RDM 12-2-2022

REFORMATORISCH DAGBLAD ZATERDAG 12 FEBRUARI 2022

Dwarsligger Bram Bakker: „Ik was de jongen die wel bij de ggz hoorde, maar er ook voortdurend tegenaan schopte”

IMAGOPROBLEEM

NATUUR

REFOFACEBOOK

Met de hand een brief

Prijswinnend boek vertelt

Joachim (17) maakte Kwebler,

schrijven is voor steeds meer

over speurwerk in het schone

een socialemediaplatform

mensen een grote opgave

boek van de Schepper

voor christenen

16

28 16 WORSHIP

De invloed van lichte muziek op de traditionele kerken is niet van vandaag of gisteren

28

EN VERDER

04

Goed nieuws

06

Het gesprek

15

Column

26

Schoonheid

34

Boeken | recensie

37

Cultuur | column

38

Cultuur | recensie

41

Gezond

42

Autotest

45

Recept

46

Puntuit

49

Puzzels

51

Het laatste woord

SCHILDERKUNST

beeld voorpagina: Eran Oppenheimer

De bosstillevens van Withoos herinneren aan de kortstondigheid van het leven

48 VALENTIJN

Rhodé (10): „Als iemand verliefd op je is, schaamt hij zich niet voor jou”

2

12 FEBRUARI 2022

48

VOORWOORD

Muziek Het was donker, het kampvuur knetterde, we zaten er gehuld in dekens en fleecevesten omheen, en iemand had een gitaar bij zich. Het was zomer en een christelijke reisorganisatie nam een groep reformatorische jongeren mee. We zongen een lied dat ik nog niet kende: „Als een hert dat verlangt naar water, zo verlangt mijn ziel naar U.” Dat was een aanbiddingslied, realiseer ik me na het lezen van het artikel ”De roep om meer aanbidding” (pagina 16). Ik kende deze psalm: „Als een hert gejaagd, o Heere, dat verse water begeert, alzo dorst mijn ziel ook zere, naar U, mijn God hooggeeerd”, en natuurlijk deze versie: „’t Hijgend hert, der jacht ontkomen...”

Later kwam ik deze tegen: „Evenals een moede hinde naar het klare water smacht, schreeuwt mijn ziel om God te vinden, Die ik ademloos verwacht.”

Je hebt mensen die heel veel van muziek weten, en je hebt er die een tikje amuzikaal zijn, en ik vrees dat ik tot de laatste groep behoor. Wat ik ging doen met liederen, is ze helemaal opschrijven. Liefst met vulpen op licht geschept papier zonder lijntjes. Daarom vond ik het mooi om op pagina 27 te lezen dat ”schrijven met de hand” in 2019 werd toegevoegd aan de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland. Dat snap ik wel: terwijl je iets letter voor letter overschrijft, kunnen woorden in alle stilte landen. Voorgoed gegrift, ergens.

Clasina van den Heuvel clasina@rd.nl

3

12 FEBRUARI 2022

GOED NIEUWS

Fietseffect Voor het plezier én de gezondheid pakken tachtigers Wim en Alie Vermeer uit Kootwijkerbroek wekelijks de fiets voor een ronde door de natuur.

Op je tachtigste nog het afweersysteem van een twintiger, dat klinkt toch te mooi om waar te zijn. Maar het kan. Het effect van bewegen op oudere leeftijd is nog groter dan gedacht, schrijven onderzoekers deze week in het wetenschappelijke tijdschrift Aging Cell. Een van de auteurs van het artikel schrijft: „Als bewegen een pil was, dan zou iedereen hem nemen.”

Dus fietsen maar, dit voorjaar. beeld RD, Anton Dommerholt

4

12 FEBRUARI 2022

5

12 FEBRUARI 2022

6

12 FEBRUARI 2022

HET GESPREK

Hofnar in de psychiatrie Huib de Vries

beeld Eran Oppenheimer

Voor het brede publiek was Bram Bakker jarenlang de bekendste psychiater van Nederland. Begeerd door de media, bekritiseerd door collega’s.

In september hing hij de harp aan de wilgen. Hij wil geen psychiater meer zijn. „Zo nu en dan heb ik verdriet, er zijn ook momenten van geluk, wat overheerst is tevredenheid.”

7

12 FEBRUARI 2022

„Een sterke beroepsgroep verdraagt mensen die af en toe een dissonant geluid produceren. Binnen de advocatuur was Bram Moszkowicz zo iemand” Bram Bakker, tot voor kort psychiater

Hij heeft een kamer gehuurd in het monumentale Huis Leyduin op het gelijknamige landgoed bij Vogelenzang, een duindorp in Noord-Holland.

Daar ontvangt Bram Bakker nu zijn cliënten, gasten en de mensen die hij spreekt voor de podcasts van de door hem opgerichte Balanskliniek, een platform van therapeuten. Het vertrek ademt door de inrichting rust en sereniteit.

Om die sfeer nog wat te versterken, steekt de gewezen psychiater –spijkerbroek, sportief shirt en stoppelbaard– een paar kaarsjes aan.

Op de tafel ligt zijn jongste boek: ”Gevoelsarm. Een psychiater verlaat zijn vak”. Nonchalant zakt de auteur onderuit in een stoel. „Heerlijk stil hier, hè. Voor mij de ideale omgeving.”

Wat bracht u ertoe uw eigen vakgebied zo te bekritiseren, in boeken en via de media? „Ik heb mezelf vaak vergeleken met een hofnar.

Die had vroeger aan het hof de functie van kritische tegenstem. Kreeg hij een te grote mond, dan werd zijn kop eraf gehakt, waardoor er niemand meer was die de koning tegensprak. Na verloop van tijd zeiden de mensen rond de vorst: Misschien moet er toch weer een hofnar komen. Een sterke beroepsgroep verdraagt mensen die af en toe een dissonant geluid produceren. Binnen de advocatuur was Bram Moszkowicz zo iemand.”

Die werd vanwege onbetamelijk gedrag uit de beroepsgroep gezet. „Dat geldt voor míj niet. Ik heb in 2005 een waarschuwing gehad van het Medisch Tuchtcollege, maar ik ben nooit geschorst, ik heb niet aan patienten gezeten, ik heb de belasting niet opgelicht.

Mijn afscheid van de psychiatrie is volkomen vrijwillig.”

Wat gaf de doorslag in het besluit uw registratie als psychiater niet te verlengen? „Ik wilde de bocht maken van verzet tegen allerlei misstanden –bureaucratie, doorgeslagen procedures en protocollen, de macht van verzekeraars, de noodzaak patiënten een etiket op te plakken om de hulp gefinancierd te krijgen– naar een positieve insteek. Achteraf gezien heb ik me te lang gefixeerd op de rol van criticaster van de geestelijke gezondheidszorg. De jongen die er wel bij hoort, maar er tegelijkertijd voortdurend tegenaan schopt.”

Wat deed de uitspraak van het tuchtcollege destijds met u? „Die hakte er behoorlijk in. Ik heb er ook van geleerd. Mijn patiënten bood ik te veel toegang tot mijn privénetwerk. Dat heeft tot een vervelende affaire geleid, maar ik ben blijven pleiten voor

8

12 FEBRUARI 2022

beeld Eran Oppenheimer

9

12 FEBRUARI 2022

„Als ik een podium van de media krijg aangeboden, maak ik daarvan gebruik.

Natuurlijk speelt daarin ijdelheid mee”

een persoonlijke benadering. Mensen worden ook in de psychiatrie te veel als een nummer behandeld.”

als vriend, niet als psychiater. Ik realiseerde me te weinig dat mensen me ook dan in de eerste plaats als ggz-specialist blijven zien.”

De kritiek op uw vakgebied droeg u met verve uit. Geniet u van de mediabekendheid? „Het is niet zo dat ik op elk verzoek inga. Ik kom als ik iets kan vertellen over mijn vak en mijn werk, niet als het alleen om mijn persoon gaat.

Toen ik afgelopen najaar stopte als psychiater, wist ik niet of ik nog zou worden benaderd door de media. Veel oud-collega’s zullen zich er ongetwijfeld aan storen dat mijn vrienden Van der Gijp en Derksen me hebben gevraagd voor hun praatprogramma ”VI Vandaag”, maar als ik zo’n podium krijg aangeboden, maak ik daarvan gebruik. Natuurlijk speelt daarin ijdelheid mee.

Zeker bij mijn entree in de wereld van de media vond ik de belangstelling prachtig. Ineens zat ik met ministers en beroemde voetballers in programma’s die ik voorheen alleen als luisteraar of kijker kende.”

U hebt naar eigen zeggen een overdreven behoefte om aardig gevonden te worden. Hoe verhoudt dat zich tot de rol van criticaster? „De wens om aardig te worden gevonden, zit in de sfeer van het persoonlijke contact. Ik hoop dat jij na je vertrek denkt: het is toch best een aardige kerel, die Bram. Mijn kritiek betrof altijd de inhoud van het vak, niet de mensen die er werken.”

Wat bracht u tot het schrijven van ”Gevoelloos”? „Toen ik besloot mijn registratie als psychiater te laten verlopen, ben ik op Facebook persoonlijke overwegingen gaan delen. Daar kwam een enorme respons op. Zo ontstond het idee er een boek van te maken. Het schrijven van die stukjes was een vorm van verwerking en een laatste zondigen tegen het beroepskader, door mezelf in te brengen als gemankeerd mens. Wij psychiaters behoren dat niet te doen. Jij komt bij mij in behandeling, wie ík ben doet er niet toe. Dat noemen we dan professionele distantie.

In mijn boek wijs ik erop dat nooit is bewezen dat die houding beter werkt dan een persoonlijke benadering. Wanneer jij bij mij aanklopt vanwege relatieproblemen, lijkt het me niet verkeerd als ik zeg dat ik uit ervaring weet waarover je praat. Mensen met een springerig brein vertel ik dat ik net zo’n hoofd heb. Ik ben een niet gediagnostiseerde ADHD’er die het tot nu toe redt zonder Ritalin. Dat zeg ik niet om hulpzoekers te overtuigen van de juistheid van mijn keuzes, maar om verbinding te krijgen. Dat komt de kwaliteit en de effectiviteit van de zorg volgens mij ten goede.”

Kwam de ergernis van collega’s deels voort uit jaloezie? „Ik vermoed van wel. Een deel zou zelf ook wel op tv willen, maar wordt niet gevraagd. Of niet meer. Vrienden in de media vertellen me dat hoogleraren en boegbeelden van beroepsverenigingen in het voorgesprek voor een uitzending interessante dingen vertellen, maar tijdens de opname niet verder komen dan wijzen op de noodzaak van vervolgonderzoek, omdat ze nog niet precies weten hoe het zit. Deze schreeuwlelijk geeft in rond Nederlands zijn mening.

Dat roept ergernis op. We willen sommige ware dingen niet horen, dat geldt ook voor psychiaters. Waarbij je me niet hoort zeggen dat ik geen fouten maak.”

Uw publieke uitlatingen over de mogelijke oorzaak van de suïcide van schrijver Joost Zwagerman leverde een golf van kritiek op. „Die zelfmoord van Joost is een groot pijnpunt in mijn leven. Hij was een van mijn beste vrienden.

Alles wat ik er in het openbaar over zei, deed ik

Critici zeggen: In zijn nieuwe boek loopt hij weer met zichzelf te koop. „Prima. We kennen marktwerking in dit land.

Mensen die er geen zin in hebben, hoeven het niet te kopen.”

10

12 FEBRUARI 2022

Bram Bakker Bram Bakker (Zwolle, 1963) studeerde geneeskunde en volgde aansluitend de opleiding tot psychiater. In 2000 promoveerde hij op een dissertatie over angst- en paniekstoornissen. Van 2000 tot 2006 was hij werkzaam in het Sint Lucas Andreas Ziekenhuis in Amsterdam en het landelijk centrum eetstoornissen Ursula in Leiden. Daarna richtte hij zich op mental coaching en was hij verbonden aan verschillende instellingen. Bij het brede publiek werd hij bekend door zijn bestseller ”Te gek om los te lopen” (2003) en optredens in de media.

Afgelopen jaar besloot hij zijn registratie als psychiater niet te verlengen. Hij gaat door als basisarts en therapeut binnen de door hem opgerichte Balanskliniek. Bakker heeft drie kinderen uit twee gestrande huwelijken.

De Volkskrant typeerde u als ”cowboy in de psychiatrie”. Vindt u dat een erenaam of een scheldnaam? „Ik was bevriend met Ria van der Heijden, oprichtster van de vereniging voor familieleden van patiënten met schizofrenie. Zij deed me ooit de troostrijke quote cadeau: „De dwarsliggers houden de rails bij elkaar.” Het maakt mij niet uit hoe mensen me noemen. Het gaat om de betekenis van de afwijkende stem. Als we allemaal hetzelfde doen en zeggen, komen we niet verder.

