‘Van silo-denken naar integraal systeemdenken’

VIER CRISES INTEGRAAL AANPAKKEN LEIDT TOT DUURZAME SYSTEMISCHE VERANDERINGEN

‘Van silo-denken

naar integraal systeemdenken’

Ons voedselsysteem draagt bij aan de huidige crises rond klimaat, biodiversiteit en chronische welvaartsziekten. En aan de vertrouwenscrisis bij boeren. Die crises moeten we niet apart, maar in combinatie aanpakken onder de noemer ‘Gezondheid in Drievoud’ betoogt de Raad voor Integrale Duurzame Landbouw en Voeding.

TEKST EDITH LAMMERTS VAN BUEREN & PETER BLOM | ILLUSTRATIES RIDLV

Figuur 1. Gezondheid in Drievoud symbolisch weergegeven. RIDLV 2021.

Figuur 2. Een mogelijke benchmark voor een triple health scorelijvan supermarkten. RIDLV 2021.

Vier crises

In de afgelopen tien jaar zijn er op het gebied van duurzaamheid, landbouw en voeding stappen gezet en zijn er allerlei initiatieven ontstaan, maar vaak geïsoleerd en met weinig oog voor de samenhang die nodig is om tot structurele verbeteringen te komen. Daarom vond de Raad het tijd om de huidige situatie vanuit dat perspectief te analyseren en met aanbevelingen te komen die recht doen aan de noodzaak van een systeemverandering. In zijn analyse worden er vier crises benoemd waar Nederland mee te maken heeft: 1. Klimaatcrisis (voor 30 procent voor rekening van ons voedselsysteem), 2. Biodiversiteitscrisis (een direct gevolg van de landbouw), 3. Crisis in de volksgezondheid met stijgende kosten voor het omgaan met mensen met chronische ziekten waarvan velen aan voedsel gerelateerd zijn. En 4. We zitten in een complexe crisis met betrekking tot de positie van boeren, wegens structurele onderbetaling, te weinig perspectief door overschot aan stikstof in lucht en grondwater dat natuurgebieden vervuilt.

In het rapport zijn vijf oorzaken gedefinieerd.

1 Overheidsbeleid – de overheid richt zich sinds de Tweede Wereldoorlog te veel en vooral te lang op lage voedselprijzen en een hoog, economisch rendement op korte termijn, waardoor andere waarden, zoals gezondheid van mensen en de natuurlijke basis, niet zijn meegenomen in het landbouwbeleid. Daarnaast blijkt het milieubeleid ontoereikend. Om tot verandering te komen is het noodzakelijk om het neoliberale voedselconsumptiebeleid te beëindigen, die de verantwoordelijkheid bij de consument legt zodat supermarkten alles kunnen verkopen wat gezond en ongezond is, zolang het is toegestaan binnen de grenzen van de regels. Dit heeft tot onevenwichtige machtsverhoudingen geleid waarbij de boer en de consument aan het kortste eind trekken. 2 Te weinig inspanningen om de externe kosten mee te rekenen - dat maakt dat ongezond voedsel vaak het goedkoopst in de schappen van de winkels ligt, en de belastingbetaler de prijs betaalt voor de hoge maatschappelijke kosten. 3 Er is te veel nadruk gelegd op economische kostprijsverlaging vanuit een te eng gedefinieerd efficiëntieparadigma voor de korte termijn. 4 Door het overheersende reductionistische en mechanistische wereldbeeld denken we dat we ons voedselpakket eenvoudigweg kunnen ‘verrijken’ met allerlei additieven en chemicaliën, en is er te weinig aandacht geweest voor natuurlijke gezondheid van ecologische systemen. 5 Ons voedselsysteem is te gefragmenteerd en bestaat uit vele losse schakels die ieder voor zich om een plaats in de markt strijden. Er moeten nieuwe relaties en verbindingen worden gecreëerd tussen de schakels, tussen landbouw en voeding, maar ook tussen producent en consument. Door de problemen afzonderlijk te benaderen door verschillende departementen, belangenorganisaties en onderzoeksinstellingen zijn steeds weer reparaties nodig, wat leidt tot extra regels en kosten. Kansen voor synergie worden gemist. De noodzaak tot een integrale aanpak die de vier crises gelijktijdig aanpakt wordt steeds duidelijker. Paradigmaverschuiving. We hebben dus dringend behoefte aan een paradigmaverschuiving van focus op lage voedselprijzen en korte-termijn-efficiëntie naar Gezondheid in Drievoud: Een gezonde planeet, gezond voedsel voor de consument, en gezonde sociaaleconomische omstandigheden voor met name de boeren in het voedselsysteem, zie Figuur 1. Wat moet leiden tot een eerlijke verdeling van de consumenteneuro over de actoren in de voedselketen en rekening houdt met gezondheid van mens en planeet door de rekening niet door te schuiven naar anderen, zoals de belastingbetaler en toekomstige generaties.

