Kociewiacy – gwara, haft i strój

• logika budowy i konkretne, użytkowe przeznaczenie danego przedmiotu; • bogactwo indywidualnych rozwiązań przy ścisłym związku z tradycja danego

regionu;

• oparcie się na tradycyjnych surowcach, takich jak len wełna, glina itp.

Kociewiacy – gwara, ubiór i haft

Gwara kociewska

W językoznawstwie polskim terminami „gwary ludowe” i „dialekty” powszechnie określa się te systemy językowe, których powstanie „warunkowane było rodowo-plemienną, kulturową, fizjograficzną czy polityczno-administracyjną odrębnością poszczególnych ugrupowań ludnościowych”. Dialekty i gwary, kształtujące się w ciągu dziejów, rozwijały się na określonych geograficznie obszarach polszczyzny, tworząc terytorialne odmiany naszego języka [Kurek 2005, s.227].

A.W. Brzezinska i K. Gillmeister [2019] podają, że „dialekt kociewski jest tym, co najsilniej pozwala na wyodrębnienie Kociewia. Powstał na bazie dawnego języka pomorskiego (kaszubskiego), będąc w strefie oddziaływań dialektów kujawsko – wielkopolskich, a następnie mazowieckich. Zainteresowanie badaczy początkowo skierowane było na gwarę, a dopiero potem zaczęto badać kulturę tego regionu. Kociewska mowa jest elementem, który najsilniej spaja mieszkańców regionu i jest podstawą tożsamości regionalnej mieszkańców Kociewia”.

Gwary kociewskie bliskie są gwarom ziemi chełmińsko dobrzyńskiej i Kujaw, a szczególnie Malborskiego. Gwary kociewskie i malborskie uważa się za najmłodsze i najbardziej nowatorskie dialekty kontynentalne Pomorza Gdańskiego tj. dialekty typowo polskie, a nie pomorskie (jak kaszubskie). W gwarze kociewskiej nie ma dużych odrębności leksykalnych od literackiego języka polskiego, za wyjątkiem wtórnych naleciałości niemieckich, a na północnym-zachodnim kaszubizmów [Ruszaj na Kociewie 2018, s.6].

Gwarę kociewską badał na początku XX w. wybitny językoznawca Kazimierz Nitsch8, i to właśnie na podstawie jego badań wyznaczono granice regionu. Badacz wyróżnił tzw. „Kociewie pierwotne” (w okolicach Pelplina) i „Kociewie rozszerzone” (czyli cały obszar występowania dialektu kociewskiego). Nitsch podzielił także Kociewie na trzy regiony [Kociewie – pomorska kraina, 2008, s.4]: • południową (większość terytorium powiatu świeckiego), wymowa samogłosek nosowych typu: gęś – ganś, wąż – wónż; • środkową (nad Wierzycą, głownie w okolicach Starogardu Gdańskiego), gdzie zanika nosowość, np. gaś, wóż; • północną (pomiędzy Tczewem a Skarszewami), wymowa typu: gynś.

Dzisiaj badania nad gawrą kociewską prowadzi prof. Maria Pająkowska-Kensik z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.

8 Kazimierz Nitsch (1874-1958) – polski językoznawca, slawista, historyk języka polskiego. 60

Gwara kociewska ma obecnie status języka familijnego, używanego okazjonalnie, zależnego od wszystkich elementów aktu komunikacyjnego – kontekstu, typu kontaktów, odbiorcy. Współcześnie gwara kociewska nie jest podstawowym kodem komunikacyjnym, z wyjątkiem osób, które nie mają wielkiej świadomości językowej, a elementy gwary wplatają nieświadomie do swojej mowy lub dla osób, które poprzez użycie gwary wyrażają swoje przywiązanie do regionu, dumę ze swojego kociewskiego pochodzenia, a gwara w ich przypadku staje się ważnym elementem autoidentyfikacji [Łucarz 2017, s.75].

