-enthousiasme. Deze eerste klap is een daalder waard. In diezelfde geest etaleert Stolk vervolgens de muziek die zijn voorkeur heet. Met Regers variaties over ”Heil dir im Siegerkranz” deelt hij nog zo’n klap uit. Whitlocks ”Folk Tune”, het slot van Sonate 5 van Guilmant (Choral en Fugue) en de Toccata in c van Halsey krijgen eveneens het volle pond.

Bastiaan Stolk, orgel Bovenkerk Kampen; STH Records (1420232); € 14,90

”Carillon” uit de ”24 Pièces en style libre” van Vierne (niet te verwarren met die van de Westminster) wordt eveneens stevig neergezet. Stolk dwingt respect af. Hij speelt beheerst, ondanks dat hij soms stevig uitpakt. Geen dag zonder Bach, zal hij gedacht hebben. Preludium et Fuga in C (BWV 547) mag er zeker zijn. De vaart zit er goed in. Met Bachs ”Liebster Jesu” (BWV 731) en Willem Hendrik Zwarts ”O, Heil’ge Geest” etaleert Stolk de luwelen kant van het Hinszorgel. Met een improvisatie over ”O hoogt’ en diepte” komt hij in wat impressionistisch vaarwater. Een partita over Psalm 43 op het koororgel van Reil bevat zeker interessante delen, maar ook momenten waarvan er dertien in een dozijn gaan. > rd.nl/gedraaid voor meer info en fragmenten

Mijn stem zal niet meer zwijgen. Negen psalmen in tijden van nood; Sietze de Vries, Martinikerk Groningen; diverse auteurs; uitg. Stichting JSB Records; 96 blz.; inclusief cd; € 24,95

ORGEL

Psalmen in crisistijd Jaco van der Knijff

Psalmen bieden houvast in crisistijd. Daarom bracht de Protestantse Kerk in december een brochure uit met twaalf psalmen. In Groningen kwamen de mensen van JSB Records –het label van Sietze de Vries– vervolgens op het idee iets kunstzinnigs-meditatiefs met negen van deze psalmen te doen. Het leverde een rijk document op. De uitgave is Gronings georiënteerd. Zo zijn in het boek prachtige foto’s van Anjo de Haan van het Groninger landschap te vinden.

De inleiding van dr. Jan Luth over de Geneefse psalmen in Nederland krijgt een speciaal tintje doordat Luth kort inzoomt op hoe in de Martinikerk de psalmen zijn gezongen en begeleid. Ook van de negen theologen die een beschouwing bij een van de psalmen schreven –van priester Antoine Bodar tot de hersteld hervormde ds. A. A. F. van de Weg– is een aantal aan Groningen gelieerd. Zo levert de pastor van de Martinikerk, ds. Pieter Versloot, een fraai stukje over Psalm 8. En ds. Klaas Pieterman biedt Psalm 42 zelfs in het Gronings aan. Intussen is op

5 JUNI 2021

de cd Sietze de Vries helemaal in zijn element op het orgel van de Martini. Op de hem eigen wijze behandelt hij de negen psalmen: met fantasieën, partita’s, trio’s, preludiums en fuga’s, vaak in barokstijl, met soms een vette knipoog naar Buxtehude of Bach. In drie psalmen laat de organist horen dat hij ook het gematigd moderne idioom helemaal beheerst. En als hij bij twee psalmen een kopie van een regaal uit 1644 bespeelt, komen we zelfs in Sweelincksferen terecht. > rd.nl/gedraaid voor fragmenten

Vader dag “Deze uitgave heeft dagelijks een portie van de Bijbel voor je, zonder aleidingen zoals versnummers of verwijzingen. Je vindt mooie verbanden tussen bijvoorbeeld een profetische tekst uit de Psalmen en een stuk uit het Nieuwe Testament waarin die profetieën worden vervuld.”

Een bijna-thuis-huis

Lees de Bijbel in één jaar. Deze uitgave in Herziene Statenvertaling bevat de complete Bijbel, opgedeeld in 365 gedeelten. Elke dag lees je een vertelling, een stukje onderwijs en een stukje wijsheid. Een prachtige stimulans om de oude gewoonte van regelmatig de gehele Bijbel te lezen weer nieuw leven in te blazen!

Hospice Elim in Moerkapelle is een bijna-thuis-huis voor mensen in de laatste levensfase. Met aandacht en respect bieden wij de benodigde ondersteuning aan onze bewoners en hun naasten. Hospice Elim is een christelijk hospice waar iedereen welkom is.

Scan de QR-code om een kijkje te nemen in het hospice info@hospice-elim.nl 079 8200 881 www.hospice-elim.nl

LEES VERDER OP RD.NL

royaljb.com/vaderdag

vacature

Een betekenisvol dagprogramma Ben jij geschikt voor onze intensieve zorggroepen? Binnen de intensieve zorggroepen geven we aandacht aan een betekenisvol dagritme. Zo wordt er aangesloten bij de individuele cliënt en krijgt de cliënt de ruimte om nieuwe ervaringen op te doen. Samen mensen met een beperking verder helpen. Kom jij ons daarbij helpen? Op dit moment zijn wij op zoek naar: • (Persoonlijk) Begeleider • Verpleegkundige • Nachtdienstmedewerker Mail ons je cv via vacature@deschutse.nu of kijk op werkenbijdeschutse.nl

De Schutse Zorg wat er écht toe doet

CULTUUR TAAL

Redacteur Chris Klaasse bespreekt een taalkwestie. Reageren? chris@rd.nl

Halterende halteerunduh. Maar volgens internet hoor je te zeggen: haltuhrunduh, met de klemtoon op de eerste lettergreep. Halteerunduh klinkt volgens mij aangenamer en logischer. Chiquer ook. Haltuhrunduh past mijns inziens beter bij een halter dan bij een halte. Een halter is zo’n ding dat gewichtheffers omhoogduwen – een staaf met gewichten eraan. Tot m’n vreugde ontdekte ik in een zeker dik woordenboek dat halteren die betekenis óók heeft: oefenen met een halter. Ik halter, jij haltert, wij hebben gehalterd.

en neefje kreeg voor zijn verjaardag een op afstand bestuurbare hijskraan. Terwijl hij naar school was, belde z’n moeder. Tijdens het telefoongesprek wilde het driejarige broertje van de jarige iets tegen zijn oom zeggen: „Tobi heeft een hijskraan gekregen, en hij is van bestuurbaar.” In de mededeling van deze peuter komt het verschil tussen normale en stoffelijke bijvoeglijke naamwoorden om de hoek kijken. Het neefje denkt: als een houten pollepel een pollepel van hout is, dan is een bestuurbare hijskraan een hijskraan van bestuurbaar. Logisch toch? Onderweg naar een ander familielid stuitte ik wederom op een bijzonder bijvoeglijk naamwoord. Op een bord stond de waarschuwing dat er langs de weg een halterende bus kon staan. Halterende, misschien is het een heel gangbaar woord, maar het was mij tot voor kort onbekend. Het komt van het werkwoord halteren, dat betekent: stoppen bij een halte. Halteren valt niet bij iedereen in de smaak. Op 8 juli 1977 schreef journalist Evert Werkman in zijn column voor Het Parool gekscherend: „Vraagt een lezer wat toch wel „halterende bussen” zijn, waarvoor gewaarschuwd wordt op sommige wegen. Antwoord: dat zijn even stopperende autobussen, die een stotterende taalknoeier meenemen.” In al m’n onschuld sprak ik halterende uit als:

„Tobi heeft een hijskraan gekregen en hij is van bestuurbaar”

Als ik halterende lees, zie ik onwillekeurig iemand naar een halte rennen. Die laatste vijf letters doen me denken aan de verleden tijd van benen die snel heen en weer gaan. Wat mij betreft krijgt halterende daarom ook een derde uitspraakmogelijkheid: haltuhrenduh. Met de daarbij horende betekenis: hard gerend hebben om een halterende bus te halen voor deze weer vertrekt. „De hálterende gewichtheffer halterénde, om nog net de hálterende bus te halen.” Maar wellicht wordt het dan onnodig ingewikkeld.

