Majalah Suara Saking Bali Edisi XLVIII (Edisi Khusus)

Page 1

i | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Rika Riyanti

ii | Suara Saking Bali | Oktober 2020


daging majalah Pamahbah basa bali (Suntari Pr.) 3 galang bulan (K. Putru) 5 gaguritan pianak bendéga (Arthanegara) 6 bali (Ngurah Yupa) 8 sayahé gedé (K. Kenoeh) 9

Lawat-lawat ngubuh budaya

(IBM Dharma Palguna) 10

Satua Cutet pemadat (I Madé Pasek) 20 dasa tali dogén (I Gdé Dharna) 40 kumangmang (IGG Djelantik Santha) 48 léak pemoroan (I Wayan Sadha) 69 kapatutan ngulati kamajuan (I Gusti Putu Rai) 93 bir bali (Madé Sanggra) 115 loba (Mas Nitisastro) 129 mirah (Putu Sedana) 143 genité gagasin (I Putu Gedé Suata) 164 diah pranawati (Agung Wiyat S. Ardhi) 181 titiang (I Nyoman Tusthi Eddy) 196

Satua Bali satua mén cekepel i brakah 87

28

Artikel basa bali, dija titiang ngruruh malih (A. Wiyat S. Ardhi) 44 yudha panik (I Gdé Dharna) 193

Puisi Bali puisi-puisi puisi-puisi puisi-puisi puisi-puisi puisi-puisi puisi-puisi puisi-puisi puisi-puisi puisi-puisi puisi-puisi puisi-puisi

madé sanggra 13 wayan jéndra 36 nyoman tusthi éddy 53 ki dusun (i putu gedé suata) 81 putu sedana 98 tatukung 109 igg djelantik santha 123 i gdé dharna 132 i ketut suwidja 150 wayan rugeg nataran 160 i wayan arthawa 186

Prosa Liris prosa liris i ketut suwidja) 24 prosa liris putu sedana 177

Punggelan Novel cokorde darma (Don Quixotie Versi Bali) kasadur antuk I Gusti Putu Antara 32 gita ning nusa alit (IGG Djelantik Santha) 104 mlancaran ka sasak (Gdé Srawana) 137 nemoe karma (I Wajan Gobiah) 189

Drama Bali mandor bawak (Agung Wiyat S. Ardhi) 59

Satua Terjemahan berenice (Edgar Allan Poe) 75 kalaning kulkul banjaré masuara

Kamus i wayan gobiah

199

1 | Suara Saking Bali | Oktober 2020

(Nyoman Rasta Sindhu) 154


PAMAHBAH

Rika Riyanti

2 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


basa bali

Tan uning titiang ring kerananipun Sukseman titiangé kategul antuk benang sutera

Ngerandjing menjusup tulang ngantos kesumsum Sané dados bagian awak titiangé

Sareng maurip saking ajunan ngantos kelih Seduké ngipi, memanah tur ngemedalang rasa

Ring sadjeroning basa Ibu, Manah titiangé sampun, kelih antuk tjajané Keborbor sukseman titiangé,

3 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


antuk tjajané Titiang manggihin, pribadin titiangé.

Titiang magubugan ring masarakat, Terus masemetonang sareng sawitra, Baktin titiang ring rerama néntendja kirang, Kasih-kinasihan sareng alit-alité.

Sané entjén kirang terang kapikajun, Titiang njelipang rawos anjar, Anggén titiang pajas sané tjotjok ring kala puniki, Kepanggih rupanipun ngenjagang manah.

Catetan: Kaambil saking cakepan Tonggak Baru Sastra Bali Modern sané kasusun antuk I Nyoman Darma Putra kaca 79

4 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


galang bulan Sangkaning tulus - dulur kaduluran déning kalédangan dangan makardi ngardi ajuning galang pada

pada aju mulaning sarat sarat kajun sarat bakti bakti siniwi apan punika.....

i sasih mangawé girang girang ipun i sekar gadung gadang daun njané mangrawé

ngawé sukaning ati ati sutji pinda widi kawidén-ning sinar bulan

sangkaning punika raris..... suara rebab gambuh mangalup ngalap kasor kéngin mapitorang

miterangin antuk galang bulan bulan purnamaning kapat?

5 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


gaguritan pianak bendéga jéning wengi sampun medal rainané mangkin sang bendéga raris ngrauhin peraun ipun marérod mapinunas swétjan widhi njeladjah segara biru ngereh tatedan anggén somah pianak ipun

inggih punika karjan ipun sawai-wai saantukan ipun sajuakti lédang saantukan ipun sajuakti nresnin djagat druwéné

sang bendésa medal mairingan pudja rahaju somah pianak ipun ipianak njagdjag raris matakén -bapa, bapan titiang bapa lunga kidja?

i mémé raris engsek, ngajat batara sagara -ratu, ratu déwan sagara makudang taun papa puniki ngrauhin pandjak druwéné?

6 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


asapunika karjan ipun sawai-wai asapunika karjan ipun sawai-wai

sang bendéga sané marérod ring sagarané biru kapantigang antuk ombaké sané magulung-gulung

tur panes surja sané tan sida-sida nanging ipun tetep pageh saantukan ipun sajuakti lédang saantukan ipun sajuakti nresnin djagat druwéné raris, jéning surja sampun medal ring sisi kangin sang bendéga budal makta suétjan widhi somah ipun matakén ring manah ipun tur pianak ipun njagdjagin liang matakén -bapa, wénten redjeki rainané mangkin?

sanggar olég tambulilingan

7 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


bali Tabuh, solah lan wirama driki masikian idup kaidupang antuk dasar manah suci suara bajra ida pedanda malarapang wéda-wéda juru kidung matimpuh ngidungang wargasari sekadi mayunan ring muncuk-muncuk penjoré magejeran ring oncér canang sari lebur masikian tur dahating ngulangunin sajroning manah (buin pidan tiang ilang apang ilang dini di tengah-tengah oleg tamulilingan) ngiring mangkin sikiang ragané nyegjegang warisan leluhur sami mabalik sumpah ring manah soang-soang anggén senjata dahating sakti pacang warisin oka-putuné ungkuran seni budaya kasucian leluhur wantah katuju (buin pidan tiang sebet apang sebet dini katembangin pupuh semarandana)

Wéntenké, bacikan ring hidup pasuka-dukan selunglung sabayantaka ngulangunin suaran suling pangangon bajang-bajang nembang ngalih saang semar pegulingan di jaba pura wéntenké? (buin pidan tiang mati apang mati dini kaanterang kakawin prihantemen).

8 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


sayahé gedé uling semeng ituni anaké cerik keruang-keruing krana tuara kena nasi nyang abedik tingil saking lacuré mekada sayahé kliwat gedé kadulurin baan i rerama tusing pesan maan ngalih gaé ka pasih pajalané di wenginé ngalih upaya masih tuara nampi pikolih nyang abucu mlaib lemahé pajalanné ka umané maupahan masih tuara maundukan makadi punyan kayuné puun aduh, baané ngortaang panegaran iragané kaliwat sugih di gunung punyan kayuné donné pada gadang-gadang sampai pasihé maluap-luap saisin alamé sakéwala rakyaté mati makenta saking sayahé gedé.

Negara, Januari 1969

9 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


LAWATLAWAT

ngubuh budaya Jani suba ada lomba nyastra. Suba ada masih lomba Tri Sandya. Yén lomba Celuluk tekén lomba Setra, suba biasa. Jelemané

demen melomba. Sing

Suargan koné rasané yén sing dadi juara. Suba ada lomba kerauhan? Péh, sing juari nakonang! Kadéna nyanan

ngalih-ngalihin. Kéwala yén ada désa

pekraman ngaé lomba kerauhan, kénkén? Lakar milu dadi peserta, apa kanggoang dadi juri dogén?

10 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Manik Sudra

impen malu petakoné ento. Sewiréh petakon bisa dadi ”inspirasi” mani puan. Ulian petakoné ento, mani

S

puan bisa saja ada lomba kerauhan massal. Yén upami lomba kerauhan masuk agénda Pésta Kesenian Bali, mirib uli jani suba liu anaké muruk kerauhan.

Dija ngalih pelatih apang kerauhané nyak mewibawa? Tusing perlu ngalih pelatih. Jani kerauhan dadi koné

gaé-gaé. Improvisasi lan modifikasi kerauhan adané. Kéto masih yén ngaé balih-balihan, apang nyak serem, jeg isinin kerauhan bedik. Apang mekesyab runtag bayun anaké mebalih. Apang bungkem gumatat-gumitité. Kéto masih yén mekita dadi mangku, jeg gaé awaké kerauhan apang. Orahang awaké kelinggihin Bhatara paling lingsir.

11 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Sing perlu angob! Jani suba mebukti liu kerauhan asli ulian stréss. Yén kerauhan dadi gaé-gaé, masak sing dadi ngaé lomba kerauhan? Lomba tengetan tekén kerauhan suba taén ada. Di lontar Chandra Bhairawané, koné men ada lomba ngelepas tur ngejuk Atma. Pesertané dadua: Dharmawangsa ngelawan Chandra Bhairawa. Bhatara Shiwa dadi juri. Masak saja kéto? Yén jani ada lomba celuluk, lomba sétra, lomba Tri Sandhya, tekén lomba nyastra, nguda héran yén pidan ada lomba ngelepas-ngejuk Atma. Liu jani anaké percaya sing maju kebudayaané yén sing ada lomba serem-serem. Yén kebudayan sing maju, sing lakar ada toris teka. Yén gumin iragané kalahin toris, sinah lakar suwung cara sétra sing misi bangké. Ento ngeranayang lesu bayun ékonominé. Yén ékonomi sing mebayu, nyenik-nyenikang sikut yadnyané. Bhatara koné mepaica bedik tekén wargi ané meyadnya cerik. Kéto dadiné yén sing seleg ngaé lomba Watek Déwatané tusing jenek melinggih di gumin iragané. Kéwala yén seleg iraga ngubuh kebudayaan aji lomba, sinah lakar ngedén-ngedénang koné pikolihné. Uli liu anak merasa lacur mekelo-kelo dadi liu anak merasa sugih. Ulian merasa sugih, yadnyané ngedén-ngedénang. Ulian yadnyané gedé-gedé, pekayunan Bhatarané koné lédang pisan. Agung raris paican Idané. Gemah ripah loh jinawi koné iraga mekejang. Ada sesonggan wong désa, gedé angin gedé ombak! Ageng aturan ageng surudan. Yén gedé ketemu ageng, ento koné madan utama ning utama. Guminé landuh. Cirin landuh yén bibih belus enceh parus. Mula aluh ngaé gumi landuh, yén bisa ngubuh kebudayan aji lomba. Kénkén abeté ngubuh kebudayaan, yén sing dasarin aji lomba. Patuh cara wong dusun ngangon bébék ngubuh sampi. Yén bayun bébék lan bayun sampiné lesu cara kuangan getih, jeg énggalin ngaé lomba. Lomba bébék mekeber. Lomba sampi melaib. Prajani bébék sampiné maan bayu gedé. Iraga demen. Guminé tentrem. Gumatat-gumitité kenyem-kenyem. Uli dija tekané pepineh kéto? Uli dija kadén! Dapetang suba kéto pepineh anaké. Mirib ulian dharma wacana. Mirib mula ada dresta lomba tekén lomba dresta. Yén di Utsawa Dharma Gitané saja ada lomba dharma wacana tekén ngapalang sloka. Kéwala ento ”pembinaan” koné adané. Kebudayan masih perlu pembinaan. Apang mael ajiné yén adep. Yén nganti ka peken luar negeri, pasti kasubanga iraga mekejang. Beneh gendingan, ”eda cening takut tuyuh, ngubuh bébék miwah sampi”. Sing perlu takut tuyuh ngubuh kebudayan, uli lomba Odalan nganti Ngenteg Linggih! Nyén paling liu nelahang béa, dadiang juara.

Catetan: Kaambil saking cakepan Watulumbang Watumadeg (Buku I) kakawian IBM Dharma Palguna

12 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUISI BALI

puisi -puisi madĂŠ sanggra 13 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Pangéling-éling *) (pinaka pamendak rahina agung kemerdékaan republik indonésia 1970)

dumun slaé tahun sané langkung daweg geniné murub kadi gunung agung githa merdéka utawi mati pinaka tungtunging manah

kalaning pancabaya nyuduk sarira puspaning manah tan kenéng layu lila sirna sinarengan ring tungtung manah

unteng manah punika pinaka geni astra mapas sakaluiring meseh

mangkin buaté sampun ring tanagn winihé sampun maurip wit siniram rudirta lan toyan waspa tan kenéng winilang

Wenang kaélingang olih sang mahyun éling.

sukawati, soma pon gumbreg agustus 1970

*) ngeniang juara II sayembara sastra daérah listibiya propinsi bali tahun 1970

14 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Suara Sakéng Sétra *)

haaaa... ha... ha, ha... hiiiiiii... hi... hi. hi... suwud ja, suwud...! entegang bayuné!

ah, suwud mapalianan aji api tondénké marasa limané puwun ingsun tan purna tan lila yén gagumuk ingsun kasambehin kembang-ura ngatahun... nanging lali ring sésana tiwal ring swadharma

haaaa... ha... ha, ha... hiiiiiii... hi... hi, hi... suwud ja suwud. . .! patutang rawosé!

15 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


...ah suwud mageburan marep ring anak malalung tondénké merasa ragané lepég belus indayang tingalin tangkahé tolih tunduné kénkén...? nah, né jani dabdabang tindakané saderéng gongé macegur

haaaa... ha... ha, ha... hiiiiii... hi... hi, hi... suwud ja suwud...! tunggalang idepé!

sukawati, anggara umanis wayang pébruari 1972.

*): ngeniang juara I sayembara sastra daérah lan nasional Listibya prop Bali, tahun 1972

16 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Gunung Menyan Segara Madu (pangéling Kuta bayapati 12102002)

tan kapangguh sané karuruh sajawaning wanua cili malilit masléndang segara masumpang gunung gunung menyan segara madu

mapadu ngulurin momo momo ngalahang dharma moksa brasta kabaksa kama arta sida sakama-kama anginum madu angisep menyan surya ngédalem remrem kimud nyunarin bulan maklieb mengkeb masineb bintang galang makutang-kutang kilap tatit sander sinander krébék kerug macedur gaur makuwug uwug gumi gerah manah ngregah kuta makaput tanah jengah ninggal manah rah membah layon pasléngkat kadi lulu lala lulu

duh... wusan élah campah ring solah tan angétung salah ulah sayaga tiaga pegeh magehin tanah tetamian langit nguni gunung menyan segara madu.

sukawati tumpek kuningan 30112002

17 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Rika Riyanti

margarana

sampun janten pisan makanten puruné mabuat ring kapatutan patuté sampun kaetut jantos puput sura dira astiti subakti ring hyang ibu pertiwi déning sekaré sampun ring tungtunging ati déning akahé sampun neket ring tlenging idep santukan patut punika wantah sari

18 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


sarining idep sarining sari sané patut kaetut buri

i ratu nguangun taman sari genah i tamulilingan sarahina angisep sari genah i pretisentana asuka rena tau malih kalanda olih i butha kala tan malih kabéré-béré kaburu olih i kété-kété

inggih, rarisang becik i ratu mamargi titiang nembah ngaturang bakti pangubakti tan prasida ngaturang punapi malih sajawaning toyan mata maduluran manah enyag jengah jengah riantuk ngamanahin tingkah ipun sané tan patingkah

inggih, bangiang rahé membah dados toya tan pegat bagiang galih lan carmané dados lalemekan ngalemekin tegal sané sampun kagalgal lamakané kayuné mentik astiti subakti ring hyang ibu pertiwi astiti subakti ring hyang bapa akasa lamakané pageh-puguh ngemban dharmaning negara ngemban dharmaning agama saking lalangitan purwakala

margarana kalaning dwidasa wulan sawlas warsa ékan nem dasan petangdasa tus sangangatus sion siu kagrha sang hyang atma nyujur wiraloka patut kaélingang olih sang mahyun éling!

Sukawati, 02 09 1996

Catetan: Kaambil saking cakepan Ganda Sari, pupulan puisi Madé Sanggra lan Nyoman Manda miwal cakepan Bir Bali (pupulan cerpén lan puisi Bali anyar kakawian Madé Sanggra)

19 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


SATUA CUTET \

pemadat Adâ bogolan kepesisip teloeng tiban mekelonné, réh iâ salah memaling sampi akit. Sedek dinâ anoe iâ loeas ngarit adjaka timpal-timpalné petoeroe bogolan, atehangâ baan mandorné. Tondén tekâ masanné ngabâ padang moelih, mekedjang soeba padâ soeoed ngarit, kerandjangné mekedoeang ané sobâ bek misi padang. Ditoe lantas padâ meémbon kebarengin baan mandorné, toer mepeomongan, padâ noetoerang kelatjoeranné kang sediri, oelih kawit kanti iâ mogolan.

20 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


K

otjap noetoer bogolané ané sisip memaling sampi, kéné: Moenggoeing titiang, tetoeiané pianak anak soegih. Né maloe gegaén bapan tiangé mematjoel; antengné megarapan tan njandang raosang. Tjeretjedé pasti. Ento awananné bapan tiangé soegih pesan. Doek totonan tiang sedeng teroenané toer

siteng, réh tiang toesing pati gelem, doeloerin toesing taén koeangan apan-apan. Déning tiang soebé teroené, lantas tiang alihangâ koerenan baan bapan tiangé. Tiang teresnâ pesan tekén koerenan tiangé; loeh tiangé masih kéto tekén tiang. Tondén makelo tiang mekoerenan, lantas bapan tiangé mati. Doek totonan pepineh tiangé enoe toenâ pesan, tondén nawang apan-apan ané lakar mekeranâ djelé moeah melah. Ento ngeranaang tiang dadi anak ané keliwat bogbog toer belog adjoem. Kala totonan di désan tiangé lioe anaké soegih-soegih padâ demen memadat. Jan kéngkén keneh tiangé kalâ ento, dadi tiang masih bareng meladjahin memadat. Penjoemoenné tiang toesing pati demen, réh rasan madaté pait toer ngelengehin; nanging kesoeén-soeén tiang demen pesan, toer ketagihan, meawanan tiang dadi pemadat. Njaberan tiang adjak pemadat-pemadaté maranin oemah pemadaté, apang anaké ditoe nawang, boeatné tiang soebé dadi pemadat. Tjeritanan kesoeén-soeén awak tiangé sajan meragang, toelang igané ngeridig, saking pengewésan madaté. Jén tiang adjakâ ngentjanang pegelah-gelahané baan imémé wiadin loeh tiangé, toesing pesan roengoeang tiang, setondénné tiang maan madat; sedeng gatiné ngomong, kalain tiang koemah pengadepan madaté, ditoe tiang maénak-énak memadat. Mara tawangé baan imémé moeah loeh tiangé, tiang soebé dadi pemadat, sanget pesan moenjinné mekedadoeâ ngelémékin tiang, nanging angan aboekoe nénten idepang tiang pengelémékné. Imémé tekén koeranan tiangé ngéjanang apang edâ pegelah-gelahané bakat adep anggon tiang meli madat. Jadin boeké apâ baanâ najanang, masih pajoe tiang ngadep oemâ asikoet, anggon tiang meli madat, réh toesing peloet baanâ ngadianin pemelin madat tekén imémé moeah koerenan tiangé. Déning kéto mémén tiangé tan mari sedih, awaninâ mati. Penelah madat tiangé sajan makelo ngedénang dogén; awak tiangé sajan berag toer merasé toearé njidaang ngénkén. Lemahné tiang medem dogén, peteng marâ bangoen. Damar tekén tjangkelong tiangé toesing taén belas tekén tongos tiangé medem. Jan adâ anak ané tidong pemadat tekâ koemah tiangé, pepesan nénten roengoeang tiang, jadin adâ boeat lakar omongangé. Tjarik moeah tegalé tiang soemasat makedjang koetang tiang. Dinoedjoené kekéwehan tekén pemelin madat, ditoe marâ tiang inget. Sat ngetiban ngadep oemâ, kanti telah makedjang; oemahé mekedjang oeoegan, toearâ roengoeang tiang. Beranan tiangé telah kadep. Oemahé masih kéto, ketoenang toeah aboengkoel ané tongosin tiang. Déning kéto tiang dadi anak tiwas nékték. Wiréh tiang memadat, dadi teresnan koerenan tiangé sajan toené. Sesoebân tiangé tiwas, kekasihan tiangé makedjang metinggal. Adé pianak tiang adiri, tansah kegeringan, awakné lemet tan pebajoe; marâ metoeoeh limang oton, lantas iâ mati. Soeoedan ento koerenan tiangé sing dadi boein ngelah panak. Toeoeh koerenan tiangé masih tjendek, ke batek baan sanget doehkitanné.

21 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Manik Sudra

22 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Disoebanné tiang pedidiin, soemingkin njangetang kéweh tiangé, kanti singdâ maan ngenehang apan-apan, sedjawaning moeatang madaté dogén, réh ento soemasat anggon tiang nasi. Boeinâ singdâ tiang njidaang ngoeloerin idep, memadat boekâ ibi peoané. Selemah-lemah tiang nyelsel déwék, gelibag-gelibeg di pedemané dogén, toearâ inget tekén gegaén. Petengné tiang inget tekén lakar memaling, apéng adâ anggon meli madat. Sedek dinâ anoe tiang medem sambilang memadat. Setondén sémbé pemadatné matiang tiang, énggalan tiang poeles kepati, toeara inget tekén apan-apan. Doek totonan langsé tiangé mirib ampehang angin, kepar-kepir ngoengkoelin sémbé pemadatné, laoet poeoen. Sajan makelo sajan gedé endih apiné djoemahan metén tiangé. Mara merasâ keboes, lantas tiang enten; adjinang tiang apiné soebâ nilap keraab oemahé moeah seperabotné, pelaibang tiang pesoean. Apiné toesing sidâ baan tiang ngematiang; lantas tiang geloer-geloer ngidih toeloengan. Serab anaké padâ tekâ noelongin ngematiang api. Oemahé oeoeg pesan, toesing dadi boein tongosin. Aboengkoelko toesing noe oemah tiangé. Tiang medoenoengan sig oemah pisagan tiangé, ané enoe inget tekén tiang. Pekarangan tiangé kadep, pemelinné kanggon meli madat. Soebâ telah ento, sepeteng-peteng tiang loeas memaling, asing bakat, kadep apang adâ anggon meli madat. Kéto gegaén tiangé sapeteng-peteng. Pepes tiang kedjoek toer kesisipang baan anaké gedé. Djani tiang makoetang meriki teloeng tiban, salah mamaling sampi akit. Sampiné akit ento adep tiang tekén djagal sampiné tan pesoerat keterangan. Déning kéto tiang kedjoek baan Manteri Poelisiné toer katoer kepekentjan, pemoepoet tiang memanggoehang boekâ djani.

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Tonggak Baru Sastra Bali Modern kakawian I Nyoman Darma Putra kaca kaping 38.

