1. Kociewie na mapie Polski – jego położenie, herb i hymn

Rozdział II

Kociewie – Mała Ojczyzna

1. Kociewie na mapie Polski – jego położenie, herb i hymn

Kociewie to kraina z niepowtarzalnymi krajobrazami, dziedzictwem historycznym i oryginalną kulturą ludową. Jest drugim co do wielkości (po Kaszubach) zwartym etnicznie i kulturowo regionem Pomorza. Pod względem fizyczno-geograficznym Kociewie obejmuje w całości obszar Pojezierza Starogardzkiego, część Wysoczyzny Świeckiej i zachodni fragment Borów Tucholskich. Kociewie leży na lewym brzegu Wisły, w dorzeczu dwóch rzek uchodzących do Wisły: Wierzycy i Wdy.

Region, w ujęciu fizyczno-geograficznym, rozprzestrzenia się na zachód od dolnej Wisły i położony jest między Tczewem, Skarszewami, Starą Kiszewą, Czarną Wodą a Świeciem. Granice Kociewia zostały wyznaczone na podstawie gwary. Ma kształt wydłużony, w kierunku południowym. Maksymalna rozciągłość terenu z północy na południe wynosi 120 km, podczas gdy rozciągłość równoleżnikowa - około 60 km. Obszar Kociewia obejmuje około 3100 km2 powierzchni w większości należący administracyjnie do województwa pomorskiego (28% leży w województwie kujawsko-pomorskim). Obejmuje trzy powiaty: starogardzki, tczewski, dużą część świeckiego (gminy: Bukowiec, Drzycim, Jeżewo, Warlubie, Dragacz i Świecie). Kociewie zamieszkuje ćwierć miliona ludności (Kociewian, potocznie – Kociewiaków) a na tle całego Pomorza należy do regionów najbardziej zurbanizowanych, znajduje się tu 9 miast: Czarna Woda, Gniew, Nowe, Pelplin, Skarszewy, Skórcz, Starogard Gdański, Świecie i Tczew. Za stolicę regionu uważa się Starogard Gdański, największym miastem jest Tczewa, a stolicą duchową jest Pelplin.

Niepospolite uroki krajobrazu, turystycznie atrakcyjnego, z urozmaiconą rzeźbą terenu (Pojezierze Starogardzkie, Równina Świecka z Diabelcami, piękne jeziora i lasy, no i oczywiście Bory Tucholskie) spowodowały powstanie w drugiej połowie XX wieku dwóch parków krajobrazowych – wdeckiego i nadwiślańskiego.

Krajobraz kociewski został utworzony głównie przez lodowiec skandynawski, który przed kilkunastu tysiącami lat, ustępując na północ, pozostawił na tym terenie olbrzymie masy skalnego gruzu, gliny i żwiru, a także głazy narzutowe, formując pagórki, wzgórza morenowe i piaszczyste sandry. Swoje walory krajobrazowo-przyrodnicze Kociewie zawdzięcza przynależności do różniących się między sobą krain geograficznych: Pojezierza Starogardzkiego, Równiny Tucholskiej i Doliny Dolnej Wisły [Wiczyński, Szwoch 2005].

Podstawowym elementem krajobrazu kociewskiego są lasy. W części starogardzkiej i świeckiej rozciągają się Bory Tucholskie, jest też Pojezierze Starogardzkie z mnóstwem jezior, a kilkunastoma bardzo atrakcyjnymi do wypoczynku (przede wszystkim Jezioro Niedackie i Borzechowskie, jeziora w gminie Kaliska, jeziora wokół Ocypla, w gminie Osiek: Jezioro Kałębie – największe na Kociewiu, Jezioro Czarne, Słone. Warto podkreślić, że Bory Tucholskie, o wysokich walorach rekreacyjnych, stanowią jeden z największych w Polsce kompleksów leśnych – około 1170 km2 powierzchni, z czego 30% mieści się w granicach Kociewia (www. kociewiak.pl).

Przez Kociewie przepływają dwie rzeki: Wda, zwana Czarną Wodą, meandrująca przez Bory Tucholskie, oraz Wierzyca, uchodząca do Wisły w Gniewie. Rzeki te bardzo się od siebie różnią – Wda jest dla kajakarzy powolnym szlakiem spacerowym, Wierzyca – ciągle nieodkryta i jedna z pracowitszych w Polsce (elektrownie wodne w Czarnocińskich Piecach, Starogardzie, Owidzu, Kolinczu, Stockim Młynie i Gniewie). Na odcinku Skarszewy – Starogard jest szlakiem wodnym rwącym i trudnym do przebycia.