5 JUNI 2021

beeld Pieter Beens

GEZIEN

Techniek voor sporters saturatiemeter en heel veel verschillende sportmodi. En wat ook handig is: hij is waterdicht – en dus geschikt voor het geval ik ook baantjes wil gaan trekken. Daarmee is het horloge nog lang niet tot in detail beschreven, want de ondersteuning is bijna eindeloos. Het maakt hem geschikt voor een scala aan toepassingen. Al die functies vragen natuurlijk wel veel rekenkracht. Daarin voorzien een snelle graische processor en een groter geheugen dan zijn voorgangers. De ”Essential Mode” schakelt bovendien alle toeters en bellen uit, waardoor je het horloge wel een maand kunt gebruiken zonder het op te laden. Na weken testen blijkt de TicWatch waar voor z’n geld te bieden. Hij heet weleens wat moeite met het gps-signaal, maar synchronisatie met de telefoon biedt hulp. Dat de eigen apps niet kunnen worden gekoppeld aan bijvoorbeeld sportapp Strava is jammer, maar gelukkig kun je die app ook op het horloge zelf installeren. En dankzij het draagcomfort is het nooit een sta-inde-weg.

Pieter Beens

artslag: 165. Afgelegde afstand: 5,6 kilometer. Snelheid: 4,57 minuut per kilometer. Het tempo zit er goed in en de TicWatch Pro 3 GPS houdt het tot in detail bij. Het sporthorloge blijkt een ideale hardlooppartner. Met gemiddeld zo’n 32 uur per week achter m’n computer leid ik een zittend bestaan. Dat is niet zonder gevaar, blijkt keer op keer uit alarmerende onderzoeken. Dus zet ik me ertoe om wekelijks een portie beweging te krijgen. Hardlopen wordt het, als het aan mij ligt, niet. Dat is saai en eenzaam of juist te massaal. Dat verandert als de wekelijkse volleybalavond komt te vervallen. Noodgedwongen stap ik over op hardlopen. En dat blijkt zo veel leuker dan ooit gedacht. Het itte gevoel na een rondje in de vroege morgen is onbetaalbaar. Al snel wil ik m’n route en prestaties bijhouden. Een telefoon blijkt nogal in de weg te zitten, dus moet een sporthorloge uitkomst bieden. Het wordt de TicWatch Pro 3 GPS. Die is zeker niet goedkoop, maar biedt wel heel veel opties. Gps natuurlijk, en een hartslagmeter. Maar ook een

TicWatch Pro 3 GPS $ 300 (ruim € 250) via mobvoi.com

5 JUNI 2021

Bellende fietscomputer

Meelopers

Met de tong op de schoenen tijdens een rondje hardlopen of raceietsen lijkt het alsof je een enorme prestatie levert. Maar hoe efectief beweeg je nu écht? En wat valt er nog te verbeteren? Het is lastig oordelen voor solisten en amateurs, maar Leomo biedt uitkomst. Het bedrijf ontwikkelde een minuscuul computertje op basis van besturingssysteem Android. In combinatie met een paar sensoren geet het systeem feedback op je doen en laten. Dat klinkt heel interessant! Dat is het blijkbaar ook, want de technologie wordt door veel sporters gebruikt. Toch is er heel wat voor nodig om het systeem aan de praat te krijgen. De sensoren laten zich niet gemakkelijk koppelen. Werkt het systeem eenmaal, dan levert het waardevolle inzichten op. Maar voor het zo ver is, is er dus een hele weg te gaan. En dat is jammer.

Je denkt er vaak niet over na hoe je je voet neerzet en weer optilt. Wie gaat hardlopen, doet er goed aan om daar wel bewust mee bezig te zijn. De juiste beweging kan namelijk nogal wat energie schelen. Tegenwoordig worden hardloopschoenen gemaakt om gebruikers een handje te helpen. Heb je wat extra hulp nodig, dan zijn de binnenzolen van Ginosvate een oplossing. Ze werden speciaal gevormd om je energie optimaal te gebruiken én letsel te voorkomen. De hoge elasticiteit voelt als een verademing. Ook handig: je kunt ze zelf op maat knippen.

Wat ook jammer is: de sensoren kunnen bij een beetje inspanning losraken van de schoenen, zodat je ze onderweg kwijtraakt. Dat schiet natuurlijk niet op. Wel handig is dat de uitgebreide ‘ietscomputer’ heel veel mogelijkheden biedt dankzij Android. Gebruikers kunnen zelfs een simkaart plaatsen, zodat ze kunnen bellen – of via sportapp Strava een ”beacon” delen, waardoor het thuisfront kan zien waar je je precies bevindt. En door de regelmatige updates wordt het systeem steeds iets beter en uitgebreider. Goedkoop is het systeem niet – en daarmee voor de huis-, tuin- en keukenwielrenner misschien een brug te ver. Voor hardlopers, die ook als doelgroep worden gezien, heet het systeem te weinig te bieden om de aankoopprijs te rechtvaardigen.

Ginosvate Insoles $ 19,99 (ca. € 17) via amazon.com

Betaalbare alleskunner Stel, je zoekt een horloge dat precies bijhoudt waar je bent en hoe je presteert maar het mag niet te veel kosten. Wat koop je dan? De Amazit Bip S of diens opvolger, de Bip U Pro. Die biedt voor een scherpe prijs heel veel meetfuncties en heet ook nog eens een batterij die dagenlang meegaat. Dat de gps-sensor weleens moeite heet om een satelliet te vinden, is vervelend maar te billijken. De integratie van Amazits ”Zepp”-app met sportapp Strava staat garant voor perfecte meetresultaten. Een aanrader dus.

Leomo Type S $ 449 (ca. € 380) via leomo.it

Huami Amazfit Bip U Pro € 64,95 via xiaomiproducts.nl

5 JUNI 2021

bespaar

15 % op schakeltjes, kerkdiensten en activiteiten

Plaats uw advertenties voordelig online • Toegankelijke website • Bespaar 15% t.o.v. opgave per e-mail • Na registreren kunt u een overzicht van eerder geplaatste advertenties inzien

Wilt u schakeltjes online bekijken? Ga dan naar schakeltjes.nl. Uw schakeltjes kunnen ook voor € 4,11 (incl. btw) 1 week doorgeplaatst worden op de website. Hierdoor krijgt uw schakeltje nog meer aandacht.