23 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PROSA LIRIS

Manik Sudra

prosa liris i ketut suwidja 24 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Ngarikrik Rancana Carita Majeng ring Aryantha Soethama

Suba ngéndah pélag yén rasayang dini-ditu maadur-aduran jani mabudi itep nuptupang rancana carita pangwidin manusa luh tekéning muani dasar lulut kapitresnan satmaka nyerjerang i bintang sida ngadakang krédépan sunarannyané udep kalawan galang gumilang ndikapan pacang mapwara udep ring sajeroning kayun tan béda sunaran galang ngawekasang ka tungtung liaté sapunika taler dados puspus pagantunganing tresna sané dahating sengka. Sih Sih kumasih uling maka dasar ada madan rancana tuturan carita yan cendekang bantas amontoan kadasarin baan mula kéto buka punyan kayuné agung aluhur mapang macarang mabangsing turmaning akahné liu makurambéan. Mula dasar gumi Bali di melahné tuara kasaman pada kena ganti manuturang pocol maduluran bantug siig gumi nepén unduk ané madan Ni Lirgilo kasuén lumbrah kasambat Mé Gilo di bajangné kasenengin wong ménak pragusti kasambat anak agung adaan melahan dadi inya méh adaan melah masi dadi rahi di jaba sakéwala tumbuh dadi jadma lacur tur tiwas ban madasar tuara ngelah tetamaan kasugihan guna kaya tuara kaswécayan raris kanggoang suba dadi beja beji mara embas raréné muani tusing buin ajaka melah laut katundung apang lebihlebih ngrasayang unduké tiwas kejokan sangu ludin lacur katinggalan bapa babu. Ngarikrik rancana carita anggon pakendel di ati anggon pabungah manah nujuang inguh padidi ngerasa-rasa baat ingan tegeh éndép jangkan i déwék padidi bas kadahat ngangobang pala kértin i dasendria pala pamuktin i pancéndria dané Anak Agung Sagung Istri okan Ida Anaké Agung ring Puri Jumenengan sampun werdi wibuh limbak sugih arta dané makudangkudang toko ratna kencana mas pirak duwénang ida ring désa Domas saabreg bejugan toko kesenian kerajinan tangan césta kara ukir-mengukir lukis-melukis duwenang ida ring pulo Likur Kencana inggihan sekancan désa-désa Punika tan kenéng winilang malih.

25 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Sami sampun dangan antuk dané idupé nyabran rahina ngulurin solah papolahan turahturah mangkin pangaptiné ngruruh sané mawasta kemajuan zaman sampun kagamel. Idupé ngerahina nyabran tan hana pagentosan angan alahad ngawinang waneh ring kayun sekadi wong pawéstriné turah mangkin yén sampun sida mamangih sané mawasta kemajuan zaman idupé mabinayan ring wong pawéstriné kasamén sapunika awanan dané nyungkanang kayun dwaning tan nahenin angan apisan marabian sakéwanten turah mangkin pengalaman sareng wong lanang dura negara sampun caluh pisan tabé pukulun mangda tan kenéng kacakra bawa keni raja pinulah kocap dané sampun nahenin maduwé putra.

Roga Sangara Kedalon Majeng ring Nyoman Wirata

Anggitang ring wilah-wilahan pralapita pralambang wiracarita daweg geseng alas Kandawané sapunika taer duk kabasmi greha gua gala-galané kapastika lebur ida sang dahat ngédalemin kayun dumugi tan sida balik mawali malih sampun nincap ring genahé sunia hening kadi rasa tan pahenggon bilih-bilih panarkan para pangawiné sinengguh nora katon kija jani masusupan sawiréh sunia tadanamtarané kaliput ban suung mabudi ngarepang empet duluh margané lepug entuk déning roga sangara kalaluan bas kadalon mabadbadan ngalakulaku sawiréh bangeté maibed-ibed dados kadalon santukan wantah kalaluan nyusup ngibekin manusa pada dados babekelan mandumadi tembé tumuwuh téngténg pejang anggon gagisian nuju mentik idepé ngéndah pélag ngadakang gering amati-mati prajani tua cakluk sakité tan kadi-kadi berag arig megat angkihan sagét ngawanang lampus.

26 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Kéto kojarannya dadi pakrimik sabetén langit saduur lebuh mailehan ortané sahi-sahi megat nyambung ngortaang alas wayah linggah madurgamané puun linggahé tan palinggaran geni muntab rauh ka dik widik anggon tatenger sabatek pari polah jadmané kaon tan kasinampura déning Hiang anggon dadalihan ngrasayang panegarané rusak dwaning ida sang kalangkung kasayang kicalan lungguh sakadi kararaban antuk geni lalatu miwah andus malepug kebus gumulung nangkeb ka dura désa yén jatiang tuara karasa jati sayan-sayan yan rasayang mirib-mirib pakuuk pretak jana dusta durjana wong corah anak sipok sadug boncah nuduk orti di jalan-jalan sakéwala panarkané nyihnayang rasa makebur di ambarané kebus tan marawat teduh nayuhin gulem matan ahi nyiriang pikantenan rawat dasa désa néné di mercapada pada patuh tan pajantenan indayang katon saking luhuring akasa. Déwa ratu nyén jani salahang uli dija jani ngarikrik ngarencanayang kamelahan rumasat ayuné nulus katibén ganti keni baya karogan-rogan kadalon nibakang kalaluan sangara saksat kahayoné manerus tan bina sakadi i wit pantun keni kameranan mati busung saluir ipun geseng angreges déning wereng candang apiné mamuun ngulih laku maduluran tikus walang sangit ngardi osah jagat negara panjaké tuna pangan kinum maka jalaran macengilan rowang kalawan rowang sawitrané anggén musuh makajalaran lémpas ring Agama adigama kutara manawa darma sastra mawuwuh rered balisah nyapnyap kérti yasan wong sanegara.

Binginbanjah 1032000

27 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


SATUA BALI

satua mén cekepel Ada koné tuturan satua, madan I Mén Cekepel, ia sedekan beling gedé, Iantas kurenanné mati. Buina I Mén Cekepel nongos di alasé, ia nongosin abian. Di alasé ento tusing pesan ada buin jlema nongos ditu, among ya I Mén Cekepel dogén tur ia padidian, dadi ia sedek beling gedé, lantas ia makeneh kayeh ka tukadé.

28 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Manik Sudra

29 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


M

ara ia teked di tukadé, lantas ada koné raksasa tepukina di sisin tukadé ento, saha raksasané ento nakonin I Mén Cekepel, ”Né té nyai I Mén Cekepel, jani kenyekan nyai beling gedé, énggal nyai lakar manak, kéwala disubanné lekad panak nyainé, musti nyai baang kaki ngidih panak nyainé.”

Dadi sawiréh I Mén Cekepel takut pesan tekén raksasané ento, laut ia I Mén Cekepel masaut, tur sanggupina buka panagih raksasané ento. Kasuén-suén, lekad panakné I Mén Cekepel, buina muani panakné. Di mara lekad panakné, inget I Mén Cekepel tekén munyin raksasané, réh i pidan nagih panakné I Mén Cekepel. Sawiréh I Mén Cekepel kenjekan ngelah panak cerik, ditu ia mabudi kayeh makerem di tukadé, nglantas ia majalan ka tukad, nanging panakné pejanga jumah matekep baan ketungan. Dadi satekedné Mén Cekepel di tukad makerem, buin tepukina baan raksasané i pidan ané nagih ngidih panakné Mén Cekepel. Ditu lantas raksasané ngetaraang bané Mén Cekepel suba manak saha ia matakon, ”Nyai Mén Cekepel, suba nyai manak kenapa sangkan nyai mendep tur sing ajak nyai panak nyainé? Jani musti apang payu nyai maang kaki, sing dadi buungan.” Mara kéto patakon muah pinagih raksasané, ngejer ia Mén Cekepel masaut, “Inggih kaki, yakti tiang nyanggupang kaki panak tiangé, sakéwala lacur ja kaki, réh panak tiangé sampun mati.” Raksasané buin mamunyi, ”Nyai ngorahang panak nyainé mati, dija bangkéné? Maéh baang kaki bangkéné.” Ditu buin paling pasautné Mén Cekepel, “Sampun anyudang tiang bangkén panak tiangé.” I Mén Cekepel nglaut tuunan ka tukadé makerem. Raksasané buin mamunyi, ”Jani kaki antang ka umah nyainé ngalih-alihin.” Nglaut raksasané ngojog umahné I Mén Cekepel. Setekedné di jumah Mén Cekepel, raksasané milehan di abianné, nglaut payuk, pané, sok, gelahné Mén Cekepel bulak balikanga, masih tusing tepuk baana ngalih-ngalihin, kanti leleh ngalihin. Lantas raksasané negak di duur ketungané masiksikan ngalihin kutu. Sedek masiksikan lantas bakatanga kutuné gedé gati abesik. Ping kuda-kuda pingsega masih sing dadi mati, ento krana raksasané nyemak lu, bakal anggona ngincuk kutun gelahné. Di subanné nungkayak ketungané, lantas mara enota baan raksasa panak Mén Cekepel. Jeg jemaka saha raksasané masesambatan ngéndahan I Mén Cekepel, tur ia laut magedi pesu uli jumahan abianné Mén Cekepel. Ngulahang gati ia raksasané mulih tur panakné Mén Cekepel pejanga jumahan umahné mawadah grobag. Lantas ia ngundangang timpalné ngajakin malagaran, krana ia makatang anak cerik abesik, panaka baan I Mén Cekepel. Ditu timpal raksasané pada sanggup, ada mesuang lengis, nyuh muah basa-basa. Jani critayang Mén Cekepel mulih uli tukad, satekedné jumah, lantas dapetanga ketungané nungkayak, lantas ia ngeling jerat-jerit sedih mangilgilang, baan panakné bakatanga baan raksasané. Sedek ia ngeling Mén Cekepel, dadi ada laut bikul ningeh, tur paekina Mén Cekepel saha ia matakon, ”Apa krana Mén Cekepel ngeling sedih buka kéné?” Ditu Mén Cekepel nuturang tekén I Bikul, solah panakné cerik juanga baan raksasané, lantas Mén Cekepel mamunyi tekén bikulé ento, ”Inggih Jero Ketut Bikul, yéning sida antuk Jeroné ngrereh panak tiangé, tiang sanggup ngupahin Jeroné pantun asambi, Jeroné sampun ngodagang sambin tiangé.” Ditu Iantas I Bikul masanggup tur ia nangguhang awak nu ngalih kanti. Prajani lantas I Bikul majalan ngalih saing tur ia matepuk ajaka I Méong. Satepukné I Bikul ajaka I Méong, I Bikul lantas ngaksama apang I Méong

30 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


suud gedeg tekén I Bikul, tut tuturanga kabutanné lakar nulungin I Cekepel, krana kéto awak bakal makatang upah. Ditu I Méong masanggup, nanging buin I Méong ngajakin ngalih kanti. Tondén pegat raos I Bikulé ajaka I Méong, laut teka I Kedis Crukcuk miwah I Tambulilingan, ditu lantas kaukina baan I Bikul ajak I Méong. Buin I Bikul lantas nuturang buka raosné ané bau tekén I kedis Crukcuk miwah I Tambulilingan. Ditu lantas ia sanggup, réh pada bakal makatang upah. Gelising satua, makapatpat jalan jani ngungsi umah raksasané ané malaibang panak Mén Cekepelé. Dadi satekedné di jumah raksasané, ditu dingeha pada ramé-ramé ngaé basabasa raksasané ajaka timpaI-timpalné. Nglaut dogén I Bikul macelep mulihan ajaka patpat sig pakarangan raksasané. Ditu Iantas I Bikul matakon tekén raksasané, ”Napi karyanin kaki teka rames gati munyin talenan kakiné pada?” Masaut I Raksasa pada, ”Kaki ngaé basa lakar ngébat jlema cerik panaka baan I Mén Cekepel.” Lantas I Bikul masaut mabriuk mamunyi ajaka patpat, ngaku pada meled nyipcipin ébatan jlema. Lantas raksasané masaut, ”Lamun cai pada meled, anti dini malu!” Buin I Bikul masaut mabriuk, ”Kéwala tiang biana bisa nulungin. Yéning magambelan, ngigel, mara bisa ajak makejang.” I Raksasa laut pada kedék saha nundén ngigel muah magambelan. Lantas I Méong magambelan, I Crukcuk miwah I Tambulilingan ia ngigel. Munyin gendingné I Méong begbeg gati kekéné, ”Krég-krég nying, krég-krég nyong.” Ditu I Crukcuk ngigel saling ilehin ajaka I Tambulilingan. Kenyakané pada demen I Raksasa mabalih muah madingehang, lantas I Bikul macelep mulihan, morot grobag tongos anaké cerik. Di subanné bedah, lantas pesuanga anaké cerik baan I Bikul, tur I Bikul mawangsit tekén I Méong, suba sida baana mesuang panakné Mén Cekepel. Buin I Bikul antang magedi ngamalunin. Ditu lantas I Bikul malaibang anaké cerik tur ngojog I Mén Cekepel. Laut patampianga panakné. Ditu lantas prajani Mén Cekepel nagih atehang mulih ka désa, tur I Bikul lantas ngatehang ka désa. Dadi réh suba makelo I Bikul magedi. Ditu lantas I Méong morahan tekén raksasané, ia ngaku antang meju. Disubanné magedi I Méong, lantas I Crukcuk muah I Tambulilingan ngaku ngalih I Méong. Dadi makelo raksasané pada ngantiang, masih tondén ia pada teka, laut raksasané mulihan Iakar nyemak anaké cerik. Dapetanga grobagé bedah porot bikul. Ditu Iantas I Raksasa ngaku déwék kadayaang baan I Bikul ajaka saingné. Béh krura gedeg kenehné, lantas I Raksasané makejang ngalih umahné I Cekepel. Teked ditu, tepukina suba suung umahné, réh Mén Cekepel suba mulih ka désa. Lantas kado I Raksasa nampah jlema, laut ia pada nyusup ka tengah alasé mamangsa ngalih buron. Réh suba pada makatang buron, ento lantas ébata anggona lelagaran.

Catetan: Kaambil saking cakepan Satua-satua Bali (II) sané kasusun olih I Nengah Tinggen (Bubunan)

31 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUNGGELAN NOVEL

cokorde darma (Don Quixotie Versi Bali)

Mangkin kaceritayang ring tengahing puri, wénten anak truna bajang saking kulawarga triwangsa ménak sané maparab Cokorde Darma. Ida sampun kasinengguh totosan treh triwangsa saking Puri Kediri ring Jawi. Pangadeg anggan idané kiris lancig sakadi rerégék tunggék tur semun idané alep kecud seming kekuning-kuningan, miwah pangenah idané tua cakluk rumaksat sakadi anak sungkan lesu. Samaliha, prabawan idané kacingak sakadi merengat daraka, galak tur nakutin. Ida arang pisan ngamedalang raos sambilang kenying. Taler yan ida mesuang raos, suaran rawos idané sakadi hana tan hana, ilang ring tengahing bucun juman metén kadi sang maruti nutdut sayongé mangumbara. Yan sampun ngemel lontar, aduuuh, durusang sampun pacang sinah ida ngatelun tan pamangan tan panginurn. Punika makawinan ida maraga rumaksat rerégék tunggék.

32 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


C

okorde Darma kantun teruna genten awinan tuara kéngin ngrereh rabi. Reraman idané, sekadi biang miwah ajin idané sampun kémengan, bingung, miwah inguh ri kala nyingak okané abatun salak puniki lintang seneng pisan ngwacén sakancan pupuh, geguritan, kidung, miwah kekawin. Napi awinanné

kémengan? Tan ja lian, awinan okané lintang teleb pisan mamaca soroh lontar-lontar kuna mabasa kuna dresta, sané manyiratang miwah ngungguhang saluiring satua-satua, pitutur-pitutur, pawarah-pawarah, pamargin indik katatuaning wong ménak sané ilu. Ida kapah éling ring ajengan miwah toya. Daging lontar-lontar punika makasamian ngungguhang indik parindikan kaluwihan para ksinatria ménak sané rihin. Manah idané sampun kadaut antuk daging miwah tetuek sané mungguh ring lontar-lontar kuna punika. Sesampuné wusan ngwacén makudang-kudang lontar indik katriwangsan ménak sané ilu sané mungguh ring geguritan kuna punika, raris makawinan manah idané nerawang lunga ka dauhé aab ilu, pamuput punika sané makawinan manah idané nyeluksuk ring sajeroning manah durmaning parilaksanan idané. Cokorde Darma ngawirasayang manah idané patut pisan nelebang napi sané mawasta kotamaning kawangsan triwangsa ménak punika sakadi manut ring lelintihan linging aji taler manut ring kadarman ngamanggehang sesanan ménak. Antuk punika, yan kacingak, daging lemarin Cokorde Darma bek matumpuktumpuk madaging lontar linging sastra mabasa purwa dresta. Awinan ida tuah ngrunguang indik trehan kawangsaan, lantas ida tan pisan ngrunguang ring soroh kahanan kebon, carik, lan arta brana sané akéh pisan. Ida taler tan pacang sedih yéning makasamian raja branan idané telas antuk anak lian. Sadina-dina, lemah dalu ida mlinggih masila tiding mamaca lontar. Daging lontar sané kawacén ida kapilihin wantah lontar sané ngungguhang sang ménak kasub kajanaloka. Ring daging lontaré mungguh lelintihan carita indik soroh ksinatria sané lintang kasub ring saluiring gumi. Minakadi para ksinatria sané maparab, sakadi luir ipun Sang Sri Wijaya, Sang Jaya Wijaya, Yodaksa, Wirupaksi, Gudangkara, Drupasru, Sri Garga, miwah Danghyang Hana. Maka samian para ksinatria punika kasub, kasaktian idané tan kasinengguh antuk makudang-kudang senjata sakadi panah, gada, keris, miwah tumbak. Kacaritayang sampun akéh taler para jatma sakti sané kaucap mungguh ring lelintihan satua lontaré, sami tan makekirig ulian suaran bedil. Para Ksinatria punika seneng morbor umah musuh ipuné, tan ngicénin piolas maurip para wong sané sampun kajarah taler sané sampun nunas urip manyerahang raga mangda tan kapademang olih i meseh. Asapunika daging soroh satua-satua sané mungguh ring tengahing lontar makatatuan parindikan wong ménak. Siang dalu Cokorde Darma maminehin, yan parindikan para ksinatriané sané ilu ngadug-ngadug solahnyané tur ngusak-ngasik para wong istri. Punika sané makawinan ngrudeg rahina wengi manah idané kéngin makirti di jagaté manut totosing sakadi wong ksinatria luih. Awinan kayun idané sampun kedeh mapineh tur pikukuh jagaté sami, lantas ida magentosin aran idané mangda mangicalang wangsan idané sané mapaséngan Cokorde punika. Pamuput, lantas ida matangi ngadeg saking sesilaan linggih idané nglantas ngambil sanjata tombak sané bek madaging barak dahar tai. Ri kala punika, ring tengahing gedong purin idané tepengan punika kantun ngraga. Koriné sampun mapepet makancing. Ida lantas ngambil kuskusan sané anggéna nguskus ajengan tur kagenahang

33 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


ring sirahné anggéna sarana ketu. Tangan tengen idané mangayat masikep ngranasika, ida lantas makecog sambil numbak lemari. Pamuput sémbéné nglayut katuhuk antuk ketun Sang Ksatria lantas lampuné katangkis makawinan paceruduk lengisé mabrarakan ring tengah gedongan purine. Malih ida lantas ngambil tamiang, tumbaké ayata ka samping, méjané lantas kauyak nyantos magrudugan glalang-gliling ring tengah gedongané. Wus punika, Cokorde Darma nyerit masasambatan kadirasa wénten mesehé rauh. “Né jani I Darma jani tandingin! Kai Ksatria Butuh Beruk, muani uli mara lekad! Sing ja ngelah takut.” Sambilanga nigtig tangkah, méja kursiné lantas sruduka nganti batis méja kursiné pablasbas paselanting kelés mabrarakan. Punika paripolah ida ring tengahing gedongan nyantos para wong ring saluiring tengahing puri kagaok, kagyat, tur tangkejut manyingak indik putran ida sakadi asapunika. Nanging, nénten mrasidayang ngusanang tur ngrérénang parisolah ida sakadi punika. Asing wénten sané pedek mapikéling, ipun pacang katundik aji muncuk keris luk salas. Solah idané sakadi anak masiat, témbok kabenturin sawai-wai, cedat-cedut kajagurin nyantos ngangobin anaké manonton manyingakin. Malarapan antuk neherang sesanan triwangsa wong ménak, ida pupus pakahyunan pacang lunga mangumbara, mamanahang sapalan-palan ida makerti mapitulung ring anak madué kabrebehan, kasungkanan, miwah kaprihatinan. Awinan kamanahang ida malih, para wong ksatria makasami bes ngrubéda pisan makarya kapedihan ring saluiring jatma ring jagaté. Nah, mangkin manut manah ida, wong jatma taler wong istri kaprihatinan punika sané patut nyandang tulungin ida. “Nah, encén nyan sakadi bukti? I raga sané patut kasembah, kasiwi, muah kasungsung. Awinan para sinatriané tuah gabuag-gabuag ngaku wong ménak, nanging ento tuah betukan wong tani adanné. Mangakungaku ksatria sujati utawi ksatria singgih! Nanging, sujatinné gerap, iri ati, letuh, tur ngébél kikilné mara ngenot muncuk keris nirané. Béh, ebah bangun mlaib lantas ngancing jelanan.” Malih Cokorde Darma mecikang adegnyané, sambilanga nglanturang rawosné. “Ngraksa wong ménak apang sesajaan, eda ngulurin indria dogén. Ngamah akembal nu kuangan. Ento betukan soroh wong tani boya ja ksatria adanné! Telapakan kikilné prajani putih ngemplak ri kala ningeh kulkul bulus. Nah, yén ipun sujati ménak, sapatutné sinah ngidamang masiat sesai, dot matempuh maperang maoran getih nglawan musuh. Yadin lampus utawi mati tuara inget tekén somah buin. Wiréh ané mawasta ksatria kinucap manut sesanan sang sujati wong ménak mungguh ring daging lontaré kuni sakadi tetamian lawas. Sesanan wong ménak sané becik mamuatang gumi, mindrihang ngrajegang karahayuan, satia ring wacana, miwah makarya gumi landuh. Nanging, jani i raga lakar ngrereh kakasuban di guminé apanga ada anggon dalih nglamar sang manik ring puri sané maparab Déwi Suritangsu. Déwi kasub sakadi bulan saking Sérang lintang linuwih madué parisolah lintang ageng. Malarapan antuk polih kakasuban punika, ida sane patut pisan katindihin olih nira, Cokorde Darma.” Kedeh pakayunan Cokorde Darma pacang nilar puri ring tepengan tengah wengi punika. Ida sigra sayaga raris ngambil sanjata miwah tamiang lantas ngrereh kudané ané madan I Cograh, palinggihan ida anggén ngiderin gumi.

34 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Rika Riyanti

Ida lunga nilar puri, ninggal kadang sakulawarga, miwah sakadatwan. Ida dot pisan kasengguh ksatria linuwih tur mangda sinah ring pamargian, kekasubang olih saluiring jagat, kéngin mélanin anak itrri, pinih utama Déwi Ratih sané ngrasuk ring pakahyun idané sadina-dina. Ida uning durung wénten ksatria sakadi mungguh ring lontar seneng mapitulung sakadi laksanan ksatria sané maparab Cokorde Darma. Taler sampun inucap durung naenin wénten ksatria nyahjah gumi ngawé kakasuban jagat. ......