Zdaniem tego samej autorki A. Łucarz [2017, s.76], najstarsi mieszkańcy Kociewia pozostają bardzo często przy słownictwie gwarowym, stosując je we wszystkich sytuacjach komunikacyjnych i na wielu poziomach systemu językowego (fonetycznym, fleksyjnym, leksykalnym i składniowym). Pokolenie średnie informatorów zna zarówno wyrazy dawne, jak i nowe leksemy z polszczyzny ogólnej, stosuje je naprzemiennie, przez pryzmat tzw. filtrów nakładanych na określone akty komunikacji, uwzględniając stopień oficjalności danego kontaktu językowego oraz jego typ. Natomiast najmłodsze pokolenie posługuje się głównie kodem ogólnopolskim, a elementy gwarowe – zwykle w obszarze leksykalnym – pojawiają się sporadycznie, prawie wyłącznie w rozmowach z przedstawicielami najstarszego pokolenia (np. dziadków), a niekiedy – w mniejszych środowiskach – także w kontaktach z rówieśnikami, znajomymi, nigdy jednak w kontaktach oficjalnych.

Dialekt kociewski jest istotnym składnikiem kociewskiej tożsamości regionalnej,

o czym świadczy potrzeba mówienia o gwarze i gwarą kociewską. Dowodem tego są z pewnością coraz to nowe wydawnictwa słownikowe.

Haft kociewski

Warto też podkreślić, że istotną cechą wytworów sztuki ludowej jest ich różnorodność, świadcząca o inwencji i talentach twórców. To, co dzisiaj obserwujemy i podziwiamy, to bardziej lub mniej udane naśladownictwo dzieł dawnych twórców [Jędrysiak 2010, s.93]. Do takich wytworów należy zaliczyć hafty, które wymagają nakładu czasu, cierpliwości i skupienia. Umiejętność ta jest przekazywana z pokolenia na pokolenie, a osoby, które ją opanowały odgrywają szczególną rolę w kultywowaniu tego szczególnego elementu niematerialnego dziedzictwa kulturowego. W zakres tego właśnie dziedzictwa kulturowego wchodzą różnorodne praktyki, zwyczaje, wyobrażenia, formy ekspresji, wiedza i umiejętności, jak również związane z nimi narzędzia i instrumenty, przedmioty, artefakty oraz obszary kulturowe. Dziedzictwo to, przekazywane z pokolenia na pokolenie i stale odtwarzane przez mniejsze lub większe społeczności, zapewnia im poczucie tożsamości oraz zachowanie własnej kultury. Jest ono również świadectwem wielobarwności kulturowej, której poznanie przyczynia się do poszanowania kultury innych narodów i grup etnicznych [Wyszowska, Jędrysiak 2018].

Hafty są jedną z najstarszych technik zdobienia tkaniny i skóry, czyli sztuka wykonywania rysunku za pomocą nici i igły albo szydełkiem. Haft może być wykonywany ręcznie lub maszynowo. Oprócz nici (jedwabnych, lnianych, wełnianych, złotych, srebrnych) elementami haftu bywały perły, paciorki szklane, blaszki, kamienie szlachetne i półszlachetne. Jest wiele rodzajów haftów, a w każdym występują różne ściegi i ich zestawienia tworzące bogate ornamenty zdobnicze. Haft dzieli się na: płaski, wypukły (np. haft angielski), ażurowy (np. haft richelieu) i nakładany (aplikacje). Techniką haftu wykonuje się nawet obrazy [Jędrysiak 2010, s.96].

Kociewie poza odrębnością językową ma również swoje zdobnictwo - jedną z dziedzin jest haft. Piękne haftowane chusty, obrusy, serwetki, na których pojawiają się kłosy pszenicy, maki, osty czy też modraki, są chyba najpiękniejszą i najbardziej barwną wizytówką Kociewia.

Haft na Kociewiu zaczął zanikać już bardzo szybko, podobnie jak strój, czyli w pierwszej połowie XIX w. Przyczyn należy szukać w rozwijającym się przemyśle, w tym włókienniczym, bliskości miast i szklaków handlowych. Materiały fabryczne były o wiele tańsze niż czasochłonne tkanie. Na zachowanych w muzeach etnograficznych kociewskiej odzieży pojawia się haft jednokolorowy, płaski i dziureczkowy. Motywem dominującym były wzory roślinne i geometryczne. Na początku XX w. popularności zdobyły koronkowe szydełkowe, tzw. ząbki, które używano do wykończenia bielizny i niewielkich serwetek.

