262-288_NOTE_BIBLIO.qxp:092_149_Spirito delle Pietre
18-06-2010
10:12
Pagina 273
BIBLIOGRAFIA IN VISTA DELLA LUCE UN PRINCIPIO DIMENTICATO NELL’ORIENTAMENTO DELL’EDIFICIO DI CULTO PALEOCRISTIANO
Sible de Blaauw ADAMNANUS HIENSIS, De locis sanctis, in «Corpus Christianorum Series Latina», CLXXV, ed. L. Bieler, Turnhout 1965. AGNELLUS [DE RAVENNA], Liber Pontificalis/Bischofsbuch, ed. C. Nauerth, 1996. AMALARIUS SYMPHOSIUS, Amalarii episcopi opera liturgica omnia, 3 voll., ed. J.M. Hanssens, Città del Vaticano 1948-1950. M. ANDRIEU, Les ordines romani du haut moyenâge, 5 voll., Louvain 1931-1961. M. ANDRIEU, Le pontifical romain au moyen-âge, 4 voll., Città del Vaticano 1938-1941. Augustin prédicateur (395-411), Actes du Colloque International de Chantilly (5-7 septembre 1996), (Collection des Études Augustiniennes, 159), Paris 1998. A. BARILI, Castiglione Olona e Masolino da Panicale, Milano 1938. A. BILLI, Il libro di Antonio Billi, a cura di F. BENEDETTUCCI, Anzio 1991. S. DE BLAAUW, Cultus et decor. Liturgia e architettura nella Roma tardoantica e medievale: Basilica Salvatoris, Sanctae Mariae, Sancti Petri, 2 voll., Città del Vaticano 1994. S. DE BLAAUW, Das Pantheon als christlicher Tempel, in Bild-und Formensprache der spätantiken Kunst, «Boreas», 17 (1994), pp. 13-26. S. DE BLAAUW, Met het oog op het licht: Een vergeten principe in de oriëntatie van het vroegchristelijk kerkgebouw, (Nijmeegse Kunsthistorische Cahiers) 2, Nijmegen 2000. S. DE BLAAUW, Immagini di liturgia: Sisto V, la tradizione liturgica dei papi e le antiche basiliche di Roma, «Römisches Jahrbuch der Bibliotheca Hertziana», XXXIII (1999/2000) [2003], pp. 259-302. S. DE BLAAUW, Pio V, la liturgia e le chiese antiche di Roma, in Il tempo di Pio V-Pio V nel tempo, Atti del convegno internazionale di studi (Bosco Marengo-Alessandria, 11-13 marzo 2004), a cura di F. CERVINI, C.E. SPANTIGATI, Alessandria 2006, pp. 79-103. S. DE BLAAUW, Innovazioni nello spazio di culto fra basso Medioevo e Cinquecento: la perdita dell’orientamento liturgico e la liberazione della navata, in Lo spazio e il culto: Relazioni tra edificio ecclesiale e uso liturgico dal XV al XVI secolo, Venezia 2006, pp. 25-52. S. DE BLAAUW, Kultgebäude, in Reallexikon für Antike und Christentum, Stuttgart 2007, XXII, pp. 227-393. J. BRAUN, Der christliche Altar in seiner geschichtlichen Entwicklung, 2 voll., München 1924. J. BURCKARDT, Liber notarum ab anno MCCCCLXXXIII usque ad annum MDVI, a cura di E. CELANI, 2 voll., Città di Castello 1907-1913, RIS N.S. XXXII. J.P. CAILLET, L’image cultuelle sur l’autel et le positionnement du célébrant (IXe-XIVe siècles), «Hortus Artium medievalium», 11 (2005), pp. 139-146. M. CECCHELLI, La basilica di S. Marco a Piazza Venezia (Roma): Nuove scoperte e indagini, in Akten des XII. Internationalen Kongresses für Christliche Archäologie (Bonn 22-28 September
1991), Münster 1995, pp. 640-644. P. CHEVALIER, Les autels paléochrétiens des provinces d’Epirus Vetus, Epirus Nova et de Praevalis, «Hortus Artium medievalium», 11 (2005), pp. 65-80. A. DALLAJ, Altare, arredo liturgico e sistema iconografico nella collegiata di Castiglione Olona, in Luoghi sacri e spazi della santità, Torino 1990, pp. 573-591. G.B. DE ROSSI (a cura di), Inscriptiones Christianae Urbis Romae, Roma 1857-1888. B.J. DIEBNER, Die Orientierung des Jerusalemer Tempels und die “Sacred Direction” der frühchristlichen Kirchen, «Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins», LXXXVII (1971), pp. 153-166. F.J. DÖLGER, Sol salutis: Gebet und Gesang im christlichen Altertum mit besonderer Rücksicht auf die Ostung in Gebet und Liturgie, Münster 19252, [orig. 1920]. P. DONCEEL-VOÛTE, Les pavements des églises byzantines de Syrie et du Liban. Décor, archéologie et liturgie, Louvain-la-neuve 1988. L. DUCHESNE (ed.), Le Liber Pontificalis. Texte, introduction et commentaire, 3 voll., Paris 18861892-1957. DURANDUS, Guillelmi Duranti Rationale divinorum officiorum, ed. A. Davril-T.M. Thibodeau, Turnhout 1995-2000. N. DUVAL (ed.), Recherches archéologiques à Haïdra II: La basilique I dite de Melléus ou de SaintCyprien, Roma 1981. N. DUVAL, Les églises africaines à deux absides. Recherches archéologiques sur la liturgie chrétienne en Afrique du Nord I: Recherches archéologiques à Sbeitla II: Inventaire des monuments – Interprétation, Paris 1971-1973. N. DUVAL, Les monuments d’époque chrétienne en Cyrénaïque à la lumière des recherches récentes, Actes du XIe Congrès International d’Archéologie Chrétienne (Lyon-Vienne-Grenoble-GenèveAoste, 21-28 septembre 1986), Città del Vaticano 1989, III, pp. 2743-2796. N. DUVAL, L’espace liturgique dans les églises paléochrétiennes, «La Maison-Dieu», 193 (1993), pp. 7-30. N. DUVAL, L’architecture chrétienne et les pratiques liturgiques en Jordanie en rapport avec la Palestine: Recherches nouvelles, in Churches Built in Ancient Times: Recent Studies in Early Christian Archaeology, ed. K. Painter, London 1994, pp. 149-212. N. DUVAL, Architecture et liturgie, «Revue des Études Augustiniennes», XLII (1996), pp. 111-157. N. DUVAL, Commentaire topographique et archéologique de sept dossiers des nouveaux sermons, in Augustin prédicateur 1998, pp. 171-214. M. DYKMANS, Le cérémonial papal de la fin du moyen âge à la renaissance, 4 voll., Bruxelles 1977-1985. R. ECKSTEIN, Die Ostung unserer mittelalterlichen Kirchen bis zur Reformation Luthers (Versuch einer Deutung), St. Otilien 1990. G. EDER, Licht und Raum in der spätantiken Hallenarchitektur, in Licht und Architektur, Tübingen 1990, pp. 131-139. J.J. EMERICK, Focusing on the celebrant: The column display inside Santa Prassede, «Mededelingen van het Nederlands Instituut te Rome», 59 (2000), pp. 129-159.
E. PAMPHILI, (Eusèbe de Césarée) Histoire ecclésiastique, (Sources chrétiennes, 55), Paris 1967. H. FAENSEN, Lichtsymbolik in der mittelalterlichen Architektur mit Beispielen aus Georgien, «Cahiers archéologiques», XXXIII (1985), pp. 87-97. V. FUCHSS, Das Altarensemble: Eine Analyse des Kompositcharakters früh – und hochmittelalterlicher Altarausstattung, Weimar 1999. K. GAMBER, Conversi ad Dominum. Die Hinwendung von Priester und Volk nach Osten bei der Meßfeier im 4. und 5. Jahrhundert, «Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und Kirchengeschichte», LXVII (1972), pp. 49-64. K. GAMBER, Liturgie und Kirchenbau, Regensburg 1976. A. GERHARDS, Blickt nach Osten! Die Ausrichtung von Priester und Gemeinde bei der Eucharistie, eine kritische Reflektion nachkonziliarer Liturgiereform vor dem Hintergrund der Geschichte des Kirchenbaus, in Liturgia et unitas, ed. M. Klöckener/A. Join-Lambert, Fribourg 2001, pp. 197-217. G. GEROLA, L’orientazione delle chiese di Ravenna antica, «Rivista del Reale Istituto d’archeologia e storia dell’arte», V (1936), pp. 241-266. R. GÜNTER, Wand, Fenster und Licht in der Trierer Palastaula und in spätantiken Bauten, Herford 1968, pp. 270-29. C. HEITZ, Eucharistie, Synaxe et espace liturgique, in Segni e riti nella chiesa altomedievale occidentale, Atti della XXXIII settimana del CISAM. (Spoleto 11-17 aprile 1987), Spoleto 1987, pp. 609-630. S.C. HERBERT, The orientation of Greek temples, «Palestine Exploration Quarterly», CXVI (1984), pp. 31-34. W. JACOBSEN, Der Klosterplan von St. Gallen und die karolingische Architektur: Entwicklung und Wandel von Form und Bedeutung im fränkischen Kirchenbau zwischen 751 und 840, Berlin 1992. M. KLÖCKENER, Die Bedeutung der neu entdeckten Augustinus - Predigten (Sermones Dolveau) für die liturgiegeschichtliche Forschung, in Augustin prédicateur 1998, pp. 129-170. J.T. KÖHLER, Basilika und Thermenfenster: Die Verwendung des Lichts in der Architektur deSpätantike, in Licht und Architektur, ed. W.D. Heilmeyer/W. Hoepfner, Tübingen 1990, pp. 123-130. R. KRAUTHEIMER ET AL., Corpus Basilicarum Christianarum Romae. The Early Christian Basilicas of Rome (IV-IX cent.), 5 voll., Città del VaticanoRoma-New York 1937-1977. U.M. LANG, Conversi ad Dominum: Zu Geschichte und Theologie der christlichen Gebetsrichtung, Freiburg 2003. F. LANDSBERGER, The Sacred Direction in Synagogue and Church, «Hebrew Union College Annual», XXVIII (1957), pp. 181-203. J. LARA, Versus Populum Revisited, «Worship», LXVIII (1994), pp. 210-220. C. LE VERT, Explication simple, litterale et historique des cérémonies de l’église, Paris 1709-1713. T. LEHMANN, Zur Genese der Trikonchosbasiliken, in Innovation in der Spätantike, Wiesbaden 1996, pp. 317-362. T. LEHMANN, Paulinus Nolanus und die Basilica Nova in Cimitile/Nola: Studien zu einem zentralen Denkmal der spätantik-frühchristlichen Architektur, Wiesbaden 2004. LEO MAGNUS, Tractatus septem et nonaginta, ed.
273