Catetan: Punggelan novél puniki kaambil saking cakepan mamurda Cokorde Darma (Don Quixotie Versi Bali) sane kasadur antuk I Gusti Putu Antara

35 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUISI BALI

puisi -puisi wayan jĂŠndra Rika Riyanti

36 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Padiné Kuning

yén padiné kuning atiné milu kuning legan manahé magayut di muncuk padiné sareng i kedis perit

yén padiné kuning tembang sinomé ngalod di kubu tembang kalegan manah buka tan katiban lara

yen padiné kuning kuning atiné matapan damuh makebiar ilang suryané galang maduluran tembang semarandana atiné masalin tuh sakadi sumi

uduh, suka dukané mamisan tusing ada langgengan tekén Ida ida kuningan tekén padiné kuning

37 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Wedalan Sanghyang Saraswati

Rainan niki wedalan Sanghyang Saraswati pangamel daginging sastra ngawé awidyané dados wiwéka

Andus dupané mlepuk lemuh solah Ida Sanghyang Saraswati ngamel pustaka cemara-tasbih muah rebab ratuning widya sastra

Tembang sané katembangang wit suécan Ida mawinan manusané uning sakancaning tatakrama laksana

Bungan tunjung miwah angsa linggih Ida batari cihna kasucian putih bersih lemuh mulus sekadi kapas belus

Mangkin rainan Ida tlebang tlenging ati suci bakti subakti ring wiwekaning budi bakti ngastiti karahajengan gumi

38 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Besakih

Matedoh di bongkol gunung agungé pendéta sakti ngulati kerti

genah umat hindu masadu nuturang larané margin idupé tetelu numadi, idup, lara-mati jalan punar bawané

purnamané dibi makenyem di carang jepuné ngenyemin manusané ngrereh sukaning jagat kadarman numadi ngarep Ida sanghyang widhi unteng kadarmané mulus putih Besakih langgeng ageng

Catetan: Puisi puniki kaambil saking cakepan Galang Kangin sané kamedalang antuk Saba Sastra Bali Dénpasar warsa 1976.

39 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


SATUA CUTET

dasa tali dogén

Nuju Redité semengan sawetara pukul sia, disubané kurenan tiangé suud nyampat di kamar lan di térasé,

tiang ngalih-alihan

buku di rak bukuné. Dadi uli ibi sanja tiang dot makita buin memaca riwayat hidupné Bapak Ketut Nadha Sang Perintis pérs di Bali ento, utama di wewidangan pérs, turmaning sutindih ngajegang persatuan lan kesatuan bangsa di kuuban

Negara

Kesatuan

Pancasila lan UUD 1945.

40 | Suara Saking Bali | Oktober 2020

RI

ané

medasar


D

isubané buku ané kirimanga tekén nyaman tiangé Widminarko tepuk, lantas tiang negak di téras umahé, sinambi nyedédég di korsi tiingé sambilang nginyah. Kebit-kebitang tiang lembaran bukuné ento. Disubané nganteg di halaman ix, ada tulisan ané mamurda “Sekelumit Perjuangan Wartawan di

Bali” baduur tulisané kapasang fotoné Bapak Ketut Nadha tahun 1944. Bapak Ketut lebar ngenjek dina Sukra, 5 Januari 2001 di yusané 76 warsa. Suba pitung tiban jani. Uli mayusa 17 tiban dané suba megaé dadi wartawan Bali Shimbun pimpinan Jepang. Disedekan kalangan tiang memaca, saget ada motor roda dua marérén di malun umah tiangé. Uli selagan pot bungané tiang negarang nalektekang anaké ento. Ia mapenganggo adat. Maudeng batik, bajunné madasar barak nguda makotak-kotak tangi. Peliatné kateras umah tiangé. Tatakehan tiangé pastika anak lakar ngundang. Tiang tusing kingetan gati ben, nyén kadén anaké ento. Nyaru-nyaru tiang buin memaca. “Om Swastyastu Pak.” Cara tengkejut tiang bangun tur nyanggra panganjalinné. “Om Swastyastu. Ngiring malinggih.” Sada kenyem tiang nundén tamiyuné ento negak. Tegak tiangé mapapas. Lantas tiang nyapa, “Dados nembénin Pak, napi wénten buat, manawi sida tiang ngawantu?” Tamiyuné makenyem nyautin panyapan tiangé. “Bapak musti engsap tekén tiang. Tiang uli Banjar Lebah Désa Banyuning, mantuna tekén Nyoman Suléndra, Véteran Pejuangé uli Penglatan. Dugas masan partainé, tiang bareng dadi sekeha koor Marhaéné di Penglatan. Kadén Bapak ané pepes ngelatih.” Tiang masi kenyem nyautin. “Ooo.., mantuna tekén Bli Nyoman Suléndra? Bes liuné, buina suba makelo ento dija tiang inget. Men kénkén matuané enu nyidaang ngedengang pencakné cara imalu?” “Suba tusing nyidaang kija matuan tiangé Pak. Uling telung tiban suba lemet awakné asibak Pak.” Ia nerangang. Sautin tiang buin sinambi makedékan. “Kudiang men suba tua ngagen bayu gedé, buin nyuwang kurenan bajang.” Ia bareng masi kedék. Suba kéto tiang nyambung matakon. “Yé... kadong ngaliwat joh nyanan, tiang kondén matakon, nyén adané, akuda suba ada sentana, apa gaginané?” Éncol ia masaut. “Adan tiangé Nyoman Sada. Pianak tiangé patpat. Ané paling keliha ajak madénné muwani, nyoman lan ketutné luh Pak. Gaginan tiangé dadi tukang kayu lan batu. Gedung DPRD Buléléng ento tiang bareng ngarap.” Ya mara pegat omongné I Nyoman, teka lantas kurenan tiangé ngaba pasuguh marupa kopi susu ABC lan biyu gedang makukus apiring. I Nyoman éncol nyapa kurenan tiangé. “Bih, tiang ngarepotin ibu?” Kurenan tiangé nyautin, “Tan sapunapi, kanggéang wantah kopi lan pisang kémawon. Rarisang!” “Suksma pisan Ibu, jagi tunas tiang suguhané.” “Rarisangi,” masaut kurenan tiangé sinambi makalah.

41 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Manik Sudra

Tingalin tiang santep pesan I Nyoman nginem kopi tur naar biyu. Kabarengin tiang répotné ia. Suud naar biyu tur nginem kopi, I Nyoman mesuang roko.Tiang tanjéna. Sakéwala tiang nolak sawiréh tusing demen maroko. Sambilanga keprus-keprus maroko I Nyoman mamunyi, “Pak Dé, tiang pencinta setia siaran anjangsana véteran pejuangé di RRI. Disamping tiang mula demen tekén lagu-lagu keroncong, ané pinih utama ulian ban tiang ningehang siarané ento, tiang dadi nawang riwayat hidup para pahlawan putra Baliné ané gugur di ranang gana dugas révolusiné, buka Bapak I Gusti Ngurah Rai, I Gusti Ngurah Putu Wisnu, I Gusti Bagus Sugianyar, Bapak Nengah Metra lan Bapak I Gedé Muka Pandan. Tiang masi nawang satuwan perang puputané di Marga tanggal 20 Nopémber 1946. Kéto masi tiang nawang pamargin rombongan Pak Rainé long march ka Gunung

42 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Agung. Ané ngalangenin pesan di selagselag liun pertempurané di Bali, siaté di Tanah Aron ané paling nyedihin. Limang dina 600 prajurit pemuda pejuangé masiat ngalawan serdadu Belandané, tusing daaran lan tanpa nginem yéh. Suba kéto sumangdénnya sida lepas uli kurungan musuh, Pak Rai merintahang sumangdén para Prajurité ngaragas abing Gunug Agungé. Aget Ida Sang Hyang Widhi suwéca, mapaica pangayoman, sida selamat ajaka makejang.” Tiang anggut-anggut tur nimpalin satuwané I Nyoman. “Kéto suba kéweh tur sengsaran para pahlawan lan pejuangé ngarebut kemerdékaan ané jani idéwék ngerasanin.” I Nyoman buin nyemak biyuné ané enu dadua di piringé. Disubanné telah biyuné siupina kopi ané liunan tandekanné. Suba ada duang jam I Nyoman matamiyu, kondén masi tiang nawang apa sujatinné tatujoné nekain déwék tiangé. Disedekan tiang makeneh kéto, I Nyoman buin mamunyi. “Dugas siaran Bapaké di Budané ané suba léwat, bengong tiang ngenehang satuwan Bapaké ané warahanga olih Bapak Gedé Prama, indik manusia modérnné ané setata ngarasaang pipisé ento ané pinih utamana di guminé. Sakéwala Bapak terus nerangang yan bagiané tusing mawit uli pipis. Tiang setuju pesan Pak.” I Nyoman nutugang nginem tandekan kopiné. Suud ngejang gelas lantur ngomong, “Tusing asén tiang, dadi papatan tiang suba naar biyu.” Sinambi kenyir tiang mesaut. “Tiang kendel pesan yan tamiyuné nyak buka Nyoman.” Ya mara tiang suud ngomong kéto, lantas I Nyoman nyambung “Kéné Pak Dé, tekan tiangé mai napak tekén Bapak, tusing lén, tiang ngidih pesan legan Bapak, sumangdénnya sida ngawantu tiang marupa pipis, apemelian kitakan telung atus, sawiréh jani tiang sedeng menain sanggah.” Ya pegat omongné, gangsar tiang nyautin, “Ampura nah Man, Nyoman ulesné suba nawang hidup Bapaké bantas nagokang pensiunan pegawai cenik. Kalingké pipis anggon ngawantu timpal, dikénkéné bapak paling masi nyilih pipis. Aksamayang bapak Nyoman.” Halus tiang mesuang munyi. “Lamun kéto Pak, bang ja tiang ngidih pipis dasa tali rupiah dogén, anggon meliang lengis motoré.” Ngencolang tiang mulian ngidih pipis dasa tali tekén kurenan tiangé. Suba kéto enjuhin tiang pipisé ento I Nyoman. Buin kesepné magerung suba munyi montorné. Tiang bengong di téras umahé.

Singaraja, 5 Januari 2008

Catetan: Kaambil saking cakepan sané mamurda Dasa Tali Dogén kakawian I Gdé Dharna

43 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


ARTIKEL BALI

Adat miwah Agama Hinduné

ring Bali satmaka dwi tunggal sané pakilitan

ipuné tan wenang pinasah, ri antuk jiwa pramanan adaté ring Bali wantah Agama Hinduné. Punika sané ngawinang katah para janané sané tan uning minaang adat miwah agamané.

basa bali, dija titiang ngruruh malih

44 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Y

éning i raga urati, kasujatian ipun macihna pisan pabinaan adat kalawan Agama Hinduné. Adaté punika mawates ring kuub wewidangan (wilayah tertentu), kakardi olih manusa tur dados kaobah yéning sampun tan manut ring aab jagat. Wimban ipun, wénten Adat Sasak, Adat Jawi, Adat Bali.

Agama tan kawatesin antuk kuub wewidangan (universal), tan kakardi olih manusa, ri antuk agamané punika

wantah wakyan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, tur tan wenang kaobah ri antuk sampun kabaos rta. Wimban ipun, Agama Hindu, Islam, Protéstan, Katolik, Budha sané sinebar ring sawewengkon manusa pada, tan kawatesin kuub wewidangan. Adat Bali inggih punika saluir parisolah manusa Bali sané kalaksanaang sakéng riin tur kantun katampénin ngantos mangkin. Ri antuk jagaté mangkin kabaos “awor tan patepi” (globalisasi), punika sané ngawinang embahan adaté sakéng dura jagat Bali katah masual masuksuk ngranjing ka Bali. Sané mangkin sampun akéh kapanggih, yéning wénten sinalih tunggil sameton Hindu ring Bali kalayusekaran, i raga sering mangguhin “karangan bunga” sané madaging sesuratan: “Ikul berduka cita atas meninggalnya si Anu. Semoga arwahnya diterima di sisi-Nya.” Tan kawara yéning “karangan bunga”-né punika sareng ngraménin Adat Baliné, kémawon lengkaran ipuné patut kagentosin antuk “Mogi amor ring Acintya”. Napi mawinan, ri antuk munggah ring Tatwa Hindu, Ida Sang Hyang Atma, yéning matilar sakéng pramana, Ida jagi masikian ring Ida Sang Hyang Eka Atma, Sang Hyang Widhi Wasa. Ten magenah ring samping Ida. Jagat Baliné kasub pisan ring dura negara. Kocap wénten wong dura negara mapitakén. “Indonésiané punika dijanan sakéng Bali?” Yukti, sané ngranaang Baliné kasub wantah kekalih, inggih punika “pemandangan alam” ipuné miwah adat/ budayan ipuné. Yén pada telektekang mangkin, “pemandangan alam” Baliné sampun sayan tuna kaulangunan ipuné. Dumun kabaos ombak segara Baliné majéjér golér cara jangér ngigel. Mangkin sampun kébekan antuk leluu. Alas, carik, abing, dumun yukti kalintang ngulangunin, mangkin sampun kébekan katandurin beton. Gumatat-gumitité sané mastana ring abingé matilar sakéng irika, mawinan Baliné kécalan taksu. Mangkin kantun masisa malih asiki, sané ngranaang Baliné kasub tur kantun nguripang “kepariwisataan”-é, inggih punika adat/budayané. Yén pradé ring Bali tan wénten badé, lembu, gong, sesolahan Bali, banten, msl., girin sayaga sareng sami Baliné kécalan Bali, “kepariwnsataan”-é jagi sayan samur. Mawali magegarapan mamacul? Tangané kadung sampun kedas. Cariké sampun sayan telas. Dija jagi ruruh malih? Bengong titiang ring kawisésan budaya dura negarané sané sida marikosa para jana Baliné mangda satinut, tan mikayunin becik-kaon ipuné. Cingak, para istriné ka pasar negakin sepéda motor, macelana bawak. Cingak rambut anak istri macukur laki. Truna-trunané katah pisan uningan ring disco bandingang ring gambelan miwah sesolahan Bali. Katah pisan ciri-ciri budaya “luar”-é sané sampun presida marikosa budaya Baliné, mawasana budaya Baliné sayan rered, tur kapungkur wekas dija jagi ruruh malih.

45 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Manik Sudra

46 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Sinalih tunggil sakanikang budaya Bali inggih punika basa Baliné. Sané mangkin katah ton titiang alit-alité kaurukang mabasa Indonésia katimbang mabasa Bali olih yayah rénan ipuné. Kocap “meningkatkan status sosial”. Alit-alité mangkin wikanan ngucapang “daag, daag...” madaging “daag cup”, bandingang ngucapang “mapamit”. Ring paumahan yayah rénan ipuné setata mabasa Indonésia ring i cening. “Nak, sini makan. Sudah mandi belum? Jangan di sana bermain nanti ditepén sama bungsilnya.” Wénten ucap sekadi puniki, “Gumi cara jani, dueg mabasa Bali sing nekaang pipis. Yén basa Inggris abedik bisa, sinah nekaang dollar. Wan dollar tu rangda, nekaang pipis. Batubulan go barong is nekaang dollar”. Yukti jagat sekadi mangkin, wikan mabasa Bali ten ngrauhang jinah, sejabaning anaké sané wikan mabasa Bali sané karauhin toris sané mabudi malajah mabasa Bali. Yén pradé ka pungkur wekas basa Baliné kalaliang, ten wénten sané urati ring basa Bali, mawesana basa Baliné punah, ngiring sareng sami sayaga nyantosang rered budaya Baliné. Yén sampun budaya Baliné rered, “kepariwisataan” Baliné sinah taler jagi rered. Yén sampun “kepariwisataan”-é rered, napi ruruha torisé ka Bali. Yén sampun kénten, ngeluer kawikanané mabasa Inggris ten jagi ngrauhang jinah, sejabaning politisi, birokrat, ilmuwan, miwah sapanunggilan ipuné. Jagi mawali mamacul ka carik? Jagi transmigrasi? Basa Baliné kasub adiluhung pisan. Punika sané ngawinang basa Baliné kajarah “penjajah” Belanda, kasimpen ngantos mangkin ring Leiden. Kocap yén jagi malajah mabasa Bali sané becik, durusang lunga ka Leiden. Ngiring kawitin mapunia mabasa Bali antuk ngicénin adan Bali ring i cening. Becikan rasan ipun anaké Bali maadan Somawati, Budapatni, Badrawada, Karlika, bandingang ring maadan Ni Putu Jénny Fransisca, Komang Vicky Fibrianti, Luh Gedé Désémbri. Wantah ten ja kawara, kémawon i riki galahé mautama mapunia ring basa Bali, ring adat budaya Bali, pamekas ring Bali duéné mangda ten kécalan kabalian ipuné. Yén pradé ical, dija tityang ngruruh malih?

47 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


SATUA CUTET

kumangmang Dugas

suryané

entak. Langité

mara

dauh

kedas

telu.

Panesé

ngentak-

magelanaran. Di

cariké

petaniné pada ramé magaé. Ada ané matekap, ada ané nambah, ada nampadin pundukan, ada masih ané mresihin telabah apang embahan yéhé nyak lancar. Mula jani nedeng masan ngaek, nyerepekang lakar mamula padi. Bébéké ané nedeng mataluh itep mesik nututin anaké matekap utawi ngalih damekan di sisin telabahé. Sampiné ané mara suud anggona matekap tegulanga di telabahé apang maan ngetis lan ngamah padang. Rasa seduk basang petaniné masih suba alah seluh. Nasiné ané abaanga tekén kurenanné, yadiapin amung madarang jukut lan gerang masih jaen. Apa buin ané mimbuh bé siap. Wayan Dogol ngulahang nyelepang sampinné ka kubunné,

lantas

baanga

ngamah

padang

akranjang.

Ngénggalang ia mandus di pancoran telagané. Suud mandus suar-suir ia mulih sawiréh sekaan bebotohé lakar ngadaang tajén di kalangan Bedogolé batan tiingé. Teked jumah dapetanga kurenanné mara pesan majedug teka uli peken ngaba dagangan.

48 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“T

ut, béh kali jani mara teka uli peken. Pantesan tusing inget ngabaang beli nasi ka cariké. Kadén Tut Gég beli tusing seduk magaé di cariké? Sampiné dogén mara suud matekap baang beli ngamah. Jani i déwék teked jumah napetang bungut paoné nyem lan bungut kurenané bujuh

mrusutang. Kalingké masedia nasi, yéh nyem tusing ada,” kéto raosné Wayan Dogol nelik mlototin kurenanné lantas ka loji lakar magenti panganggo. “Nak suba ada, Beli,” kéto pasautné Ketut Mungil ngénggalang ka paon ngejang padaganganné. Nyerepekang ia ngendihang api ngaé yéh anget, nyemak gelas ngracikang kopi, lantas mesuang babelanjanné uli sok padaganganné. Magenepan belina luiré baas, jukut, pindang, gerang, kopi, gula, lan basa-basa. Tusing engsap ia meli nasi akaputan kanggon kurenanné, apang ia tusing énggalan brangti pradéné ia sépanan suud nyakan. Saking lais daganganné ngranaang ia tusing nyidaang ngabaang kurenanné nasi ka cariké. “Héé Tut, yén kali jani mara nyakan, kali kénkén i raga madaar? Apa basangé dadi isinin baan bungut bujuh lan andus mara makedus?” kéto raos kurenanné bangras macelig ka paon suba nyateg masalin panganggo. Maudeng gagopélan nyelet taji arimpi saha krépé misi siap kurungan pepadunné ané sakedas, godég drupa, jambul, bang kama, lan dimpil karo. Sujatinné siapé ento mula gelah Madé Geger. Ia amung dadi panyakapné ngeras dadi juru kurung lan pangabihné matajén. Magumana pesan ia ngocék siapné ento lakar nandingin bebotoh undangundangané uli kota apang payu matoh jutaan. Timpalné pada bebotohé masih ngaet lakar milu ngetohin ules lan pajuluk siapné ané saja pepadu. “Bli, madaar anaké malu. Anak suba beliang tiang nasi gumanti anggon bli padidi. Tiang dadi nyanan durian yén nasiné suba lebeng. Tiang mrasa kasépan nyakan sawiréh dagangané mara pesan telah. Apa buin baas, uyah, lan darang nasiné jumah mula suba telah. Maih dong bli,” kéto raos kurenanné alus saha nyediaang piring lan kaputan nasiné. “Péh, suba telaat. Yén luas matajén dedauhané tusing dadi lémpasin, apang nyak cocok tekén ules siapé, tawang? Yén unduk madaar dadi isinin nyanan ditu teked di tajén. Liu ada dagang nasi ané jaenan tekén ané belin nyai ento. Jani melahan baang beli gelar lakar anggon ngetohin siapé. Silih malu kembulané. Nyanan ulihanga di tekané, mimbuh bunganné lan bé cundang,” kéto raos kurenanné lantas ngungkabang sok padaganganné. “Béh, da onyanga bli. Tumbén tiang maan madagang aji satus tali. Batinné amung cukup beliang baas ajakanan dogén. Mani apa anggon tiang nendak dagangan buin?” kéto pasaut kurenanné saha mrebutin dompétné. Nanging Yan Dogol suba ngemel pipisé. “Araah, ngorta nyai pang liu. Suba orahang nyilih ajebos. Nyanan pasti ngukup,” kéto raos kurenanné nyelepan g pipisné ka kantongné lantas macuet pesu ka rurungé. Ketut Mungil bengong ngepes yéh mata tusing bani nungkasin. Takut yén kurenanné galak, nyagurin déwékné. Agol-agolanné mula patuh tekén bosné Madé Geger. Kadung biasa sabilang kalah matajén setata ia dadi sasaran maan tampélan, tendangan kurenanné. Di menangé masih dadi gaé, sawiréh biasanné pastika ia ajaka tekén bossné masadégan nganti punyah ngutah-utah. Yadiapin kéto sotaning dadi panyakap ia tusing bani piwal tekén Madé Geger. Takut yén cariké lakar cabuta utawi adepa tekén anak lénan.