Regel het direct op advertentie.rd.nl

“75 jaar Bevrijding” bij ‘t Veluws Zandsculpturen Festijn

Buiten terre gehee in vernie l uwd!

Nieuw! Expositie miniaturen “het dagelijks leven in de oorlog”

Grotendeels overdekt Geopend maandag t/m zaterdag, zondag gesloten. LET OP! Op dit moment alleen toegang met vooraf gekochte kaarten online!

Gratis parkeren Rolstoel toegankelijk

Oude Barnevelderweg 5 • Garderen • (0577) 46 24 72 • zandsculpturen.nl

GEZOND

Wetenschapsjournalist Wim van Hengel volgt nieuws over medisch-wetenschappelijk onderzoek, voeding en een gezonde leefstijl.

Medische drone de lucht in Het Isalaziekenhuis met vestigingen in Zwolle en omgeving heet voor het eerst een medische drone ingezet. Tijdens de eerste oiciële vlucht op 21 mei legde de drone een afstand af van 16 kilometer en landde ergens in een weiland ten noorden van Zwolle. Het is voor het eerst dat een medische drone buiten zicht in Nederland vliegt boven dunbevolkt gebied.

Astma Het gebruik van antibiotica op jonge leetijd –tussen de nul en twee jaar – verhoogt mogelijk het risico op astma op latere leetijd. Dat blijkt uit onderzoek van apotheker dr. Elise Slob waarop ze op 20 mei promoveerde aan de Universiteit van Amsterdam. Slob maakte voor haar studie gebruik van gegevens van ruim 34.000 tweelingen tussen de 7 en 12 jaar uit het Nederlandse en bijna 8000 uit het Zweedse tweelingenregister. Slob keek naar alle kinderen en zag dat kinderen die op jonge leetijd blootgesteld waren aan antibiotica een hoger risico hebben op astma. Dit verband bleef overeind, ook na correctie op genetische en omgevingsfactoren. Er bleek ook een verband tussen antibioticagebruik en ADHD en autisme, maar dit verband verdween na correctie voor genetische en familiare factoren.

De drone moet in de toekomst in spoedsituaties speciale producten gaan vervoeren, zoals bloed. Ingewikkeld bloedonderzoek kan op die manier eiciënt op één locatie worden uitgevoerd zonder veel tijdverlies. De vluchten worden uitgevoerd door de ANWB. De komende drie jaar wordt onderzocht of de drone veilig en betrouwbaar kan worden ingezet.

Frisdrank verhoogt risico op darmkanker Met suiker gezoete dranken verhogen het risico op darmkanker op jongere leetijd, blijkt uit onderzoek onder 116.500 Amerikaanse verpleegsters dat begin mei is gepubliceerd. Hun voedingsgewoonten werden in het kader van de Nurses Health Study 2 gevolgd tussen 1991 en 2015. Vrouwen die twee of meer suikerhoudende dranken per dag dronken, hadden een twee keer zo grote kans op vroege darmkanker –onder de leetijd van vijtig jaar– dan vrouwen die dit minder dan één keer per week deden. De onderzoekers vonden ook een duidelijke dosis-responserelatie. Eén gezoet drankje per dag erbij vanaf de leetijd van 13 tot 18 jaar zorgde voor een toename van het risico op darmkanker met 32 procent. Consumptie van suiker-

5 JUNI 2021

houdende dranken is de laatste twintig jaar sterk gestegen, aldus de onderzoekers, vooral onder tieners en jongvolwassenen. Darmkanker komt ook steeds vaker voor op jongere leetijd. De American Cancer Society heet daarom recent geadviseerd de screeningsleetijd op darmkanker te verlagen van 50 naar 45 jaar.

ZOMER met

terdege ! brengt kleur en inhoud in het dagelijks leven

1 jaar

26 mei 2021

Schuu pon Schuurspons oud van oude sokken

terdege

NR. 18

€ 5,50

Aart Verrips kreeg een tijding die zijn leven radicaal veranderde

+ mokjes van IB Laursen

Reinier de Blois vertaalt al bijna veertig jaar de Bijbel

en verder verder... DS. J. KOMMERIE: PREDIKANT TUSSEN DE *PILATUSSEN IN DE * HOOPVERLENER NIET VIES VAN VOETEN PSYCHIA PSYCHIATRIE *

Ons magazine staat boordevol met verhalen die je hart raken. Kwetsbaar, eerlijk en ontroerend geschreven. Natuurlijk ontbreken de pakkende columns, inspirerende binnenkijkers en leuke DIY’s niet. Verras jezelf met Terdege en ontvang vrolijke mokjes met cupcakeschaaltjes van IB Laursen cadeau. Je betaalt 8,95 per maand. Word je voor 15 juni abonnee, dan ontvang je ook het dubbeldikke zomernummer mét een leuke verrassing!

terdege.nl/mokjes

055-5390498

scan de code

beeld Pieter Beens

GEZIEN

Fris wakker worden met nepzonlicht Hoewel, misschien werken die overgordijnen –of hermetisch afgesloten rolluiken en dito alternatieven– wel té goed. Als ze een beetje hun werk doen, weten ze de zon namelijk tot midden op de dag uit huis te weren. En laten we nu net zonlicht nodig hebben om energie op te doen – en niet uit onze slaap te worden gescheurd door de wekker. Philips weet dat als geen ander. Het bedrijf introduceerde jaren geleden als eerste zijn wake-uplampen: wekkers die naar wens de zonsopkomst simuleren en helderder licht laten schijnen naarmate het moment waarop je écht uit bed moet naderbij komt. Jongste telg in de serie is de HF3671/01, die zonsopkomst en -ondergang nabootst, ontspanmodi biedt om alle muizenissen van je af te schudden als je net onder de wol

Pieter Beens

Fris en it je dag beginnen: het is een zegen maar tegelijk een behoorlijke opgave. Want hoe spring je enthousiast je bed uit na een korte nacht? Een wake-uplamp kan uitkomst bieden.

e zijn dé oplossing om licht uit je slaapkamer weg te houden en dus een perfecte nachtrust te garanderen: zware overgordijnen, die nauw op elkaar aansluiten en zo de eerste zonnestralen zo lang mogelijk buitensluiten. Klinkt logisch, werkt goed.