Zeker in zo’n moeilijk vak als psychiatrie moet je de grenzen verkennen om te ontdekken of een ander soort behandeling dan de aanbevolen therapie mogelijk wel resultaat heeft. Dat vereist de bereidheid om soms over grenzen heen te gaan. De cultuur binnen de beroepsgroep is om ver voor het hek al te stoppen.

Persoonlijk denk ik dat sommige mensen pas op de grens van het vakgebied te helpen zijn.

Denk aan patiënten die al zijn afgestempeld in de Levenseindekliniek. Zolang de euthanasie niet is uitgevoerd, wil ik ze helpen, want ik ben voor het leven. Vaak zag ik dat mensen die meenden echt niet verder te kunnen, toch van gedachten veranderden door een positieve bocht in hun leven. Het verloop van uitgezaaide kanker kun je redelijk goed voorspellen, maar hoe wil je objectief vaststellen dat psychische

problematiek hopeloos is geworden?”

Wie zijn voor u voorbeelden in het vak? „Mijn grote held was de psychiater en psychotherapeut Jan Foudraine, auteur van de in 1971 gepubliceerde bestseller ”Wie is van hout…”. Onlangs heb ik in dit vertrek een podcast opgenomen met zijn weduwe. Ik voelde me ook verwant met de dwarse psychiater Frank van Ree. Met deze mensen deel ik de visie ten aanzien van het vak, een bepaald temperament, een zekere ijdelheid en het vermogen om aardig te praten en iets op papier te zetten. Je kunt zeggen: Wat moeten we met die ijdeltuiten met hun grote mond? Je kunt ook de vraag stellen of ze misschien een punt hebben.

De grootste van ons allemaal was de ouwe heer Sigmund Freud. Die heeft veel verkeerd gedaan, maar was wel bij uitstek een pionier. Als iedereen rechtsaf gaat, heb je iemand nodig die zegt: „Is linksaf toch ook niet een optie?” Voor een deel meet je jezelf die rol aan, voor een deel krijg je die.”

In ”Gevoelsarm” presenteert u uzelf als complex en getraumatiseerd. Kun je dan wel een goede psychiater zijn? „Dat blijkt. Ik heb al die jaren heel behoorlijk gefunctioneerd, al zeg ik het zelf.”

11

12 FEBRUARI 2022

beeld Eran Oppenheimer

„Niet voor niets kenden we in de opleiding tot psychiater de leertherapie, om eigen gekkigheid te ontdekken”

12

12 FEBRUARI 2022

Frank van Ree beweerde dat je een beetje gek móét zijn om dit vak goed te kunnen uitoefenen. „Daar zit iets in. Zelf ben ik bij de keuze voor de psychiatrie vooral geïnspireerd door de opvatting van Foudraine dat niet de mensen gek zijn, maar de wereld gek is. Als je probeert te begrijpen hoe patiënten de wereld beleven, snap je hun klachten. Dan ben je weer bij Van Ree. Wanneer je heel rationeel en rechtuit denkt, kom je in dit vak niet ver. Niet voor niets kenden we in de opleiding tot psychiater de leertherapie, om eigen gekkigheid te ontdekken.”

Wist u vóór het schrijven van uw laatste boek al dat u een getraumatiseerd mens bent? „Ten diepste wel, maar ik verdrong het. Totdat ik vorig jaar zomer met mijn vriendin door Kampen reed, waar ik in mijn jeugd heb gewoond, en ineens begon te huilen. Wat ik er lang onder had gehouden, was er ineens weer ten volle.”

U wijt het trauma aan de opvoeding door uw ouders. Wat deden ze verkeerd? „Verkeerd is een ongelukkig woord. Ik bied ze graag erkenning voor alles wat ze me wél hebben gegeven. Het probleem was dat het bieden van emotionele warmte aan jongetjes in die tijd niet zo goed lukte. Dat had die generatie niet meegekregen. Ik heb daar mooie gesprekken over met de moeder van Joost Zwagerman. Omdat zij niet mijn eigen moeder is, kunnen we het heel gemakkelijk over haar moederschap van destijds hebben. En leg ik uit waarom Joost en ik het zo moeilijk vonden om over onze gevoelens te praten. Mijn vader en moeder hadden helemaal niet in de gaten dat ik me zo eenzaam voelde.”

U deed het zelf als vader beter? „Ik heb weer andere fouten gemaakt. Mijn twee zoons zijn behoorlijk kritisch over mijn vaderschap. In een van mijn podcasts komt de oudste aan het woord. Dat is denk ik een verschil met de vorige generatie. Mijn ouders begrijpen niet dat ik in de basis enorm veel van hen houd, maar terugkijkend bepaalde dingen moeilijk heb

gevonden. Ze voelen zich aangevallen. Ik probeer mijn rol als vader bij mijn kinderen in te brengen als discussiepunt. Wanneer ze dingen zeggen die confronterend zijn, moet ik ze niet gaan ontkennen.”

Iemand zei ooit: „Het beste wat je je kinderen kunt geven, is trouw blijven aan hun moeder.” „Dat deel ik als streven, maar de realiteit is helaas soms anders. Dan is de vervolgopgave in goed contact met die moeder te blijven, omwille van de kinderen. Een scheiding is per definitie schadelijk, ieder die dat ontkent liegt. Maar maken ouders elkaar diep ongelukkig, dan ontstaat er ook schade door bij elkaar te blijven.”

Hebt u het spaak lopen van twee huwelijken als falen ervaren? „Natuurlijk! Zeker de tweede keer. De relatie met de moeder van mijn oudste zoon was van meet af aan ingewikkeld. Ze had al een kind, was zes jaar ouder dan ik en wilde zo snel mogelijk een kind van ons samen. Achteraf bezien was ik daar nog niet aan toe. Met de moeder van de jongste twee kinderen heb ik het lang goed gehad, maar we raakten elkaar helaas kwijt.”

Hoe voelt het om nu te leven zonder het label van psychiater met bijbehorende status? „Vooraf vond ik de stap eng. Nu hij is gemaakt, ervaar ik opluchting. Ik zou jokken als ik zeg dat ik de hele dag gelukkig ben, dat is niemand. Geluk is een kortstondig moment dat je toevalt. Ik voel me wel rustiger, evenwichtiger en met meer focus dan toen ik nog psychiater was. In de achterliggende tijd zijn vijf vrienden van me overleden. Ik bén er nog. Daar ben ik dankbaar voor. Zo nu en dan heb ik verdriet, er zijn ook momenten van geluk, wat overheerst is tevredenheid. Bij het vorderen van de leeftijd slaag je er steeds beter in om de dingen die je niets brengen te beperken en dingen waar je blij van wordt een grotere plaats te geven. Wat dat betreft ben ik heel enthousiast over het ouder worden.” > rd.nl/hetgesprek

13

12 FEBRUARI 2022

‘Het is mooi om bij mensen wat verlichting te brengen’ – Nel van Helden

Ambassadeur van het leven

Iemand om een potje Rummikub mee te spelen, die helpt bij de maaltijd of die op bezoek wil bij een oudere met dementie. Dit soort hulpvragen komen bij contactpersoon Nel van Helden (72) binnen. Zij zoekt er geschikte vrijwilligers voor. ‘Het is waardevol werk dat mij mooie contacten oplevert!’

Nel had behoefte aan contacten toen ze 23 jaar geleden verhuisde naar de Bommelerwaard, een voor haar onbekende omgeving.

Daarom meldde ze zich aan als NPV-vrijwilliger. ‘Ik bezocht een oudere vrouw en op de fiets maakte ze mij wegwijs in de streek’, glimlacht Nel. Inmiddels is Nel contactpersoon.

‘Er is een coördinator voor de Bommelerwaard en de dorpen die daarbij horen, hebben hun eigen contactpersoon. Ik ben dat voor Aalst’, legt Nel uit.

‘Hulpvragen komen bij mij

binnen, zoals een luisterend oor, meegaan naar het ziekenhuis of bij iemand koffiedrinken. Ik zoek daarvoor een vrijwilliger, rekening houdend met persoonlijke omstandigheden, zoals leeftijd en gezinssituatie. Daarnaast onderhoud ik contacten met de vrijwilligersgroep. Regelmatig vraag ik bij hen na of het goed gaat en of ze nog langer vrijwilliger willen zijn.’

Nel vindt het werk heel verrijkend.

‘Ik leer veel van de mensen die ik ontmoet. Daarnaast ervaar

ik een band met de andere contactpersonen. Het is mooi om bij mensen wat verlichting te brengen, bijvoorbeeld in de zorg voor een geliefde met dementie.

Zelf krijg ik zoveel van de Heere God, dat ik vanuit Zijn gebod en dankbaarheid me graag inzet voor mijn naaste’, vertelt ze. ‘Ik vind het vaak verrassend om te horen hoe blij hulpvragers zijn. Zo had een vrouw hulp nodig voor het klaarmaken van haar brood. De familie deed dat elke dag, maar om die te ontlasten, werd de NPV ingeschakeld. De vrouw zag er tegenop om vreemde mensen over de vloer te krijgen. Drie vrijwilligers gingen er om de beurt naar toe. Na zes weken vroeg ik hoe het beviel en ze bleek er enorm van te genieten!’

u

w

Bent u enthousiast geworden door deze mooie verhalen? Wilt u ook graag iets voor een ander doen? Een bezoekje brengen, een boodschap doen, samen een

npvzorg.nl

!

(0318) 54 78 88

spelletje doen, een mantelzorger helpen? Zomaar een paar voorbeelden van vrijwilligerswerk. Doet u mee?!

voor persoonlijk medisch-ethisch advies

ev

r

s

vo or nie

Doet u mee?!

"

kket pa

elkomst W

r i j w i ll i g e

U kunt zich aanmelden via npvzorg.nl/wordvrijwilliger of de NPV bellen op (0318) 54 78 88.

stem voor het leven

vrijwillige thuishulp voor iedereen

COLUMN

Carnaval als cement wim@rd.nl Dat kroegbazen alles op alles zetten om nog wat verdiensten binnen te slepen, ach, dat snapt zelfs een saaie Piet als ik. Maar die gezagsdragers, dáár erger ik me groen en geel aan. Dat huilerige toontje dat ze het zo goed snappen dat mensen echt niet zonder dit feest kunnen. En dat ze nog beter begrijpen dat je geen carnaval kunt vieren terwijl je op een stoel moet zitten en ook nog 1,5 meter afstand moet houden. En exact dat oneindige begrip, dat doet de stoom uit m’n oren komen. Omdat ik er dus helemaal niets van begrijp. Ik snap Nou is mijn gevoel gelukkig niet maatgevend in niet eens dat je het in je hoofd durft te halen om dit land. Want dan zou het echt in deze tijd over zo’n feest te beonvoorstelbaar saai worden. Maar Ik erger me aan dat gínnen. En dat je durft te zeggen dat er nu al weken een discussie dat je carnaval lekker met elkaar oneindige begrip gaande is over de manier waarop moet kunnen vieren. Hossend en van gezagsdragers drinkend en lallend terwijl duicarnaval gevierd moet kunnen worden in deze coronatijden zenden en duizenden families de afgelopen twee jaren bij sterfgevallen elkaar niet maakt me echt boos. eens met een handdruk of omhelzing mochten Het begint al vóór de Kerst. Van begrip voor de car- troosten. navalvierders overlopende burgemeesters en ministers roepen in de media dat zij er echt alles aan Toen ik ook nog een zuiderling hoorde zeggen dat zullen doen om carnaval door te laten gaan. Verle- carnaval het cement van de samenleving is, heb den jaar was het immers ook al zo tobben en het ik m’n laptop zo hard dichtgeklapt dat je het in jaar ervoor, nou, daar hebben ze het liever maar Limburg kon horen. niet over. Toen was namelijk juist carnaval een van de feesten waardoor tal van mensen besmet raak- Gelukkig is het niet waar. Want als het waar was, ten met het virus. Maar dat lijkt vergeten. zou de samenleving een ruïne zijn. k heb een gruwelijke hekel aan carnaval. Dat heeft te maken met het feit dat ik niet kan begrijpen dat mensen zich in het openbaar zo kunnen laten gaan onder invloed van alcohol. Want laten we eerlijk zijn: carnaval en alcohol zijn zo ongeveer synoniemen. Ik zou nog iets van dat rare feest begrijpen als al die hossende en drinkende deelnemers ná carnaval ook echt tot Pasen gingen vasten. Maar daar is bij de overgrote meerderheid geen sprake van, vrees ik.

I

15

12 FEBRUARI 2022

Concert van Sela. De muziek van deze band is populair onder reformatorische christenen. beeld Henri Doornbos

16

12 FEBRUARI 2022

VERDIEPING

De roep om meer aanbidding Jaco van der Knijff

Het onderscheid was vanouds duidelijk: reformatorische christenen zingen psalmen, hun evangelische broeders en zusters voeden zich met aanbiddingsmuziek. Maar die scheidslijn is al lang niet meer zo helder. De roep om meer aanbidding klinkt steeds vaker ook in de traditionele kerken.