49 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Teked di pempatané dapetanga Madé Geger mara pesu uli umahné Mén Cukluk, baluan jegég nengah tuuh, tukang mindringang pipis, ngadaang ceki, lan dagang gantal. “Kénkén Yan Dogol, melah seger siapé? Né suba alihang pipis duang juta anggon ngetohin. Jani liu ada bebotoh undangan uli kota teka,” kéto patakonné Madé Geger. “Bééh, jani mula sedeng segera. Buina dinané mula déwasa ngadu siap sakedas. Nyanan ingetang ngelébang siapé apang uli kangin. Da pesan nganti masilur tongos.” Madé Geger makenyem natad kancut, nayog pajalané ngawangang tututina tekén Wayan Dogol natad krépé. Siapné busan-busan macekéh saking binalné. Teked di bucun semané nadak Madé Geger makita manyuh, lantas ia ngalih tongos di batan punyan lempuyaké ngrembun. Wayan Dogol majalan malunan. Suud manyuh ia ningeh ada anak makaukan uli beté. “Ih, Jro Botoh. Icang nyud milu matajén. Basang icangé seduk, hi hi hi.” “Nyén jeroné, dadi ngomong sing ngenah gobané. Kénkénang ngajak?” Mara kéto raosné Madé Geger, sagét ngluluk uli beté tendas jelema, gundulné maong, giginné masih maong kajengat-kajengit. Matanné perok joh di tengah. Bolong cunguhné luér lan kupingné mabulu. Yén asledétan miribang cara pongpongan nyuhé ané suba tuh gaing. Gedénné ada amun nyuh daksinané. Makesiab masih Madé Geger tumbén nepukin tonya. “Nah jro, jani singal icang. Ilidang di tengah jakété. Nyanan yén madaar ingetang ngesopin nasi mabé getih lan ati. Suud madaar mara dadi matoh. Yén satondén tajeg surya ané tujuhang icang ento ané menang. Nanging yén liwat tajeg surya ento ané kalah.” “Nah, jani mara dauh telu. Teked di tajén ajaka nyen madaar. Awas yén nganti kalah jro kumangmang lakar pantigang tiang,” kéto raosné Madé Geger lantas nyangkol kumangmangé celepanga ka jakétné. Ngénggalang ia majalan nutug Yan Dogol. Teked di tajén ia ngojog dagang nasiné mesen nasi bé guling mimbuh bé getih ajak bé ati malablab. “Béh, Beli Madé saja ngerti yén tiang tondén madaar jumah. Teka uli carik lantas mai apang tusing kasépan dedauhané magocékan. Nah tiang ngidih nasi lawar, mimbuh urutan lan tuak acékél. Yén ada langsaran bé guling masih dadi,” raosné nyolék dagangé. Masépan-sépan pada madaar sawiréh suba ada siap ané payu, membat di kalangané. Madé Geger tusing engsap mengkeb-mengkeb ngesopin kumangmangé bé ati lan bé getih. Suud madaar ia makiles ngalih tongos negak di kalangané sisi kanginné. Liu bebotohé ané ngajakin metoh nanging tulakanga sawiréh ia lakar mucukang siapné padidi maluan apang seken menang kalahné. Sasubané duang seet, mara buin bebotohé nandingang siapé. Pepadunné Madé Geger maan tanding pada baret nglawan siap ijo gading duén bebotoh uli Badung. Mula pada pepadu, tohné saling tindihin nganti metoh telung juta rupiah. Madé Geger iseng nakonin kumangmangé uli batan sipahné, sada makisi-kisi. “Hé Jero, encén lakar menang. Ané sakedas apa ané ijo gading?” “Ané sakedas,” kéto pasautné makisi-kisi amung kadingehan Madé Geger dogén. Sasubané siapé léb di kalangané, pajulukné saja ngangobin. Saling gitik, saling tambungin ngami ngonyang lébléban. Para bebotohé masuryak saling embulang. Pamuputné dugasé léb di bawak, ané sakedas tusing maang buin macub. Mara léb langsung ngitik kanti ané ijo gading mati jalan pejang. Bebotohé ané menang masuryak, bebotoh Badungé saja kapesan. Ané kalah pada nyerahang pipis tohné tekén ané menang. Pada jujur, tusing ada ané mamirat. Uger lan

50 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


siman anaké matajén mula jujur lan satia tékén janji, yadiapin kalah. Wayan Dogol répot ngelésin taji, lantas nyelepang siapné ka krépéné. Bé cundangé tileh sawiréh tajiné ané manggo mula gelahné padidi. Pipis gelarné ané maan nyilih tekén kurenanné énggal celepanga ka bungselanné mimbuh atengah pamenangné apang tusing bakat tohanga buin. Kanggoanga ngetakang gelar pamenangné ané buin satus tali dogén. Madé Geger masih patuh. Ia makiles pesu ngajakin Yan Dogol ngingsanang siapné, saha ngulihang utangné sig Mén Cukluké, dagang gantalé jegég ngolér ané silihina pipis i tuni.

Rika Riyanti

51 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Béh, Beli Madé, nguda sagét ulihang. Anggon dogén malu. Nyén nawang nyanan ada panyanéh berat buin ngetohin siap lénan,” kéto raosné nyemita tan mari ngenjuhin lekesan lan arak asloki. Yan Dogol masih iri, milu nundikin, “Beli masih baang asloki.” “Nah, depang kanggoang gegiringané ténénan dogén anggon gelar. Buina bebotoh undangané suba liunan mulih, pipisné kedas keduka tekén botohé dini ulian i sakedas,” kéto raosné Madé Geger lantas ka dagang bé gulingé meli bé ati lan getih. Nyaruang naar basé lan nyambal bé ati ia ngesopin i kumangmang saha ngusuhin gundulné ané maong. Teked di kalangané Madé Geger lan Wayan Dogol maan ngetohin siap buin ping pat. Nanging lacur asing tohina setata kalah. Sabilang aseet siapé payu ia suba matakon tekéh jro kumangmang. Nanging mara tohina jag kalah, nganti gelarné telag litig. “Béh Yan Dogol, yén kéné kalah dogén, melahan suud malu matajén. Gedeg pesan basangé uluk-uluka tekén i tendas maong ténénan,” raosné Madé Geger ngajakin l Dogol. “Apa?! Tendas maong nyén orahang beli. Tiang sing ngcrti?” pasautné tandruh. “Nah, jalan téh suba mulih. Tajéné suba nandes suung. Kanggoang mulih embung. Adénan ngalih ukupan nyanan sig Mén Cukluké inepin jumahné makalemah ha ha ha,” raosné Madé Geger nandan Yan Dogol ka tongosné Mén Cukluk, dagang gantalé jegég. “Béh, kénkén dadi beli selidan makiles. Saking baat ngaba ukupan, apa kalah?” “Apa ukupan? Jag telah litig, alah tidik méng buta. Sedeng melaha gelaré suba ulihang, yén sing kéto kayang bulun gelah luhé yén tohang masih bresih,” pasautné gedeg. “Nah, mula kéto. Eda bas loba. Kanggoang pamenangné bé cundangé anggon rawon nyanan jumah. Dini kalah, sing tawang nyanan Pan Kobar maang agel, ngandang mantigang kunci, ngamatiang cina,” raosné Mén Cukluk saha ngenjuhin arak duang gelas. “Saja buka raos Mén Cukluké. Nyapan icang kema, eda engsap maang ukupané. Yén né apeteng pang telu dogén maan ngukup, pastika cang seger. Mulih makajati mula,” kéto raosné Madé Geger saha majalan nyunjut tutuga tekén Yan Dogol ngaba krépé. Teked di bucun semané, Madé Geger mesuang kumangmangé uli lepitan jakét di sipahné. “Ih, Jero tendas maong. Kénkén janjiné. Ping pat icang ngangsehang ngetohin sapituduh cainé. Nanging nguda kalah dogén? Nganti pipis icangé telah litig. Kadén suba baang ngamah bé ati lan getih. Jani lakar pantigang tendas cainé apang belah nawang?” Wayan Dogol tengkejut ningalin Madé Geger mesuang kumangmang, tur lakar mantigang di batuné duur bangbangé. I kumangmang nyebeng, bujuh delak delik lantas ngomong, “Ih, Jero botoh. Kadén icang suba ngorahin uli mara majanji dini. Yén tondén tajeg surya ané tujuhang icang ento ané menang, nanging yén liwat tajeg surya ento ané kalah. Nguda dadi suba liwat tajeg surya masih ento ané tohin? Nyén sujatinné ané pelih? Dasar bebotoh, tendas maong masih gugu tendas maong masih gugu...?” kéto munyin kumangmangé ngluluk ka tengah beté kajengat-kajengit sada ngéwérin, lantas ilang. Dénpasar, 5 Désémber 2004

52 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUISI BALI

Manik Sudra

puisi-puisi nyoman tusthi éddy 53 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Sélebriti

Tongosné matinggah tegeh linggah nanjénang semita nganyudang manah ngetohang kayoanan, mabuat kaayuan ngapti kawiryan

namtamin ombak semara, ngupapira dasa indria tan bina segara nguluh sakancan ada kalelep bulané tadah kala

masa totosing widyadari nyekala ngreresin semara nundun kama ngapti dira tan kabinawa

ngimbang namtamin pacepuk kama ngunduh semara bilang dangka kangin kauh dadi orta

tepuk bongkol lacuré ulian kadropon nyaup sadiané rebat dipaumah, rucek ngajak somah uug, benyah, buncah

subaya satiané malu tuara buin karungu mawali inguh nguber luh ne luh morosin jalu sawiréh balu

54 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Raja Pala Kén Sulasih

(1) I Rajapala bengong kamengan Kadehdeh angin aris Kacangkrimang ujan riris Widyadari pasliwer di telagané ngiber Ngelus kampid masiram mawirasa macengkrama I Rajapala unduh semara Metu budi indria masomah widyadara Kampidné kautik, kasingid ring genahé ilid ipun makelid

(2) “Jero anak istri, ngrereh napi pati sili?” "Kampuh tiangé ical tan sida mulih nyuarga titiang Widyadari saking Jagat Sunia" “Adi Ayu puniki kampuh adiné nanging tebas antuk tresna masomah ring paumah titiang saking ning tresna salulut sakagina" “Beli Bagus titiang nyadia

55 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


nanging masengker sujati maputra asiki titiang mapamit mawali" I Rajapala garjita alasé mapayas makelus bunga siang dalu namtamin semara maputra adiri, l Durma

(3) “Bli Rajapala sengkeré sampun panemaya sampunang Bli ngunngun duka titiang mapamit nyuarga Becikang ngamong oka” Kakedeng karma l Rajapala masomah widyadara katepén karma l Rajapala palas masomah nandang lara nembangang durma

56 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Kampanye

Ngembat galah élah sami sinah kedas ngenah

Baos mapanta mapunduh utamaning utama bongkol tungtung adung tan keni itung

Sané pingit kebahang jati tan jati arsayang kapungkur wilangang pirengang suaranné gamel dagingné

KAMPANYE Tuah toh bebaos Sara lédang maos

57 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Réformasi

Ulian buana kabancuh brasta ngagiras gati mataki-takl milpilang gumi

Bancuh segara watek yoana saking tan séla kanista manggala droaka

Ané beluk leserang ané nyirang benengang ané beneng tegtegang

Mabuat yukti réformasi ngungsi pakraman madani makrama guluk sutrepti

Télépon

Muncuk bongkol matanggu raos seken legem yén mabaos Tabuh raos tan patanggu bobad dudu sing nyandang gugu

Catetan: Kaambil saking cakepan Osah miwah Somah kakawian Nyoman Tusthi Éddy

58 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


DRAMA BALI

mandor bawak Pragina Pangarep:

1.

Pan Buana pemborong, 36 tiban

2.

Putu Brata mandor, adegé bawak, 34 tiban

3.

Ni Sutri buruh, jegég, 21 tiban

4.

Mudira buruh, kurenan Ni Sutri, 24 tiban, bagus

5.

Jro Wayahan panglingsir, 47 tiban.

6.

Jro Alit prajuru désa, ganggas, 38 tiban

59 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Sargah Kaping Siki Ring kamar tamu umahné Pan Buana. Sahanan barang sané wénten ring kamaré punika mapangharga mael. Barangé becik-becik, maciri umah anak sugih, sakéwanten genahné mabladuran. Betén, wénten plalianan raré mabrarakan tan parunguan. Putu Brata macelep saking jelanané ring ajeng, saab-seeb, manyambrama, sakéwanten ten wénten nyaurin. Ipun ngambil plalianan éléktronik sané maura betén, kaidupang, kéwanten ten nyak idup.

Putu Brata Amoné luung barangé, jeg awaga ngejang. (Mréksa plalianan pesawat ruang angkasa). Biihh, telah pegat kabelné, sinah amah bikul. Aduh baturainné béncél. Sembrono san jlemané ené. Liu ja ngelah pipis, kéwala otaké nol. Né buin, ada unduk kamar tamu mabladuran buka kéné cara kapal bencah. Né, anduk belus di duur TVné. Baju kaos apek, cawet daki di duur sofané, biihh. jijik aku.

Pan Buana sané ngelahang umahé punika ngranjing saking jelanan di uri. Putu Brata tan rungu, kadung ngutak-utikin plalianan sané mael-mael punika.

Pan Buana Yiihh Putu Brata. Suba uli tuni dini? Putu Brata Suba Beli. Dadi bani nyuwungin umahé buka kéné? Amoné barangé makacakan luung-luung, sing sumangsaya kapalingan? Pan Buana Ah, barang tuara maaji, anggona apa malingé mamaling barang rongsokan. Ento, apa plali Putu? Putu Brata Né, apa adanné ené Beli? (Ngédéngang plalianan éléktronik ané nu gisianga) Ngudiang barang mael kéné jag jlepotaang? Pan Buana Apa mael, barang jelék, buatan dalam negeri. I Gedé, pianaké, ia sing pesan demen tekén barang buatan dalam negeri Putu Brata Béh, agem Beliné, sesukat sugihé jani. Sing dadi iraga tuara ngajiang pagaé putra-putra Bangsa Indonésia. Yén sing kanggoanga, tiang nyuang nah. Pan Buana Aluh bibih Putuné makemikan, jag nagih nyuang. Ento, tivi kaler pondong aba mulih mu. Anu, sanggah suba ngelah jumah? Yén tondén, ento sanggah Beliné maukir maprada, tingting kisidang aba ka umah Putuné mu.

60 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Putu Brata Béh tenget Beliné. Bantas barang rongsokan buka kéné, sing dadi idih, kalingké tivi kaler, apabuin sanggah maukir maprada, méh belah prajani bol beliné. (Negak di korsiné). Men kénkén unduk borongané Beli? Pan Buana Bérés. Sing ada ané sing bérés yén boss turun tangan (Negak mapapasan ajak Putu Brata) Putu Brata Jenis borongané, apa Beli? Pan Buana Ruang belajar SMP dua lantai masing-masing empat lokal, lengkap teked mobilérné Putu Brata Boss mula hébat Pan Buana Tugas Putuné jani, ngalih buruh. Sejabaning tukang pangarep, yén maan apang liunan ané luh-luh. Alih di désadésa, terutama di désan iragané, apang sing liunan tuntutan, kéwala apang ngenah iraga nulungin . Putu Brata Cocok boss. Né mara otak canggih. Jlema belog dija bani lakar nuntut. Nah tiang lakar majalan jani. (Matindakan lakar magedi) Pan Buana Ento apa tatad Putu. Kambuh kliptomaniné. Putu Brata Yiihh engsap. (Ngentugang plaliané betén). Cupar san jlemané.

Wénten suaran gending gegilakan

61 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Sargah Kaping Kalih Balé dauh. Ring bataran baléné, I Mudira sedekan munduhang prabot jagi baktana magaé. Prabotné kawadahin kampil. Seming goban I Mudirané riantukan ipun gelem pepedan saking dibi sandé. Rauh Ni Sutri, kurenanipuné, néngténg rantang mawadah tas krésék, jangkep rauh isinnyané, pinaka bekelnyané majalan magaé rahinané mangkin.

Ni Sutri Beli, ngoyong ja Beli jumah, da magaé acepok, tiang ngorahang sig Pak Mandoré. Mudira Sirahé kebut-kebut, basangé klias-klies, cara maid ngorahin pules. Kéwala kopingé tipis, sing bisa ningehang munyi kasar. Yén jag aliha maakin mandoré maimbuh mamisuh ngubat-abit, tudang-tuding, aéng lek atiné. Ni Sutri Mandor bawak, basangné alengkat sing dadi ajak mapangrasa jlema, sing ngelah perikemanusiaan. Buruh gelem paksana orahina magaé.

Cicingé ngongkong diwangan, Putu Brata rauh natad tas.

Putu Brata Mudira, maan ngulehang ngalihang buruh buin slaé, buruh luh-luh. Liu san kuangan buruh. Mudira Nyén men alih tiang Beli Putu. Bungut tiangé bungut mangkug, nyén sing ada ngugu munyin tiangé. Ni Sutri Di samping ento, tongos magaéné joh pesan, laut buruhé majalan uli dini. Mirib, yén jemputa ja baan montor proyéké, aluhan buin abedik. Yén sing kéto, baang anaké tambahan ongkos kendaraan, Beli. Putu Brata Apa, nyai nuntut ongkos kendaraan, kéto? Biihh, aéngan kin pegawé negeri keneh nyainé. Masan gumi sayah kéné, krisis, maan magaé dogén patutné suba anggon legan keneh. Da mangid-mangid nah. Otaké anggon makeneh, da dakin basangé anggona makeneh, nah. Mudira Yén tiang anggon Beli nyama tiwas tur belog, suba ja jag basangé ané anggon dasar makeneh. Kéwala nyak bantas sing makenta, lega suba keneh tiangé. Lén Beli Putu anak duweg, disubané wareg basang Beliné, nu Beli makita nyimpen, pang madugdug kesugihan Beliné, sing telah baan Beli nahar pitung turunan, yadiastu buruh Beliné berag makenta nandang kalaran aidupan, berag cégréh cara gerang, kodag masi baan beli ngorok. Putu Berata

62 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Yiihh, nyén ngorahin dadi jlema belog, nyén ngorahin dadi jlema tiwas. Da mekejang anaké ubat-abita. Pokokné, lamun kanggoang majalan ka proyék pp, nu magaé. Lamun sing, boréh kayu... cat. Alihang ibané gaé di tongosé lénan, apang nyidaang nyimpen belian baas akarung awai. Ni Sutri Beli Tu, da ja tiang pecata, kéwala tiang sing nyidaang lakar ngalihang buruh buin. Putu Brata Kéto naké,

Beli

suba masang plakat buka

kéné. (Mesuang kertas magulung uli

tasné lantas

kakebatang). Pengumumané ené suba témpélang Beli sabilang bucu. Nyén ja ingin maju, perlu gaé, apang mendaftar sig Beliné. Bantas ento dogén orahin timpal-timpalé. (Putu Brata nyelepang plakaté ka tasné, madabdaban lakar magedi). Ni Sutri (Nyagagin Putu Brata). Bli Putu, kurenan tiangé uli dibi nyakitang basang. nyakitang sirah. Putu Brata Kal nglengit sing magaé, kéto? Béh, belum mati. Pengeng gigis, pulesang, sakit basang gigis, dengkulang. Yén terus kéto, buin pidan lakar maju dadi jlema, buin pidan lakar maju Indonésiané. Harus magaé. Proyéké ené, sing dadi kasép pragatné. (Magedi tan papamit, ngringking). Ni Sutri Kéné suba, tumbuhé dadi jlema belog maimbuh tiwas, mekejang ngupet, mekejang nganistaang. Né aget tondén ngelah pianak. Buin pidan, kayangé ngelah pianak, pasti mawuwuh-wuwuh pakéwehé teka. Mudira Yén suba ngelah pianak, semangat magaéné pasti meningkat. Dulurin baan bhaktiné satulusa majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Washa. Yén suba kéto, pasti iraga lakar nyidaang miara pianaké, nyekolahang, apang sing belog cara reramanné. Cutetné, dinané jani apang luungan tekén dinané dibi, dinané buin mani apang luungan tekén dinané jani. Ni Sutri Tiang sing taén engsap nunas ica ring Ida Sang Hyang Widhi, apang iraga nemuang kerta rahajeng, dirgahayu, dirgayusa. (Heneng) Suba tengai, Beli kénkén....? Mudira Lan, lakar angsehang Beli majalan.

Suaran tabuh lelambatan.

63 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Sargah Kaping Tiga Ring sekretariat proyékné Pan Buana. Wénten korsi tiing asetél. Ring bucu, wénten méja kayu jangkep rauh korsinné. Duur méjané wénten mesin ketik miwah map-map. Ring témboké ring ajeng, ring samping jendélané, wénten plakat mamlisan: Pengumuman Ddicari buruh bangunan sebanyak-banyaknya. Diutamakan yang wanita. Sanggup bekerja keras, kreatif dan inovatif. Yang berminat agar mendaftaar pada Bapak Putu Brata. Sampun soré duk punika, sawetara pukul 4. Ring sekretariat suung pisan, ten wénten pegawénné Pan Buana majlawatan. Raiuh Jro Wayahan kasarengin Jro Alit, ngadeg ring arepan sekretariaté.

Jro Wayahan Di tongosné magaé sing ada, dini masi sing ada. Kija ya kalahina baan bossné ené? Jro Alit Mandorné masi ten wénten. Jro Wayahan Mula nasibné Pan Buana luung. Ipidan, dugasé ia nu dadi panglentiran, jag sing siep-siep idihina pipis, dong nyilih ngorahang, kéwala sing taén nyak ngulihang. Jro Alit Tan pasangkan, ipun jag dados pemborong berhasil mangkin. Boronganné setata wewangunan sané mageng. (Matolihan) Nah, niki napi ipun rauh sareng Putu Brata. Pan Buana Yiihh, Jroné sareng kalih, lédangang, kanggéang ten wénten genah malinggih. Jro Wayahan Dini, saja sing ngelah genah malinggih. Dingeh ortané, di kota, suba koné Pan Buana ngelah balé matingkat. Pan Buana Inggih, kéwanten wénten. Ajin tiwasé kanggéang bantas saté kambing. Jro Alit Ngelah dogé Pan Buana, enu dogén sabukné kéto. (Nundikin Putu Brata) Né, Tu Brata kénkén, nyak maangkaban bedik? Putu Brata Napi maangkaban, tileh ja bawak éndép buka kéné. Jro Alit (Sambilanga kedék) Sing, maksudné di bidang ekonomi.