5 JUNI 2021

bent gekropen en via een bijbehorende app tal van personalisatiemogelijkheden biedt. Die app is overigens maar een extraatje: de wekker werkt prima zonder – en je voorkomt er bovendien mee dat allerlei persoonlijke gezondheidsgegea vens buiten je slaapkamer belanden. Al die functies klinken veelbelovend, maar wérkt die wakeauplamp nou? En draagt hij echt bij aan een gezondere start? Ja, is de conclusie na een paar maanden testen. Maar je moet er wel even aan wennen. Om met dat laatste beginnen: de Philips HF3671/01 biedt een heel scala aan coniguraa tiemogelijkheden. Lichtsterkte, inschakelduur, wektijd, wekgeluiden en nog veel meer functia onaliteiten bieden alle gelegenheid om de dag naar eigen wens en inzicht te beginnen. Het instellen gebeurt via de aanraakbediening op de wekker en is ondanks alle mogelijkheden behoorlijk rechttoearechtaan. Toch blijt het instellen een kwestie van ”trial and error”. Want wat is de ideale wektijd? Op welke lichtsterkte moet de wekker dan staan? En laat je ’m 15 of 20 minuten voor die tijd inschakelen of kies je voor een langere aanlooptijd? Het leidt ertoe dat in het begin even moet worden gezocht naar de ideale coniguratie – en dus zijn de eerste ochtenden met de waa keauplamp niet helemaal wat erbij werd voora gesteld. Na een paar dagen is echter de ideale modus gevonden (de wekker 20 minuten voor de gewenste uitbedstaptijd inschakelen op lichta sterkte 18, nadrukkelijk zónder vogelgeluiden). Die werkt als een trein: iedere morgen kleurt de wekker van dieprood via oranje naar heldergeel – alsof de zon door de gordijnen heen naar binnen gluurt. Ook de ingebouwde nachtlamp blijkt nuttig: de touchbediening op de wekker zorgt er namea lijk voor dat de hele wekker bloedrood kleurt – licht genoeg om je weg te vinden in een donkere ruimte en donker genoeg om te voorkomen dat je niet meer in slaap valt. Na enige tijd blijken de wekgeluiden ook helemaal niet zo nutteloos als in het begin werd gedacht. Ze zorgen er namelijk voor dat je na een écht korte nacht ook echt uit bed stapt – en niet onder gesimuleerd zonlicht alsnog een gat in de dag slaapt. Kortom, met zo’n wekker begin je de dag een stuk frisser.

Vitaminemeter met haken en ogen oedkoper wordende technologie, duura der wordende zorg en een onbedwinga bare behoete aan inzicht in de eigen gezondheid: het zijn de ingrediënten voor een continu uitdijend universum met meeta apparaatjes – van intelligente bloeddrukmeters tot hartslagmonitors en slaapmeters. De Vitastiq past naadloos in het rijtje. Het apparaa tje, dat zich nog het best laat beschrijven als een dikke pen met een stompe metalen punt, beloot je vitamia nena en mineralengehalte te meten. Door ’m op elke vinger te houden, krijg je inzicht in onder meer je vitamine Ca, B1a en B2agehalte, magnesiumwaarde en zink. Dat inzicht wordt geboden via een bijbehorende app, die –hoe kan het ook anders– gelijk je historische meetwaarden bijhoudt. Dat betekent altijd en overal een overzicht van hoe gezond je bent (en was). Maar ook: een bedrijf dat op de achtergrond data verzamelt over allerlei waarden van tal van gebruikers – en wie weet wat er met die data gebeurt. Aijn, het idee dat je bij een dip in je gezondheid niet gelijk naar een arts hoet te gaan maar zelf even kunt checken of alle vitaminen en mineralen nog in de ‘groene zone’ zitten, is veelbelovend. Toch zitten er de nodige haken en ogen aan het systeem. Want hoe kan een apparaatje op de huid nu efectief meer dan tien verschillende vitaminea en mineraalwaarden bijhouden? En hoe weet je of de meetwaarden kloppen? Om dat te veriiëren moet je immers alsnog een echte labtest laten uitvoeren via een huisarts of andere instantie. Dus blijt het ongewis hoe realistisch de waarden van de Vitastiq zijn. De kans op een afwijking door de gebruikte technologie is groot – en een leek weet niet of de waarde nu positief of negatief uitslaat. Dus blijt er weinig anders over dan gewoon langs het lab te gaan. Minder handig, maar betrouwbaara der.

Philips HF3671/01 € 177,99 via philips.nl

Vitastiq € 129 via shop.vitastiq.com

5 JUNI 2021

G R O Z E ONTDEK D LIE ZORGGROEP BIJ LE

r jouw kansen a a n d w u ie n Be jke zorg? in de christeli caturetour en Ga mee op va nnis, o’s waarin De bekijk de vide arga e, Anna en M k e In , e k ie m e Ann udt. hun werk inho t a w n e ll e rt e v ver ellen ze ook o Natuurlijk vert n in die het werke g n ri e rd a a w de tra lpverlening ex de zorg en hu kt. bijzonder maa

Curadomi , s o th a g A n a De teams v p zoeken: e ro g rg o z e li en Le

IG Verzorgenderpleeghuiszorg) ve (thuiszorg en

dige Verpleegkunrpleeghuiszorg) ve (thuiszorg en

verlener lp u h t n la u b Am hten Vakantiekrac

turetour a c a v e z n o k j ij i Bek tures op a c a v le e u t c a en

ing.nl r e d r a a w t e m werken

Medewerker uden o hulp bij huish

CONSUMENT

beeld Getty Images

Andere auto kopen: maar welke brandstof? Tony Vos

Enkele jaren geleden was het nog overduidelijk. De particuliere automobilist die een bescheiden hoeveelheid kilometers alegde, kocht een benzineauto. De veelrijder ging voor diesel of gas. Nu we midden in de energietransitie zitten en veel nog onzeker is, is de autokeuze een allesbehalve uitgemaakte zaak. Wordt het benzine, diesel, hybride of toch elektrisch?

e kosten van een auto voor particulier gebruik bestaan grofweg uit de aanschafprijs, de afschrijving, de brandstof, verzekering en wegenbelasting. Bijna allemaal variabelen waardoor de exacte kosten eigenlijk pas als de auto afgedankt is, bepaald kunnen worden. Binnen de energietransitie stimuleren overheden het rijden met auto’s die minder brandstof verbruiken of liefst helemaal geen. Dat stimule-

ren bestaat bij elektrische auto’s uit het kwijtschelden van bpm en wegenbelasting. Maar dat is zeker geen altijddurend verschijnsel. Het fenomeen rekeningrijden komt weer op het politieke programma. De overheid gaat de komende jaren link minder verdienen aan brandstofaccijnzen en dat moet worden gecompenseerd door rijders van elektrische auto’s. Hoe dat eruit gaat zien en wanneer het ingaat, daar valt nu nog niets over te zeggen. Dat betekent een onzekere component