Van verschillende kanten.

17

12 FEBRUARI 2022

anbiddingsmuziek. Wie wil weten waar we het dan over hebben, hoeft niet lang te zoeken. YouTube maakt het mogelijk om met een paar klikken deelgenoot te worden van een zondagochtenddienst in een grote evangelische gemeente waar aanbiddingsmuziek een belangrijke rol speelt.

Om het bij Nederland te houden: Mozaiek0318, de DoorBrekers en de Vrije Evangelisatie Zwolle (VEZ) zijn grote namen.

Bij alle verschil qua invulling, muziekstijlen en kwaliteit, is de opzet steeds min of meer hetzelfde. Na het welkom is er, voordat de spreker aan het woord komt, eerst ruim de tijd voor zang en muziek. Aanbidding, worship, praise, lofprijzing: die termen worden door elkaar gebruikt.

Een band op het podium neemt de leiding. Toetsenisten, gitaristen en drummers zorgen voor de ondersteuning. Een groep zangers onder leiding van een of meer aanbiddingsleiders verzorgt de zang.

De zaal en –sinds corona– de vele mensen thuis worden opgeroepen mee te doen: met hun stem, maar ook met heel hun lichaam. De ogen vaak gesloten, de handen gevouwen of juist naar de hemel gestrekt, meewiegend of zelfs springend. De aanbiddingsleider vuurt aan, of gaat voor in verstilling. Bidt tussendoor, tegen de achtergrond van zachte muziek, een gebed. Soms is er na de laatste klanken applaus.

Zo klinken er liederen, in het Nederlands of in het Engels: ”U droeg al mijn pijn, Heer”, ”Ik wil juichen voor U, mijn Heer”, ”Jezus Overwinnaar”, ”Praise the Lord, o my soul”, ”You gave it all, Jesus”. Liederen van verstilde toewijding, of juist van uitbundige lof.

A

Ook als diensten van een evangelische gemeente voor velen een brug te ver zijn, komt de muziek uit deze setting wel bij hen binnen

de DoorBrekers. En op die manier in plaats van oude psalmen eigentijdse liederen zingen, die je wellicht kent van cd’s, opnames of concerten.

Even écht aanbidden. Met name voor de jeugd is dat toch veel aansprekender? Dan zingen ze tenminste mee...

Aanbiddingsmuziek trekt. En heeft invloed.

Ook als diensten van een evangelische gemeente voor velen een brug te ver zijn, komt de muziek uit deze setting wel bij hen binnen. Vaak in een lightversie. Bijvoorbeeld via de muziek van een populaire band als Sela, die worshipmuziek en het klassieke kerklied wil verbinden en aanbidding „ons antwoord” noemt op Wie God is, op wat Hij doet, zegt en belooft.

Dat de muziek van Sela populair is onder reformatorische christenen, is onmiskenbaar.

Het lied ”Een toekomst vol van hoop” bijvoorbeeld zie je ineens overal opduiken. In de versie van Sela zelf: een opname in een oude kerk, met band, lichteffecten en na een rustig begin steeds meer beweging en volume. Maar hetzelfde lied tref je ook aan in een uitvoering van een bekend

Ons antwoord Hoewel een dergelijke invulling van de zondagse eredienst voor veel reformatorische mensen een ver-van-mijn-bedshow is, gaat er onmiskenbaar ook aantrekkingskracht uit van diensten met aanbiddingsmuziek. Cijfers zijn er niet, maar de indruk is dat nogal wat mensen die normaal gesproken in een traditionele kerk zitten, in coronatijd zich nog weleens een uitstapje veroorloven. Je kunt met je eigen gemeente meekijken, maar je kunt óók inloggen bij een BEAM-dienst van de EO, bij Mozaiek0318, of bij

18

12 FEBRUARI 2022

Tickets & info - mercyships.nl

„In aanbiddingsliederen gaat het vaak om de expressie van de eigen geloofservaring” Dr. Miranda Klaver, theoloog en cultureel antropoloog

hun oorsprong hebben in een setting van aanbidding en opwekking, en die uiteindelijk in een traditionele kerkdienst terechtkomen. Zo gaat het bijvoorbeeld met muziek van de –niet onomstreden– Australische band Hillsong Worship. Ginds ontstaat ”Oceans (Where Feet May Fail)”. Hier wordt de vertaling ”Lopen op het water” populair en verschijnt her en der in de gereformeerde liturgie. Of, dichter bij huis: een lied als ”Jezus Overwinnaar”, nog niet zo lang geleden ontstaan bij Mozaiek Worship, lijkt ineens iedereen te kennen.

reformatorisch jongerenkoor, gezongen bij orgel en vleugel, in een klassieke kerksetting. Maar met evenveel overgave en volume vertolkt. Aantal weergaven op YouTube: meer dan 130.000.

Sobere versie Zo gaat het vaker met dit soort liederen. Er is een versie waar veel reformatorische mensen hun wenkbrauwen bij fronsen, vanwege de gehanteerde muziekstijl, instrumenten of setting.

Maar er is ook een sobere versie die velen graag zingen. Wie op het lied ”Great is Thy faithfulness” googelt, komt algauw uit bij een uitvoering van het Amerikaanse muziekcollectief Austin Stone Worship: echt een aanbiddingslied, met de bijbehorende beats en expressie. Het gezang staat echter vertaald als ”Groot is Uw trouw, o Heer” ook in bijvoorbeeld de recente bundel ”Weerklank”. Het kan gewoon met orgelbegeleiding gezongen worden, en velen in reformatorische kring weten er hun hart in vertolkt.

Op deze manier zijn er nogal wat liederen die

Populaire muziekcultuur De invloed van lichte muziek op de traditionele kerken is niet van vandaag of gisteren, zegt dr.

Miranda Klaver. De VU-hoogleraar is specialist op het terrein van de charismatische en de pinksterbeweging. Recent publiceerde ze een boek over de Australische megakerk Hillsong.

Klaver ziet bijvoorbeeld al een vergelijkbare beweging ten tijde van opwekkingsbewegingen in de 18e en 19e eeuw. Tijdens zulke bewegingen

20

12 FEBRUARI 2022

Liederen uit evangelische kring komen via allerlei media en bundels de kerk binnen. beeld RD, Anton Dommerholt

ontstaan er altijd nieuwe liederen. Voorbeelden zijn de hymns van Wesley en die van Sankey, de muzikale begeleider van de evangelist Moody. Zo leert de bekende Rotterdamse evangelist Johannes de Heer in Wales dergelijke hymns kennen, die hij vervolgens in Nederland uitgeeft.

Qua melodieën zijn deze liederen nauw verwant met de dan populaire muziekcultuur, zegt dr. Klaver. Inhoudelijk is er een link met het piëtisme: Jezus en de reddende kracht van het kruis staan centraal, de nadruk ligt op de persoonlijke relatie met de Heiland, vaak is er sprake van een bekeringservaring.

Mede daardoor krijgt een bundel als van Johannes de Heer ook onder bevindelijk gereformeerden een brede verspreiding. Vooral ook de komst van de radio zorgt ervoor dat deze liederen in veel huiskamers terechtkomen. Want daar worden ze gezongen: thuis, niet in de kerk.

dat volgens dr. Klaver in feite een doorvertaling van de gospelsongs van de oudere opwekkingsbewegingen. Opnieuw wordt de muziekstijl van de populaire cultuur overgenomen. Maar de teksten veranderen. Het gaat niet meer zozeer over bekering, verlossing en wederkomst, zoals in het oude opwekkingslied. In de nieuwe liederen gaat het vaak om de expressie van de eigen relatie met God, de eigen geloofservaring. Het element van lofprijzing neemt toe: God eren om Wie Hij is en om wat Hij doet. Het beeld van de tempel met de voorhof duikt op: met lof (praise) gaan we het voorhof binnen, om dan in aanbidding (worship) in het heilige der heiligen voor God te verschijnen. Ook in de muziek komt die gang tot uitdrukking: van de vrolijke upbeat naar serene, verstilde muziek.

Met name de Stichting Opwekking vormt vanaf de jaren 70 in ons land een platform voor deze muziek. Met de jaarlijkse pinksterconferentie en de uitgave van nieuwe liederen plus cd is de invloed groot, aldus dr. Klaver. Ook op de reformatorische gezindte. De rol van de EO, concerten

Grensverkeer Als dan in de jaren 60 en 70 in Amerika de zogenoemde praise- en worshipmuziek ontstaat, is

21

12 FEBRUARI 2022

binnen: de liederen sijpelen via allerlei media en liedbundels door de kieren van de kerkdeur en hebben hun invloed. Steeds meer mensen vragen als gevolg daarvan om meer beleving in de liturgie, meer aanbidding, meer eigentijdse muziek.

Er wordt echter ook van een andere kant kracht uitgeoefend op de reformatorische kerken. Een kracht die ook als ”meer aanbidding” is te omschrijven. Niet iedereen houdt van praiseen worshipmuziek, niet iedereen zit te wachten op de beats van een band. Maar er zijn ook mensen die verlangen naar meer klassieke muziek in de eredienst, naar oude vormen en vaste formules, naar sereniteit en sacraliteit. Opvallend is in

met christelijke artiesten als Michael W. Smith en albums met worshipmuziek doen de rest. En als dan internet opkomt, wordt het grensverkeer tussen reformatorisch en evangelisch alleen maar drukker. Iedereen kan alles van over de hele wereld op zijn scherm toveren.

Te emotioneel Aanbiddingsmuziek heeft drie kenmerken die haar populariteit deels verklaren, zegt dr.

Klaver: de muziekstijl sluit aan bij de huidige cultuur, de teksten zijn toegankelijk en aan de uitvoering wordt veel aandacht besteed. Met name Mozaiek Worship heeft zich volgens haar ontwikkeld tot een sterk merk, met eigen kwalitatief goede liederen en met Kees Kraayenoord als boegbeeld, die zowel voorganger als voorzanger is.

Dat aanbiddingsliederen zo makkelijk ingang vinden in kerkelijk Nederland, heeft volgens dr.

Klaver ook te maken met de Nederlandse theologische cultuur. Daarin staat vaak het verstand boven het gevoel. De liederen van Johannes de Heer werden bijvoorbeeld destijds al als te emotioneel gezien. Zelfs het Engelse kerklied appelleerde volgens velen in kerkelijk Nederland te veel aan de emotie; daarom was lang het Duitse kerklied hier dominant. Maar tegen deze officiële lijn in is er altijd een vraag geweest naar meer emotie, ook in het lied. In die leemte kan aanbiddingsmuziek voorzien.

Daarbij komt dat veel christenen tegenwoordig het beste uit twee werelden willen verenigen, aldus dr. Klaver. Bij evangelischen ziet ze een toenemende aandacht voor de psalmen.

En in traditionele kerken komt meer aandacht voor aanbiddingsmuziek. Een band als Sela speelt hierin een duidelijk rol. Die vormt een cross-over tussen de evangelisch-charismatische wereld en de liedcultuur binnen de gevestigde kerken. Doordat Sela een rustige muziekstijl hanteert en zorgvuldige teksten met vaak theologische diepgang heeft, weet de muziekgroep de brug naar de reformatorische wereld te slaan, analyseert de VU-hoogleraar.

Schoonheid Aanbiddingsmuziek vanuit evangelische hoek komt dus zomaar de traditionele gemeente

22

12 FEBRUARI 2022

„Waarom een lied populair is? Lastig te zeggen” at opwekkingsliederen en aanbiddingsmuziek populariteit genieten, is helder.

Maar hoe dat nu precies te verklaren valt, is nog niet zo eenvoudig te zeggen. Ligt het bijvoorbeeld aan de muziek, die makkelijker zou zijn dan de melodieën van psalmen en traditionele kerkliederen en daardoor mensen eerder aanspreekt? Musicoloog en hymnoloog dr. Jan Smelik uit Steenwijk is zeer terughoudend om dat na te zeggen. Simplistisch wil hij deze muziek sowieso niet noemen. „Dat is een waardeoordeel.” Wel kun je zeggen dat deze muziek toegankelijk is. „Dat heeft te maken met het doel van zulke liederen: mensen moeten ze snel kunnen oppikken. Dat gold destijds voor de liederen van Johannes de Heer, dat geldt voor opwekkingsliederen als ”Abba Vader”: ze worden gemaakt om mensen te bereiken.

Daarom worden er muzikaal gezien enkel basale elementen gebruikt en zijn ze harmonisch niet te ingewikkeld.” Liederen zijn niet meteen slecht omdat ze eenvoudig zijn, zegt de musicoloog. „Ook kerkliederen uit de 18e of 19e eeuw zijn muzikaal soms eenvoudig. Neem het gezang ”Zegen ons, Algoede”, of ”Neem mijn leven, laat het Heer”: die zijn harmonisch ook niet al te complex.” Als het belangrijkste doel van een lied is dat je mensen bereikt en dat die er iets aan beleven, moet je het ze niet moeilijk maken, aldus dr. Smelik. „Je moet dan volop aansluiten bij wat men kent en daarom graag en makkelijk oppikt.

