13 minute read
Robert Hartzema
Wat is Werke-
lijkheid? Robert Hartzema
Advertisement
In wereldse zaken is geen duurzame essentie te vinden, en wanneer je je vastgrijpt aan alles wat je als concrete werkelijkheid beschouwt, zul je onvermijdelijk bedrogen worden.
Wanneer je diepgaand beseft dat je geen steun vindt bij wat vergankelijk en onbetrouwbaar is, richt dan al je energie – van nu af aan –op de ware betekenis van het Zijn.
Longchenpa, Stralend licht
Robert Hartzema is medeoprichter van Provo, kunstcollectief met Ger van Elk, Jan Dibbets en Lucassen, kunstcriticus Vrije Volk, woningbureau De Kraker, restaurateur beeldende kunst, 10 jaar Gurdjieff-werk, oprichter/directeur uitgeverij Karnak, therapeut, trainer, vertaler, schrijver van ca. 20 boeken en maker van 12 video’s. Hij geeft sinds 1980 op verzoek van zijn Tibetaanse leraar onderricht in boeddhistische psychologie en dzogchen. Land in de werkelijkheid, stap in het heden is zijn laatste, net verschenen, boek waarvan een recensie volgt in het septembernummer. Voor boeken, video’s en cursussen: www.karnak.nl
Kijk eens rond terwijl je dit zit te lezen. De omgeving, waar je nu aanwezig bent, is de werkelijkheid. Dat wil zeggen: je bent hier en niet ergens anders. Maar, terwijl je dit leest, maakt het ervaren van je lijf en het ademen dan nog deel uit van de werkelijkheid? Of zijn die ongemerkt buiten je ervaringsveld geschoven?
En wanneer je vooruitdenkt aan iemand die je morgen gaat ontmoeten, en je ziet de ander voor je en bedenkt wat je wilt zeggen of vragen, is dat ook de werkelijkheid?
Zijn beide werkelijkheden dan tegelijkertijd aanwezig? Of schiet je van de ene in de andere werkelijkheid?
En wanneer diegene opeens de kamer binnenkomt, wat is dan werkelijk? De visuele indruk op dit moment? De geschiedenis met de ander? Wie is de ander werkelijk? Hoe werkelijk ben je zelf?
RELATIEVE WERKELIJKHEID In het boeddhisme wordt een handig onderscheid gemaakt tussen de relatieve en ultieme werkelijkheid. Relatief in de zin dat alles wat wij ervaren altijd is samengesteld uit onderdelen en daardoor afhankelijk van de omstandigheden. Een heerlijke maaltijd smaakt anders wanneer je honger hebt dan wanneer je misselijk bent. Zo simpel is dat. Degene op wie je verliefd bent is ogenblikkelijk iemand anders op het moment dat je je aan hem of haar irriteert, zelfs wanneer je irritatie niets met je geliefde te maken heeft. Met andere woorden: dat wat je nu als ‘werkelijkheid’ ervaart kan elke seconde veranderen. Een willekeurige herinnering kan je stemming volledig doen omslaan, evenals de uitdrukking op iemands gezicht of wat de ander zegt. Op zich is die veranderlijkheid bevrijdend. Je wilt niet graag dat alles in beton gegoten is en dat er helemaal nooit meer iets verandert. Maar tegelijk heb je een enorme behoefte aan zekerheid en houvast, en die twee staan haaks op elkaar. Dat wil zeggen, ze spelen zich tegelijkertijd in jezelf af en voelen op zich even werkelijk. Of onwerkelijk? Want een herinnering die spontaan omhoog komt: hoe betrouwbaar is die? Is het echt zo gebeurd? Is het een ingekleurde waarheid? Heb je het verleden gedramatiseerd, afgevlakt of mooier gemaakt? Of komt dezelfde situatie elke keer weer op een andere manier omhoog? Hoe werkelijk is een fantasie over de toekomst? Hoe weet je wat de ander gaat zeggen en wat jij gaat terugzeggen? Dat weet je niet. Alles wat je naar de toekomst toe projecteert, kun je uitsluitend samenstellen uit het verleden: wat je al weet, of hebt meegemaakt, of gezien, of gelezen. Het volstrekt onbekende kun je je niet voorstellen. En hoe betrouwbaar is het heden eigenlijk? Dat wat je op dit moment ervaart als ‘jezelf in deze omgeving’? Hoe zou dat betrouwbaar kunnen zijn terwijl jijzelf en de omgeving continu veranderen, evenals de interacties daartussen? Daarom wordt alles wat als verleden, heden en toekomst verschijnt de relatieve werkelijkheid genoemd, omdat alles altijd verandert. Niets is statisch of permanent en niets bestaat volstrekt onafhankelijk. Zelfs de zon bestaat uitsluitend op díe manier omdat jij hem zo waarneemt. Voor een blindgeborene is ‘de zon’ iets anders dan voor jou, en als jij niet bestond, was ‘de zon’ ook niet aanwezig. Want het idee dat de zon nog steeds schijnt wanneer jij overleden bent, is uitsluitend een denkbeeld dat op dit moment in jou omhoog komt als ‘gedachte’, maar elk moment kan plaatsmaken voor een andere gedachte. Anders gezegd: de relatieve werkelijkheid is dat wat jij op dit moment als ‘werkelijkheid’ ervaart of aanneemt, terwijl zij elk moment verandert. Uiterst tijdelijk, en afhankelijk van wat toevallig innerlijk opborrelt of om je heen gebeurt. En zelfs deze uitspraak is slechts een toevallige constatering, een vluchtige constructie van het ongrijpbare denken. De vraag is misschien niet: wat is werkelijkheid?