5 JUNI 2021

ag e im

eld be

bij het kiezen voor een elektrische auto. Elektrische auto’s worden nog als duur gezien. Maar de consument doet er verstandig aan verder te kijken dan alleen de aanschafprijs. Wie vooral thuis kan laden is veel minder geld kwijt in vergelijking met een auto met verbrandingsmotor. Bovendien valt het onderhoud van een elektrische auto aanzienlijk goedkoper uit. Diesel is uit de gratie geraakt naar aanleiding van het dieselschandaal van vooral de Duitse industrie. Daarmee is het einde van dit type verbrandingsmotor veel eerder ingeluid. En dat is volledig onterecht. Dieselmotoren zijn een stuk zuiniger dan benzinemotoren en stoten daardoor veel minder CO2 uit. Bovendien stoten de

tty ge

Maakt dat een diesel onaantrekkelijk voor de particuliere koper? Nee. Zeker iemand die behoorlijk wat kilometers maakt en de auto lang blijt rijden, die komt met een diesel voordelig uit en hoet qua milieubelasting niet wakker te liggen. Omdat diesels minder gewild zijn, zijn de aanschafprijzen gunstig. De brandstof per liter kost behoorlijk veel minder dan benzine. Daardoor wegen deze kosten met het grootste gemak op tegen de hogere wegenbelasting. Maar steden gaan toch diesels weren? Ja, dat is het geval. Maar als een recente diesel wordt aangeschat die voldoet aan de Euro5- of Euro6-emissienormen (vanaf september 2010), zal dat de komende jaren nog niet gebeuren. Bovendien zullen steden op de middellange termijn sluiten voor alle auto’s met een verbrandingsmotor. Dus dan maakt het niet uit of de auto loopt op benzine of op diesel. Bovendien wordt er hard gewerkt aan de ontwikkeling van synthetische brandstofen. Daar komt geen olie aan te pas, maar wordt CO2 gebruikt als een van de componenten. De auto zal tijdens het rijden nog altijd CO2 uitstoten, maar in de cyclus van fabricage tot en met verbranding wordt een forse CO2-reductie bereikt. Er zijn aan de pomp al dieselbrandstofen beschikbaar waar een deel synthetische diesel in is verwerkt. Deze leveren een CO2-besparing op van bijna 20 procent. Hoe overheden hier in de toekomst mee om zullen gaan, is nog niet te zeggen. Lpg wordt nogal eens vergeten. Maar een auto

Aanschafprijs van elektrische auto’s zal komende jaren dalen huidige diesels door tal van technische ingrepen erg weinig schadelijke stofen uit, waardoor in het kader van terugdringen van milieuvervuiling en CO2 een revival van de diesel gunstig kan uitpakken. Maar helaas heet de diesel al met pek en veren het veld moeten ruimen.

5 JUNI 2021

die af fabriek met zo’n installatie is uitgerust, valt gunstiger uit bij de berekening van de bpm. Dat komt omdat een motor op lpg minder CO2 uitstoot. De lagere bpm zorgt er in de meeste gevallen voor dat de installatie geen extra geld kost. Door de slechts gering hogere wegenbelasting is een gasinstallatie snel voordelig, vanwege de gunstige prijs van de brandstof. Het aanbod auto’s op aardgas is zeer beperkt en hetzelfde geldt voor de tankstations, dus heet deze brandstof nauwelijks concurrentiekracht. Wie de showroom in loopt ziet een toenemend aanbod aan hybrides en plug-inhybrides. In beide gevallen is er een elektromotor aanwezig die afzonderlijk of samen met de verbrandingsmotor de auto aandrijt. Een plug-inhybride heet een extra grote batterij, die aan een stopcontact of laadpaal kan worden opgeladen. In dat geval kan de auto zo’n 35 tot 50 kilometer volledig elektrisch rijden. Dat geet een voordeel in drukbevolkt gebied voor automobilisten die dagelijks weinig kilometers volledig elektrisch willen aleggen. Maar tegelijk is de auto voor veelrijders minder zuinig omdat de elektrische installatie een paar honderd kilogram extra weegt. En dat gewicht moet wel meegenomen worden en kost juist brandstof. Vooral bij compacte auto’s levert de normale hybride voordeel op, omdat auto’s als de Toyota Yaris en Renault Clio gemakkelijk tussen de 1 op 20 en 1 op 25 lopen.

t Get beeld

e ag y Im

Vragen van lezers „Ik rijd genoeg kilometers (25.000 per jaar) om een diesel te kunnen rijden. Ik rijd mijn auto’s altijd helemaal op. Elektrisch rijden is helemaal hot, maar ook ontzettend duur qua aanschaf. Dieselauto’s worden daartegen steeds goedkoper. Ik overweeg een jonge, tweedehands diesel te kopen met niet al te veel kilometers. Goede keus?” Het antwoord hierop is een volmondig ja. Een jonge diesel volgens een recente uitstootnorm is zuinig in verbruik, betaalbaar in aanschaf en prima geschikt voor veel kilometers. De afschrijving speelt in dit geval geen rol, omdat de vraagsteller aangeeft de auto volledig af te rijden. „Onze benzineauto uit 2005 begint mankementen te vertonen. We rijden ongeveer 15.000 kilometer per jaar en willen best wat doen voor het milieu. We hebben ook wel het een en ander te besteden. Is het verstandig een elektrische auto te nemen of kunnen we beter gaan voor een hybride? En in beide gevallen: beter een nieuwe of een tweedehandse?” Dat is een vraag die wat minder makkelijk te beantwoorden is. Toch lijkt in dit geval een nieuwe of jong gebruikte hybride van een compact model de uitgelezen optie. Een gunstig verbruik voor bescheiden kosten gaat samen met een onbeperkte actieradius. De afschrijving zal meevallen. De compacte elektrische auto is vooral geschikt voor woon-werkverkeer met vaste afstanden en de mogelijkheid om thuis of op het werk te laden.

Huidige diesels stoten erg weinig schadelijke stoffen uit De volledig elektrische auto zal in de toekomst een groeiend deel van het wagenpark gaan innemen. Daartoe mag ook rijden op waterstof worden gerekend, ook al staat de beschikbaarheid van die brandstof nog op een laag pitje. Toch is voor de particulier het aanbod elektrische auto’s op dit moment nog zeer bescheiden. Bovendien is de verwachting dat de aanschafprijs van de elektrische auto de komende jaren zal gaan dalen. Het aanbod zal juist enorm toenemen. Ook de keuze aan gebruikte elektrische auto’s is op dit moment nog erg bescheiden. Puur voor de particuliere klant lijkt een paar jaar wachten hier nog het devies.

5 JUNI 2021

GEBORGEN TRANEN Zoek jij een baan in de kinderopvang?

Een nieuw bemoedigingsboekje. Met Bijbelteksten rond de woorden ‘hoop, troost en liefde’. Aan te vragen via: www.bijbelvereniging.nl of bel naar 085-1041714

GRAT IS

Kibeo is een kinderopvangorganisaie met 140 vesigingen in Zuidwest-Nederland.

Onze missie steunen? Graag, onze dank. IBAN: NL66 INGB 0000 5398 98.

Wij zijn op zoek enthousiaste collega’s voor onze christelijke vesigingen: • Vesigingsmanager Goes | 24 uur • Pedagogisch medewerker Streekerk | 12 uur • Pedagogisch medewerker in Veenendaal | 16 - 30 uur Wij zijn alijd op zoek naar nieuwe collega’s, dus ook open sollicitaies zijn van harte welkom!

Heb jij hart voor onze jongeren?

Bekijk onze vacatures op

werkenbijkibeo.nl

Amersfoort Docent Omgangskunde Docent Verpleegkunde Invaldocent Omgangskunde Invaldocent Verpleegkunde

0.4 0.4 n.t.b. n.t.b.

te te

Rotterdam Docent Doktersassistent Invaldocent Gezondheidszorg

0.4 - 1.0 te n.t.b.