Als een snoepfabriek haar producten graag wil verkopen, moet ze zorgen dat er voldoende suiker in zit.”

Waarom muziek populair is of juist niet, heeft met veel factoren te maken, zegt dr. Smelik. „Natuurlijk kun je kijken naar toonsoorten of ritme of

D

stijl, maar daarmee is nog lang niet altijd te verklaren waarom een lied de een wel raakt en de ander niet.

Dat is juist het mooie, het geheim van muziek. Het gaat óók over je eigen muzikale geschiedenis, over je luisterervaring, over wat je is aangeleerd, over de context waarin muziek klinkt.” Hij noemt de psalmen als voorbeeld. „Als mensen die kennen vanuit een versteende praktijk, of als de context waarin de psalmen klinken hun niet aanstaat, dan stempelt dat hun luisterervaring. Dan kun je een prachtig verhaal houden over hoe mooi de psalmen zijn, over de kerktoonsoorten of over de woord-toonverhouding. Maar dat gaat niet helpen.” Omgekeerd zijn er songs met precies dezelfde kenmerken als geliefde liederen, die toch niet populair worden. Smelik: „Het is vaak heel lastig om te zeggen: Daar en daar ligt het aan, dat en dat is het.”

Als het om praise- en worshipmuziek gaat, speelt wel mee dat die muziekstijl aansluit bij de hedendaagse dominante muziekcultuur, zegt de musicoloog. „Die kun je moeilijk ontlopen, ook in reformatorische kring niet. Als je die muziek om je heen hoort, raak je ermee vertrouwd en roept het herkenning op als je die bij aanbiddingsmuziek terughoort.”

Daarbij komt dat mensen achter de opwekkings- en aanbiddingsmuziek hun marketing goed op orde hebben, stelt dr. Smelik. „Daar kunnen de kerken nog wat van leren. Wat doet de kerk om mensen bekend en vertrouwd te maken met de rijkdom aan muzikale vormen uit haar eigen traditie van twintig eeuwen? Er is ontzettend veel meer dan alleen de psalmen op de Geneefse melodieën. Dat laten wij vaak allemaal liggen. Wat dat betreft is er nog een wereld te winnen.”

23

12 FEBRUARI 2022

„Wat doet de kerk om mensen bekend te maken met de rijkdom aan muzikale vormen uit haar eigen traditie?”

Dr. Jan Smelik, musicoloog

Evensong in Cambridge door het Kamper Boys Choir. beeld Freddy Schinkel

dit verband de groeiende aandacht voor vespers, evensongs en cantatediensten. Mensen zoeken daar iets wat ze in een traditionele reformatorische dienst missen: minder woorden, meer muziek, schoonheid, esthetiek.

Ook dat verlangen is niet van vandaag of gisteren. Vanaf circa 1850 speelt dit thema bijvoorbeeld steeds sterker in de Nederlandse Hervormde Kerk. Voorlopers van de Liturgische Beweging stellen steeds meer vragen bij de klassieke kerkdienst, die volgens hen slechts uit een leerrede met omlijsting bestaat. Er moet meer aandacht komen voor het gehéél van de liturgie, zegt bijvoorbeeld de bekende ethische theoloog dr. J. H. Gunning jr. (1829-1905). De preek moet ingebed zijn in het geheel van de eredienst. In het geheel van de ”aanbidding”: dat woord valt voortdurend. Een citaat uit 1880: „Wij komen niet om een prediking te hooren en daarna te zeggen: het was goed of het was niet goed.” Nee: „Wij aanbidden, dat is het eigenlijke wat wij komen doen in het heiligdom.”

Veertig jaar later schrijft een van de hoofd-

rolspelers van de Liturgische Beweging, prof. dr.

G. van der Leeuw, dat steeds meer mensen het als een gemis ervaren „dat het onzen kerkelijke eeredienst aan bijna alles wat verheft, alles wat sticht, alles wat tot aanbidding brengt (...) pleegt te ontbreken.” Steeds sterker, zegt Van der Leeuw, wordt de roep „om gelegenheid tot aanbidding, steeds dringender de eisch naar eenen dusdanige inrichting van den eeredienst, dat het mogelijk is, het hart rustig te verheffen tot God, dat zulks mogelijk is, óók voor de intellectueelen, die stiefkinderen zijn van onze nivelleerenden tijd, óók voor de met zin voor harmonie en schoonheid begaafden, die in ons kerkelijk leven lichtelijk suspect (verdacht, JvdK) plegen te zijn.”

Eeuwenlange lofzang En wat bepleiten deze stemmen dan? Een rijkere liturgie, met meer aandacht voor schoonheid, voor de ruimte, voor het lied, voor hoogwaardige muziek, voor de inbreng van de gemeente.

Het geheel van de eredienst moet staan in het teken van aanbidding. Net als in bijvoorbeeld de

24

12 FEBRUARI 2022

„De vraag naar de oude liturgie van bijvoorbeeld de Anglicaanse Kerk is een beweging naar het hart van de kerk” Dr. Hanna Rijken, theoloog en musicus

anglicaanse liturgie – daar kijkt men nadrukkelijk naar.

Wordt ook díé roep om meer aanbidding anno 2022 niet steeds luider? Dr. Hanna Rijken, onderzoeker aan de PThU, ziet dat inderdaad in haar onderzoek naar de choral evensong in Nederland. Mensen, ook uit reformatorische kring, zoeken in zulke vieringen wat ze in een reformatorische dienst vaak missen: verstilling, sacraliteit, schoonheid, het heilige. En ze hebben dan de ervaring dat ze participeren in een eeuwenoude, wereldomvattende liturgie.

Dr. Rijken ziet parallellen met de vraag naar meer aanbiddingsmuziek uit evangelische hoek.

Maar ze benadrukt vooral de verschillen, zoals in kerkvisie en gerichtheid. „De evangelische beweging positioneert zich los van de kerk, zoekt aansluiting bij popmuziek en is veelal gericht op individuele lofprijzing. De vraag naar de eeuwenoude liturgie van bijvoorbeeld de Anglicaanse Kerk is een beweging naar het hart van de kerk. En die kerk is een lofprijzende, aanbiddende kerk, die instemt met de lofzang voor

de troon van God. Wie daaraan deelneemt, beseft een schakel te zijn in een eeuwenlange lofzang.”

Waar beide bewegingen elkaar raken? Dr. Rijken: „Dat bij beide de muziek een belangrijke rol speelt, vaak op hoog niveau. En dat beide de vinger erbij leggen dat een reformatorische kerkdienst, met de preek centraal, vaak erg verbaal en horizontaal is ingericht. Mensen hebben de behoefte om ook op een andere manier dan alleen via gesproken woorden opgetild te worden.”

Vragen Meer aanbidding. De roep, van beide kanten, is onmiskenbaar. Doen alsof die roep niet bestaat, is onverstandig. Maar beide bewegingen stellen ook voor vragen. Praktische, maar vooral ook theologische. Want wat verandert er allemaal aan godsbeelden en geloofsvoorstellingen als een kerk of gemeente werk maakt van ”meer aanbidding”? En past dat zomaar bij de leer en de sfeer van een gereformeerde liturgie? Die vragen niet stellen getuigt evenmin van wijsheid.

25

12 FEBRUARI 2022

SCHOONHEID

Bloemrijk Sarah van der Maas

„E

en goede tijding uit een ver land is als koud water op een vermoeide ziel”, zegt de Spreukenschrijver. En dus zit ik achter mijn bureau, pen in de hand, postzegels naast me. Mijn beste vriendin is zojuist voor een jaar naar de andere kant van de wereld vertrokken, en bij zulke missies horen, mijns inziens, zwierige, dikke brieven vol nieuws van thuis om bij het eenzaam haperend lamplicht te lezen.

Er is één probleem. Ik heb een belabberd handschrift. En beeldig briefpapier. Na een of twee alinea’s is mijn altruïstische flair op kousenvoeten de deur uitgeslopen en heeft zich een doffe frustratie van me meester gemaakt. Waarom lukt het me maar niet om een fatsoenlijk epistel op papier te zetten? Zo een dat je in een kistje bewaart, met dungesleten plooien van het open- en dichtvouwen? Een werkje

26

12 FEBRUARI 2022

beeld Sarah van der Maas

waarvan je kleinkinderen later met ontzag in hun stemmetjes zeggen: „Oooh, een brief!” in plaats van een giechelig: „Hoe oud was je toen je dit maakte, oma?”

Ik geef het eerlijk toe: ik schrijf een hanenpoot. Al op de basisschool zag ik het nut niet van al die krullen en doorhalen, die hopeloos in snelheid achterbleven bij mijn onstuitbare verzinzin. Maar nu heb ik spijt. Hoe deden ze het toch, vraag ik me af, terwijl ik naar de vlinderachtige brieven staar die mijn opa’s, overoma’s en oudooms hebben achtergelaten. Sierlijke pennenstreken, ragfijne uithalen, zinnen als hartslagen: onleesbaar, maar regelmatig. Eén ding troost me: ik ken haast niemand die het nog kan.

We schrijven steeds minder en steeds slechter. Men zegt wel dat de geschiedenis niet cyclisch is, maar ik maak me sterk dat we hard terug op weg naar het spijkerschrift zijn. In 2019 werd ”schrijven met de hand” zelfs toegevoegd aan de Inventaris Immaterieel Erfgoed Ne-

27

12 FEBRUARI 2022

Al op de basisschool zag ik het nut niet van al die krullen en doorhalen

derland. Een beschermde status dus – en dat betekent doorgaans niet veel goeds. De Californische condor is tenslotte ook niet op de rode lijst van het WNF beland omdat het zo’n mooi beestje is…

De waarheid is dat het handschrift dreigt te verdwijnen, en daarmee een wereld waar de huidige mens nauwelijks meer weet van heeft. Daarvoor hoef je alleen maar een oud etiquetteboek open te slaan, waar bijna dertig pagina’s worden gewijd aan de edele kunst van het briefschrijven: van het juiste materiaal („Laat uw schrijfpapier geen boudoirsfeer ademen en waak ook tegen geparfumeerd papier.

Bloemrijk gevoerde enveloppen zijn uit den boze.”) tot adressering, stijl en zelfbeheersing toe. Van oudsher gebezigde groeten als ”Lectori salutem” of ”Hoogachtend” worden klakkeloos aan de vergetelheid overgegeven. Met de hand schrijven lijdt aan een serieus imagoprobleem – en dat is, gek genoeg, al een eeuwenoud euvel.

Ons woord ”schrijven” is afgeleid van het oud-Nederlandse ”skri-

28

12 FEBRUARI 2022

beeld Sarah van der Maas

van” – een term die naast ”opschrijven” ook ”straf opleggen” betekent.

Als om dit te onderstrepen wordt kinderen al van jongs af aan een natuurlijke antipathie tegen pen en papier aangeleerd in de vorm van strafwerk. Hier komt, alle modernisatie ten spijt, geen toetsenbord aan te pas. Het is een ongeschreven regel: wie blijft, die schrijft.

We leven in een traditie die schrijven met de hand een floers van moeizaamheid en ongemak omhangt. Zelfs de etiquettegids geeft toe dat voor velen „het genoegen, een brief te ontvangen, steeds weer vergald wordt door de gedachte, dat er op moet worden geantwoord.”

Maar al heeft het handschrift zijn geschiedenis niet mee – het hoeft niet zijn teloorgang te betekenen. Alles wat we moeten doen, is van schrijven weer een beloning maken. Koop chic papier, een mooie pen, een lekkere bureaustoel. Zet u neer in de schemering of bij knapperend haardvuur. Schrijf aan uw vrouw, een verre neef, de concurrent of desnoods aan uzelf. Scriptori salutem – de schrijver zij heil!

29

12 FEBRUARI 2022

Over de auteur Sarah van der Maas (1995) studeerde algemene en sociale geschiedenis in Leiden en Groningen.

Verhalen vertellen is haar passie: of die zich nu afspelen in een ver en vreemd verleden of om de hoek van de straat.

”Bosstilleven met een bunzing en zijn buit in een rivierlandschap”, Mathias Withoos, vóór 1672. beeld Museum Flehite en Westfries Museum

30

12 FEBRUARI 2022

CULTUUR KUNST

Bij Withoos ontbreekt nooit het avondlicht Rudy Ligtenberg

Geknakte bloemen, een zandloper, kwetsbare vlinders, een lijster in een valstrik. De bosstillevens van de Amersfoortse kunstenaar Mathias Withoos (1627-1703) herinneren de kijker aan de kortstondigheid van het leven. Maar aan de einder gloort hoop op een leven na de dood.