Anders denken en anders doen. Het pleidooi van de Raad is om het paradigma Gezondheid in Drievoud in te zetten als organiserend principe voor alle spelers in het voedselsysteem. Dat vereist allereerst omdenken: Van silo-denken naar integraal systeemdenken. Dat wil zeggen, zoeken naar oplossingen die altijd rekening houden met alle drie de aspecten van Gezondheid in Drievoud. Dat betekent ook dat we van korte naar langetermijn-efficiëntie moeten komen, en van een mechanistische naar een ecologische wereldvisie, van controle naar een veerkracht benadering met gebruik van diversiteit in plaats van het elimineren van biodiversiteit. Aanbevelingen. De Raad doet een reeks aanbevelingen aan de hoofdrolspelers in het voedselsysteem. Aan de overheid: voer heffingen in op toegevoegde suiker en zout en op rood vlees, maar maak groenten en fruit goedkoper door bijvoorbeeld verlaging van de BTW. Verbied alle kindermarketing, ook op sociale media, voor ongezond en niet-duurzaam voedsel. En reguleer de voedselomgeving rond bijvoorbeeld scholen. En ga weer ruimtelijk ordenen om de stikstofproblemen voor natuurgebieden op te lossen. Geef een hogere prioriteit aan preventieve gezondheidszorg, met name door gezonde voeding. Nu wordt daarvoor slechts 30 miljoen begroot op een gezondheidsbegroting van 100 miljard euro oftewel 0,003 procent! Aan de voedselindustrie: stop met ultrabewerkt voedsel en kies voor drievoudig gezond. Aan de supermarkten: maak voor consumenten de gezonde keuze de makkelijke keuze. En betaal een hogere prijs aan boeren die goed scoren op drievoudige gezondheid. Aan NGO’s: maak een robuust triple health-systeem om supermarkten te beoordelen, zie Figuur 2. En aan het hoger onderwijs: geef voedingskunde een volwaardige plaats in de opleiding van artsen en zorgverleners.

Tot slot. Integrale duurzaamheid gaat in de landbouw over meer dan stikstof, kunstmest en het gebruik van bestrijdingsmiddelen. Ook de gezondheid van de consument en sociale inclusiviteit - denk aan de positie van boeren in het landbouw- en voedseldebat - horen daarbij. Dat lijkt oplossingen in eerste instantie complexer te maken maar het is onze overtuiging dat met uitgangspunten als triple health deze complexiteit minder een probleem is en eerder tot systemische veranderingen leidt, die de belangen van alle stakeholders meeweegt.

De Raad voor Integrale Duurzame Landbouw en Voeding

De Wetenschappelijke Raad voor Integrale Duurzame Landbouw en Voeding (RIDLV) is een interdisciplinaire en onafhankelijke denktank. Leden zijn: Peter Blom, Alex Datema, Imke de Boer, Willem Ferwerda, Johan Garssen, Machteld Huber, Theo Jetten (secretaris), Helen Kranstauber, Edith Lammerts van Bueren (voorzitter), Ludwig Lauwers, Jaap Seidell, Jan Staman, Wouter van der Weijden en Herman Wijffels. De Raad wil duurzaamheid en gezonde voeding niet apart benaderen maar in samenhang. Zij geeft daar onder meer invulling aan door casussen uit te werken voor specifieke sectoren en door het organiseren van symposia. Noodzakelijk om neoliberale voedselconsumptiebeleid te beëindigen.

Edith Lammerts van Bueren is emeritus hoogleraar biologische plantenveredeling en voorzitter van RIDLV Peter Blom is voormalig CEO van Triodosbank, en lid van RIDLV

Het rapport ‘Gezondheid in Drievoud Naar een gezond voedselsysteem voor planeet, consument en boer’ kunt u downloaden op: www.ridlv.nl