Wisła od wschodu otaczająca Kociewie oraz wspomniane szlaki stały się naturalną przyczyną wpływów centralno-polskich-kujawskich, mazowieckich na grunt pomorski. Kociewie uznaje się za region kulturowo młody, choć od wieków zamieszkiwany, co pokazały nam np. badania archeologiczne w Grucznie (skąd zbiory trafiły do muzeum w Grudziądzu). Warto też zajrzeć do niedawno utworzonego Parku Archeologicznego w Owidzu (płn. Kociewie).

Kociewie jako region jest mniej osobliwe i hermetyczne niż np. sąsiednie Kaszuby. Widoczna jest także jego ekspansja, m.in. na tereny po prawej stronie Wisły. Od południa bramą Kociewia jest historyczne i kulturowo bogate Gruczno oraz leżące nieopodal Topolno. Miejscowości te oraz ziemia wokół mają swój etnograficzny opis w pracy ks. Władysława Łęgi pt. „Okolice Świecia”.

Przemieszczając się z południa na północ Polski europejską trasą S5, możemy zauważyć Gruczno w dolinie. Odbijając w lewo z trasy do Gdańska, wchodzimy w Bory Tucholskie, które i w Kociewie częściowo się wpisują. Ten nadwiślański region obejmuje dorzecze Wdy (którą miejscowi nazywają Czarną Wodą) i Wierzycy.

Herb Kociewia i hymn kociewski

W 2003 r. ustanowiono herb i hymn Kociewia, którego słowa są autorstwa ks. Bernarda Sychty4 . Herb Kociewia to prostokątna, zakończona półokrągło tarcza, podzielona na trzy części, co stanowi nawiązanie do trzech powiatów wchodzących w skład Kociewia: tczewskiego, starogardzkiego i świeckiego. Kolory poszczególnych pól symbolizują: żółty – urodzaj i bogactwo związane z polami uprawnymi, zielony – kociewskie lasy, niebieski – wodę i czyste powietrze. W centrum tarczy herbowej znajduje się zwrócony w lewo (heraldyczne prawo) czerwony gryf stojący na dwóch nogach, z łapami zakończonymi lwimi pazurami, orlim skrzydłem o pięciu piórach, sterczącymi uszami i podniesionym pionowo, lekko zakręconym ogonem. Gryf podkreśla historyczne związki Kociewia z Pomorzem, jego forma nawiązuje do godła księcia Sambora II z pieczęci książęcej na dokumencie lokacyjnym Tczewa z 1260 r. [Walkowski 2007, s. 10-11].

Hymn kociewski

Pytasz sia, gdzie Kociewiaki Majó swoje dómi, Swe pachnące chlebam pola, Swoje sochy, broni?

ref. Gdzie Wierzyca, Wda Przy śrebnym fal śpsiwie Nieso woda w dal, Tam nasze Kociewie (x2)

Czy to my tu na Kociewiu, Czy Borusy w borach, Czy Lasaki, czy Kaszuby Na morzu, jeziorach

ref. Jedna Matka nas, Wszystkich kolybała, Pokłóńma sie w pas: Tobie, Polsko, chwała (x2)

4 Ks. Bernard Sychta (1907-19820 - ksiądz katolicki, działacz kaszubski, etnograf, językoznawca, dramatopisarz. Po ukończeniu studiów teologicznych w Pelplinie i Poznaniu otrzymał święcenia kapłańskie w 1932 r. Od 1928 r. aż do śmierci stale przebywał na Kociewiu. W 1947 r. objął funkcję proboszcza parafii Katedralnej w Pelplinie. oraz prowadził wykłady z psychiatrii duszpasterskiej w pelplińskim Seminarium Duchownym. Po wojnie w 1947 r. uzyskał tytuł doktora na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu za pracę „Materialna kultura ludowa Borów Tucholskich na tle etnografii kaszubskiej i kociewskiej". Został uhonorowany m.in. tytułem h.c. Uniwersytetu Gdańskiego i honorowym członkostwem Towarzystwa Miłośników Ziemi Kociewskiej. Podczas swego wieloletniego pobytu na Kociewiu napisał również „Wesele kociewskie”, dramat przedstawiający obrządek weselny na Kociewiu w połowie XIX w. Został on oparty wyłącznie na wynikach własnych poszukiwań i badań autora wśród Kociewiaków. Właściwa akcja utworu jest tu w zasadzie drugorzędna i służy jedynie naczelnemu celowi, którym jest ukazanie wielorakich aspektów materialnej i duchowej kultury Kociewia. W utrwalaniu spuścizny społeczności Kociewia zaznaczył się też w szczególny sposób, pisząc u schyłku życia trzytomowe „Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej”. Każdy wyraz zawarty w Słowniku autor brał bezpośrednio z żywego języka ludu [Mokras-Grabowska, Wyszowska, Jędrysiak 2019, s. 236].