I

n Museum Flehite heeft gastconservator Albert Boersma een overzichtstentoonstelling samengesteld met werk van Withoos, van diens kinderen én van verre nazaat Hans Withoos (1962). Eerder besteedde het museum aandacht aan een leerling van Withoos, de eveneens uit Amersfoort afkomstige Caspar van Wittel (1653-1736), die vooral in Rome actief was.

Nu valt het licht op Withoos zelf.

Boersma verdiept zich al jaren in het leven en het werk van de Amersfoortse kunstenaar. Zijn bevindingen vatte hij samen in ”Ander licht op Withoos”, dat kan dienen als een catalogus bij de tentoonstelling in Museum Flehite. Boersma typeert de gereformeerde kunstenaar als „een gelovig man die een vroom en deugdzaam leven leidde.” In Amersfoort was Withoos een vooraanstaand burger; hij maakte carrière als raadslid, regent van de ”Lieve Vrouwen Cappelle” (het college dat verantwoordelijk was voor het financiële beheer van de Onze Lieve Vrouwenkerk), weesmeester en schepen.

Withoos was volgens Boersma ook zeer belezen en „een goedaardige familieman” die hard werkte en vrijwel nooit te vinden was in een koffie- of wijnhuis. De gedetailleerde schilderijen die hij maakte waren arbeidsintensief en hij had een flink gezin met acht kinderen te onderhouden.

Vanwege zijn geloof en uit zorg voor zijn dochters vluchtte Withoos in 1672 naar Hoorn toen de

31

”Blad met tomaat (Solanum lycopersicum)”, gouache van Alida Withoos. beeld Wageningen University & Research

12 FEBRUARI 2022

rooms-katholieke Fransen Amersfoort dreigden te bezetten. Daar bleef hij tot zijn dood wonen.

Withoos stond in zijn tijd bekend als landschapsschilder. Ook in het kolossale ”Gezicht op Amersfoort”, dat hij in 1671 voor het stadsbestuur van Amersfoort maakte, speelt het landschap een belangrijke rol. De kunstenaar verdiende flink aan de klus. Inspiratie voor zijn landschappen haalde Withoos vaak uit de indrukken die hij in Rome had opgedaan, waar hij tussen 1647 en 1652 met een stel kunstbroeders verbleef. Wellicht heeft hij in zijn jonge jaren het tekenboekje van Italiëganger Maarten van Heemskerck in mogen kijken. Italië bleef in ieder geval altijd zichtbaar in zijn werk.

Dat Withoos een gelovig man was, komt vooral tot uitdrukking in zijn stillevens. Zijn boodschap is duidelijk: richt je niet op het kortstondige aardse bestaan, maar op het leven hierna. Daarin was hij niet uniek. In de zeventiende eeuw was ”vanitas” (ijdelheid, vergankelijkheid) een belangrijk thema in de Hollandse schilderkunst, ontleend aan de zegswijze „IJdelheid der ijdelheden, het is al ijdelheid” uit het Bijbelboek Prediker. Met schedels, gedoofde kaarsen, verwelkte bloemen, zeepbellen, muziekinstrumenten, klokken of omgevallen glazen werden de kortstondigheid, de leegheid en de vergankelijkheid van het aardse leven gesymboliseerd. Memento mori, gedenk te sterven, was de boodschap.

Bosgrondje Wat Withoos bijzonder maakt is dat hij met zijn reisgenoot Otto Marseus van Schrieck in Italië een nieuw genre stillevens ontwikkelde: de bosstillevens of bosgrondjes, in Italië ook wel de sottobosco –onder in het bos– genoemd. Op het eerste gezicht lijken de kunstwerken gewone natuurtaferelen, maar Withoos stopte ze vol met symbolen waarmee hij de kijker een les wilde leren.

Maar dan moet je wel de beeldtaal verstaan die de kunstenaar gebruikte. De zeventiende-eeuwse beschouwer kende de betekenis van de symbolen vaak wel, maar in onze tijd is die vaak lang niet meer zo helder. Boersma heeft daarom een ”Withoos Wiki” samengesteld waarin hij de verborgen boodschappen in Withoos’ schilderijen ontcijfert. „Withoos laat ons de vergankelijkheid van het aardse bestaan zien”, geeft hij aan. „Die symboliek kan worden versterkt door details, bijvoorbeeld een object uit de klassieke oudheid, een zandloper of lelies boven in de compositie.” Je moet soms eerst weten waar je als toeschouwer naar kijkt. Niet ieder dier, elke plant of ieder object verraadt zijn symbolische duiding meteen. „Een oude, afbrok-

kelende steenmassa lijkt alleen maar een bouwsel in de achtergrond maar dat krijgt een andere dimensie als je weet dat het de basis –stylobaat– is van de triomfzuil van Trajanus uit Rome die door de tand des tijds aan het vervallen is”, aldus Boersma.

De felrode hangende bloemen van de kattenstaart (Amaranthus caudatus) worden volgens Boersma wel gezien als de kostbare druppels bloed die Christus vergoot op Golgotha. „Withoos laat de plant ook vaak in een urn bloeien, of beter gezegd: bloeden.” Bramen en distels staan voor de doornenkroon van Christus.

Lichtroze avondlicht De schilderijen van Withoos zijn overigens niet somber, al zijn de kleuren ooit beslist helderder geweest. Naast een dode boom plaatste hij een levende. En met een subtiel samenspel van licht en donker legde hij als het ware een verbinding tussen hemel en aarde. In de blauwgrijze wolkenlucht is altijd wel het lichtroze avondlicht te zien boven het zuidelijke, vaak heuvelachtige landschap. Daarmee biedt Withoos de kijker ook nu nog perspectief op een leven na dit leven, op een eeuwige toekomst bij God. Dat maakt zijn werk onverminderd actueel.

De tentoonstelling ”Ander licht op Withoos. Drie generaties Withoos” is tot en met 8 mei te zien in Museum Flehite in Amersfoort. > museumflehite.nl

”Bosgrondje 1”, Hans Withoos, 2021. beeld Hans Withoos

32

12 FEBRUARI 2022

”Melkmeisje haalde melk uit de zee”, Hans Withoos, 2021. beeld Hans Withoos

Navolgers en nazaten Mathias Withoos had veel navolgers. Zijn bosstillevens waren populair in Zuid-Duitsland en Oostenrijk; kunstenaars als Franz von Purgau en Carl Wilhelm de Hamilton namen het stokje van hem over.

Ook vier van zijn kinderen traden in Withoos’ voetsporen: Johannes, Pieter, Alida en Frans. Van hen zijn in Museum Flehite tekeningen (gouaches) van bloemen, fruit, vogels, vlinders en andere insecten te zien.

Vaak zijn deze met een zeer fijn penseel geschilderd.

De Rotterdamse fotograaf Hans Withoos (1962) is een

verre nazaat van Mathias Withoos en laat zich graag door hem inspireren. Vaak gebruikt hij landschappen van Withoos als achtergrond voor zijn foto’s. Toch is het contrast tussen de beide kunstenaars enorm.

Matthias Withoos wees op de vergankelijkheid van het leven, Hans Withoos richt de focus voluit op het aardse leven. In de serie ”Withoos meets Withoos. The People” geeft de fotograaf een eigen interpretatie van de schilderkunst van zijn voorvader. De fotograaf combineert stillevens en stadsgezichten van Mathi-

as Withoos met eigentijdse, surrealistische beelden en plaatst op die manier vergankelijkheid in een ander licht. Mathias Withoos schilderde nauwelijks mensfiguren, want daarin lag niet zijn kracht. Hans Withoos voegt nadrukkelijk mensen aan zijn kunst toe, uit alle windstreken van de aarde.

Soms zijn ze kwetsbaar, zoals het meisje op ”Fight for freedom” uit 2019. „Ik laat de eigen kracht en schoonheid van mensen zien”, zegt Hans Withoos.

Maar ook de natuur heeft zijn aandacht. ”Bosgrondje 1” uit de Bloemen (2021) is

33

12 FEBRUARI 2022

een feestelijke explosie van kleuren, het doek zindert van leven. Toch is er ook bij Withoos jr. een waarschuwende vinger. Het leven op aarde wordt bedreigd als we er niet goed voor zorgen.

In ”Melkmeisje haalt melk uit de zee” (2021) giet een meisje tegen een decor van Mathias Withoos melk uit in de zee om de aarde als het ware weer te voeden. „We moeten zorgen voor de aarde, in vrede met elkaar leven en er samen iets van maken”, aldus Hans Withoos. „En we moeten het nu doen. Mijn boodschap is: vier het leven!”

BOEKEN RECENSIE

Zwerver onder een open hemel Daarin zat zijn meest kostbare bezit: de brief van zijn vriend Emmanuel. Emmanuel was het Die hem uiteindelijk vond en hem aan Zijn borst drukte. Bij Hem had hij onuitsprekelijke vrede en rust gekregen.

Maar telkens was er ook de verleiding van Mefisto, met drank en drugs. Die lijken even te helpen om alle ellende te vergeten, maar uiteindelijk blijft er een veel grotere leegte over.

Anne-Minke Hakvoort

„De Heere schouwt uit de hemel en ziet alle mensenkinderen.”

Deze woorden op het schutblad van de roman ”Mensenkind” zijn allesomvattend en kernachtig.

God maakt geen onderscheid tussen rijken en armen, voor Hem zijn we allemaal mensenkinderen. Hij ziet ons, en hoe rijk of arm we ook zijn, Hij wil ons inzetten in Zijn Koninkrijk.

Mensenkind, Monica Nieuwenhuijse-Thijsen; uitg. Den Hertog; 318 blz.; € 21,50

I

n ”Mensenkind” van Monica Nieuwenhuijse-Thijsen gaat het over dit wonder van gezien en gered worden en de opdracht dit goede nieuws weer uit te delen. Hoofdrolspeler is Bas, die zichzelf Gert noemt. Zijn leven als Bas is verleden tijd. De tijd dat hij werd uitgescholden, ondraaglijk mishandeld en geslagen met een riem, die tijd is voorbij. Soms denkt hij nog aan die kleine kast waarin hij zich opsloot om een veilige plek te vinden.

Op zijn achttiende is hij door zijn moeder het huis uitgezet, en vanaf die tijd noemt hij zichzelf Gert, naar zijn beste vriendje van school, die zo’n lieve moeder had. Zijn enige bezit was een rugzak die hij had gekregen van zijn oude buurvrouw.

34

Verloren zoon Gert slaapt op een bankje. Hij is dakloos, goor en vies en zit onder dikke korsten jeukend vuil.

Maar Emmanuel stelt hem aan als wachter over Stef en Mike, twee andere zwaar verslaafde daklozen. En keer op keer, jaar in, jaar uit leest Gert voor uit het Boek en vertelt hij over zijn vriend Emmanuel. Wanneer Stef wordt neergestoken, wordt Gert erbij geroepen. Hij leest het verhaal van de verloren zoon, pleit voor Stef bij Emmanuel. „Hij kijkt naar het lichaam op het matras.

Hij bekijkt de vodden om de magere benen alsof hij ze voor het eerst ziet. Stijf van aangekoekte plakken vuil. Veel vuil. Nergens een schoon plekje (…) „Vader, wilt U Stef nieuwe kleren geven? Vader? Net als bij die weggelopen zoon?

Witte kleren? Stef heeft niets om aan U te geven, alleen deze stinktroep. Dat is toch genoeg? Hier is Stef, kijk dan. Emmanuel, kijk hem hier nu liggen. Hier is een verloren schaap. U bent toch de goede Herder? Vader, geef en vergeef. Neem hem op Uw schouders.”” En Gert mag delen in de

12 FEBRUARI 2022

Gert mag dan tot het uitschot van de samenleving behoren, hij lijkt wel in alles op de goede Herder. beeld ANP, Cor Mulder

bovennatuurlijke blijdschap die er is, wanneer een zondaar bij God mag thuiskomen.

Gert ziet ook elke dag een kleine jongen die hem herinnert aan hoe hijzelf vroeger was. Hij waakt ook over dit jongetje, dat Bas blijkt te heten. Bas woont tegenover een hoogbejaarde vrouw, Eleonora, die worstelt met foute keuzes uit haar verleden. Want haar jongen, haar oude buurjongetje, heeft ze niet kunnen beschermen tegen alle mishandelingen die hij thuis onderging. Op een ongekende manier komen alle

”Mensenkind” confronteert de lezer met zijn eigen vooroordelen personages bij elkaar en vindt Gert uiteindelijk een thuis bij zijn vader. ”Mensenkind” is een oprecht ontroerende roman. De schrijfster stelt Gods allesomvattende liefde voor de mens in alle hoedanigheden centraal. Gert mag dan tot het uitschot van de samenleving behoren, hij lijkt wel in alles op de goede Herder. Zijn woorden en daden getuigen van barmhartigheid en meelijden.