Kijk voor meer informatie op onze website: www.werkenbijhethoornbeeck.nl

Informatie over kerkdiensten, kerkelijke gemeenten en voorgangers Plaats

Voorganger

Plaats, postcode of kerkelijke gemeente

Christelijke hulpverlening met perspectief Stichting Schuilplaats helpt mensen die vastgelopen zijn op het gebied van:

relatie rouw opvoeding zelfvertrouwen echtscheiding burn-out depressie

www.stichtingschuilplaats.nl

Zoeken

RECEPT

Fris en zoet voor de zomer marielle@rd.nl lle ingrediënten waren in huis. En toen sloeg de twijfel toe. Had het recept voor foo yong hai al niet eens in de krant gestaan? Ja dus. In 2019. En hoewel ik het inmiddels soms op een iets andere manier maak, zou nóg een keer dit eiergerecht delen wel veel van het goede zijn.

Ineens was het er weer tijd voor: voor lichte bijgerechten. Voor frisse sla en rauwkost bij de avondmaaltijd. Wij aten deze salade bij de eerste barbecue van het jaar. Met zelfgemaakte platte broodjes van het rooster en een kipdijfiletspies. Plus een chipolataworstje en een minihamburger, vooral voor de kinderen. Want bij een barbecue hoort véél vlees vinden ze. Ik doe mijn best ze wat anders te leren, zoals regelmatige lezers zullen weten. Maar geroosterd vlees is nou eenmaal reusachtig aantrekkelijk, dat vind ik zelf ook.

Omschakelen naar een plan B dus. De laatste weken hebben we veel nectarines in huis. Gewoon omdat ze zo lekker zijn. Samen met aardbeien zijn ze mijn favoriete zomerfruit. Normaal gesproken dienen ze als tussendoortje of om een schaaltje yoghurt op te vrolijken. Maar voor de gelegenheid mogen ze door de salade.

De genoemde hoeveelheid is goed voor twee personen. Verdubbelen kan, maar voeg de dressing dan op gevoel toe, zodat de salade niet te nat wordt.

Nectarinesalade Ingrediënten (voor 2 personen) 75 g veldsla; 150 g (zoete) cherrytomaatjes; 3 rijpe nectarines; 2 bosuittjes; 30 g jonge (gras)kaas. Voor de dressing: 0,5 el balsamicoazijn, 1,5 el olijfolie, 1 el honing, mespuntje mosterd. Bereiding 1. Was de tomaatjes en snijd ze in kwarten. Was de nectarines (of schil ze, dat kan ook) en snijd ze in blokjes. Bewaar een paar mooie partjes als decoratie. 2. Was de bosuitjes en hak in dunne ringetjes. Snijd de kaas in miniblokjes. 3. Maak dan de dressing. Het werkt goed om hier een klein glazen (jam)potje met deksel voor te gebruiken, zeker als je dressing in grotere hoeveelheid wilt maken (op voorraad).

Giet alle ingrediënten in het potje. Draai het deksel er stevig op. Schud een paar keer goed. Er ontstaat dan een mooi mengsel. Geen potje? Even kloppen met een vork of kleine garde werkt ook.

5 JUNI 2021

4. Doe als laatste alle groente, nectarine en kaas in een schaal. Giet de dressing erover, schep voorzichtig om. Leg de achtergehouden partjes nectarine erop en serveer.

Laat je adviseren vanuit je bed. Vanaf nu be(d)geleiden we je ook graag online!

Stel hier uw droombed samen kortingen

één uniek slaapsysteem

met

geschikt voor iedereen!

oplopend tot

€800!

90 dagen aanpassingsgarantie meer dan 80.000 tevreden klanten

slaappunt.com/bedgeleider

rechtstreeks van producent naar consument

Maak gebruik van uw unieke kortingscode.

uitgebreide garanties en ijzersterke service

En ontvang een korting van minimaal €50,- oplopend tot €800,-!

> slaappunt.com

Joseph (6) droomt ervan om dokter te worden…

Want iedereen verdient slaap. Punt.

…maar zijn moeder heeft geen geld om school te betalen. In haar eentje draagt ze de zorg voor vier kinderen. Toch hoeft Joseph zijn droom niet op te geven.

Uw tweede thuis in Twente

Stichting Stéphanos helpt kinderen als Joseph met voedsel, kleding, medische zorg en (Bijbels) onderwijs. Ze horen over de Heere Jezus en krijgen een toekomst! Helpt u mee?

Voor

€15,- geeft u al 3 kinderbijbels!

r Of sponso s al d n ki n ee nog Joseph voor t n geen 70 ce per dag

Maak uw bijdrage over op NL74 RABO 0335 3074 50 t.n.v. Stichting Stéphanos of doneer online! www.stephanos.nl/ikhelp

www.stephanos.nl

✔ ✔ ✔

! "

Diverse bungalows & landhuizen Overdekt zwembad Kleinschalig & gemoedelijk

✔ ✔ ✔ ✔

Gezellige horeca Rust & ruimte Nabij unieke natuurgebieden Zondagsrust

0546 – 57 98 65 www.bungalowparkhogehexel.nl

Vliegensvlug klaar met school Arien van Ginkel

De gemiddelde vwo-eindexamenkandidaat is 18 jaar oud. Johan Bakker is een van de weinige –zo niet de enige– 14-jarigen. De vroege leerling sloeg drie klassen over. Donderdag verwacht hij de vlag uit te steken.

werd ik op middelbareschoolniveau uitgedaagd en hoefde ik me niet te vervelen.” Eenmaal in de eerste klas gaat de vwo-opleiding aan het Emelwerda College in Emmeloord „van een leien dakje”, zegt Johan. „Ik haalde af en toe een acht voor een van de talen, maar verder scoorde ik enkel negens en tienen.” Zijn ouders willen dat hun zoon voldoende uitdaging blijt houden en vragen de school of Johan zijn opleiding kan versnellen. En zo zit Johan na de voorjaarsvakantie plots in klas 2. „Om de uitdaging nog wat groter te maken, nam ik er meteen een pluspakket bij. Zo rekende ik aan de baan van een raket.” Het volgende leerjaar vraagt Johan opnieuw of hij mag versnellen. Want ook in de derde klas mist hij uitdaging. „Voor een toets had de hele

n groep 1 bleek Johan al anders dan zijn klasgenoten. De meeste kleuters puzzelden met twaalf of achttien stukjes. Johan maakte puzzels van 100 of 150 stukjes. „Dat was het eerste teken dat ik wat slimmer was dan de rest”, blikt die inwoner van Ruinerwold terug. In groep 4 leest de jongen boeken uit groep 8. En begint hij zich te vervelen. Als hij een jaar later in de combinatiegroep 5/6 terechtkomt, scoort hij voor de Cito-toets voldoende punten voor een overgang naar groep 6. „Ik hield dus dezelfde klasgenoten, maar deed ander werk. Zo ging ik vrij geruisloos over naar een volgende klas. Dat was ijn.” In groep 8 maakt Johan alvast één dag per week kennis met de middelbare school. „Zo