maar: wat voelt voor jou het meest werkelijk? In deze situatie en op dit moment? Wat is essentieel, aan de orde, belangrijk of kloppend? Wat is het meest waar? Ook al zou dat alleen maar ‘de waarheid’ zijn omdat die jou op dit moment goed uitkomt. En zelfs dat kun je alleen maar her-kennen wanneer je je realiseert dat alles elk moment verandert. Net zoals je uitsluitend met je hele wezen naar muziek kunt luisteren wanneer je niet afdwaalt in gedachten en wanneer je de stroom van klanken op geen enkele manier probeert vast te grijpen, vergelijken en beoordelen. Net zoals je uitsluitend je leven kunt leven door het te leven, en niet door erover te filosoferen. Voelen is voelen, ervaren is ervaren, en denken is denken.
ONZEKERHEID Onzekerheid is de bron van het leven. Hoe ver we ons ook verheven voelen boven de natuur, de dierenwereld en alle mensen die armer zijn, of minder intelligent of beschaafd, één minuscuul virusje of economische crisis gooit alles overhoop. Onder al onze zekerheden sluimert het onzekerheidsprincipe als onontkoombare waarheid. Hoe betrouwbaar en vaststaand iets er ook uitziet, het valt uiteindelijk vanzelf uit elkaar. Zelfs de Himalaya is niet eeuwig. Veranderlijkheid is een gegeven, evenals vergankelijkheid, ziekte, ouderdom en dood. Niets is blijvend: wat ontstaat vergaat, wat verschijnt verdwijnt, wat geboren wordt sterft. Zelfs de mensheid is een tijdelijk verschijnsel. Die fundamentele onzekerheid is angstaanjagend… maar ook bevrijdend. Ze is angstaanjagend wanneer je je ertegen verzet en je wanhopig vastklampt aan schijnzekerheden, of wanneer je je identificeert met alle op de toekomst geprojecteerde bezorgdheden en angsten. Ze is echter bevrijdend wanneer je haar omhelst en het leven meer open durft te laten, kunt genieten van de vrijheid dat alles elk moment elke kant uit kan gaan. Dan is onzekerheid de bron van creativiteit waardoor je altijd nieuwe wegen vindt of de gaten ontdekt in het fijnmazige net van verplichtingen en onmogelijkheden. Wanneer je de willekeur van het leven accepteert, dan zijn ontstaan en vergaan ook niet tegenstrijdig maar vullen elkaar aan. Zoals een ernstige ziekte of pijn je leven kan bepalen en beperken, en tegelijkertijd de ingang kan zijn naar een emotionele diepgang of intensiteit die je anders was ontgaan. Wanneer je vergankelijkheid als een geliefde omhelst, krijgt alles een bijzondere smaak, een zorgeloze lichtheid die het leven doordringt. Een weldadige losheid en luchtigheid waar je je bijna voor schaamt. Een gevoel van wendbaarheid waardoor het ervaren transparanter wordt, zoals je plotseling de miljoenen schakeringen groen ontdekt in wat altijd een saaie bosrand leek, of opeens de schitterende wolkenlucht ontdekt die boven de kleurloze flats een stralend spel van licht opvoert. Deze innerlijke verwondering en spontaniteit zijn van nature gegeven, maar bedolven geraakt onder schuld, schaamte en de drang te moeten presteren. Naarmate je eigen patronen echter duidelijker worden, kunnen die sluimerende kwaliteiten zich opnieuw ontvouwen en kun je vaker genieten van het meest simpele, zonder dat enig publiek of applaus nodig is.