Ook de oude Eleonora geeft wijze levenslessen door. Wanneer je in het verleden blijft leven „vergeet je verder te leven, omdat je leeft in het toen in plaats van in het nu.” Ze leert een

35

vastgestelde tijd te reserveren, het zogenaamde ”piecker-oogenblick”, om dan, en alleen dan, na te denken over zaken uit het verleden waaraan ze nu niks meer kan veranderen. Ze verkocht de oude viool van haar opa, die haar zo dierbaar was, om geld op te halen voor een project dat uiteindelijk mislukte. Maar zelfs die verkoop bleek een hoger doel te hebben.

De schrijfster laat afwisselend de twee hoofdpersonen aan het woord, waardoor je als lezer steeds meer verbanden gaat ontdekken en je benieuwd wordt naar de ontknoping.

Redder ”Mensenkind” laat fragmenten zien van het harde bestaan op straat, de verleiding van drugs en alcohol en de kracht van verslavingen. Het laat de emotionele kant zien van het harde zwerversleven, de oude wonden uit het verleden die vaak zo’n ondraaglijke pijn veroorzaken dat die verdoofd moet worden. Het maakt de lezer ook bewust van zijn eigen positie en gekleurde bril, waardoor er vaak naar zwervers en verslaafden wordt gekeken. God kijkt anders. Op een tere maar stellige manier geeft de roman hier woorden aan.

De schrijfster eindigt met een fragment van Eleonora, die een handgeschreven briefje vindt dat altijd in de vioolkoffer had gezeten. Daarop stond de inscriptie IHS: „Iesus Hominum Salvator – Jezus, Redder van mensenkinderen. Het klopt. Het klopt helemaal.”

12 FEBRUARI 2022

medewerkers beoordelen ons met een

8,7 Vanwege uitbreiding van de kerkredactie zijn we op zoek naar een

medewerkersonderzoek DUO market research

REDACTEUR KERK Wij zoeken Een collega met brede kennis op het gebied van theologie, kerkelijke verhoudingen en de gereformeerde gezindte. De journalistiek trekt jou en kerknieuws heeft je grote belangstelling. Je vindt het boeiend om kerkelijke bijeenkomsten bij te wonen. Ook heb je ervaring en affiniteit met digitale media.

Wij bieden Een mooie afwisselende functie waarin je je diepgaand bezighoudt met vragen van kerkelijke en levensbeschouwelijke aard. Daarnaast bieden wij je volop de mogelijkheid om je verder te ontwikkelen door (interne) opleidingen te volgen.

Over ons Erdee Media Groep in Apeldoorn is een eigentijds mediabedrijf met een duidelijke missie. Via diverse kanalen bieden we, vanuit Bijbelse principes, een origineel, inspirerend, helder en hoopgevend geluid. We doen ons werk met overtuiging.

Heb je vragen? App naar 06-536 381 42 of kijk op werkenbijemg.nl Stuur je motivatie met cv naar sollicitatie@erdee.nl

Scan de QR-code en maak kennis met de redactie!

CULTUUR COLUMN

Scheppen uit één ton Huib de Vries

ntdaan is een te groot woord, maar geraakt was ik toch wel door het bericht. Bakkerij Stam in Kinderdijk sloot eind december de deuren. De tijding riep herinneringen op aan mijn geboortedorp in het algemeen en bakker Stam in het bijzonder. In mijn tijd was dat Adri: vader van een groot gezin, leidsman van het bedrijf en gelijk en welkom. Diezelfde eenheid was er bij de jaarlijkse ouderling van de oud gereformeerde gemeente kerstviering in de Grote Kerk, waar zo’n beetje het hele in het buurdorp. Doordeweeks zagen we dorp naartoe ging. Na afloop was er voor alle kindehem in een bakkerskiel, op zondag liep ren een snoepzak, op kosten van onze hervormde hij in een zwart pak met andere leden dorpsgenoten. van de omvangrijke familie richting Die beelden verschijnen altijd voor mijn de kapel van ds. Toes. „Hoe vrolijk geestesoog als er weer eens wordt gediscusMet zijn kruimelton gaan de Stammen op”, sprak ooit sieerd over de noodzaak van kerkelijke eengaf hij een een van hen, en dat was een rake heid. In officiële samensprekingen geloof ik illustratie van het typering. De familie ging blijmoeallang niet meer. Geef mij maar de oplossing uit het Kinderdijk van mijn jeugd. Eenmaal dig door het leven.

Evangelie opgetrokken kerkmuren laten zich moeilijk In de bakkerswinkel kon je slechten; dat was daar niet anders, maar ze naast brood en banket, waaronder waren heel poreus. de befaamde krakeling van Adri, ook Als ik nu terugdenk aan de gang naar bakker gebakafval en koekkruimels kopen. Een Stam op dinsdagmiddag, voel ik ontroering. Het had zak gebakafval voor een kwartje, een zak iets van een sacrament. Je moest eerst afdalen langs die koekkruimels voor een dubbeltje. Elke dinsdagsteile trap, de diepte in, maar daar wachtte de ton waaruit middag stond de ton met kruimels naast de deur we met z’n allen kosteloos mochten putten. Een beeld van van de bakkerij, onder aan de dijk. Voor de jeugd de fonteinen des heils. Adri heeft zich ongetwijfeld niet van het dorp. Onder toeziend oog van bakkersgerealiseerd dat hij het beeld van zijn Meester vertoonde knecht Siep vulden we beiden handen, waarvan en met zijn kruimelton een illustratie van het Evangelie we een kommetje maakten. Hervormden, oud gaf. Maar het was wel zo. December 2020 overleed hij aan gereformeerden, kinderen van de schuurkerk het coronavirus. Op de dag van zijn begrafenis stonden de waartoe wij behoorden, een handjevol openbawieken van de Kinderdijkse molens in de rouwstand. De ren en het kroost van rooms-katholieke Spaanse bakkerij van Stam is weg. De herinnering blijft. gastarbeiders; voor Stam waren ze allemaal

O

37

12 FEBRUARI 2022

BOEKEN RECENSIE

Bewondering voor de Schepper Gert van de Wege

Het is een mooi verhaal, over Antoni van Leeuwenhoek (16321723). Hoe goed hij ook probeerde om zijn gebit schoon te houden, toch bleef er „witte materie” achter, „die soo dik is, als of het beslagen meel was.”

H

ij besloot het goedje –tandplak, waarschijnlijk– eens onder zijn zelfgemaakte microscoopje te bekijken. Het krioelde van het leven.

Van Leeuwenhoek beschreef de „dierkens” en maakte er tekeningen van – en leverde aldus de eerste beschrijving van de in onze mond levende bacteriën.

Het verhaal over Antoni van Leeuwenhoek wordt verteld door Hans Mulder, verbonden aan de bibliotheek van Artis en de Universiteit van Amsterdam. Hij schreef ”De ontdekking van de natuur”, een boek met twintig afzonderlijk leesbare teksten over natuurlijke historie. Het bestrijkt globaal de periode van 1500 tot 1900 en er komen zeer uiteenlopende onderwerpen aan de orde: van de bacteriën van Van Leeuwenhoek tot een in 1572 bij Bologna gevonden draak, van de geschiedenis van Artis tot de tocht door Zuid-Amerika van Alexander von Humboldt, van de uitvinding van de boekdrukkunst tot Darwins theorie van evolutie door natuurlijke selectie.

Mulder won de Jan Wolkersprijs 2021 voor ”De ontdekking van de natuur”. Niet zonder reden: hij vertelt met liefde en kennis van zaken, en zijn boek is prachtig en op groot formaat uitgegeven, met zeer veel beeldmateriaal, dat veelal afkomstig is uit de Artis Bibliotheek. Al die schitterende reproducties maken het boek tot een kunstwerk op zich. Interessant is dat hij, juist omdat hij

De ontdekking van de natuur, Hans Mulder; uitg. Terra; 256 blz.; € 49,99

38

materiaal uit de collectie van Artis gebruikt, relatief veel aandacht schenkt aan Nederlandse onderzoekers.

De ontdekkingen in de natuurwetenschap (vooral de biologie) plaatst Mulder in een context waarin allerlei factoren een rol spelen. Religie niet in de laatste plaats: van de Reformatie, die een nieuwe belangstelling voor het ”boek der natuur” inluidde, via de fysico-theologie, de natuurlijke theologie en het deïsme tot aan Darwin, die ten slotte moest noteren dat het ongeloof geheel vat op hem gekregen had.

Behalve de religie krijgen ook de boekwetenschap en vooral de techniek van het boekdrukken en het maken van afbeeldingen een plaats.

Het is deze situering in een brede context die het boek interessant maakt voor een breed lezerspubliek. Het boek bevindt zich op het snijvlak van wetenschap, natuur, kunst, geschiedenis en techniek. Soms lijkt het alsof Mulder nog meer houdt van de handschriften en boeken die hij beschrijft dan van de natuur die er het onderwerp van is – wat ook wel past bij iemand die conservator is.

De grote lijn van het verhaal begint met het vertrouwen op klassieke autoriteiten als Plinius en het geloof in mythische en fabuleuze dieren.

De bij Bologna gevonden draak, waarvan Mulder zegt dat deze toch wel erg leek op een slang waaraan de poten van een ander reptiel waren genaaid, werd dan ook nog eens aangetroffen op de dag dat Gregorius XIII tot paus was gekozen.

En Gregorius had een draak in zijn familiewapen... Pas in 1735, bij Linnaeus, kwam er serieuze twijfel aan het bestaan van zulke wezens.

Naarmate de onderzoekers meer op hun waarneming vertrouwden –denk aan Van Leeuwenhoek en zijn microscoop–, kwam meer en meer de natuur zoals wij die kennen voor de dag.

Daarbij speelden ook de ontdekkingsreizen een rol: de wereld ging open, de VOC liet de flora en fauna van Indië beschrijven, en nog weer later ging men speciaal voor de natuur op reis. Denk

12 FEBRUARI 2022

Sleedoorn met insecten, van Maria Sibylla Merian (1647-1717).

Beflijster en ijsvogel, aquarel van Aert Schouman (1710-1792).

Wielewaal. Ingekleurde ets in ”Nederlandsche vogelen” van Cornelius Nozeman (1720-1786).

Raggi’s paradijsvogel, van John Gould (1804-1881).

Dode olifant Jack in een landschap, Conradijn Cunaeus (1828-1895). beeld uit ”De ontdekking van de natuur”

hierbij aan iemand als Maria Sibylla Merian, die in 1699 naar Suriname vertrok en de Surinaamse natuur tekende en beschreef. Omdat ze zo veel oog had voor de leefomgeving van de dieren, wordt ze wel ”de eerste ecoloog” genoemd.

Prachtige platen uit het werk van Merian sieren het stuk dat Mulder over haar schreef.

In de laatste hoofdstukken komen we stap voor stap dichter bij Darwin. De bestudering van fossielen, de theorieën van Lamarck en Erasmus Darwin (de grootvader van Charles) lijken allemaal schokjes te zijn die de grote aardbeving van Darwins evolutietheorie aankondigen. Door het boek af te sluiten met Darwins bekentenis over het verlies van zijn geloof, suggereert Mulder bedoeld of onbedoeld dat de ontdekking van de natuur God uit de wereld heeft verdrongen. Hoewel

39

dit voor veel denkers geldt, zijn er ook anno 2022 tal van wetenschappers die laten zien dat het bedrijven van natuurwetenschap en het belijden van het christelijk geloof elkaar niet bijten. ”De ontdekking van de natuur” is een boek dat bewondering afdwingt. Bewondering voor de auteur, die een kundig verteller is; bewondering voor de kunstenaars die gedurende al die eeuwen de wonderen der natuur in beeld hebben gebracht; bewondering voor het immense en schitterende project dat de wetenschap is; en bewondering voor de Schepper van dit alles.

De beroemde zin van Jan Swammerdam bij de afbeelding van een luis is in algemenere zin van toepassing op dit boek: „ik presenteer u ed. alhier den almaghtigen vinger Gods in de anatomie van een luijs.”

12 FEBRUARI 2022

Ter uitbreiding van ons team zijn wij voortdurend op zoek naar

GLASZETTERS GLASBEWERKER PLANNER/WERKVOORBEREIDER

Tip voor de meivakantie!

Scan voor meer informatie de QR-code of kijk snel op onze website

Scan & ontdek

www.duinkerkeglasservice.nl/vacatures Scherpenzeel 033 - 277 4629

Boek eenvoudig online via:

kleinebelties.nl

Barneveld 0342 - 462 809

www.duinkerke.nl

Al 10 jaar dé glasspecialist bij u thuis!

Hardenberg | 0523 261 303

Huize Fluitekruid

serie

van Ingrid Medema-Schalk Huize Fluitekruid is een grappige serie over het meisje Meggie van 11 jaar. Ze woont in Huize Fluitekruid, een groot oud huis aan de rand van een dorp. Meggie is erg nieuwsgierig, wil helpen en raadsels oplossen en nog veel meer... Lees je gezellig mee?