5 JUNI 2021

klas een onvoldoende, behalve ik. Ik haalde een 9,9. Eén persoon wilde herkansen. Dat was ik, want ik wilde een 10.” Toch aarzelt het docentenkorps of het Johan opnieuw een klas moet laten overslaan. „Niet iedereen dacht dat ik het zou aankunnen.” De afdelingsleider besluit uiteindelijk dat Johan opnieuw mag versnellen, deze keer op eigen risico. Zijn ouders moeten een contract tekenen waarin ze beloven het de school niet aan te rekenen als deze beslissing verkeerd uitpakt. Johan weet zeker dat ook een derde schooljaar overslaan moet lukken. „En waarom zou ik een jaar langer over mijn opleiding doen als het ook korter kan?” Plots, in klas vier, moet Johan voor het eerst echt aan de bak. „Ik stond voor sommige vakken een zes. Dat vond ik lastig. Het was leerzaam om niet altijd negens en tienen te halen. Als christen vind ik het belangrijk om mijn gekregen talenten goed in te zetten. Soms moet je hard werken om iets te bereiken. ”

mer van en mijn ouders wilden vooral niet dat ik met de uitslag zou gaan pronken. Terecht, denk ik. De klasgenoten die wel pronken met hun IQ , waren niet degenen met de meeste vrienden. Ze waren irritant, maakten drukte in de klas en waren niet geliefd.” Johan kon niet met al zijn medescholieren overweg. „Ik ben niet zo goed in samenwerken met mensen die niet zo zijn als ik. Soms gebeurde het dat klasgenoten met mij aan een project wilden werken omdat ze dachten dan een 8 of 9 te kunnen krijgen. Terwijl ze daar dan niet hard voor wilden werken. Daar kan ik niet zo goed tegen.” Wiskunde Donderdag verwacht Johan te horen dat hij is geslaagd. De examenperiode was „niet zo’n stressvolle tijd”, ervoer de Drentse scholier. Alleen voor de examens wiskunde B, scheikunde,

Broertje In klas 4 is Johan 12 jaar oud. Zijn klasgenoten zijn gemiddeld vier jaar ouder. „Ik was hun kleine broertje. Mijn klasgenoten beschermden me en zorgden voor me. Als één klasgenoot irritant tegen mij deed, stonden tien anderen op om hem te vragen waarom die persoon onaardig tegen mij was. „Het is wel onze kleine Johan, hè”, vertelden ze mijn uitdager dan. Dan hield hij wel op.” Johan ontwikkelde naar eigen zeggen een goede band met de meeste, veel oudere klasgenoten. Op intellectueel gebied kan hij zich met hen meten. „Maar het werden natuurlijk nooit mijn vrienden. Zij zijn nu al bijna aan het eind van de puberteit, ik moet nog zo’n beetje beginnen. En zij kunnen soms al autorijden, ik mag nog niet eens een scooter besturen en ben nog leerplichtig.” Zijn vrienden zijn daarom vooral de jongeren waarmee hij tot en met groep 5 mee op de basisschool zat. „Dat zijn mijn leetijdsgenoten en met hen heb ik het langst in de klas gezeten”, legt Johan uit. „Zolang we niet over schoolzaken praten, vinden we goed aansluiting bij elkaar. Als we over school gaan praten wordt het een beetje gek. Dan praten zij over welk vakkenpakket ze kiezen, terwijl ik naar de universiteit ga.”

„Op een dag hoop ik de evolutietheorie onderuit te kunnen schoffelen” natuurkunde en biologie leerde hij meer dan een dag van tevoren. „Het was zeker geen straf om de examens te maken”, vindt Johan. „Als je drie uur voor een examen moet blokken, zit je er lekker in. En tussendoor kreeg ik een heerlijk kopje koie.” Voor Latijn haalt Johan wellicht een zes. Voor de meeste andere vakken een acht, verwacht hij. „Voor wiskunde en natuurkunde hoop ik gemiddeld een 8,5 te halen, want dan kan ik meteen op de Technische Universiteit Delt een dubbele bachelor volgen: technische wis- en natuurkunde. „Het lijkt me interessant om me bezig te houden met het ontwikkelen van sotware voor computerchips.” En er is nog iets waar Johan van droomt. „Ik geloof niet in de evolutietheorie. Ik zou het wel gaaf vinden als ik, in samenwerking met andere christelijke wetenschappers, bewijs zou kunnen vinden om die theorie onderuit te schofelen. Ik ben al best goed ingelezen in dit onderwerp. Nu moet ik nog leren om goed samen te werken. Want je hebt anderen nodig om zoiets voor elkaar te krijgen. Alleen ga je wel snel, maar samen kom je verder.”

Pronken Een oiciële IQ-test heet Johan nooit gedaan. „Weleens een onoiciële, maar die ging maar tot 150. Ik denk dat ik wel hoger scoor. Mijn ouders hebben nooit gewild dat ik zo’n intelligentietest zou doen. Je hebt er niks aan, wordt er niet slim-

5 JUNI 2021

beeld RD, Anton Dommerholt

5 JUNI 2021

In actie voor Wereldmilieudag Machteld Meerkerk

Het is vandaag Wereldmilieudag. Op deze dag zetten verschillende grote organisaties over de hele wereld zich in voor het milieu. Maar bezig zijn met het milieu is niet alleen iets voor volwassenen! Ook kinderen kunnen thuis aan de slag.

Afval Lege lesjes, pakjes en boterhamzakjes: die gooi je natuurlijk niet op straat maar gewoon thuis in de prullenbak. Of ga een stapje verder en gooi het niet zomaar in de prullenbak, maar kijk eerst even of je het afval kunt scheiden en of het misschien bij het plastic afval of in de papiercontainer kan. Nog beter is het natuurlijk om ervoor te zorgen dat je dit afval niet hebt: gebruik een herbruikbare les en een broodtrommel. Zie je afval van anderen op straat of in de berm liggen? Dan is het geweldig als je dit opruimt. Bij veel gemeenten kun je hiervoor prikstokken krijgen.

Eten Met wat je eet, maak je ook keuzes voor het milieu. Dus wellicht kun je je ouders op ideeën brengen. Veel vlees eten is niet goed voor het milieu, je kunt beter voor veel groente en fruit kiezen. Maar pas op, want vooral ’s winters is er in de supermarkt veel te koop wat uit een verwarmde kas komt, of uit een ander land. En dat is niet goed voor het milieu. Daarom is het advies altijd om groenten te kopen die bij het seizoen passen. Het is erg leuk om zelf wat te verbouwen, in potten of in een klein moestuintje. Dan weet je ook wanneer het aardbeientijd is.

Fietsen Hoe ga jij het liefst naar school? Lekker met de auto? Dat is niet heel milieubewust als het ook anders kan. Pak de iets, de skates of de step in dat geval maar wat vaker uit de schuur. Misschien moet je wat vroeger weg, maar het levert heel wat op. Als de auto kan blijven staan, gaan er geen uitlaatgassen de lucht in. Behalve voor het milieu is het ook goed voor je gezondheid: lekker bewegen in de buitenlucht. En het bespaart ook nog eens geld, want op korte ritjes slurpt een auto benzine.

5 JUNI 2021

beeld Daan van Oostenbrugge

Lekker kleuren!