W latach 70. XX w. dwie mieszkanki Kociewia – Małgorzata Garnysz i Maria Wespa podjęły trud zrekonstruowania, stworzenia haftu kociewskiego. Obydwie hafciarski podjęły się poszukiwań wzorów haftu. Niestety praktycznie nie zostały materialne ślady kolorowego haftu, dlatego inspirowały się polichromią ludowych mebli (skrzyń wiannych, kredensów), malarstwem ściennym, feretronami, sztandarami i szatami liturgicznymi. Obydwie hafciarki w swoich wzorach inspirowały się także otaczająca przyrodą, dlatego ich ornamentyka jest roślinna (tulipany, stokrotki, modraki, jagody, liście, paczki, łodygi).

Małgorzata Garnysz – ur. 10 czerwca 1912 r. w Polkowicach. Na Kociewie przeniosła się jako kilkuletnia dziewczynka, jej ojciec był kierownikiem szkoły w Pączewie. Zmarła 19 kwietnia 1990 r. w Pączewie. Autorka tzw. pączewskiej szkoły haftu kociewskiego. Małgorzata Garnysz używała aż 13 podstawowych kolorów: biały, żółty, pomarańczowy, jasny brązowy, ciemny brązowy, czerwony, bordowy, różowy, lilowy, fioletowy, niebieski, jasnoniebieski i zielony. Haftowała tylko na szarym płótnie.

Maria Wespa – ur. 8 grudnia 1920 r. w Tczewie w rodzinie kolejarskiej. Od 1936 r. mieszkała w Morzeszczynie. Zmarła 17 marca 1990 r. w Berlinie Zachodnim. Autorka tzw. morzeszczyńskiej szkoły haftu kociewskiego. W swoim hafcie używała 7 podstawowych kolorów: biały, żółty, czerwony, niebieski, zielony, lilowy i brązowy.

Strój kociewski

Strój ludowy, jak określa się współcześnie odświętny ubiór chłopski, stanowił i nadal

stanowi bardzo ważny znak określający przynależność regionalną osób go noszących. Świadczy o przywiązaniu do tradycji i poszanowaniu spuścizny przodków, którzy stworzyli ubiór taki, na jaki pozwalały im warunki, w jakich żyli. W ostatnich kilkudziesięciu latach stał się on także kostiumem zespołów wykonujących repertuar oparty na folklorze swojego regionu.

Świąteczny strój mieszkańców wsi, który dzisiaj nazywamy strojem ludowym, zakładany był tylko w niedzielę, kiedy udawano się do kościoła i na ważne uroczystości rodzinne i doroczne, aby podkreślić ich powagę. Strój ten był wykonywany zawsze z najlepszych materiałów i – w zależności od możliwości finansowych jego właściciela – bywał bogato zdobiony. Często inwestowano weń spore środki finansowe, aby móc się godnie zaprezentować i podkreślić swoją zamożność. Dlatego też zawsze bardzo dbano o tę odzież. Odpowiednio złożoną (zazwyczaj na lewą stronę, by nie spłowiała) przechowywano ją w skrzyniach lub kufrach w izbie, a później w komorze [Stroje ludowe… 2015, s. 6].

Tradycyjny strój kociewski zaczął zanikać już w pierwszej połowie XIX w. Stało się to za przyczyną m.in. szybszego rozwoju gospodarczego Pomorza pod zaborem pruskim, ludność wiejska zaczęła zastępować tradycyjnie materiały wyrobami fabrycznymi, które były o wiele tańsze. Także bliskość miast i szlaków komunikacyjnych spowodowało odchodzenie od tradycyjnych tkanin i odzieży. Nie bez znaczenia była także emigracja sezonowa na Żuławy i w głąb Niemiec, skąd wracano w strojach miejskich. W latach 30. XX w. dr Józef Gajek zrekonstruował ludowy strój kociewski, na podstawie dostępnych materiałów archiwalnych, starych, fotografii oraz wspomnień starszych osób. W niego ubiór powinien składać się z: czerwonego stanika, koszuli, pasiastego fartucha, spódnicy (kecy) w kolorach: niebieskim, brązowym lub czerwonym w kwiaty, granatowych lub białych pończoch oraz czepca w kolorze żółtym z czarną kokardą. W interpretacji J. Gajka pojawia się motyw choinki naszytej na staniku/kamizelce. Z kolei na strój męski składały się następujące elementy: niebieski płaszcz z peleryną, szara lub granatowa sukmana, spodnie (portki z klapą) w kolorze: niebieskim, szarym, granatowym w kratę, kamizelka (westka) w kolorze spodni, w święta – czerwona, jedwabna, czerwona chustka wiązana na szyi w kokardę oraz maciejówka [Gajek 2009, s. 99-101].