64 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Putu Brata Ten, kantun ja nunas ring bossé, (Nudingang Pan Buana antuk inan lima) Jro Wayahan Né, Pan Buana ajak Putu, teka uli dija, maileh-ilehan alihin mara tepuk. Pan Buana Tiang rauh saking ngecék bahan-bahané. Patutné kali mangkin sampun rauh, nembé kasép pisan. Putu Brata (Makesiab) Yiihh, nyén ngisinin tanda X plakaté Jro Wayahan (Ngwacén tulisané) Nyén masang kéné dini? Putu Brata Tiang. Tuni ten madaging tanda silang. Yén séntimen kin jlemanné, jlemané arepin. Boléh iri, sawiréh Tu Brata suksés. (Ngedig tangkahné). Tu Brata ngelah nyali. Nyén ja, yadiastun awakné amun gajahé, magetih adanu matulang waja, rangkep mirib angkihanné, Tu Brata sing lakar makirig (Terus ngedigin tangkahné padidi). Ané kéné ené, nyekjek tendas adanné, nyekjek hak azasi, sing ngelah toleransi, sing nawang partisipasi apabuin.... kontrasépsi. Jro Alit Tu, eda ngawag mesuang munyi. Anaké ané mapaawakan gedé, bisa salah tampi ningehang raos Putuné. Yén tiang sing nyak lakar ngrusak pagelahan anak lén, apabuin ulihan sing ada sangkut pautné kin tiang. Putu Brata Sampunang Jroné tersinggung. Niki, pengumuman penting niki, menyangkut kepentingan umum, témpélang tiang ring tempat umum. Amoné luung plakaté, kodag baana nyilangin. (Ngusapin tanda silangé baan limanné. Marasa matadah belus, lantas limanné kedusina) Biihh, tain cicing anggona molés, amah temah. I Mudira ajak kurenanné rauh. Putu Brata prajani nuding sang wawu rauh Nah, né ia teka. Cai suba, nyai suba, pasti, ané masekaa molésin plakaté baan tain cicing. (Matur ring Jro Makalihan). Tuni, niki sampun sané macem-macem kin tiang. Pokokné sing ada lénan, cai suba. (Putu Brata nyekuk baong I Mudirané) Jro Wayahan (Ngedeng Tu Brata) Kénkén né, sing karuan unduk, jag suba nagih nyagur timpal. Putu Brata Sampun pasti ipun. Wawu ten dagingin tiang tuntutanipuné, plakat tiangé polésina tain cicing. (Makipekan tur nuding I Mudira) Cicing nyaman cainé aahh. Jro Wayahan Endén malu Putu. Sang widnyan tan mahyun amojaraken salwiring karna sula. Anaké pradnyan sing nyak mesuang raos ané nyakitin koping. Kéto ja ujar sastrané. Putu anak duweg, plapanin ngraos, Tu. Ni Sutri

65 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Sampun biasa, kasar-kasar san raosné. Biasanné madaging cicing ngamah tai, panak ubuhan. Jro Wayahan (nakénin I Mudira) Dira, saja cai molésin plakaté ento baan tain cicing? Mudira (Kebilbil, jejeh) Nggih, ti... ti... tiang sampun. Jro Wayahan Ngudiang cai nyemak gaé ané sigug buka kéto. Ni Sutri Sampun ten wéhin tiang molésin antuk tain cicing. ‘Da tain cicing anggona, Bli, kanggoang tain sampi’. Minab ten polih ipun ngrereh tain sampi, tain cicing durus anggéna. Pan Buana Tain sampi, tain cicing patuh. Menghina mandor, patuh tekén menghina boss. Kénkén kenehé. Jro Wayahan Sujatinné, apa dasar iyegé ené? (Patakonné katuju ring I Mudira) Mudira Tiang nagih pecata kin Blitu Brata. Putu Brata Terus terang, betul. Masak kécé buka kéné nuntut macem-macem Jro Alit Apa tuntutan cainé, Dira? Mudira Niki, panyeroané, kurenan tiangé, nuntut ongkos kendaraan, duaning buruhé bas doh mamargi ka proyék Pan Buana (Makesiab) Bah, kadén suba masuk itungan to, Putu. Sing baang Putu buruhé ongkos kendaraanné? Putu Brata (Kebilbil) Boss, né kan urusan intern, rahasia perusahaan. Ngudiang ané kéné dini raosang Mudira Naahh, ketara, prajani nuké anyud, patigrapé. Suba uli mekelo dadi ahli kebatinan, Beli Putu? Ni Sutri Semangat juang Beli Putuné tinggi san, juang-juanga hak timpalé. Pantes suba sing ada anak nemenin. Pisaga selat témbok duga baan Beli nguluk-uluk. Tiang nunas icaang apang Beli Putu sing mati-mati aidupan. Pan Buana Béh, sing madaya. Beneh baang motor proyék anggon nyemput buruhé, sing taén nyak tampina. ‘Motor pepesan usak, kereng mogok, ongkos kendaraan baang’, pragat kénten pajaripuné ring tiang. Né, Mudira ajak I Luh, dong sing taén baanga ongkos kendaraan? Ni Sutri

66 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Mekejang buruhé sing ada baanga. Jro Alit Béh, né Tu Brata ngelah proyék tandingan, beneh jag ngamokohang dogén. Buruhé berag cégréh, naka mati naka idup, sing suba taén runguanga. Jro Wayahan Tu, yén Putu ngamanggehang tata managemen, suba pelih san tindakan Putuné. Buruhé ané umahné joh, lantas majalan ka proyék, atenga bayunné telah di jalan. Artinné tuah atenga sisan bayunné anggona magarapan. Yén suba kéto, dija lakar nyidaang nincapang asil, meningkatkan produktivitas, apabuin meningkatkan kualitas. Pamuput, rentabilitas perusahaan pasti sayan medikang. Ni Sutri Napi malih buruhé sedekan gelem, masi paksana orahina magaé, sekadi kurenan tiangé puniki. Jro Alit Beneh seming san. Ento, suba gelem, da ja magaé. Mudira Koping tiangé tipis. Nika Pak Mandor Bawak, kereng ngacuh mesuang munyi, kasar-kasar, ten ngitungang buruh gelem, pragat nagih mecat. Jro Wayahan Né né kéné. Pan Buana. Pan Buana patuté ané paling bertanggungjawab tekéning kondisi kerja dini apang sida buruhé trepti, raharja. Yén ada buruh gelem, cara I Mudira, lantas paksa ia megaé, dija lakar nyidaang magaé seken. Pan Buana Tiang uning. Sampun serahang tiang indiké punika ring mandor tiangé, Tu Brata. Ni Sutri Blitu Brata, tiing petung mentik kapal. Mudira Apa ento Luh? Nu Sutri Ngalih untung nyekit timpal Jro Wayahan Ngelah gén wewangsalan. Yén alih benehné, yén ada buruh gelem perlu maubad, Pan Buana patutné ngemaang prabéa. Yén suba seger, masi Pan Buana ané lakar nganggo. Jro Alit Yén suba kéto, buruhé sayan hormat kin Pan Buana. Apa préntahang Pan Buana pasti laksanaanga. Jro Wayahan

67 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Saling ajiang. Kesatuan kerja di tongosé magaé perlu san. I semut anggon wimba, setata gotong-royong rikala nglaksanaang gaé, mekejang pragat pada lasia. Yén suba kéto, nyén lakar maan duman ageté, masi Pan Buana, masi Putu Brata. Pan Buana (Nundikin Putu Brata ané ngun tul cara siap matatu di baong) Tu, nu Putu demen magaé dini? Putu Brata Ngidih pelih tiang, Beli Pan Buana Kéné tingkah Putuné sing ngajiang boss, ulihan lobané kaliwat, asin plakat Putuné olésina tain cicing. Ento aget, sing bibih Putuné olésina. Jro Wayahan Masang plakat pengumuman buka kéto sing dadi ngawag-awag. Jro Alit Liu pesan krama désané keberatan sawiréh Putu ngawag masang plakat. Di témbok Purané, di Palinggih Catur Buana, di angkul-angkul paumahan kramané ulihan Putu sing masadok, ditu Putu némpélang plakat pengumuman, ento mencemarkan lingkungan adanné. Ento mawinan tiang ngiring Jro Wayahan ngruruh Pan Buana ajak Putu Brata, ngorahang unduk kaberatan krama désané Jro Wayahan Saja Putu, ajak mekejang mabuat apang lingkungané asri lan lestari. Jalan utsahayang ajak mekejang.

Wénten suaran gong semarpagulingan nabuhang Tabuh Gari ciri sandiwarané sampun puput.

Bhadrika Ashrama Keramas; 02 Juni 1989. Kaparipurnayang rikala warsa anyar 01-01-2013

Catetan: Kaambil saking cakepan Bogolan kakawian Agung Wiyat S. Ardhi

68 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


SATUA CUTET

léak pemoroan Peteng

dedet

nylupsup

ka

nuju tengah

sasih

karo

tulang,

dinginé

bintangé

di

langit pakrenyeb sakadi mutiarané sambehan tuara

ja

celepuké

kena

ban

meték.

kacandetin

ban

Suaran

kedis

ongkékan

katak

donkangé di cariké. Kéto masih cicit-cicit suaran kedis lelawahé pasliwer ngalih buah gedang

wiyadin

buah

poh

ané

tasak.

Di

tengah cariké ada ngenah api kenyit-kenyit anjrut-anjrut sayan paek, ento mula tukang sundih ritatkala

lindung peteng

ané bulan.

ngaraksa Sabilang

cariké jahan

masuara “ ktaplok ” tukang sundihé manteg lindung wiyadin godogan. Dikénkéné nguntul ia nyemak kakul di cariké ané misi punyan padi mara pamulan.

69 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


A

né nyundih dugas totonan madan Nang Lanying, asalné uli Karangasem Ulakan, kuala ya ngoyong di Désa Cengkilung Peguyangan Kangin. Nang Lanying anak mula setata dadi kutun carik sabilang peteng bulan, sawiréh gaginané anak mula ngalih pangupajiwa di cariké. Lénan tekén dadi tukang

sundih ya lemah-lemahné dadi buruh mondong karung di Peken Badung. Nang Lanying mula lekad di Badung, koné dugas jaman penjajahan Belandané bapané suba ngoyong di Badung mamarekan sig anaké agung. Kuala Nang Lanying tusing nyak nugtugang pajalan bapané dadi parekan mapan setata tunduk tekén anaké agung. Ané makada Nang Lanying gedeg, sawiréh uling mara ia nawang déwék baana ngubu di karang anaké agung gumanti bapané mati enu masih nongos ditu. Sasubané bapané dadi petala, saget anaké agung teka ka kubu ngorahang tanah tongos kubuné Nang Lanying lakar adepa. Kuala Nang Lanying tusing kicén tongos nyang abedik, apabuin ganti rugi. Mula kéto pajalan idupé uling imalu ané cenik satata katandes, ané ngaraksa gumi basangné bedog ngedenang dogén ulian lobané setata gandonga ileh-ileh tuara ja ikun tekén anak ané katibén pakéweh. Ritatkala peteng bulan nuju dina pamagpagan Kajeng Kliwon Nang Lanying suba teked di tengah cariké sambilanga néngténg damar lobakan. Pajalané adéng-adéng saab-seeb di pundukané dengang-dengéng ngintip lindung. Saget makataplok blidané anggona manteg lindung, yéhé muncrat lidungé pantega ngasén klijangklijeng lantas jemaka ngalaut celepanga sig dungkiné di duri. Béh klangen pesan kenehné Nang Lanying sawiréh petengé totonan ya liu pesan menpen lidung sig dungkinné. Nang Lanying mrasa kupingné cenik, ento pratandan galahé suba tengah lemeng. “Béh, né suba miribné jam roras, batisé suba kenyel majalan, paling melah idéwék mulih jani.” Kéto grenggengané padidiana, lantas ya majalan ngamulihang. Sasuhané teked jumah pejanga dungkiné diampikné gantunganga di dindingé. Mani semengan dunduna kurenané ané mapengkusan Mén Lanying. “Bangun malu méméné, kema adep lindungé ka peken Badung.” Nglantas Mén Lanying bangun magredagan nyemak dungki lakar ketoganga di jemboré. “Ngudiang matalang dungkiné Bli Nang Lanying?” Pan Lanying makesyab lantas bangun nesekang sambilanga ngucek-ngucek mata. “Aah? Kénkén dadi bisa tusing misi Lindung? Dibi sanja icang paling liuna maan ngejuk lindung.” “Nééh, dong iwasin dungkiné tusing misi lindung nyang aukud,” Nang Lanying tengkejut sambilanga ngiwasin dungkiné mula saja tuara misi lindung nyang aukud. Béh makelo pesan Nang Lanying mapangsegan bengong tekan dungkiné puyung. “Sing nyan amah miong lindungé dibi sanja?” “Aah, sing ada unduk kéto, diapin ké amah miyong tuara ja telas baan mantet, waké dibi sanja paling liuna maan ngejuk lindung,” kéto pesautné Nang Lanying sambilanga mapineh-pineh, ngudiang tumbén janiné cacad buka kéto. Saget Nang Lanying énggal-énggal majalan ka carik, kenehné ngetutang sig tongosné nyundih dibi sanja. Sasubané ia teked di pundukané sig tongosné ngalih lindung dibi sanjané, lantas ia nganjem sambilanga nyongkok, sawiréh ditu ya nepukin bangkén lidung muyag di bucun pundukané.

70 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Béh, né ja dini lindungé ané juk waké dibi sanja.” Kéto grenggengané Nang Lanying sambilanga malengok. Lantas ia inget tekén satwan pekakné dugasné nu idup. Lén ada ningalin bangkén lindung wiyadin bangkén katak di pundukané, ento tuah utah léak pemoroan ané biasané ngamah lidung lan katak. “Béh, sinah idéwék tugtuga tekén léaké dibi sanja, pantes sabilang maan ngejuk lindung celepang ka dungkiné cara ada anak ngosék dungkiné, miribné seluka tekén léaké uli duri. Nah, nyanan waké lakar buin ngejuk lindung, apang taén ngisiang léak acepok.” Nyanan petengé buin Nang Lanying nyundih lindung ka cariké. Sawatara jam dasa suba nyumunin manteg lindung tur celepanga di dungkiné. Saget marasa baet dungkiné tur kruwak-kruwék bojog dadén-dadén nglantingin dungki sawiréh bojogé totonan tuara nyidayang ngedeng limané uli song dungkiné. “Cérétt... polon ibané! Kadung tuman iba macadénin anak ngalih gagaén. Jani suba apang tawang iba rasané liman ibané kena pancing.” Kéto Nang Lanying sambilanga nyongkok ngembus talin dungki di bangkiangné. Sasubané tuunanga dungkiné mara lantas embusa liman bojogé, lantas bojogé meséh rupa dadi Dong Samprig. “Beh, dong kéné dogén pagaén dadongé, pantes dibi sanja telas lindung icangé tiltil dadong di dungkiné. Néjani sing buungang dadong lakar pokpokin icang apang kanti lengeh,” kéto Nang Lanying ngemedin Dong Samprig. “Aduh sinampurang dadong, dadong ngidih kapelihan tekén cai, eda sajan dadong orang-oranga! Cutetné pelih suba dadong, lakar bayah dadong pamelin lindung cainé ané dibi sanja. Ngidih olas eda pesan nyan dadong ortaanga nah, Nang Lanying!” kéto Dong Samprig sambilanga matimpuh nyumbah-nyubah. “Apa eda ortaanga? Tumanang kéto biin nah! Bin cepok dogén dadong bani kéto yén sing makeplokan eda suba icang adanina Nang Lanying, yén amoné jengah icangé ngalih gagaén, dadong pongah pesan macadénin icang. Kadén dadong macucu tekén icang, to ngudiang ngéndahang icang ngalih gaé? Sing tawang dadong icang liu ngelah pianak lakar aliang icang pangupa jiwa.” “Dadong suba nawang tekén pianak cainé liu, pantesné dadong bin makidihang tekén cai. Cutetné uling jani dadong suud ngéndahang cai, dadong lakar ngempuang cai, ritatkala cai nyundih.” Kéto pasautné Dong Samprig lantas ilang tuara ja ngenah lawatné. Nang Lanying tengkejut sambilanga ngucek-ngucek paningalan sawiréh Dong Samprig bisa nadak ilang. Nglaur Nang Lanying majalan unuk-unuk di pundukané nerusang nyundih. Béh saget sadia pesan ia petengé totonan, sarasa buka ada anak nujuin tongos lindung sangkep. Béh angob sajan Nang Lanying ngiwasin tatakehan lindungé ngebekin pundukan jag mapilpil cara ada anak ngarad. Ditu lantas ia nyaup lindung sing kanti mantegin jag celepanga ka dungkiné. Lindungé totonan tuara ja makisid uli umané totonan, diapin ké Nang Lanying sahasa nyaup, kuala lindungé cara kena pengaruh sesirep jag ngoyong. Kanti ping telu ia ngejang lindung mulih lipetina kema lindungé enu dogén ngoyong di umané totonan. Gumanti daslemah sinahsinahé tur nadarin suryané badangin mara lantas lindungé pada macelep ngalih gookné. Nang Lanying égar pesan sawiréh telung dungki maan ngejuk lindung lemengé totonan. Kuala ané mekada ya bengong, sawiréh tumbén dugas totonan ia maan lindung putih tokong aukud. Pinehina miribné lindungé ané tokong totonan ané ngaba pengaruh.

71 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Lindungé tokong totonan wadahina pané misi yéh tur setata bantenina anggona jimat. Uling sasukat ia ngelah lindung tokong Nang Lanying tusing taén bantugan ngejuk lindung, sabilang ía berangkat nyundih setata prabot ané lakar abana nyundih ketisina tekén yéh lindung tokongné. Taén masih Nang Lanying Nyundih di sisin tukadé, mara ia nyuluhin di carang tukadé, saget tepukina ada bé jeleg gedé amul dungkiné. Béh lega pesan kenehné tumbén ngiwasin bé jeleg buka kéto. Énggal-énggal ia nesek nyuluhin sambilanga nganggarang senjata blidané sahasa kenehné lakar manteg. “Béh nejani ja, sinah idéwék lakar maan bé gedé.” Kéto krimikané sambilanga adéng-adéng maekin bé jelegé ngeboh, miribné ia ulap tekén sinaran damar lobakané. Mara pantega bé jelegé saget makecos ka samping, biin pantega masih makecos kasampingné, kanti ping telu jelegé pantega kuala tusing taén kena. Jengah kenehné Nang Lanying, prabot né pejanga di sisin tukadé, sahasa ia mabulet ginting nyagjagin bé jelegé. “Nah jani suba pang tawang cai rasané!” Saget Nang Lanying macebur nyaup, mara bakat gisianga bé jelegé kalangen asan kenehné sawiréh jani suba lakar ngaé kuah bé jeleg. Sakéwala bé jelegé belig pesan, setata sabilang saupa maklijeng tur léb. Béh kanti kenyel ya nyaup pragat kelés uli gagisiané. Saget bé jelegé macelep ka tengah paungané, kuala Nang Lanying tuara ja menyerah kalah, lantas ya milu nyeeb nyeluk ka tengah paungané, saget bé jelegé ilang. “Ehem!” Ada anak matengkém dingeha, mara toliha menék sagét ada anak tua majujuk di epané, béh makesyab sajan Nang Lanying ngiwasin anaké tua totonan. “Béh, Mén Kompyong dadi bé jeleg, pantes suba tusing bakat-bakat baan nyaup, dong bé jeleg dadén-dadén ténénan. Ngudiang mémé kalijaniné mai, apa kal alih peteng adané ené?” “Icang nelokin yéh ka carik,” kéto pasautné anaké odah totonan. “Ngudiang kali janiné nelokin yéh, kadén mara inuni carik méméné matumbeg.” “Ngidih olas eda pesan mémé ortang-ortanga, nah. Mémé kadung ungkeb jumah, iseng mémé malali ka carik.” Kabilbil Mén Kompyong masaut nglantas makaswet ilang di selem keliré. Nang Lanying malengok ajahan, lantas ia buin majalan nuut pundukan, sambilanga saab-seeb ngintip godogan. Sawatara tengah lemeng Nang Lanying suba mrasa kenyel majalan, nglantas ya ngamulihan. Sasubané ya teked di rurungé cupit bin lantang, saget nadak nganjem. Sawatara apenimpug di apné ada tepukina nlemdem di tengah rurungé di batan punyan tiyingé. Nang Lanying ngucek peningalan mapan peteng, apaké mula peningalané ané ungaran, biin nyumu tlektekanga sambilanga majalan adéng-adéng siaga ya sawiréh sangsaya tekén ada anaké nuwénang petengé utawi gamang apa memedi. Sakéwala ané tingalina kipak-kipek amul kuluké, kuala ikutné lantang mlémad. “Béh, bojog ané nyaga idéwék dini, beneh suba uyang batisé nagih mulih.” Kéto ya ngrenggeng, saget bojogé makecos tur nglanting di punyan tiingé. Saking gedeg basangné bas sanget, pejanga lobakané di tanahé lantas Nang Lanying nyongkok sambilanga nyasab tanah, sagét maan ya ngrapé batu bulitan amul gemelané, lantas batuné totonan kiladina. Kuala bojogé totonan makaswét mengkeb. Sawiréh jengah sajan Nang Lanying tekén déwékné setata ada macadénin sabilang majalan peteng, batuné ané kiladina totonan anggona nimpug ngawagin.

72 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Manik Sudra

73 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Gdbuk...!” Suaran batuné cara ngenén gedebong. “Bangka polon ibané!” Nang Lanying ngualék. Buin mani semengané teka Mén Cablek kumah Nang Lanying ngidih simbuh. Sakéwala Nang Lanying suba nawang sasajané Man Cablek ané masiluman dadi bojog timpuga dibi sanja. “Nang Lanying...!” “Icang...! Nak ngudiang tumbén teka mai Mbok?” “Aduh tulungin ja imbok, baang ngidih simbuh nok lambung imboké sakit mrasa ngancuk-ngancuk asané, tusing nyidaang imbok naenang sakitné.” “To ngudiang icang tagin simbuh? Kadén Mbok icang dadi balian?!” “Lamun suba Nang Lanying ané nujuin Imbok ubad, sinah nyidang imbok seger.” “Badah, sing ada unduk kéto! Kema mulih icang tuara balian, kénkéné Mén Cablek jag mai ngidih ubad?” Kéto pasautné Nang Lanying ngalaur nundung Mén Cablek sambilanga ngunebin gebyog. Nang Lanying inget tekén tutur odah-odahné dugasné nu cerik-cerik setata orahina satuwa di makiréné masaré. Koné yén saget ada léak mecadénin yén kanti maan nagel tekén batu ané suba kakiladin, diapinké awag nyabat sinah ia kena. Yén pradé bin maninné ada anak ngidih boréh wiyadin simbuh, eda pesan baanga. Sawiréh yén iraga nujuin ia ubad diapinké tai orain ngamah, jag prasida ia seger jati mula. Buin maninné saget mamunyi kulkulé matabuh telu di balai banjar, ento pratandan ada warga banjaré lacur. Beh, iur ortané di warung-warungé koné Men Cablek mali nadak. Ada ané ngorang ya kena panteg ulian nadi petengé, ada masih ané ngorang ya serangan jantung. Pokokné ngendah ortan matinné Mén Cablek. Dugas totonan kelian adaté ané madan Kak Bunglun ané mula midep di désané totonan inget tekén unduk masi ulian pitutur anak lingsirné. Lantas ya nundénang tekén I Gamyong apang ngalih nyuh gading abungkul. Lantas layoné kadusang. Sasubané suud nusang raris siamina layoné tekén yéh bungkak, saget ngenah lambung layoné sebuh. Ento koné pratandané anaké ané mati ulian kena kasengkalén ritatkala nadi di petengané. Pakrimik nyama banjaré kisi-kisi ngorta tekén timpal-timpalné ngorang Mén Cablek mati kalah masiat. Ané makada ortané iur, ulian baan mula kasub anaké ngadén Mén Cablek bisa ngaléak. Dugasé totonan Nang Lanying masih milu kumah anaké mati matektekan, sambilanga masih madingehan ortan timpal-timpalné ané ajaka nektek tiing lakar anggon tegenan watangan. Nang Lanying anak mula dueg ngaba sebeng, tuara ja ada anak ngadén ia midep. “Blan-blan pané blan-blan paso, celebingkah di batan biu = Ada kéné ada kéto, anak matingkah ajak liu.” “Kawat waja kawat seling ka kupang ngaba tambang = Jawat saja jawat tusing, depang suba ya berkembang.” I Somprét ngarenggeng sambilanga magedi. Puput tanggal 7 Juni 1998. Tulangampiang Dps Barat.

Catetan: Kaambil saking cakepan Léak Pemoroan kakawian I Wayan Sadha kaca 141.

74 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


SATUA TERJEMAHAN

Idupé

magenep

sangsarané. ngenjekin

rupa.