5 JUNI 2021

Volwassen Educatie Wil je je laten omscholen tot verzorgende-IG/Verpleegkundige of overweeg je al langer om het onderwijs in te gaan? Dan zijn onderstaande opleidingen wellicht wat voor jou!

Gezondheidszorg

Welzijn

Jij hebt oog en hart voor je medemens!

Jij bent zorgzaam en sociaal, bij jou is iedereen van waarde!

•

Verzorgende-IG maatwerk 2-jarig traject BBL | 2 jaar | Niveau 3

•

Verzorgende-IG maatwerk 1-jarig traject (let op: instroomeisen) BBL | 1 jaar | Niveau 3

•

Verzorgende-IG Cura Zorgtalent (alleen instroom in leerjaar 2 en 3 mogelijk) BBL | 3 jaar | Niveau 3

•

Mbo-Verpleegkundige BBL | 2 jaar | Niveau 4

Onderwijsassistent (maatwerk-volwassenvariant) BBL | 2 jaar | Niveau 4

Andere scholingswensen? Neem contact op met onze locatie bij jou in de buurt!

Kijk voor meer informatie op onze website: www.hoornbeeck.nl/opleidingen

ZORG & WELZIJN

Stap nu over naar welzijn of de zorg!

PUZZELS

Cryptogram

Horizontaal 1 Zonder geel gekkengetal is hij gebroken (7); 5 De bron voor een muziekinstrument leidt de bomen (7); 9 De oneerlijke handelaar windt er doekjes om (13); 11 Een geschikt kapsel aangemeten (7); 12 Samen met Babbel zoekt hij iets om te eten (7); 14 Bestaanszin (11); 16 Dier in veilige haven (3); 18 De gieter rolt tot de stoepsteen (13); 19 Hij is als welgestelde tussenbeide gekomen (9); 20 Die vullingen zijn schijnvertoningen (6); 21 ”Baron” of ”Graaf” als naam van het boek (5).

Verticaal 2 Uitvoerende macht? (13); 3 Op dit moment staat het in Brabant (6); 4 De nabootsing van het koloriet van het schilderstuk (18); 6 Neerslachtig omdat hij blut is (4); 7 Die garnaal heeft de vorm van een knieviool (5); 8 Die muggenzifter is ook nog eens een gierigaard (9); 10 Leven op de kosten van een ander en hem desondanks zwart maken (5); 13 In het koopmansboek is de nota voor de vrouw reeds gezet (9); 15 De benzine kost meer dan dat (4);

grote champagnefles

koude lekkernij

zonder geluid

berichtje per telefoon

17 Eisen dat men de sterke begeerte beheerst (9). Oplossing vorige puzzel Horizontaal: 1 verzuim; 7 vlinderslag; 9 lokartikelen; 11 dwarsstraat; 14

kwaal van de luchtwegen

maangestalte

in afschrift aan (afk.)

floppydisk

ongenietbaar rivier in Limburg erfdeel

helicopter (afk.)

schoon (Eng.)

Zweedse puzzel Prijspuzzel Onder de inzenders van de goede oplossing wordt een prijs weggegeven. Stuur uw oplossing voor 10 juni bij voorkeur per mail naar puzzel@rd.nl of anders per briefkaart naar Reformatorisch Dagblad, Postbus 670, 7300 AR Apeldoorn.

beroep

snel vliegtuig

gesprek; 15 schel; 17 gene; 18 plateau; 19 generatie; 21 ligament; 22 ogen; 23 ezel. Verticaal: 2 eindterm; 3 zwenk; 4 insult; 5 plaatsbespreking; 6 Zaan; 8 doorspreken; 10 tweede; 12 accrediteren; 13 reçu; 16 karavaan; 20 stoel.

7 gang

lichtkrans ter beschikkingstelling (afk.)

fulltime eenheid (afk.)

niet lekker

De oplossing van vorige week is: zeearend. De prijs gaat naar Diny de Kam-Schippers uit Halsteren.

begrafenis

2 gewaad

De prijs voor deze week is het boek ”Een beker koud water”, door Christine Farenhorst (uitg. De Banier).

pakket

1 kunst (Lat.)

oplossing:

honingdrank

5 JUNI 2021

COLOFON

RDMagazine is een wekelijkse uitgave bij het Reformatorisch Dagblad. Directie Ir. C. Heutink Hoofdredacteur Dr. ir. S. M. de Bruijn

HET LAATSTE WOORD

Chef Mariska Dijkstra, Clasina van den Heuvel Redactie Aline de Bruin, Miranda van

Recht (2)

de Bruinhorst, Enny de Bruijn, Janette Hertog, Chris Klaasse, Jaco van der Knijff, Rudy Ligtenberg, Mariëlle

„Immers is er een God, Die op de aarde richt.”

Oussoren, Roosmarijn Reijnoudt Ontwerp Corné van der Horst Vormgeving André Kikkert, Hans Kraayeveld

Psalm 58:12

Redactie

God doet recht. Dat is een centraal thema in de

RDMagazine

Bijbel. Bij alle ellende en in alle onrecht klampt de

Postbus 613

gelovige zich vast aan de rechtvaardige God. God ziet

7300 AP Apeldoorn 055-5390222

het onrecht. Waar dan ook gedaan en door wie dan

rdmagazine@rd.nl

ook uitgevoerd. Onrecht blijt niet onbestrat. Daar gebruikt David

Abonneeservice Postbus 613

in Psalm 58 scherpe woorden voor. Bijvoorbeeld als

7300 AP Apeldoorn

het in vers 11 gaat over het wassen van de voeten in

055-5390498

het bloed van de goddeloze. Niet de handen wassen

abonneeservice@erdee.nl

in onschuld, maar de voeten wassen in het bloed van de schuldenaar.

Adverteren 055-5390499 advertentie@erdee.nl Tips voor de inhoud van RDMagazine? rdmagazine@rd.nl WhatsApp 06-43020391 EMG legt van abonnees gegevens vast voor de uitvoering van een overeenkomst en om hen te informeren over producten en diensten. Voor meer informatie over het privacybeleid en de algemene voorwaarden van EMG, zie erdeeservice.nl.

5 JUNI 2021

#ONTWIKKELEN KOM WERKEN BIJ DB! Om de hoogste klanttevredenheid te bereiken is het cruciaal dat onze medewerkers goed opgeleid zijn in hun vak. Daarom bieden wij onze medewerkers opleidingen en cursussen via ons opleidingcentrum, het DB Vakcollege. Wij noemen dat ‘samen groeien naar ’n 9+’.

MEER WETEN? Kijk voor meer informatie op werkenbijdbkeukengroep.nl

9,7

HAARLEM NUNSPEET

ANOVI

TIC RIJSSEN

UTRECHT

BERKEL EN RODENRIJS

Ruim 2160 beoordelingen Qasa.nl | mei 2021 KESTEREN

SINT-ANNALAND

GOES

dbkeukengroep.nl/beloftes

RDM Zorg 2021

Articles inside

Kits

Het gesprek

Gezond

Recept

Consument

Boeken | interview

Jongeren

Cultuur | taal

Column