Źródło: Józef Gajek, Kociewska sztuka ludowa. Strój kociewski - połowa XIX w. badania i opracowanie prof. Józef Gajek (rys. F. Stremel)

W drugiej połowie 2020 roku na zlecenie Gminnego Ośrodka Kultury w Kaliskach zrealizowaliśmy w formie on-line projekt pod tytułem: STRÓJ KOCIEWSKI - muzealia, ewolucja i współczesna interpretacja.

Na potrzeby projektu utworzyliśmy stronę https://www.facebook.com/DziedzictwoKociewia i na YouToube https://www.youtube.com/channel/UC1GgD5t1lPKM-8h4wPBdV6A, gdzie umieściliśmy wszystkie filmy, webinaria i live’y powstałe na potrzeby tego tematu.

Zapraszamy do zapoznania się z dokumentacją naszej pracy badawczo-popularyzatorskiej, opublikowanej w formie ebooka w bibliotece ISSUU na stronie https://issuu.com/fundacja_okolice_kultury/docs/dziedzictwo_kociewia_stroj_ebook_201221_ok.

Inny badacz, L. Malicki [1973, s.37-41], tak opisywał strój kociewski, którego cechy stroju kobiecego i stroju męskiego podano poniżej:

długa koszula,

Strój kobiecy:

kilka spódnic, 1 spódnica - biła, 2 – kwiatowa, 3 – jednolicie barwiona (na czerwony, modry, zielony, brunatny), zakończone ząbkowaną koronką. kieca (dołek), zakładana na spódnice, zrobiona z wełnianego samodziału, obficie fałdowana, w kolorze: czerwonym lub brunatnym dla panien, a dla mężatek – granatowe lub czarne. sznurówka – rodzaj gorsetu, z przodu sznurowana lub zapinana na haftki, szyte z płótna (na lato), cienkiego sukna lub aksamitu (kolory: zielony, czerwony, brązowy lub kwieciste), na szwy naszywano czarny, połyskliwa sznureczek, fartuch (głównie biały, płócienny), czepek z tiulowego płócienka – dziureczkowy haft wykończone białą wstążką chusta, czarne lub brązowe buciki barchanowe spódnice (kucbaje) na zimę jupka – kaftanik z grubego sukna (gł. mężatki) na zimę, pończochy, korale z kolorowego toczonego szkła – krótkie, długie - bursztyn,

Strój męski:

koszula, uszyta z bielonego płótna lub flaneli, na święta – zakończona stojącym kołnierzykiem zawiązywanym czarną tasiemka, płócienne lub sukienne spodnie (buksy), pionowe prążki lub kratka,

kamizelka (kaftón) zakładana na koszulę, dopasowana na figurę, z tyłu fałdowana, czarna lub granatowa zapinana na 1 rząd guzików,

sukmana (kiereja) do pół łydki,

grube samodziałowe sukno (granat, czarny, brązowy, zielony, czerwony kołnierz), barani kożuch do kostek,

sukmany i kożuchy przewiązywano wełnianym pasem, czapka - baranówka, maciejówka

Gdyby można było sprowadzić opis rozlicznych rodzajów stroju kociewskiego do mniej więcej reprezentatywnego przykładu [Zblewo w sercu Kociewia… 2014, s. 42]. : „Kobiecy: stanik przeważnie czerwony; koszula; pasiasty fartuch; niebieska, brązowa lub czerwona w kwiaty spódnica zwana kecą; granatowe lub białe pończochy; przeważnie żółty czepiec, z czarną kokardą.

Męski: niebieski płaszcz z peleryną; szara lub granatowa sukmana; niebieskie, szare, lub granatowe w kraty spodnie, czyli portki z klapą; kamizelka (zwana też westką) o kolorze spodni, a w święto czerwona; jedwabna, czerwona chustka wiązana w kokardę, maciejówka zwana też poznanką lub barankową kapą.”

Warto także podkreślić, że zawsze strój ludowy odzwierciedlał także przynależność grupy społecznej, regionalnej, etnicznej czy narodowej. Po ubiorze rozpoznawano kto należy do swoich, a kto do obcych, a także z jakiej części kraju przybył. Mieszkańcy jednej parafii mogli po wprowadzonych w ubiorze detalach na przykład po kolorze spódnicy bądź fartucha, dokładnie określić, kto z jakiej wioski się wywodzi [Stroje ludowe… 2015, s. 7].