Hiang bates

Kéto

lalahé

lihat

masi

membatan

di

langité

nunceg di guminé marupa warna-warni ané asri ngulangunin, cara majohan uli dini. Hiang lalahé membatan ngenjekin bates

lihat

guminé!

di

langité

Kénkénang

nunceg

ngorahang

di asri

ngelangenin yéning tiang tusing demen tekén idupé né? Nanging pikolih momo droakané

marupa

kasujatianné,

kamelahan,

ngranaang

dadinné,

duka

lénan

tekén ané ngranaang lega. Temon-temon rasa legané ané suba liwat sing lénan tekén rasan takuté ané buka jani.

berenice 75 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Manik Sudra

76 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


A

dan baptis tiangé Egaes. Olah-olahan keluargan tiangé ané sing bakat baan ngartiang. Kéto suba undukné tusing ada tugu-tugu ané dadi angobang ané lebihan tekén urem idup tiangé. Tiang ngadanin né suba madan balapan ané kondén karuan pasaja dadi padaang tekén ané kitaang tiang - keneh solah

keluargan tiangé - cat gambar kamaré di arep lakona ané paling melaha gambar-gambar kuno ané mapasang di ampiké di arep - kamar perpustakaan ané matata melah - ané paling durina sambatang liu ada unduk tawah-tawah di kamar perpustakaané ento. Ingetané dugasné nu bajang dadi abesik ajaka kamar ané sahi bakat kenohang. Dini suba mémén tiangé matinggal ngalahin mati. Dini masi tiang lekadanga.Dulurin lesu baan ngomongang duaning sakondén ento tiang kondén idup, maluan tekén ento kondén ada “jiwajiwa”. Sing gugu? - lan da suba ento pagerengina. Kéto tiang matinget déwék tiangé. Dija, jet kénkén ja, inget-ingetané ané samar samar - di pangrasa lan pangenahan - munyi munyi, ada ngomongang reng suara - inget ingetan jangkan amonto suba bakat kutang; inget ingetan ané marupa samar samar, sai sai masalin malénan rupa, tan parupa, pamuputné cara lawat, tusing ngidaang ngeléb uli di sliebané ento kanti makasemengan. Di kamaré né tiang lekad. Kéto suba ngenah sabilang peteng, sing ja artinné, macelep ka tongos tonyané - ka purin pangipian - ka biara dominé ané nakutin ané ngenyepin. Sing ja tawah gati yén kenehang ané ada paak di samping samping tiangé yén melahang nalektekang - duaning maadéngan ngejoh-ngejohang uli di dugasné nu cerik, nyambeh-nyambehang kamelahané dugasné suba bajang. Lakona tawah kénkénang nambunang tawahé di tongosé né nganggon keneh tiangé ané biasa, duaning kasujatian ané ada di gumin tiangé né bantas ipian ané tan parupa, tan parupa, rarasan kalawan ipian ané ngenyepin, sesai teka maganti-ganti. Berenice kaponakan tiangé, tiang ajak ia kelih di umahé né. Yadiapin kéto ukudan tiangé ngajak ia malénan pesan - tiang sai-sai gelem dogén, nepinin déwék pragat ucem dogén - yén ia sing ngoyong ngoyong, masebeng bingar, seger turmaning pawakan maisi; ia sai-sai ko malali-lali ka dituan bukit - yén tiang nengil mendep sig kenehé padidi, cara anaké rumpuh tur sakit keneh ia pragat kema mai cara tusing ngrunguang idup. Berenice tiang makisi-kisi nyambat adanné - Berenice! - ajaka uli di uug-uugan wawangunan umahé makacakan ngesiabang inget-ingetan keributan ané panyatusan liunné di munyiné ané bantes makrésékan. Ah! cara makelap muanné ané cara magirang-girang! Oh! Maimbuh ayu! Oh! Widiadadariné di alas Arnheim! Oh! Dedarin yéhé di gunung-gunungé! - yén suba kéto suba kéto makejang bantes cacimpedan tekén ané ngresresin, sing lénan jangkan satua ané sing bakat baan nyritaang. Kabaya-baya – kabaya-baya ané sing dadi kelidin - gemesé tan kadkadi, ngenah suba ia sing ada bayu, tusing cara biasanné, makejangné cara maya-maya tur nakutin. Mimih! Kapal ané gaginanné ngusak-asik teka luas, ngaé pakéwuh marupa carun jalema, dija ia? Tiang nawang dija ia, lakona sing nawang ia ané madan Berenice. Sumingkin nyangetang sakitné sumingkin nyangetang jejehé, cara siat gedé keneh nglawan ukudan ragan kaponakané ané dadi baan ngartiang cara sangsara baan parikosan rariptan jagaté, né suba madan gering ayan ané sukeh ngubadin yéning suba rangsukin kala yén isibang cara ngemasin pati, luiré ubad-ubadné, pangidihané, jug nangkejutang. Dugas totonan sakit tiangé énggal gati nyangetang yén babadéané, parisolah ané mentingang tur ngenehang déwék padidi saluir ané marupa anyar turmaning tusing ada matuhin. Mentingang tur ngenehang

77 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


déwék padidi né, yén musti tiang ngorahang masuk ané madan panyakit kenyih tekén munyin anak lén utawi penyakit saraf. Né suba ané tusing pati beneh baan ngrasaang; tiang marasa jerih, sujatinné tusing lakar terimana tekén ané mamaca sasuratané né yén mula ia perahé cara biasa kitan manah ané saderana ané tumbuh ulihan asing gawé ané pelih baan ngenehang ngranaang sanget gati kabencana, ané rasaang tiang, kenehé gedé (tusing ulihan téhnik) adaan suba ilidang, kenehé ané suba patuh turmaning suba biasa di guminé. Bengong, jam jaman makelonné tusing kenyel-kenyel sawiréh ada nyet ané empetin baan pangrencana; salanturnyané ngenehang ané melah-melah di tekan masan panesé, ngenehang ané tawah-tawah di permadaniné; katelahang tiang waktuné magadang apeteng wayah sing masa rikuh di betén sunaran lampuné, wiadin ko ngidu di apiné ngendih; terus-terusan majumu ngamunyiang suara ané patuh suba biasa, sampé munyiné nto matangguran, tanggurané nto nekedang baané ada kitan rarasan kenehé; ngelidang raga makisid uli kitan rarasan kenehé ané mara; liunan biasa-biasa dogén, ngawé-ngawé keneh mameler, jat ja tusing saja kéto, lakona nyata jat ja marupa cara katerangan suluran-suluran ané marupa cara saja-saja. Nanging depin ja tiang tusing ngawé réwed unduké ané lakar katepuk - Rungu tekéning gelem jangkan bantas di keneh ané nu dakén, tusing bisa cara anaké seger ané paling utama sing lénan tekén keneh ané tuaratuara. Tusing ja jani dogén. Lénan buin, ipian, makita kedék, ngelangenin gati sing ja jangkan asal-asalan, sagétan suba lepas uli di kenehé ané buut buina dadayan ané pesu uli ditu, di kénkéné di pangipian tusing bakat baan nyambatang baan sangeté ngulangunin baan melahé kanti nangkejutang, dimara-marané asing-asing kenehang ngawé engsap. Benengan tiangé ané utama kenehé magenep rupa ané sing madan melah tatas, jet ja bengong baan ngenehang, di kénkéné patuh dogén masi yén ngawénang kenehé boncah. Ngawénang kuang kuangné masi; Ané ngranaang kenehé wanén. Yén suba nglamun kéné manahé sing taén sapaut; Sing sampé kanti ngincepang, ané pesu uli di tanggun kenehé, ané kanti nepukin paundukan ané ngilangang kenehé ngunngun. Ané bakat baan ngomongang ngajak tiang, upamanné ipian, pesu ulian teleb makeneh. Kéto suba tatimbangané né sing taén enteg déning panadianné jangkan biasa-biasa dogén, upamanné satua ané ngemedin unduk abingan kaangé dalem satuan Ptolemy Hephestion, ané satata nagihin carun jalema di tekan angin bareté ngranaang ombakan pasihé gedé tan kadi-kadi lakona anginé né sing dadi ngantug bungan Asphodel. Kéto suba, ané madan pangawi ané sing buungan taén dogén pelih baana makeneh ané sanget duegan tekéning i raga lakar sing pelih tatakehan, pasalinan gelemné sing ngranaang lega, kéto masi bayunné Berenice, ané ngranaang tiang liu gati melajahin unduk apang seleg, jet kénkénang pepes gati tiang nepukin katerangan ané ngranaang kenehé buut, ada masi ané élah baan ngitungang. Panampén tiangé pelih baan keneh tiangé ané tuaratuara upamanné sangsaranné, sujatinné, depinin ja tiang nyakitin raganné, buina, tiang demen ningalin raganné ngreges, sing ngelah bayu, kéto wirasan tiangé tekén raganné. Sing ja baan panyakit tiangé ngranaang buka kéné. Samakelon sedeng jayana kamelahan kajegéganné, tiang sing taén marasa sayang, apa buin marasa demen tekén ia masi tusing. Keneh tiangé sing taén marasa ngédalemin ia. Nuju petengé hening di perpustakaan, ia nalektekang matan tiangé, tiang ningalin sing cara Berenice, lakona cara Berenice di pangipian sing cara di guminé né, jagaté né, lakona cara sing marupa sing cara barang ané kamelahané ngangobin, lakona suba cara

78 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


mapalas-palasan sing ja barang ané sayangang, lakona cara rarasan keneh ané sing karuan-karuan. Dadi tiang ngejer awak tiangé mara ia teka, peluh dinginé macabcab mara paakina; Muané ané ngenah ngédalemin ngranaang sebet keneh tiangé ilang. Rarasan saluiring ané ada ditu dadi sepi, lantas pesu keneh tiangé asana ia demen tekén tiang samakelona, jani di tekan lakar kabencana, tiang tekén ia nuturang indik makurenan. Pamuputné tiang ngajak ia nuturang indik makurenan, unduké di tekan sanja masan dinginé, nujuang sing gati lakar kebus, di gantin dinané mawor gulem cara kamelahan kajegégan teruni Haloyon, tiang negak di bucun perpustakaané. Lakona mara mulihat menék, ngenah suba Berenice majujuk di arepan tiange. Apa ké né pangaruh rasa wirasan tiangé utawi pangaruh gulemé utawi sanjané remrem di kamaré né ané ngranaang buut kaludan buut? Tiang sing nawang, sing bakat baan nyatuaang. Ia ngomong sing ada munyina. Ada rasa dingin sanget ngantug awak tiangé: ada rasa jejeh ané sing dadi baan naanang ngaénang ehes keneh tiangé; ada rasa tawah ané sing manut di manah ngisinin jagat idup tiangé; sambilang negak matanceban di duur kursin tiangé, matan tiangé nganengneng awakné makejang. Mimih! Lén gati tekén biasanné ané nujani jangkan kulit ngaput tulang dogén. Suba kéto mara katuréksain muanné. Gidatné tegeh tur layu kembang; bokné magambahan nyabsab muanné, kliab fantastik muané masebeng sedih. Paningalané layu sing macaya cara anaké sing misi batun paningalan, pedas suba jejeh gati tiang ningalin caranné nganengneng paliatné nduk tan pabayu. Dugasné ia makenyeman ané rasaang tiang tawah, ngenah ané ngresresin ati “gigi” Berenice ané ngranaang tiang ngarti keadaanné makejéng. Pituduh Ida Sang Hiang Widhi tiang sing terpengaruh, kerananné bisa dogén ané kéto ada, tiang mati. Kréngséngan seregé ngaduk-aduk tiang. Tiang makipekan. Tingalin tiang kaponakané ngambar di kamarné. Kamaré, ané maadur-aduran keneh tiangé dadi ilang, mimih! Cara ngembangang, tiang sing makrisikan cara matanceban, gigi putihé ento nakutin cara tonya. Muanné rata, emailné sing macaya, marupa sing ada batesa lakona dugasné ia makenyeman yan kadi rasa cukup morbor inget-ingetan tiangé. Giginé ento! - giginé ento! Jani dini, jani ditu, nah dua dua dogén ja: suba ngenah nyata, dawa, lanying, putih gati, bibihné kembang lémlém kedked, kéto suba undukné nakutin ané tumbén tepukin. Teka suba penyakitné ané mentingang tur ngenehang déwék padidi buina tiang berjuang nglawan unduké tawah ento, pangaruh solah tiangé ané sing sida baan ngalangin. Ngelidin masalahé ento sing ja kéweh gati, lénan tekén giginé ento. Giginé ento cara dadi raja di palihat tiangé ento buina giginé ento dogén sujatinné ané dadi raja di hidup tiangé. Tiang ngrasaang cara malawat di sabilang sunaran. Tiang ngilehin di sabilang solah. Katelektekang salampah lakunné. Kakenehang ané sing manut di manah, yadiapin pasalinan ané tan manut di manahé ento. Tiang ngejer yén tepukin sakancan ané dadi tatukehan ané kadén ngamaya-maya, patuh rupané yén sing mabibih. Kenehé cara ngamaya-maya! Ah, dini belogé ané ngenyagang ukudan tiangé! Kenehé ngamaya-maya! Ah, budin tiangé dadi melogang dogén. Kéto dadinné hilang sanja, teka peteng, matelanan, makalah matan ahiné ngenah, terus-terusan kéto dogén buina terus-terusan. Petengé buin cepokan limuté ngebekin kamar tiang negak padidian, negak nguburang déwék baané bengong makeneh ngendepang raga-raga déning “ipian” ané apang mabudi mungkul ngalahang kawisésan giginé ané angkara, apang sida lepas uli di solah ané bisa nakutin, duk totonan ia rasaang ngambang di selegentin sunaran kalawan lawaté di kamar. Pamuputné tiang tangkejutang suara nyerit ané ngresresin ati tur nakutin; tur

79 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


nganti, sakondénné enteg bayuné, buin ningeh munyi jangih ané ngresresin, munyiné nganyih-anyih ngranaang sedih. Bangun tiang lantas ampakang gendélanné di perpustakaané, ngenah uli joh mapapas ajak gendélané pembantu rumah tangga anak luh, nyén ké ané ngorahang Berenice sing ia ngorahang, apa ia ké? Semengan ia kena sawan, suba kéto ia mulih ka “peteng” tanah sema ané suba maséwa étéh-étéh makubur suba teragia. Dapetang déwék tiangé padidi negak di perpustakaan, padidian. Asénang ragané mara kelés uli di karuwetan iabina tekén ipiané. Karasa baan jani suba tengah lemeng, karasa baan sasubanné Berenice kuburanga. Ané ngremeng ngremeng jani sing pasti baan ngenehang. Kéto suba ya madan inget uli di kenehé ané nakutin rasa ngresresin ané bas ngaliwat cara di niskala, sanget nangkejutang. Tiang makita nawang apa krananné, lakona tan paguna, buin akejepné, munyi aduhan anak luh dingeh tiang cara makesieng ngraung di kuping tiangé. Tiang bengong - Apa ja ento? Tiang cara matakon tekén déwéké padidi ping kuda-kuda, dingeh tiang kamaré munyi matangguran, “apa ja ento?” Lampuné ané nongos di duur méjané di samping tiangé nu ngendih. Di samping lampuné ento ada kotak abesik; Apa krananné kotaké ento ditu, di duur méjan tiangé, apa krananné tiang ngejer ningalin kotaké ento? Sunaran lampuné nyuluhin jelanan perpustakaané, ada tukang jaga kuburan ané muané gesit macelep mulian uli di jelanané mampakan. Muané galak buina ngomong tekén tiang munyi seret tur kasar. Kénkén munyinné? Dingeh omong lengkarané sing masambung ngawag-awag. Nyeritaang unduk munyi majeritan dugas petengé sepi ento unduk paruman keluarga; suba kéto munyiné ané ngédalemin, di rurub sawané, ané gobanné nakutin, jet ya nu mangkihan! Terus édénganga bajun tiangé, uyak lan uyak getih. Tiang mendep dogén, lantas ia nepak-nepak tundun tiangé, tiang mendep sing makrisikan. Suud kéto anaké ento ngomongang ané lén-lénan; lantas ia iwasin akejep; ngenah jangkan bantes sekop. Sambilang majeritan tiang makecos ka méjané, ngrampas kotaké ané ada di duur méjané. Lakona sing bakat baan nyemak lantas tiang ngejer, kotaké nto ulung, isinné mabrarakan belah; ané mabrarakan tur belah-belahanné nto mesuang munyi ngédalemin cara anaké lakar mati, ada munyi ngredek cara di kamar bedah, putih tur makenyah ngliling kema mai di duur batarané.

Catetan: Saking majalah SIASAT BARU No. 681, 29 Juni 1960. Bahasa Indonésia olih Ras Sirégar. Bahasa Bali olih I Ketut Suwidja tur kawedar ring Majalah Buratwangi No. 1 TH. VII, Januari – Juni 2005

80 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUISI BALI

pu

isipu isi ki du sun (i putu gedĂŠ suata)

81 | Suara Saking Bali | Oktober 2020

Rika Riyanti


Bengkang

kuluk bengil ngilgilang ngengkal ngilehin jalikan

linggah akasa dalem segara tusing karungu

carcan janma kandan gumi tusing karambang

nanging sangkaning guna tindih nganutin geginan lemah ngijengin umah lemeng ngijening jineng

gumanti basang bĂŠdog ĂŠlah ngakebin plangkan aluh nyujukang entud bonggan ngungkabang basang bengkang

8501

82 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Saru Guguné Tuhu

tengilang limané tawah yéning ipun matandang apang saru

siepang bibihé lambih yéning dané mabaos apang saru

oyongang kenehé beneh yéning ida makayun apang saru

saru barengin liu saru benengan liu tusing ngitung ala ayu tusing ngitung tan pabayu nyaruang limané Iayu nyaruang bibihé payu nyaruang kenehé guyu

yéning ento tuhu yéning kéto gugu saru tuhuné gugu saru guguné tuhu

11501

83 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Tingkih

tingkihé gipih mantihang déwék boya soroh badihan tidong sorong katihan

déning padi abadih ibuh kedisé ubuh yéning puyung? déning tiing akatih metu bungbungé sumbung yéning bolong?

nirdon sarwa badihan déning padi puyung nirdon sarwa katihan déning bungbung bolong

tingkihé jerih nyikutang déwék déning taluh semuuk nirdon sarwa bungkulan

tingkihé pedih: yéning dadi padi eda padi puyung yéning dadi bungbung eda bungbung bolong yéning dadi taluh eda taluh semuuk

175013

84 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Gedebeg

gedebeg nglibeg bebeg andeg-andeg angseg-angseg mawates batis gedebeg

kusiré nguyukang kiap anggut-anggut unggit-unggit mawastu waneh mangsegan

ratu betara ring dija ratu magenah manawi sangkaning wisésa mawinan wénten tan kanten

aksi ida anaké lingsir setata nunasang dauh malih pidan ratu rauh

aksi dané anaké oneng setata nunasang dauh sampunang ugi ratu rauh

aksi ipun kusir gedebeg manawi sampun waneh ipun nglibeg mawates batis gedebeg

185014

85 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Keneh Pisaga

suba tawang pada nawang kaloktah kalumrah lamisé bates bebaosan

sagilik saguluk paras-paros sarpanaya salunglung sabayantaka briuk sapanggul anut sadulur

nanging patuh kéweh sukeh déning pateh ngelah keneh

yadin selat témbok sikut ngenah pradé matandang nanging kéweh baan nandangin isin tandang pisaga

yadin selat témbok sikut dingeh pradé matandak nanging sukeh baan nandangin isin tandak pisaga

kéweh baan ngenehang isin keneh pisaga

3501

Catetan: Kaambil saking cakepan Magantung kakawian Ki Dusun

86 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


SATUA BALI

i bra -kah Kacrita di tengah alasé ada dukuh luh ngubu. I Dukuh sai-sai geginanné ka tengah alasé ngalih saang, tur adepa ka negara. Sedek dina anu, ia ngalih saang ka tengah alasé. Makelo ia ngalih saang, nget ia ngasén bedak. Lantas ia mileh ngalih - alihin yéh, masih ia tusing nepukin tukad. Makelo-kelo lantas ia nepukin clebongkakan misi yéh abedik. Baan sanget bedakné ia tusing ngitungang yéh puek

muah

ning.

Nget

yéhé

ento

Sasubanné sanja lantas ia mulih.

87 | Suara Saking Bali | Oktober 2020

inema.


G

elising crita, nget I Dukuh beling I Dukuh kendel pesan kenehné. Kasuén-suén suba tutug ulanan anaké cerik, lantas anaké lekad. Anaké cerik tusing ja magoba jlema, nanging magoba alu. Anaké cerik mrasa lek baané magoba alu, lantas ia macebur ka tlagané. I Dukuh lantas ngeling ngarod-arod

sambilanga masesambatan, “Inggih Cening, nguda Cening las pesan ngalahin Mémé. Jet ja Cening magoba alu, keneh Méméné tusing ja kénkén. Keneh Méméné tresna pesan tekén Cening. Jet ja Cening magoba alu, tusing ja Mémé ngéwehang buat entoné. Jani yén Cening tresna mamémé tekén Mémé, enahang ragan Ceningé!” Makelokelo ia masesambatan, lantas aluné ngenah. I Dukuh ngénggalang nyemak, tur abana ka baléné. Aluné sai-sai kapreténin, cara mreténin anak cerik pusuh. I Alu ngomong tekén méménné, “Mémé jani adanin tiang I Brakah!” Méménné turut tekén sapamunyin panakné. Kacrita I Brakah suba matuuh pitung dina, lantas ia ngomong tekén méménné, “Mémé, kema beliang tiang tambah cerik abesik, tiang lakar mlajah mabian!” Méménné masaut, “Da suba Cening mabian, apa Cening kuangan, orahang dogén tekén mémé!” I Brakah lantas ngeling maguyang, mara tusing baanga mabian. Krana I Brakah tusing dadi tungkulang, lantas méménné ngénggalang ka désa meli tambah abesik. I Brakah ngawitin numbeg tongosné mamula tabu, bligo, muah soroh jukut-jukutan. Gelising crita, suba bligo muah tabuné mabuah nged, tur gedé-gedé pesan. Sabilang semengan I Dukuh ka peken ngadep jukut-jukutan. Makelo-kelo makejang anaké di negara pada ningeh orta, yén I Dukuh ngelah pianak alu. Sedek dina anu, I Brakah lantas ngomong tekén méméné, “Mémé, bin mani ajak ja tiang ka peken, apang tiang nawang peken.” Méménné masaut, “Da ja cening bareng ka peken, dokar pada liu nyanan liliga cening nyen.” I Brakah buin masaut, “Sing liliga apa tiang!” Méménné buin masaut, “Nah, yén cening nyak ja di sisi ngambahin, nyak mémé ngajak cening kema.” I Brakah kendel pesan kenehné mara méménné nyak ngajak ia ka negara. Buin maninné semengan pesan suba ia bangun, lantas ia ka peken, bareng-bareng ajaka méménné. Di tengah jalan liu anaké nyapatin ia kéné, “Ih Dukuh, nyai kija ngajak alu.” I Dukuh lantas masaut, “Panak tiangé ené, ia nutug ka peken.” Makejang anaké ngedékin I Dukuh, baané I Dukuh ngelah pianak alu. Nangingké I Dukuh tusing sebet kenehné kakedékin. Sasubané daganganné telah, lantas ia mulih. Sukat I Dukuh ngelah pianak alu, lais-lais pesan ia madagang. Tur batinné liu-liu pesan. Gelising crita, critaang jani I Brakah suba truna, lantas ia ngomong tekén méménné, “Mémé, kema mani padikang tiang okan Ida Sang Prabu!” Méménné lantas masaut, “Yéh to nguda pangkah pesan, dong bani mémé matur tekén Ida Sang Prabu, méh rejeka tekan mémé.”