DUBBELHEID Hoe land je nu in de relatieve werkelijkheid? Als alles altijd onzeker en in beweging is, wat is dan de grond of bodem van je bestaan? In eerste instantie daal je neer uit een fantasie, herinnering of beeldschermwereld in de direct aanwezige, concrete realiteit: hier, op deze plek, in deze omgeving en op dit moment. Dat is een duidelijke landing: met je voeten op de aarde, je kont op de grond, ogen die kijken, oren die horen en handen die vastgrijpen waardoor je ook kunt handelen. Die realiteit is onontkoombaar duidelijk, maar ook zo w
scherp en confronterend dat je van alles verzint om daaraan te ontsnappen, gewoonlijk door alles te benoemen, vergelijken en beoordelen. Wanneer je je vervolgens meer bewust wordt van de hele innerlijke en uiterlijke realiteit en gewaar wordt van alle subtiele gelaagdheden en verschuivingen, ontdek je geleidelijk de dubbelheid van de concrete werkelijkheid. Dat is een schok. Alsof je ontdekt dat je partner er stiekem nog een relatie op nahoudt, of de koers van je aandelenpakket - terwijl je rustig lag te slapen - volledig gekelderd is. Je voelt je gekwetst en bedrogen. Wie en wat kun je nog vertrouwen? Aan de ene kant is de wereld namelijk superconcreet: je huis is je huis, je fiets is je fiets, en wanneer de ijskast leeg is, is hij leeg. Oorzaak-gevolg staat vast. Als je ontslag neemt, heb je geen werk, als je zonder sleutel de voordeur dichttrekt, kun je je huis niet in, en op de conceptie volgt [tenzij je ingrijpt] de geboorte. Maar bij het laatste voorbeeld vertoont zich al een scheur in de solide concreetheid, want niets is absoluut vaststaand of permanent. Bij nader inzien is alles namelijk zowel concreet als afhankelijk van omstandigheden, zowel onwrikbaar als veranderlijk. Het saldo op je spaarrekening is na tien jaar misschien nog hetzelfde, maar wat je ervoor kunt kopen kan wel eens tegenvallen, en de flexibele en lieve jonge god[in] met wie je ooit getrouwd bent, blijkt twintig jaar later over onverwachte starheden en gemeenheden te beschikken. Dus wat in het moment concreet is, blijft afhankelijk van de wispelturigheid van het leven, de willekeur van tijd en de grilligheid van het lot. Primair land je dus in de gewone concrete werkelijkheid, en dat is van essentieel belang om je leven te leven, maar de grond, bodem of basis ervan is even betrouwbaar als drijfzand. En dat is zó eng dat je die waarheid het liefst ontkent en onmiddellijk vergeet, alsof je bij je schoonouders een stukje slagroomtaartje op de grond laat vallen, er gauw je voet op zet en doet alsof er niets is gebeurd. Zo ontken je de onontkoombare onvoorspelbaarheid door je leven zo veilig en gestructureerd mogelijk te maken. Verzekeringen, regels, planningen, waarschuwingsapps, statistieken, brandmelders, risicofactoren, meningen van specialisten, waarschijnlijkheidspercentages, alles dient om een ogenschijnlijke zekerheid te creëren. Maar het enige resultaat is dat de onzekerheid en angst ondergronds gaan, als het riool onder een grote stad, en voortwoekeren als bezorgdheden, angsten, doemscenario’s en obsessies, en de daaruit voortvloeiende agressie wanneer een ander zijn of haar eigen keuzes wil maken. Of je ontsnapt naar droomwerelden die – omdat je je volledig ermee identificeert – echter lijken dan echt. Of je maakt jezelf gevoelsmatig onbereikbaar en sluit je op in mentale denkconstructies. Of je wordt een vurig aanhanger van een geloof of overtuiging, voetbalclub of politieke partij. Of je geeft je over aan verslavingen die een wereld op zich worden, met haar eigen normen en waarden. Of je wordt een volgeling van een Hogere Waarheid, het Absolute of het Goddelijke. Alles beter dan de onzekerheid en angst lijfelijk en emotioneel te aanvaarden en ervaren als de natuurlijke bodem van het bestaan, en het onbekende te verwelkomen als de openheid die alle begrenzingen negeert.