Per deel

12,95 E-book

€9,99

Huize Fluitekruid en het geheim van de vreemde tekens

Huize Fluitekruid en raadsels rond de schaatsbaan

Ga naar uw boekhandel, bestel op debanier.nl of bel 055-5390650

Huize Fluitekruid en een fantastisch schoolkamp

PRAKTIJK

Artsen en zorgverleners vertellen over hun werk.

beeld Getty Images

Verslikt in een olijf Henk Kerkhoff

T

ijdens mijn dienst word ik gebeld voor een 34-jarige vrouw. Ze is op de spoedeisende hulp gekomen, omdat ze dreigde te stikken na zich verslikt te hebben in een olijf. Gelukkig kon de SEH-arts op tijd ingrijpen, maar mevrouw moest wel worden beademd.

De volgende dag is ze weer veel beter en kan ze zelfstandig ademhalen.

Ik ontmoet haar op de intensive care. Ze vertelt sinds een aantal weken last te hebben van dubbelzien en hangende oogleden. Ze heeft er meer last van als ze een film kijkt op tv. Ze had ook gemerkt dat haar armen niet goed meer boven haar hoofd wilden als ze de was ophing.

Strandwandeling Vorige week maakte ze een strandwandeling, maar ze had het na een kwartiertje moeten opgeven omdat ze het gevoel had dat haar benen niet meer vooruitkwamen.

Twee dagen geleden was haar partner jarig. Tijdens de verjaardag merkte ze dat het spreken onduidelijker ging.

Ze schonk er niet te veel aandacht aan en zei die dag weinig. Toen ging het

echter mis met een olijf.

Ik verdenk haar van myasthenia gravis (MG). Dezelfde dag doe ik bij haar een EMG, een onderzoek waarmee ik de overgang tussen zenuw en spier kan onderzoeken. De uitslag van dit onderzoek is afwijkend, wat mijn vermoeden bevestigt.

Zenuwen MG is een ziekte die veroorzaakt wordt door een stoornis in het schakelstation tussen zenuw en spier.

Onder normale omstandigheden geven de hersenen een seintje aan de spieren om te bewegen. Dit seintje gaat via het ruggenmerg naar de zenuwen, die het signaal doorgeven aan de spieren. De zenuw maakt geen rechtstreeks contact met de spier. Er is een kleine ruimte tussen het zenuwuiteinde en de spier. Als er een signaaltje komt, laat de zenuw een stofje los dat acetylcholine heet. Dit stofje wordt door de spier opgepikt door kleine antennetjes, acetylcholine-receptoren genoemd. Hierop trekt de spier samen.

Bij MG maakt het lichaam ten onrechte afweerstoffen aan tegen acetylcholine-receptoren. Als gevolg hiervan gaan de receptoren stuk of reageren

41

ze minder goed, waarna ook de spier minder goed samentrekt. Bij het ontstaan van deze afweerstoffen speelt de zwezerik, een belangrijk orgaan voor het immuunsysteem, een rol.

De behandeling is deels medicamenteus. Met medicatie kan ervoor worden gezorgd dat het signaalstofje acetylcholine minder snel wordt afgebroken, zodat er meer beschikbaar blijft om de spier te stimuleren. Als de klachten heviger zijn, moet ervoor worden gekozen om het afweersysteem als geheel te onderdrukken met medicijnen. Soms wordt de zwezerik weggehaald om een verbetering te krijgen op lange termijn.

Mijn patiënt wordt behandeld met medicijnen en de zwezerik wordt verwijderd.

Nu, drie jaar later, heeft ze met medicatie als enige klacht dat ze bij vermoeidheid soms een klein beetje dubbel ziet. Ze is hieraan gewend en kan redelijk normaal haar werk doen.

12 FEBRUARI 2022

De auteur is neuroloog in het Albert Schweitzer Ziekenhuis.

AUTOTEST

Ford Kuga PHEV ST-Line Energielabel A

CO2-uitstoot (WLTP) 26 g/km

Topsnelheid 200 km/u

Aanhanggewicht (geremd) 1500 kg

Acceleratie 0-100 km/h in 9,2 seconden

Prijs vanaf 35.975/41.895 euro

Praktijkverbruik gemiddeld 1 liter op 18,9 km

Ford Kuga alleen met veel stekkeren in het voordeel rakter merkbaar. Een cvt draagt doorgaans bij aan een gunstig verbruik. Bij een plug-inhybride is het echter van doorslaggevend belang dat de gebruiker de auto zo veel mogelijk aan de stekker hangt en optimaal van de mogelijkheid gebruikmaakt om elektrisch te rijden. Pas dan is een structureel laag verbruik te behalen. Volgens de officiële cijfers zou dat 1 op 83 moeten zijn, maar in de praktijk is 1 op 25 echt het optimale.

Het uitrustingsniveau ST-Line wordt in Nederland het meest gekozen. De auto heeft een wat sportieve afstemming van het onderstel, maar is niet compromisloos stug. De inrichting wordt gekenmerkt door een combinatie van alcantara met leer en rode stiksels.

Ford past al lang spraakbesturing toe. Hun Sync-systeem vraagt wel enige gewenning en is door andere merken inmiddels ingehaald.

Tony Vos

e huidige Ford Kuga is een kloeke SUV met veel gebruiksmogelijkheden. De auto heeft een modern uiterlijk en verlaat de fabriek met een veelheid aan elektronische voorzieningen die het leven aan boord comfortabeler en veiliger moeten maken.

Twee aandrijflijnen staan er op de prijslijst.

Allereerst de 1.5 turbo met naar keuze 120 of 150 pk en daarnaast de plug-inhybride (PHEV) gekoppeld aan een 2,5 liter 4 cilinder benzine.

De benzinemotor en de elektromotor zijn gekoppeld aan een cvt-automaat die een aantal vaste stappen kent en daardoor bij accelereren niet maximaal in toeren klimt. Eigenlijk is tijdens het rijden nauwelijks iets van een cvt-ka-

D

42

12 FEBRUARI 2022

beeld Tony Vos

Conclusie l l l Ruimte. De Ford Kuga is een rasechte gezinsauto met behoorlijk wat ruimte voor gezin en bagage. De variabele bagageruimte heeft een volume van 645 tot 1530 liter. l l l Aandrijflijn. Deze plug-inhybride heeft een benzine- en een elektromotor. Beide kunnen de auto geheel zelfstandig aandrijven, maar ook samenwerken in diverse modi.

De Kuga is een prettig rijdende alleskunner

l l l Elektronica. De vele elektronische systemen zorgen voor een verhoging van comfort en veiligheid. Toch werken ze niet altijd even snel, zoals met name de navigatie.

De Kuga is een prettig rijdende auto, zowel op korte als op lange afstanden. Een alleskunner die voor alle gezinstaken probleemloos kan worden ingezet. In het geval van de ST-Line is de Kuga PHEV slechts 1320 euro duurder dan de 1.5 Turbo en heeft daarvoor standaard een automaat. De keuze is dan niet moeilijk. Veelvuldig elektrisch rijden (met een volle accu kan 28 tot 42 kilometer gereden worden) levert snel extra voordeel.

l l l Gewicht. Met 1744 kg is de Kuga PHEV behoorlijk zwaar. En dat gewicht moet altijd worden meegenomen. Hoe meer er gestekkerd wordt, hoe groter het voordeel.

43

12 FEBRUARI 2022

beeld iStock

44

12 FEBRUARI 2022

RECEPT

Om het warm van te krijgen geertje@rd.nl

ezer dagen lijkt het –met enige overdrijving gesproken– wel alsof half Nederland in de lappenmand zit. In de familie, in de kerk, in de buurt: overal zijn mensen ziek. Mijn eerste reflex als ik van ziekte in een nabij huishouden hoor: zal ik aanbieden boodschappen te halen? Want gezond eten is altijd belangrijk, maar zeker als er een virus rondgaat. Er zijn blijkbaar meer mensen die zo denken, want het doen van boodschappen blijkt vaak snel geregeld. Buren of familie springen in, en anders is laten bezorgen ook een mogelijkheid.

je misselijk bent of je gammel voelt misschien nog wel trek in hebt. En waar je het sowieso lekker warm van krijgt. Het eet bovendien gemakkelijk weg. Bijkomend gunstig effect van het eten van soep: de hete damp die ervan opstijgt zou verzachtend werken op ontstoken slijmvliezen.

D

Maar zelf soep maken als je een zeer hoofd of een rillerig lichaam hebt? Uit ervaring weet ik dat thee zetten dan soms al te veel moeite is. Dus maakte ik de afgelopen tijd een paar keer soep om uit te delen. Want in crisissituaties, groot en klein, wil een mens graag iets doen. In de hoop dat het bijdraagt aan een voorspoedig herstel.

De volgende reflex: zal ik kippensoep maken? Dat is immers een van de weinige dingen waar je als

Kippensoep Ingrediënten (voor 5-6 liter) ca. 1 kg soepkip (bijv. een poot en een borststuk), 2 uien, 4 tenen knoflook, 2 preien, 2 winterwortels, 3 stelen bleekselderij, 0,25 bloemkool, handje vermicelli, 2 laurierblaadjes, 10 zwartepeperkorrels, 2-3 stukjes foelie, verse gember (ca. 4-5 cm), 2 kruidnagels, snufje chilivlokken, 1 tl tijm, platte peterselie. Naar smaak: citroensap, zout en gemalen peper.

Bereiding 1. Een soepkip is een (grote) legkip die geen eieren meer legt. Daarvan moeten er heel wat in omloop zijn, maar dat wil niet zeggen dat het makkelijk is om een poot en/of borststuk op de kop te tikken. In de supermarkt is de kans op succes gering. Maar bij

een poelier moet het zeker lukken.

2. Laat de stukken kip ontdooien en spoel ze af. Doe ze daarna in een grote pan met ruim water. Voeg de knoflook en een hele ui toe, schillen verwijderen hoeft niet. Verder: een schoongeboende wortel in stukken, het groen van een van de preien en een gehalveerde steel bleekselderij.

En: laurierblaadjes, foelie, peperkorrels, kruidnagels, tijm, gember (in plakjes) en zout naar smaak. Breng het water aan de kook en laat de bouillon op laag vuur minstens vier

45

uur trekken tot het vlees gaar is.

3. Haal de kip uit de pan en laat wat afkoelen. Verwijder botjes, vellen en dergelijke. Trek het vlees met twee vorken uit elkaar of snijd het fijn.

Bewaar eventueel een deel van het vlees voor een ander doel.

4. Zeef de bouillon. Gooi de groenten, kruiden en specerijen weg. Was de overige groenten en snijd ze in kleine stukjes. Zet de bouillon op het vuur en doe de groenten erbij. Voeg eventueel extra water toe. Breng de soep aan de kook en laat alles 5 tot 10 minuten koken. Voeg vermicelli en de fijngesneden peterselie toe. Laat de soep borrelen tot alles gaar is. Breng op smaak met citroensap en peper en zout. Wie niet van vet houdt kan dat er na het afkoelen afscheppen.

12 FEBRUARI 2022

@joachimhofman kattenvriend | drop-out | Apeldoorn | piano | 17 jaar | oprichter Kwebler | autisme | programmeren | gereformeerde gemeente

46

12 FEBRUARI 2022

6

vragen aan een programmeur

Arien van Ginkel

Als Joachim eenmaal programmeert, is hij niet te stoppen. Dus spreekt hij PHP tegen zijn pc terwijl hij ondertussen een interview geeft over het „refovriendelijke Facebook” dat hij maakt.

Eerst even dit: hoort een 17-jarige nu niet op school te zitten? „Ik ben een drop-out. Ik heb alleen m’n basisschooldiploma. Op de Jacobus Fruytier ben ik uitgestroomd naar werk. Daarom programmeer ik nu een paar dagen in een bibliotheek in Ermelo. En verder leer ik mezelf steeds beter programmeren. Dat doe ik al sinds m’n zevende.”

Je maakt nu een socialemediaplatform. Waarom? „Allereerst omdat ik het leuk vind en ik er veel van leer. Maar het is ook belangrijk dat dit platform, Kwebler, er komt. Ik hoor soms van jongeren dat ze van hun ouders niet online mogen zijn omdat ze dan allerlei rommel tegenkomen. Ik zou het mooi vinden als reformatorische mensen gewoon met de tijd mee konden gaan, maar dan wel beschermd.”

Hoe heb je Kwebler gemaakt? „Ik maak gebruik van opensourcesoftware. Heel de wereld programmeert mee aan de software die ik gebruik. Zo blijft mijn programmatuur up-to-date en veilig. Aan alle basisprogramma’s bijvoorbeeld de chatfunctie, geef ik mijn eigen draai. Daarna integreer ik het in mijn platform.”