88 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


I Brakah buin ngomong tekén méménné, “Yéh Mémé, tusing bani Mémé nindihin tiang baan urip méméné. To koné Mémé tresna tekén tiang. Diéncénné Mémé bani ngetohin tiang. Nah yén Mémé tusing bani lakar madikang tiang okan Ida Sang Prabu, tiang lakar magedi uli dini.” Mara I Brakah ngomong kéto, lantas méménné ngeling sambilanga ngomong kéné, “Nah, yén Cening sarat pesan nundén mémé mamadik ka puri, mémé tusing ja bani miwalin keneh Ceningé. Nangingké gelahang bareng. Cening suba nawang, meme anak tani. Jani mémé tusing sebet, yén suba nindihin Cening. Krana jani mémé lakar majalan, nah ané éngkén kenehang Cening?” I Brakah lantas masaut, “Titiang sing ja milihin buin, ané encén ja kalugra.” I Dukuh lantas ngénggalang ka puri. Tangkil ring Ida Sang Prabu. Sang Prabu lantas ngandika, “Yéh nyai Dukuh luh tumbén. Saja nyai ngelah pianak alu?” I Dukuh lantas matur sarwi nyumbah, “Inggih Ratu Sang Prabu, sayuwakti titiang maderbé pianak mrupa alu.” Ida Sang Prabu buin ngandika, “Men, apa buatang nyai mai?” I Dukuh buin matur, “Inggih Ratu Sang Prabu, nawegang pisan titiang matur sisip ring Palungguh Cokor I Ratu, mungguhing karyan titiangé mangkin rauh mriki, titiang kakenken antuk pianak titiangé nglungsur putran Cokor I Déwa, asiki.” Ida Sang Prabu lantas ngandika, “Yéh dong kéto gatin nyainé mai? Nyai ngidih panak icangé, lakar pakurenang nyai ajak alu, kéto?” I Dukuh lantas matur, “Inggih patut Ratu Déwa Agung.” Ida Sang Prabu duka pisan, nangingké nyalit kayun ngamatiang anak nunas. Ida Sang Prabu meneng tan pangandika. Sasubanné empahan dukan Ida Sang Prabu, lantas Ida ngandika, “Nah krana nyai nunas panak icangé, jani icang matakon tekén ia. Kénkén ja ia buin kejep.” Ida Sang Prabu lantas ngendikain okané pinih duura. Sasubanné rauh, lantas Ida ngandika, “Cening Galuh, né I Dukuh teka lakar nunas cening, men cening kénkén, nyak lakar makurenan tekén panakné?” Ida Radén Galuh duka pesan kayunné lantas Ida ngandika, “Inggih Ratu Aji, titiang nawegang matur sisip ring Ratu Aji, sané mangkin titiang matur mapamit sapisan.” Ngandika Ida Sang Prabu, “To kéto koné Dukuh, nanak Galuh sing nyak. Kema orahang tekén pianak nyainé!” I Dukuh lantas mapamit sarwi nyumbah. Kacrita Radén Galuh érang pakayunanné tekén I Dukuh, lantas Ida ngandika tekén parekanné, “Ih cai parekan, kema cakcak tendasné I Dukuh pang kanti benyah!” Parekanné ngénggalang ngantosang I Dukuh di jaba kuta. Sasubanné I Dukuh liwat uli Negara lantas I Dukuh karejek. Tur bangkénné kacahcah, kasabatsabatang. Jani kacrita I Brakah jumahné, makelo ia ngantosang méménné, masih tusing teka, lantas ia ka negara ngalih méménné. Nget tepukina méménné mapukang-pukang. Lantas buin tambun-tambunanga, tur uripa. Méménné buin idup buka jati mula. Méménné lantas ngomong, “Cening, to kénéanga suba Mémé tekén kaulan Ida Sang Prabu.”

89 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Manik Sudra

90 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


I Brakah lantas masaut, “Dong da Mémé jejeh, buin mani buin kema!” I Dukuh masaut, “Yan Mémé buin kema, pedas Mémé buin matianga.” I Brakah buin masaut, “Yén Mémé buin mati tiang buin ngurip.” Kacrita buin maninné semengan, buin I Dukuh nangkil ka Puri. Ida Sang Prabu ngandika, “Yéh, buin teka I Dukuh, men kénkén pianak nyainé?” I Dukuh matur tekén Ida Sang Prabu, “Inggih Ratu Sang Prabu, titiang nawegang matur sisip ring Palungguh Cokor I Déwa, titiang mangkin kénkén ipun nunas sané alitan.” Ida Sang Prabu raris ngandikain okané sané Madéan. Sasubanné rauh, Sang Prabu lantas ngandika, “Cening nanak Galuh, I Dukuh mamadik cening, kénkén cening nyak tekén panakné?” Raden Galub lantas ngandika, “Inggih Ratu Aji, titiang matur mapamit sapisan.” Ida Sang Prabu ngandika, “To, kéto koné Dukuh, kema mulih orahang tekén pianak nyainé.” I Dukuh lantas mapamit sarwi nyumbah. Di tengah jalan, buin I Dukuh karejek nganti mati. Makelo-kelo teka buin I Brakah ngurip méménné. I Brakah lantas ngomong, “Mémé buin mani kema Mémé buin cepok!” Méménné lantas masaut, “Nah yén suba cening, Mémé dong sing bani tulak.” Buin maninné semengan buin ia nangkil ka puri, makejang parekanné ngrenggeng, “Yéh pindo suba matiang tendasné masih ia idup.” Mara I Dukuh teked di puri, lantas Ida Sang Prabu ngandika, “Ih nyai Dukuh, buin nyai teka, men kénkén pitungan pianak nyain”?” I Dukuh lantas matur, “Inggih Ratu Sang Prabu, titian nawegang matur sisip ring Palungguh Cokor I Déwa, mangkin sane pinih alita tunas titiang.” Ida Sang Prabu lantas ngandikain okané paling alita. Sasubané rauh raris Sang Prabu ngandika, “Ih Cening Galuh, cening idiha tekén I Dukuh, kénkén cening nyak tekén pianakné?” Radén Galuh lantas matur, “Inggih Ratu Aji, titiang nénten Ja purun tulak, yén sampun saking pangandikan Ratu Aji. Ya ta ipun panak jlema, yadiastun sekala buron, yén sampun pangandikan Ratu Aji, titiang nénten purun tulak.” Mara kéto atur Radén Galuhé, asemu kabangan warnan Ida Sang Prabu, raris Ida meneng tan pa ngandika. I Dukuh suba nawang yén Ida Sang Prabu duka, lantas ia nguntul, tusing bani mlihat. Sasubanné empahan kayun Ida Sang Prabu, raris ngandika, “To kéto koné Dukuh, I Galuh nyak tekén pianak nyainé, nanging icang jani ngwidi tekén panak nyainé, yén ia nyidaang ja ngaénang icang bantal ambul ketungané, bang icang ia pianak icangé, orahang kéto tekén pianak nyainé!” I Dukuh lantas matur, “Inggih titiang sairing.” I Dukuh lantas mapamit, sarwi nyumbah. Mara ia neked jumah, lantas ia morahan tekén pianakné, “Cening, jani misi ambul keneh ceningé, nanging Ida Sang Prabu ngwidi tekéning cening, apang cenin ngaturin ida bantal ambul ketungané.” I Brakah lantas masaut, “Nah sida. Buin mani tiang lakar ngaturang.” Kacrita buin maninné semengan, lantas I Brakah ka sanggah, ditu ia ngenyitin pangasepan, lantas ia ngomong, “Wastu manik sakecap, apang ada bantal ambul ketungané adasa tur apang bias majalan padidiana.” Jeg prajani ada. Lantas ia ngomong tekén méménné. “Né apa bantalé lakar aturang titiang.” Méménné kendel pesan kenehné baané suba nyidaang. I Brakah buin ngomong, “Ih iba bantal, kema aturang iban-ibané tekén Ida

91 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Sang Prabu!” Bantalé makadadua lantas padrutdut ka puri. Ida Sang Prabu ngon nyingakin bantalé teka majalan iban-ibana. Ida lantas nauhin panjaké makejang. Lakar kaicén bantal, makejang panjaké pada ngon ningalin bantalé gedé-gedé pesan majujuk di puri. Di subané bantalé ento telah, lantas Sang Prabu ngandika buin tekén I Dukuh, “Ih nyai Dukuh, nira buin ngwidi, apanga nyidaang pianak nyainé ngaturang balé mas. Yén ia suba nyidaang, nira lega maang ia pianak nirané.” I Dukuh lantas morahan tekén pianakné. Kacrita buin maninné semengan buin ia ngenyit dupa, lantas ia ngomong, “Wastu manik sakecap apang ada balé mas di bancingah.” Nget prajani ada. Mara Ida Sang Prabu medal, nget cingakina ada balé mas makaukud. Ida Sang Prabu lédang pisan pakayunanné, lantas Ida ngesengin I Dukuh, kandikaang ka puri ngajak panakné. I Brakah lantas kaajak ka puri. Makejang anaké pada ngon, tekén kapradnyanan aluné ento. Mara ia teked di bancingah, lantas Ida Sang Prabu ngandika tekén okané, “Cening Galuh, jani cening lakar anténang Aji ajak I Brakah pianak I Dukuhé. Ida Radén Galuh matur sairing. Ida Sang Prabu lantas madauhan, apang panjaké ngayah ka puri. Jani critaang Radén Galuh ajaka I Alu sai-sai Ida bareng sirep. Sedek dina anu I Alu nyuti rupa dadi anak bagus pesan. Kulesné kengkebang ngejang. Unduké ento kauningin tekén Radén Galuh, lantas kulesné ka paling. Ngawit ento I Brakah tusing buin nyidaang dadi alu. Jani dadi manusa tulén, tur gobanné kaliwat bagus. Ida Radén Gaiuh seneng pesan kayunné, krana rabiné tusing ja alu sesajaan, nanging jlema kaliwat bagus. Sasubané ada déwasa melah, lantas Radén Galuh matebasan. I Brakah jani jenenganga patih.

Catetan: Kaambil saking cakepan Kembang Rampé Kasusastraan Bali Purwa, Buku I sané kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa kaca kaping 99.

92 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


SATUA CUTET

kapatutan ngulati kamajuan Semengan jam 10 I Ketut Guna suba

teka uli di

sekolahan laut nutur tekén méménné kéné, “Mémé, mémé, béh demen atin tiangé masuk di SMA nepukin timpaltimpalé pada gagah-gagah, guru-guru masih gagah, umah sekolahané masih gagah pesan.

93 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


N

anging ada ané sing demenin abedik dugas Bapak Diréktur maang pangumuman tanggu duri, apang murid-muridé nglunasin béa pembangunan Rp. 3000, masengker 7 dina. Nyén ja tusing mayah sajeroning pitung dina ento lakar matolak tusing dadi masuk.”

Mara kéto pisadok pianakné laut masaut méménné, “Ngénkén cening dadi sebet baanga pangumuman kéto. Ento anak mula purah-parih anak dadi murid patut mayah béa pembangunan. Ipidan mayah Rp. 1000,- ento mayah pendaftaran adanné. Buina pipis béa pembangunan ané Rp. 3000,- ento anak suba itunganga tekén bapan ceningé. Buin kejep lamun teka bapané uli luas, sambat dogén pasti baanga cening pipis. Lega kenehné I Ketut Guna nampi pasaut méménné kéto. Buin jahanné teka bapanné uli luas laut I Ketut Guna morahan, “Bapa, bapa, murid-muridé baru mayah béa pembangunan Rp. 3000,- masengker pitung dina. Yan tusing mayah sajeroning pitung dina lakar matolak.” “Nah, anak suba penganin bapa pipis Rp. 3000,- buin mani bayah.” Maweweh-weweh lega kenehné I Ketut Guna ningeh pasaut bapanné kéto. Buin mani semenganné 1 Ketut Guna masuk laut mayah béa pembangunan tekén pagawé kantor urusan pembangunan tur nrima kwitansi tanda lunas. Suba kéto laut pesuan sambilanga nolih papan pengumuman. Masem sebengné I Ketut Guna nepukin pengumuman baru buin duang soroh, masih pengumuman nagih pipis. Pipis kasejahteraan guru-guru Rp. 1000,tekén béan alat-alat buin Rp. 750,- masengker duang minggu. Kanti bél masuk I Ketut Guna nu masih masemu kusut nyetnyet tekén pangumumané di papan. Suba pukul 11 murid-muridé suba pada rnulih. I Ketut Guna nyrutcut mulih tusing nolih timpal. Nganteg jumah laut morahan buin tekén bapanné. “Bapa, bapa buin tiang mayah di sekolahan.” Mara amonto I Ketut Guna morahan, masaut bapanné bangras, “Mayah apa buin? Jeg cepok pipis mayah, pipis mayah, apa anggon bapa pipis sesai, kadén cai bapa ngutah pipis? Tulén masekolah ngitungang pipis dogén, mayah kéné, mayah kéto, aéngan tekén perusahan pajalan pipisé ngundukang anak masekolah. Orahang tekén bapaké di sekolahan, bapa tondén ngelah pipis; pidan ja bapan tiangé ngelah pipis kayang ento tiang mayah, kéto abet! Tumbén jani bapa ngurusin anak masekolah jeg cepok nagih pipis. Bapa anak taén masih masekolah, nanging lacur bapa masekolah jaman penjajahan. Dugas jaman totonan tuturang bapa, janji san tusing taén bapa nepukin bapan-bapan muridé bincuh ngitungang pipis. Tusing taén bapa nepukin murid-murid paling ngalih buku paplajahan, buku tulis, potlot, gerip, garisan, kayang tinta maan di sekolahan. Jani sesukat guminé merdéka, kapréntah tekén bangsa gelah, ngurusin panak aukud masekolah di SMA mrasa nyag polon bapané ngitungang pipis, tané mayah di sekolahan akudang soroh kadén, tané ngitungang pipis anggon meli buku paplajahan. Ada pipis dong buku sing maan meli, maan meli buku pakaian seragam musti apang ngelah, tondén meli polpén tinta, buku tulis muah ané lén-lénan. Bapa bani ja ngamélmél ngajak cai dogén. Dong anak apa dogén urusina tekén pamréntah unduk sekolahané ento. Irib sekolahané tusing ngelah anggaran dasar uli di pamréntah. Irib tusing ada rungu uli ba duur, lakar ngulati kamajuan angkatan baru sajeroning pendidikan. Apa gunanné bapak-bapaké kauk-kauk mapidato, maju terus pantang mundur, mapi-mapi jujur ngitungang gumi, lebihan munyi tau-tau korupsi.

94 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


95 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Masaut nimbal pianakné, “Ah, da bapa bas liu nyinggung unduk pamréntah, jani jamané anak suba masalin. Jaman ORDA BARU, musuh kapitui orda lama. Buina da bapa ngajum-ajum jaman ané suba liwat, apang da bapa kadalih nyungjungang jaman penjajahan, wiadin jaman orda lama.” Bapa tusing ja nyungjungang jaman penjajahan wiadin jaman orda lama, bapa kéwala ngorahang keadaan jaman totonan. Apa pelihné bapa ngorahang ané ada?” Sedek iteh ajaka dadua saling anggutin, laut teka pisaganné dajan umahné I Madé Polos. “Apa mara tuturang bapa maduk-adukan dingeh tiang, misi koropsi, orda lama, orda baru?” “Sing né kadong dawa nyatua ngajak I Ketut, teka uli di sekolahan, nagih pipis anggon mayah kasejahteraan guru, béan alat-alat makejang liunné Rp. 1750,-. Mara ibi baang pipis Rp. 3000,- mayah béa pembangunan, jani buin nagih pipis, inih kéweh keneh bapané. Mirib bapa ngura pipis jumah, kéto tekan panagihan pipisé. Tegarang Madé minehin, pelih bapa nyelsel awak, nyelsel pamréntah ané ngurusin sekolahané ento.” “Yan beneng totonan bapa, tiang tusing bani melihang bapa, wiréh tusing ja bapa dogén ané ngelah panyelselan kéto. Iribang tiang sabatek ané ngurusin murid, ané madasar lamun bapa wiadin lamun tiang makejang dingeh tiang pada pakrimik ngorahang kéweh. Kalingké Bapa ngurusin murid SMA, anak ané ngurusin murid SD, SMP masih ramé nguyutang béan sekolah. Apa buin anak ané ngasukang pianakné nganti ka Fakultas aduh déwa ratu gedén-gedén panagihan pipisné, ada Rp. 6000,- ada Rp. 10000,- ada kanti Rp. 17000,- mayah kontan tusing dadi matémpo. Lantas buin ngitungang panyéwan umah, pamelin nasi, pamelin buku, aduh berat Bapa!” “Yan kéto ané tiwas-tiwas tusing ja nyidaang masekolah nganti Fakultas Madé?” “Ento suba sinah kéto, bapa.” “Buina bapa tusing nawang, yan anaké mayah di sekolahan cara janiné ngujang tusing manggo tingkattingkatan nganutin pagelahan, wiadin kamampuan, cara jamané i maluan. Ané kéné jenenga madan adil, Madé? Kéto dingeh bapa anaké ngraos di jalané, ADIL, MAKMUR, DÉMOKRASI, KOPRASI, benengan janiné suba guminé madan kéto cara munyi-munyiné ento. Madé?” “Raosné suba bapa, nanging laksanané jantos dumun! Buina apang da tiang madéwék pelih bapa, cutetné tiang padidi tondén bisa ngrasaang pamargin anaké gedé. Tiang, kéwala mrasa iban tiangé setata berat.” “Nah jani Madé ngujang ento pajugjagin, buka mategenané baat wiadin ingan taanang, abot dangané pada garapin wiréh ento mula i raga ané ngelah tetegenané. Upamiang bapa buka sakité, yéning suba kena sakit, ngéndah pesu pakéwehé, dong ya pusing, nglemet, kenyeb muah ané lén-lénan. Né gumin i ragané irib sedeng berat matetegenan, dadi kayang i raga rakyat masih milu berat. Yan raosang cara sakit, jani sedeng keras sakit guminé dadi kayang i raga masih milu naanang sakit.” Masaut I Madé Polos, “Yan kéto baan bapa maang tiang bandingan, pesu keneh tiangé kangen takén gumi gelahé kasakitan. Nanging yan sakité totonan saja ulih kuman-kuman panyakit, saratang alihang dokter tundén ngubadin apang énggal seger. Ané jejehin tiang bapa, doyan guminé sakit amah roang, roang gelah dadi désti, dadi ratun léak ngamah-amah roang. Né suba ngranaang sakit keneh tiangé sai-sai. Nepukin timpal berag-berag, kembang-kembang, ngutah mising, sakit taunan kuangan mati dogén. Di arepan bapa tiang masumpah dumadak

96 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


suéca IDA SANG HIANG WIDI apang tiang taén nepukin ratun léaké totonan, tiang nyadia ngetohang angkihan lakar mélanin rakyat ané kasengsaran.” “Nah, nah suud malu monto nutur Madé, panes suba bayun Madéné, irib suba seduk kanti, ngomongang anak tuara tawang. Jalan dini malu madaar ento mémén Madé suba suud nyakan!” “Sing Bapa, tiang lakar mulih masaré.” Suba mulih I Madé Polos laut nangsekang Ketut Guna makisi-kisi ajak bapanné. “Béh, keras bayunné Beli Madé, pa? Tiang sing madaya kéto keras bayunné.” “Bapa sing ja sombong tekén cai, yan saja makejang pangénter jagaté ngelah pepineh cara belin cainé I Madé Polos, méh pidan suba guminé landuh, adil makmur, kerta raharja. Kéwala ané kéto mula tusing dadi alih, tusing dadi tagih, jamané tuah ngaba pailehané. Jaman cramah-cramah terus-terusan, lemah peteng, jaman brontak-brontak buka guminé, jaman démontrasi, salemah ada anak démontrasi. Pailehan jamané jani apang cai nawang, ané polos sing ngelah tongos, ané jaat samangkin kuat, ané jujur ngancan lacur, ané corah idupné méwah, nguyeng sédan ngitungang gumi, pelih bedik milu koropsi. Jaman édan karangsukan semar, asing jujut pesu uyut, suba pelih saling dalih, yéning melah ngaku gelah; dasar jumbuh tingkah angkuh, ati inguh munyiné ngacuh, ngaku awak paling kuasa.” “Suud malu amonto nutur cening! Kema siram malu entik-entikané di abian!” “Ingetang buin duang minggu tiang mayah, bapa!” “Nah, yan suba bapa maan ngalih wiadin nyilih, bapa sing ja lakar mucingin cai. Mula bapa ngulati hasil lakar anggon ngetohin pianak.” Laut I Ketut Guna maserep bangun tur ka abian.

Catetan: Satua cutet puniki kaambil saking cakepan Kembang Rampé Kasusastraan Bali Anyar wewidangan 2 sané kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa.

97 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUISI BALI

pui si-pu isi putu sedana Manik Sudra

98 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Mati Nguda

1 Madia magantung senjata lanang sirah tekes bendéra gelah barak barak lambé maules kenyung putih putih karsa tulus mulus

2 tegal pangkung katerbak tatah mirah parangan kerobok duin urip mapinunas lekad pang maan buka kéto sambilang sing tawang nyén nundén muah ngajinin

3 suku pancer gumi Suka bakti pertiwi takut sura sing katimpalan nyerit Belanda musuh kai barak surya swara bawa laksana

99 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


4 Angga tidong gelah kentelan serbuk tanah urip tungkulang suling tawah atma sing bisa puun maweweh sura tan di cadik meseh katon kelepon terumbag gelar yuda nyerit Belanda musuh kai tepuk unduk buka jani

5 Madia magantung senjata lanang sirah tekes bendĂŠra gelah marengin kenyitan api kuning bering nyohsoh serah angga pertiwi magerebyug tangkahnĂŠ bolong

6 Barak barak lambĂŠ maules kenyung putih putih karsa tulus mulus ambu sumirit ngebekin jagat.

100 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Bali Suar Tanah Dumilah

Legané nyatur langit sarwa sadaka muter rasa ring gumi padudusan galang galang idepé nyutra sari tanah prabéa nanceb kakobér warna purusa

Sandang amerta trepti ring patilasan sugi gambuh gambang panuluh situs purwa nuncap suar tanah dumilah pinaruh sutrepti kapangguh semita manis ngentikang sari-semari.

101 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Macunduk di Pesisi Kuta

Soré-soré magending cenik rambuté kasapuh angin merdangga jeriji alus arenik sanding tangkah bungkah mabulu pirang kembar suar belus di padampahan ombak segara Kuta pipi deha kadilah ai barak saga

Duka duhkita nyusup di rasa ngempug perkasa ajahan jengahé morbor langit gegélané kapandung bulé.

102 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Jepun Petak lan I Teruna

Wikan ipun ngruruh genah kasunting rambut pawestri i ratu taler tan pariwangdé masolah ring tanah pagambuhan masiram ring pamereman ngembahang cerita nandana asri macampuh wawangian aris arenik

Wikan ipun ngruruh genah ngawé iri i teruna warna pakandelan ngajap ngaskara ring panumadian ka pungkur embas dados jepun petak.

Apaké Ia?

Nampi penyumu panguah dresta mendak sipta aji subaya papelutan nadak putih cara bukit matanggu kasa daksara mekané belah di tengah satua pupus sundihé mati di bencingah.

Catetan: Kaambil saking cakepan Bali Suar Tanah Dumilah kakawian Putu Sedana

103 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUNGGELAN NOVEL

gita ning nusa alit

104 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


S

anjané nika langité ngemu riris, suryané katawengan amubu, gulemé ucem, anginé baret magriungan kaselagin baan tatit, kilap pacedérdér ngaresresin ati. Tumbén Lale Dumilah déréng masaré. Biasanné suud madahar bajangé maka dadua saling paliwat nyangkutin galeng guling, masaré nganti sanja.