ULTIEME WERKELIJKHEID De ultieme werkelijkheid is in essentie woordloos, en daarom gemakkelijker te beschrijven door aan te geven wat het niet is dan wat het wel is. Het is niet ‘iets’, en zeker niet ‘iets hogers’, geen bijzondere ervaring en ook geen universele staat van Zijn. Het is niet de Geliefde, het Absolute, het Hogere Zelf, God, Allah, Jahweh, of het één zijn met alles. Welk etiket je er ook op plakt, dat is het in ieder geval niet. Waarom niet? Omdat elk etiket dat jij plakt voortkomt uit jouw referentiekader, terwijl de Werkelijkheid juist vrij is van benoemingen, inde-
lingen, oordelen, opvattingen, filosofieën, analyses en beschouwingen. De ultieme Werkelijkheid is ook niet door het denken te begrijpen en daarom nooit te bereiken of verkrijgen. Het is geen eindstaat, zoals de Verlichting, Bevrijding, Ontwaken, Nirwana of wat dan ook. Er is dus ook geen weg, pad, leergang of cursus die je ernaartoe kan brengen en niemand die het aan je kan overdragen via onderricht, ritueel of ceremonie, simpelweg omdat het niet ‘elders’ is. De Werkelijkheid is altijd aanwezig en hoeft dus ook niet gezocht te worden. Zij is juist zo onvoorstelbaar dichtbij dat je haar niet ziet, niet hoort, proeft, ruikt of aanraakt. Zo vanzelfsprekend dat je haar meestal niet waarneemt. Zo intens dat je haar al hebt ontkend voordat je haar gewaar bent. Daarom is de Werkelijkheid aanwezig midden in de gewone [relatieve] dagelijkse werkelijkheid. Anders gezegd: alleen vanwege de ultieme Werkelijkheid kunnen ervaringen, gevoelens, gedachten, emoties, relaties en handelingen ontstaan. Net zoals alles uitsluitend kan plaatsvinden in de onmetelijke Ruimte, en uitsluitend kan verschijnen omdat de dynamische energie van Tijd elk veranderen mogelijk maakt. Je hoeft er dus niet naar op zoek want het is er al. Je kunt er niet eens naar op zoek. Elke zoektocht brengt je er verder van weg, want de Werkelijkheid ligt besloten in je hart, het ademen en voelen, als een transparant gebeuren. Wanneer je volledig aanwezig bent in de - soms schrijnende - relatieve werkelijkheid die zich innerlijk en uiterlijk in elkaar weeft tot patronen die tegelijkertijd al weer uit elkaar vallen, ontvouwt de Werkelijkheid zich vanzelf. Wanneer je gewaar bent van alles terwijl het zich aandient, en je niets vastgrijpt, wegduwt, vergelijkt, beoordeelt of er een verhaal van maakt, maar blijft in de directheid van het ervaren, is dat de Werkelijkheid. Je landt midden in de chaos van onzekerheden die zich in dit moment presenteert, zonder iets buiten te sluiten. En tegelijkertijd ervaar je dat allemaal als een transparant spel – ook tegenslagen, ziekte en pijn. Je maakt niets hard, duurzaam of zwaar. En zodra je merkt dat je ergens toch een drama van maakt, je er volledig in verliest of je verschanst in de burcht van het IK, is het zien zelf zo scherp dat die neiging direct uit elkaar valt. Dan wordt ook helder dat - wanneer je niets vastgrijpt, wegduwt of ontkent - alle belemmerende patronen vanzelf uit elkaar vallen terwijl ze ontstaan. Op dit niveau hoef je niets te doen en ook niets los te laten. Je neemt waar, ademt erdoorheen, en wanneer je niet ‘iets’ voedt met je aandacht, emoties of verhalen… lost het vanzelf op. Zoals de sublieme leraar Longchenpa schrijft: het vertrek is gegarandeerd. Alles verdwijnt vanzelf - verandert, verdampt, vergaat en lost op in Ruimte. Wanneer dit inzicht geleidelijk vanuit je denkhoofd zakt in je gevoelslijf, en je simpelweg aanwezig bent in het zien, horen, bewegen, ademen en handelen, kan de Werkelijkheid als het stralende licht van de voorjaarszon door je leven heen gaan schijnen; zonder dat je dat weer gaat vastgrijpen of continueren. Dan is de dagelijkse realiteit en alles wat zich daarin presenteert volstrekt gewoon, en tegelijkertijd de spontane en creatieve expressie van de tijdloze, volmaakte en ultieme Werkelijkheid, terwijl je daar van nature deel van bent. Zonder jezelf te hoeven neerzetten of bewijzen, maar juist door gewoon jezelf te zijn; ongeremd, onbezorgd en ongekunsteld.t
Dit artikel is een verkorte versie van het gelijknamige hoofdstuk uit Land in de werkelijkheid, stap in het heden.
De Zon in vermomming
Je bent de Zon in vermomming. Je bent God die zich verstopt voor jezelf. Verwijder alle ‘mijn’ – dat is de verhulling. Waarom bezorgd zijn, ooit? Hoor wat je vriend Hafiz met zekerheid weet: de verschijning van deze wereld is een geniale goocheltruc hoewel in essentie een zaakje van Niets tot Niets. Je bent een goddelijke olifant die door verlies van zijn geheugen probeert te leven als een mier. Lieverd, o lieverd, je bent God verkleed!
Uit The Gift, Hafiz, vert. Karin Visser
© ALEXANDER RODCHENKO, YELLOW COMPOSITION, DETAIL 1920