Wie helpt jou bij dit project? „Ik doe het alleen. Ik ontwierp het logo, schreef het privacybeleid en de algemene voorwaarden, maakte de lay-out en schreef de programma’s. Nu ben ik degene die het platform onderhoudt en modereert. Momenteel ben ik de app aan het ontwikkelen.”

Facebook versterkt polarisatie, WhatsApp neemt het niet zo nauw met de privacy van gebruikers en Instagram schaadt de psychische gezondheid. Dat zijn zomaar een paar beschuldigingen die socialemediaplatformen krijgen. Wordt Kwebler beter? „Sociale media zijn inderdaad niet heel populair meer. Maar Kwebler is anders. Het is een gezellige plek waar je andere Nederlandse christenen kunt ontmoeten.

Aan mijn platform zit geen verdienmodel. Kwebler kost me honderd euro per maand aan licenties. Die zou ik misschien wel een keer willen terugverdienen door een donatiepagina te maken. Al hoeft dat ook niet per se.

Omdat ik verder geen opleiding volg, zie ik het maar als collegegeld.”

Hoe zorg je ervoor dat reformatorische mensen een account aanmaken op Kwebler? „Dat is het lastige. Ik heb nu 204 actieve gebruikers. Dat zijn vooral jongeren van mijn vorige school en de school waar m’n zusje op zit. Ik zou willen dat de gebruikers tegen anderen zeggen dat ze ook op Kwebler moeten. Dat gebeurt nog niet zo. Over een paar maanden heb ik een goede Androidapp. En als ik 18 ben, kan ik ook de app voor iOS uploaden. Dan wordt het voor mensen makkelijker om Kwebler te gebruiken. Dat scheelt misschien.”

47

12 FEBRUARI 2022

Wat is Kwebler?

Kwebler is afgeleid van het woord kwebbelen. Ontwikkelaar Joachim Hofman noemt Kwebler een reformatorische Facebook. „Kwebler is een verantwoorde plek om te zijn.

Schelden kan niet en voor reclame is geen plek. De eisen die gesteld worden aan een post zijn veel strenger dan bij Facebook. Zo kan er nooit iets raars voorbijkomen in je tijdlijn.”

Op Kwebler kunnen gebruikers met elkaar chatten, video’s bekijken, producten verkopen en muziek luisteren.

Verliefd op Valentijnsdag Marjolein Snoeij-de Pee

„Verliefd zijn lijkt me leuk om mee te maken”, verzucht Rhodé. „Als ik op Valentijnsdag dan maar geen sushi van hem krijg”, vindt Nikita. Dat verliefd worden iedereen een keer overkomt, lijkt Rosa-Lynn niet meer dan logisch: „Het is gewoon normaal.”

Wereldnieuws Na nieuwjaarsdag is Valentijnsdag de meest gevierde dag ter wereld. Mensen die van elkaar houden, geven elkaar die dag extra aandacht. Ze doen bijvoorbeeld een bos bloemen cadeau aan de ander.

Niet in ieder land wordt 14 februari op dezelfde manier gevierd.

Japanse vrouwen geven die dag chocola cadeau aan de mensen om hen heen. Japanse mannen verrassen hun geliefden pas op 14 maart. De Argentijnen vieren een valentijnsweek. In landen als Saoedi-Arabië, Iran en Pakistan is Valentijnsdag verboden. Op het vieren van die dag staan zware straffen, omdat het een westerse, niet-islamitische feestdag is.

De duurste valentijnskaart werd in 1891 aan een Italiaanse prinses gegeven. De kaart was gekerfd uit ivoor en zou nu zo’n 250.000 euro kosten.

„Je bent trots op elkaar en hebt iets over voor de ander” Rhodé Vonk (10): „Met Valentijnsdag krijg je wat leuks van degene op wie je verliefd bent. Chocola zou ik niet willen krijgen, want daar ben ik allergisch voor. Zelf zou ik iemand bijvoorbeeld een kaart sturen.

Ik heb nog nooit iets gekregen en ik ben ook nog nooit verliefd geweest. Misschien heb ik wel een stille aanbidder. Verliefd zijn lijkt me heel leuk om mee te maken.

Als iemand verliefd op je is, schaamt hij zich niet voor jou. Je bent trots op elkaar, je denkt vaak aan de ander en je hebt iets voor elkaar over.

Mijn ouders verdienen een verrassing op Valentijnsdag. Als je iets aan hen vraagt, krijg je het vaak.

Behalve als je iets doms vraagt; een elektrische fiets bijvoorbeeld. Ik kan mijn ouders helpen met de was en opruimen. Koken en stofzuigen doe ik niet graag. Vroeg opstaan, de tafel mooi dekken en een kaartje voor hen schrijven, vind ik ook een leuk idee.”

48

12 FEBRUARI 2022

beeld Pixabay

Hartjessnoepjes voor Valentijnsdag

Vlinders in je buik als je verliefd bent

Nikita Zandman (12): „Voor Valentijnsdag heb ik een keer hartjessnoepjes gekregen van een jongen uit mijn vorige klas. Ik vond het leuk om die te krijgen. Dat het van een klasgenoot was, maakte het extra speciaal.

Hij vond mij leuk, maar het was niet ‘aan’. Het was een basisschoolverliefdheid.

Wat ik nog meer leuk vind om te krijgen, is chocola of een knuffelbeer die zegt: „I love you.” Sommige kinderen gaan samen sushi eten. Dat vind ik echt niet lekker. Je kunt ook met woorden laten merken dat je van iemand houdt door bijvoorbeeld te zeggen: „Ik laat je nooit meer in de steek.”

Ik vind het belangrijk dat een vriendje tijd voor me maakt. Het lijkt me niet leuk als hij zegt: „Ik hoef je niet zo vaak te zien.” Als je verliefd bent, wil je juist graag afspreken en veel bij elkaar zijn.

Als de verliefdheid niet wederzijds is, kun je er niet veel aan veranderen. Het is niet anders.”

Rosa-Lynn Bakker (10): „Valentijnsdag heeft te maken met verliefdheid. In een boek lees ik weleens dat je vlinders in je buik krijgt als je verliefd bent. Zelf ben ik nog nooit verliefd geweest, maar ik denk dat ik het vanzelf een keer word. Het is normaal. Altijd alleen zijn, is ook niet leuk.

Als ik verkering krijg, vind ik het belangrijk dat hij me niet in de steek laat. Op Valentijnsdag zou ik hem snoephartjes geven. Zelf word ik het meest blij van een ontbijt op bed. Als iemand me wil verrassen met spruitjes, zeg ik gewoon: „Ik haal wel een bakje friet bij de snackbar.”

Op Valentijnsdag kun je ook andere mensen verrassen, als je nog geen verkering hebt. Een bos bloemen is altijd leuk. Mijn vader en moeder staan altijd voor me klaar. Daarom wil ik hen ook graag een keer verrassen.

Ik kan bijvoorbeeld de tafel dekken zonder dat ze erom vragen.”

49

12 FEBRUARI 2022

1

PUZZELS

2

3

4 5

Cryptogram

6

7

Horizontaal 1 Hij voldoet wat verloren is (4); 4 Een bonk van een sufferd (5); 7 Zo pietepeuterig dat hij er geïrriteerd door raakt (9); 9 Astronautenvoedsel? (10); 12 Een insect verschuilt zich met een creool in het rode vak (13); 13 Ouderwetse aansteker van het telefoonbotje (9); 15 Stees bezoeken om het sop weg te halen (10); 16 Het teken dat een vis hiermee kan bijten (10); 18 Dat zeil wordt voor de teelt gebruikt (3); 19 Contant geld als bouwmateriaal (6).

8 9 10

11

12

13 14 15

16

Verticaal 2 Hij geeft geld voor de mand, of juist niet? (10); 3 Bloeiend graan? (10); 5 Houdt hij van politiek getinte puzzels?

(15); 6 Een box voor schoeisel (4); 8 Kleurrijke compositie (12); 10 Reden voor de tekening (6); 11 Worden daar krullen van bijvoorbeeld chocolade mee gemaakt? (10); 14 De kans eer op te strijken met een sportschoen (7); 17 Wat is er met die oude maat aan de hand? (4).

humaan papillomavirus (afk.)

huis (It.)

bitterheid

18

19

Oplossing vorige puzzel Horizontaal: 1 opzet; 4 dewelke; 9 momentsluiter; 11 wereldhistorie; 13 neon; 14 nimmerzat; 16 pirateneditie; 17 platzak; 18 stang; 19 geut.

zaal voor partijen

bijdetijds

Turkse titel

decoratie

5

tuinslang

7

haven bassin

1

4

achtpotig dier

6

kolenbak

draadloos netwerk

oorvijg luchtvaartmaatschappij

8

eenheid van arbeid

Onder de inzenders van de goede oplossing wordt een prijs weggegeven. Stuur uw oplossing voor 17 februari bij voorkeur per mail naar puzzel@rd.nl of anders per briefkaart naar Reformatorisch Dagblad, Postbus 613, 7300 AP Apeldoorn.

De prijs voor deze week is het boek ”Hij kent mij!”, door Silvia Tarniceriu (uitg. De Banier).

2

land in Europa gevangenis

Zweedse puzzel

plant

champignon

videostandaard

Verticaal: 2 prebende; 3 elektriciteitsnet; 5 kol; 6 doleantie; 7 eierpruim; 8 delegatie; 10 genet; 12 tempera; 15 valletjes.

Prijspuzzel

Eerste Hulp Bij Ongelukken (afk.)

als het ware (afk.)

onderwijsvorm

17

3

9 welnu

De oplossing van vorige week is: architec(t).

(Helaas was vakje 9 van de oplossing weggevallen.) De prijs gaat naar P. A. Lamper uit ’s-Gravenzande.

1

kunstgreep

2

© Persbelangen

50

12 FEBRUARI 2022

3

4

5

6

7

8

9

COLOFON

RDMagazine is een wekelijkse uitgave bij het Reformatorisch Dagblad.

Directie Ir. C. Heutink Hoofdredacteur Dr. ir. S. M. de Bruijn

HET LAATSTE WOORD

Chef Clasina van den Heuvel Redactie Margreet van den Berg, Aline de Bruin, Miranda van de Bruinhorst,

Haast

Enny de Bruijn, Mariska Dijkstra, Janette Hertog, Chris Klaasse, Jaco van der Knijff, Rudy Ligtenberg, Mariëlle

„Haast U, o God, om mij te verlossen, o Heere, tot mijn hulp.”

Oussoren, Roosmarijn Reijnoudt Ontwerp Corné van der Horst Vormgeving André Kikkert, Hans Kraayeveld

Psalm 70:2

Redactie RDMagazine

Psalm 70 en het slot van Psalm 40 zijn bijna identiek.

Postbus 613 7300 AP Apeldoorn

David is in nood. Hoe en wat, wordt uit deze korte

055-5390222

psalm niet duidelijk. Maar hij smeekt God om hem

rdmagazine@rd.nl

te hulp te komen. Het heet haast. De urgentie die Abonneeservice

spreekt uit Psalm 70 is ook direct het verschil met

Postbus 613

het slot van Psalm 40. Dat is meer een ootmoedig

7300 AP Apeldoorn

gebed, terwijl deze psalm een meer vrijmoedige toon

055-5390498

heet. Tot twee keer toe roept David God op om snel

abonneeservice@erdee.nl

te komen. Anders is het te laat.

Adverteren 055-5390499 advertentie@erdee.nl Tips voor de inhoud van RDMagazine? rdmagazine@rd.nl WhatsApp 06-43020391 EMG legt van abonnees gegevens vast voor de uitvoering van een overeenkomst en om hen te informeren over producten en diensten. Voor meer informatie over het privacybeleid en de algemene voorwaarden van EMG, zie erdeeservice.nl.

51

12 FEBRUARI 2022

WERKEN ÉN LEREN VOOR KEUKENMONTEUR Als DB KeukenGroep zijn wij trots op onze - ruim 60 - keukenmonteurs.

Het zijn vakmannen die wekelijks bij klanten een mooi product opleveren.

Hun rustige, nette en nauwkeurige manier van werken is de basis van onze hoge klanttevredenheid.

Ben jij een handige jongen die zijn hoofd er goed bij houdt als je met je handen werkt?

En wil je graag werken met hout, metaal en elektro? Word dan keukenmonteur en volg bij ons de BBL-opleiding Keukenmonteur! Wij bieden je een gedegen opleiding waarbij je het vak tot in detail leert.

MEER WETEN? Kijk voor meer informatie op werkenbijdbkeukengroep.nl

9,7

HAARLEM NUNSPEET

ANOVI

TIC UTRECHT

RIJSSEN

BERKEL EN RODENRIJS

Ruim 2140 beoordelingen Qasa.nl | februari 2022

KESTEREN SINT-ANNALAND

GOES

werkenbijdbkeukengroep.nl