Mangkin Lale Dumilah iteh ngumbah di kamar mandi, Luh Purnama nindes panganggonné sambilanga gendanggending. Liang kenehné sawiréh punyan tresnanné sampun pada mabunga. Luh Purnama lan Wayan Galang sampun cutet, buntet kenehné rumaket lakar mabesikan yén kantorné sampun nadiang ngantén. Lale Dumilah yadiapin liang tur lascarya ening nyerahang tresnanne tekén Gusti Ngurah Darsana, nanging marma kenehné nerusang kuliahné sawiréh gelanné dereng karuan kari deriki nganti tamat kuliahné. Kebyah-kebyuh bayunné inguh, runtag. Sabilang ngucekang panganggonné masabunan, marasa ngetor jerijinné kabejek-bejek tekén gagélanné. Mara limang dina kalahina tekén Gusti Ngurah, karasa sampun abulan. Napi buin yén nganti kalahina pindah ka kota lénan, sawiréh raganné mula dadi staf ané lakar mepes mapindah-pindah. Rasa tuara nyidaang ia lakar mapasahan. Nika ngawé kenehné tuara eneh-eneh. Lantas ia negak matégtog di natah kamar mandiné ngisi umbah-umbahané enu bek misi sabun. Yéh paningalanné ngembes mili patemuas. Luh Purnama ané nguratiang yéhé di kamar mandi sepi tuara ada masréyokan, dadi sangsaya kenehné, takut yén timpalné limuh utawi sakit. Derika lantas ia alon-alon maekin tur mungkak lawang kamar mandiné. Dapetanga Lale Dumilah negak betén, ngepes yéh mata sambilanga ngisi umbah-umbahané. “Ha, Denda ngudiang dadi ngeling mememan dini? Nyanan sakit. Tiang sing nyak tempuina tekén Tu Ngurah. Kadénanga sing nyak ngarunguang timpal sedeng kangen, kasepian kakéné dini. Kénkén, jelék kenehé? Lamun kéto melahan depin malu umbah-umbahanné, nyanan buin lanturang.” Lale Dumilah tuara masaut. Nguntul tetep ngucekang panganggonné. Luh Purnama nyemak umbah-umbahané celebanga di émbéré. Limanné Lale Dumilah jemaka, kedetina apang bangun masugi. Alon-alon ia mresihin raganné lantas ka kamar masalinan sawiréh rokné belus kena didih sabun. Luh Purnama nandan timpalné ka kamar tamu ajaka negak marep-arepan. “Beh, Luh Purnama, nguda dadi kakéné rasan keneh tiangé. Tiang sing ngerti, nadaksara inguh makebyah inget tekén Tu Ngurah. Mara limang dina suba buka kéné, kaling ké lakar mapasahan yén Tu Ngurah pindah uli dini. Mirib precuma tiang kuliah. Nyanan ming tengah bisa suud,” kénten Lale Dumilah masaut alon. “Lamun kéto jani kénkén paitungan Dendané? Mirib Tu Ngurah suba ngajakin ngantén sawiréh raganné suba makelo magaé. Beneh masih apang tusing bingung mabelasan yén pradéné raganné lakar pindah uli dini,” kénten Luh Purnama nyandén. “Yén unduk ento ja tondén, Luh. Nanging nyantep keneh tiangé lan raganné suba maciri baan bungkungé ténénan mula suba mamesik. Buin pidan ja raganné lakar makisid uli dini tiang pasti lakar nutug,” kénten Lale Dumilah saha ngecup bungkungné. “Yén Mamiq Ian Inaq Dendané mirib kénkén? Sing nyen kaberatan tekén pilihan Dendané?” Lale Dumilah bengong inget tekén pabesen Inaqné ipuan dugasé teka nelokin meriki sambilanga ngabaang sangu. “Saja Luh, tiang maan morahan terang-terangan tekén Inaq, yén tiang suba ngelah gagélan sametonné Gék Sri tuara lén tuah Gusti Ngurah Darsana. Inaq tusing nombaang, nanging yén dadi apang pragat malu kuliahé apang tusing punggel di tengah. Ento ngawé keneh tiangé bingung,” kénten Lale Dumilah masawang sedih.

105 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Rika Riyanti

Ah, nguda bingung. Ento artinné Inaq Dendané tusing kaberatan. Kéwala jani sukserah Denda ajak Tu Ngurah. Apa nyidaang lakar ngantiang sawetara 4-5 tiban? Apa buin yén Tu Ngurah pindah uli dini ka kotané lénan. Yén maejohan dadi liu gagodané. Buktinné dini dogén Tu Ngurah liu ané nemenin. Denda, Madé Sinar kayang tiang kadén mula demen lan tresna tekén raganné. Jani dogén di Bali nyén nawang mirib suba jangkepanga tekén ibunné.” Luh Purnama ngulgul timpalné. Lale Dumilah dadi masemu jengis masebeng ngeling, mawuwuh-wuwuh runtag kenehné.

106 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Béh, Luh malah dadi milu mapejejehin kéto. Keneh tiangé jani sedeng bingung. Sajan di Bali liunan anak jegég, jemet magaé, tur duweg-duweg. Masa saja nyak tekén iraga. Miribang saja raganné suba ngelah gagélan ditu.” Lale Dumilah sayan sangsaya. “Saja Denda. Tegarang pidenin. Amonto makelonné iraga gradag-grudug dini. Kadén Tu Ngurah sing taén culig macanda kaliwatan tekén iraga. Apabuin ngalemesin. Énggalan iraga ané tusing tahan, bilang maekin raganné. Ento ngawé tiang lek sangkan kanggoang Yan Galang anggon gagélan,” kénten Luh Purnama nyihnayang tresnanné. “Ooh, saja Luh. Tiang masih merasa buka kéto. Tambis-tambis tiang tusing tahan ngerasayang apang nyidang nuduk ulungan tresnanné Tu Ngurah. Sawiréh caran raganné matimpal ngajak iraga makejang patuh. Yapin tekén Gék Sri, Luh Adé, Luh Purnama. Nganti tiang nyerah kalah. Tiang sajan gemes garegetan. Syukur Gék Sri nyerah maluan sawiréh raganné manyama, lan Luh suba ngenyakin Wayan Galang.” “Yén Dék Sinar sing dadi alangan, raganné enu cerik timpalang Tu Ngurah.” “Mirib saja kéto Luh. Dumadak patemun tiangé si dori natakin tresnanné Tu Ngurah tusing maarti tiang nampedang sisan pilihan. Dumadak apang dadi panelah palabuhan tresnanné. Apa buin sasukat raganné maang bungkungé ténénan, satmaka cihnan kutaman tresnané putih bresih ané tampin tiang. Lakar tohin tiang mati Luh. Tiang lakar suud kuliah. Melahan suba tiang kursus kecantikan, masak, lan nyait. Utawi magaé yén ada lowongan. Nyén nawang nadak-nadak Tu Ngurah pindah uli dini. Apang tusing répot lan rugi Inaq nyekolahang tiang,” kénten Lale Dumilah nuturang unek-unekné, ané ngawé kenehné bingung. “Ha ha ha...., kadén ja Denda mula meled dadi Insinyur Pertanian, apang nyidayang madingang guminé tuh gaing di Lauq dadi gemah ripah loh jinawé, asing pula tumbuh lan mupu, apang tusing ada anak kuangan sandang lan pangan.” Luh Purnama lantas ngelut timpalné ané makenyem nanging yéh paningalanné tetep mili. “Saja ja kéto. Nanging apa artinné i raga padidi lakar nangkepin pakéwehé buka kéto. Ulun yéhé mula joh uli Jurang Saté ka Séngkol. Makudang kilo lakar lantang telabahé. Cariké tuah mula ngandelang tadah hujan, pamupuné ngataun. Nanging yén pamerintahé nyak méanin dadi masih ngaé sumur bor nganggon kincir angin. Yéhné dadi anggon nyiram taneman gegadon misi palawija anggon panyelah taneman padiné, luiré kacang ijo, séla, bawang, kesuna, kedelé, kacang tanah, lan ané lénlénan. Ento yén nuutang pituduh anak tua, ané ngaptiang apang panakné tetep jumah, ngantén jumah, nganti mapanak macucu makilit ajak nyama braya lingsehané padidi. Nyén nawang cara jani tiang matemu ajak Tu Ngurah, anak uli dija kapo. Apa ené ané madan jodoh?” Lale Dumilah bengong natakin jagut, inget tekén mamiqné ané ngarepang pesan apang yén mani puan ia ngalih kurenan nyak jangkepang ajak misanné ané mangkin kari kuliah di APDN tur yén tamat lakar sida dadi Camat. Nanging ia marasa mula uli cenik tuara adung. Satata miyegan dogén. Ia demen mapemula-mulaan bunga, wohwohan, karang kitri di natahé. Kayang ngubuh bébék, siap, lan kambing. Nanging misanné mula tuara demen momos lan maubuhan. Mara mangkin ia seleg masekolah saking pangidih bapanné. Nanging pepesan mulih yén maan prai nang awai. Ada dogén alasanné. Taén ia milu mulih magandéng ajak misanné, nanging ajaka milehan malu ngambahin ka Selong nyaru malali kumah timpalné. Nanging sujatinné ia pamér apang tawanga ngelah gagélan jegég. Jumah timpalné das-dasan ia kaprekosa, sawiréh marasa sampun bébasanga tekén mémé bapanné.

107 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Nanging saking sebet Lale Dumilah nulakang. Uli dugas nika ia tuara bani buin paek tekén misanné. Bikas misanné nika orahanga tekén mamiq Ian inaqné, apang ten buin netehang déwékné matemu ngajak misanné. Nika awananné ia ngalih tongos kost ané pingit ngajak Luh Purnama di Jeruk Manis, apang tunayan bébas anaké ngalalinin utawi midang di tongosné. Belinné ané dadi perawat di RSU Praya masih sampun nawang unduké nika, sangkala tuara pati bani nuturin adinné apang ngenyakin misanné. Napi buin ipahné, kurenan belinné masih anak uli Bali madan Gusti Ayu Sasih mula bidan uli Tabanan ané matugas di RSU Praya. Mangkin sampun ngelah panak tatelu. Pada adung makurenan tur bakti tekén matuanné. Kénten paingetanné Lale Dumilah ngaramang mabulet cara benangé samben. Nah, yén suba kéto melahang abeté ngenehin, mungpung tondén kabacut belus. Sing dadi bingbang sawiréh milih gagélan tusing patuh cara anaké meli woh-wohan, dadi cicipin malu pintonné. Yén manis payu, yén kuang manis buungang. Yén saja kéto iraga luh masih ané rusak, tatuné tusing dadi ubadin. Unduké ento melahan rembugang malu ngajak Tu Ngurah. Kadén ipah Dendané masih uli Bali. Pantes rembugang ajak beliné ané suba ngelah pangalaman malunan, apang bani morahan takén reraman Dendané. Eda jag bengong kéto, cara tusing ngelah timpal ajak mabligbagan.” Luh Purnama nuturin timpalné apang tunayan sedihné. Mara Lale Dumilah manggutan, sredah sebengné. Sasampuné suud nindes, Luh Purnama lan Lale Dumilah pesu malali kumahné Pan Kobar. Teked derika dapetanga Wayan Galang lan Pan Kobar mareraosan ngajak perawat uli Rumah Sakit Umum Mataram ané ngabarang yén kapal Pulo Bunginé kampih di Maninting saking uyak ombak gedé di Pelabuhan Ampenan. “Sapunapi Pak, wénten sané ka bancaran?” kénten Luh Purnama matakon. “Nggih, wénten. Nanging ten wénten sané ngantos ngemasin. Mangkin kari sareng papitu sané dereng dados mulih. Nika awanan tiang meriki ngabarin Pak Wayan mangda nyingakin ka rumah sakit,” kénten perawaté negesang makiré pesu karurungé. “Sira Wak, napi ada keluargané ané kasengkalan?” kénten Lale Dumilah matakon saha nesekang. Bayunné buin nregdeg kambang ngalayang rasa kasawang. “Ooh, sabar Denda, Luh pada, sing kénkén. Tu Ngurah selamet suba katulungan, nanging tondén dadi mulih. Jalan jani iraga ka RSU nelokin,” kénten Pan Kobar alon nyapsapang. Nanging pirenga tekén Lale Dumilah cara munyin kilapé nyanderin. “Napi, Tu Ngurah sampun rauh, tur kabencanan? Ah... Wak... Wak... Paak, sapunapi kawéntenanné, nawegang tulungin Pak, tiang mangkin jaga merika. Oooh.” Lale Dumilah paling pati jelamut ngepes yéh mata tur ngisi limanné Pan Kobar, buin nandan Madé Sinar lan Yan Galang apang énggal mesuang montorné. .........

Catetan: Punggelan novel puniki kaambil saking cakepan Gita Ning Nusa Alit kakawian IGG Djelantik Santha

108 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUISI BALI

puisi-puisi tatukung

Rika Riyanti 109 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


tepuk api dong ceburin

lebur ceburin agni murub dalem silemin sagara nyilemang

metu raré tan sangké tan purun tegul kedeng angkihan dalem pedalemin éling élingan yan éling ika kalangwan

wus punika metu kita tuara malih padem yukti langgeng

Milano, 1914

110 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


sayong

Sayong sané tedun alon-alon ring pangawit semeng puniki, kadi réncang-réncang suwung grapa-grépé ring jendéla. Enten ipun saking pules sané satata nguyang; kantun kapanggih Hyang Kala mamargi alon ring dalem tur jaban témbok karang awak karang anak. Pinaka cihna ipun durung matulak saking pakipuan sané tekek negul paukudan ipuné.

Uduh, réncang-réncang suwung, lanturang raksa kemit rahasya pingit puniki, sangkan paran ing sarwa numadi. Wantah kawéntenan rahasya ngarnayang urip puniki patut kajalanin.

Kedat-enten ipun nyantos ring natar pelinggih rasa basa puniki.

Siratang ring angin sané leplep ring selagan sayong puniki wangi abun rasa basa. Abulih abu wantah, ten lewih.

Leiden, 1916

111 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


kubu

maraab bok-bok gulem masaka katik-katik tulang mapanyengker daging tanah kailehin telaga matoya rah

kubun awak badan kerangkéng

tanpa pamedalan tanpa jendéla ten wénten tuduhan ngintip surya getah kakawa manis masasirep rupa lan nama ilang ring lali

kubun awak pasimpangan

lawatan kubu-kubu marérod sadawan rérodan séwu purnama

wantah kalangan satua payudhan indik panumadian mawali-wali

kubun awak titi ugal-agil

Leiden, 1915

112 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


lawat 3

ring napi genah lawatan i swung malémod ri tatkala surya murub ring purwa ning purwa

napi magejeran lawatan ipuné ri tatkala jerijin anginé masolah nglingsiran sakadi gejeran lawat don-don tiingé ring ening toyan telagané dalem

wantah yéning murub surya sandyakala lawatan suwungé tatas malémod dawa nyugjug awun angkan cokor i ratu tur nginep nyabran wengi irika

Leiden, 1915

113 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


ten

Niki nentén wengi sané ngempuang i raré dumun derika duur seman ari-ariné duk kari barak, sané mapagehan sanggah tiing, matatah sarwa aksara.

Dija dadong ané néngkléng, ané satata ngantosang di tanggun natahé, mata nelik layah nyelép, bok magambahan matapih duur entud.

Tuara ada kongkongan cicing ngawartayang bon segehan pancawarnané.

Dija ya i angin selem denges magoba peteng dedet ané ngurip lawatan punyan-punyanané dadi ratun wengi.

Tuara ada gejeran uluhati kadingehang kuping matalang.

Leiden, 1916

Catetan: Kaambil saking cakepan Lawat-lawat Suwung kakawian Tatukung

114 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


SATUA CUTET

bir Sajroning geguyon, tuak punika sering kabaos “ bir Bali ”

nanging Kak

Téwél, setata ngorahang “tis” punika bir Bali. Yéning sesed takénin, napi krana tis punika kasengguh bir Bali, ragané sering mendep mematu. Ring sapunapiné

kasautin

antuk

kenyem

bibihnyané

tipis

tur

makejit

aneh

alisnyané uban, maduluran mlintir kumis cenik kadi ikut bikul tur ngembat jénggot lanying kadi jénggot kambing. Ri sapunapiné kasautin antuk gending sesimbing, utawi gending pangrumrum matetangisan. Sering taler pasautnyané tawah-tawah ten keni antuk ngartiang.

bali

115 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“B

iiir... Bali, bir. Mriki numbas bir Bali. Biiir Bali bir!” Sapunika Kak Téwél nanjaang dagangan ragané ring tajén, ring bali-balian, ring pasar, ring dija-dija ugi ragané nénten kejehan. Tis punika malakar antuk buah biu batu tasak, kabejek antuk don ambengan nguda, mangda

gelis palas batun ipuné saking daging biu batu punika, raris kacampuhin gula pasir Ian toya tur kalablab. Sesampun gula pasir punika nyag madukan ring toyané tur kadayuhang, punika sampun dados “tis”. Rasan ipuné manis nyenyep sada sepet akedik, nanging pangid. Daweg odalané ring Pura Bukit Buwung, tajéné ramia pisan. Katah undangan bebotohé saking kota ngrauhin, sami negakin mobil sédan, kadi konglomerat. Kocap punika anggota seka tajén, geginané wantah matajén kéwanten sedina-dina. Yéning tan wénten anak ngundang, ragané sané ngadaang tajén tur ngundang inan-inan bobotohé sakuwub Bali. Satsat idup mati ring tajén. Manut suaran angin, kocap seka tajéné becik-becik sareng Polisi. Suryané maklieb ueb, anginé nek, ngranayang jagaté mlekpek opek. Bebotohé nénten ngitung opek. Sané setata kaitungang wantah toh, menang, pipis lan jinah. “Cok, cok, cok, ...” sapunika magluran saking dangin satang kalangan. “Gasal, gasal,...” saur saking dauh satang kalangan. Dagangé sami bengong, tan wénten anak matumbasan, santukan sami pagrudug ngrunyung nonton siap mapalu, masiat mati-matian ajaka paturu siap. Kak Téwél taler bengong, tan wénten bebotoh numbas bir Bali. Rerambangan ragané miber mangumbara sekadi sesapiné ngindang, pamuput menceg ring indiké lawas, daweg ragané sareng ring Révolusi Perang Kemerdékaan 1945 dumun. Tahun 1946 ragané polih tugas ring Désa Bontangiang, wates jagat Badungé pinih sisi kalér. Balérnyané jagat Buléléng. Irika kaléré matemu kalér, santukan manut sirna dresta Buléléngan, ring dija gunung irika kaléré. Ring danginnyané jagat Bangli. Dauhnyané jagat Tabanan. Yéning kawéntenan jagaté aman, nénten wénten patroli Polisi NICA (1) rauh ring Bontangiang, para pemudané élah-élah. Ri sapunapiné mapatungan makarya rujak, utawi ngelablab kladi wiadin séla sawi, sarengsareng ring para wanitané. Nemonin tanggal 17 Agustus, para pemudané sané polih tugas majaga makumpul ring tegal pondok Nang Sriningé dangin désa. Tut Téwél sapunika wastan Kak Téwélé duk punika ngentahang makarya nasi goréng. Kéwala-kéwala kémanten, sinah nénten becik kadi nasi gorengé ring kota. Makiré ngajeng sareng-sareng, rauh para wanitané kaénter olih Jro Gadung, rabin dané I Gusti Nyoman Kuwanji, Kepala Pasukan Laskar Rakyat ring Désa Bontangiang. “Niki bir anggon nimpalin nasi goréngé!” Jro Gadung matudingan ring para wanitané sané makta botol bir. “Kanggéang bir Bali!” Sapunika Luh Kompyang nyambungin sinambi ngenjuhang botol sada kenyem katampénin olih Tut Téwél, taler makenyem nanging sada kimud raris nguntul. Para wanitané lianan, Ni Srining, Ni Krinu, Ni Soko, Ni Sapleg, miwah Ni Rukin, sami nyerahang botol ring para pemudané soang-soang. Munguing kajegégané tan kuciwa, nanging sayang (ampura) katah sané keni gondong. “Hahaa..., haaa.”

116 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Rika Riyanti

117 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Haaa..., haaa..., haaa..., bir Bali, bir Bali.” Sami kedék pabriag. “Kangoang bir Bali! Yén sing kanggo kemo dadi NICA gandék (2) apang maan bir Jawa, roti, kéju, sardén ané jaen-jaen!” Jro Gadung masemu guyu nanging satmaka mapingetin para pemudané. Sasérét Jro Gadungé ngenénin ulu hatinnyané Tut Téwél, tumuli nyaurin ngasab ngandap kasor, nanging sumeken kapiragi sareng sami. “Ah, tiang mula wantah wong Bali, kangéang tiang bir Bali.” “Yén tiang... tiang, ané demenin tiang, yén maan susu Bali!” Saur nyelag I Rajeng, pemuda cenik cékrék magigi mas akatih.Timpal-timpalipuné I Sami, I Enu, I Srinteg, I Antem, I Songkob, lan I Durya, kenyemkenyem masem ngadésem. “Naaah, né mara ya, pasautné pragat mabatis bébék dogén, némpétin.” Jro Gadung kedék. Sami kedék tur masuryak kadi tan wénten jroning perang. Anginé mampeh sada baret, ngampehang punyan dapdap sané kaanggé nyayubin punyan-punyan kopiné. Daun-daun dapdapé sané kuning makeber pasliwer, nénten uningin ring dija, tur malih pidan jagi ulung. Sumaih kadi nasib para Pejuangé, nénten uning ring dija, tur malih pidan jagi lampus keni témbak musuh. Nénten doh kanten paksi kékér nambung makeber ngender paksi kiuh sané sampun dumunan nambung. Rauh ring tegalé selat pangkung, kékér lan kiuh punika masuara binal saling saurin, menawi iri mangguhin para pemuda lan wanitané égar macanda saling sigit, itep manying-manyingan. Sesukat punika, liat Luh Kompyangé sayan paek ring Tut Téwél. Nanging Tut Téwél ngejoh-ngejoh matesin raga. Santukan ragané uning déwék ngempi saking doh. Rumasa nénten patut malaksana sapuniki-sapunika ring pedésan. Samaliha idep ragané sampun mategul. Mategul tan patali. Jro Gadung sané karasayang kadi mémé sané nglekadang ragané, Tut Téwél polih orti, kocap Luh Kompyang gumanti saking Tampaksiring / Gianyar, sampun lami magenah ring Carangsari ngrereh karya maderep sareng timpal-timpalnyané. Sané nem dina rauh ring Bontangiang, nlokin pernah reramannyané sané saking jaman Jepang sampun mapaumahan irika. *** Daweg penurunan pemuda Pejuangé ring Bali, ring wulan Méi 1948, Tut Téwél taler sareng. Ragané bergabung sareng pemuda Pejuangé ring Désa Sulangai / Pétang. Ragané sampun sué pindah mrika. Tentara NICA-né nyengguhang boya penurunan, nanging penyerahan umum. Pemuda Pejuangé sané turun raris katahen ring Blahkiuh, wus punika pindah ka Alas Baha. Pinih ungkur Tut Téwél pindah ka Penjara Gianyar. Irika ragané polih orti indik cecakangan ragané sampun ngantén. Tut Téwél setenga ngugu, setenga nénten. Santukan sampun majanji pasti, malarapan céti ragané. Nanging orta punika ngranayang sirah ragané nglempuyeng, tangkahnyané nrugtug, angkiannyané runtag. Nampek-nampek Pengakuan Kedaulatan (27 Désémber 1949), katah para tahanané bébas tanpa proses. Tut Téwél taler keluar, bébas. Kapangguhin karang paumahannyané dados tegal ambengan. Pisagan ragané olas nartayang, balé miwah sanggahnyané sami katunjel olih Pelopor PPN (3) kaénter olih Anak Agung Opas, sané dados wakil Prebekel duk punika. Sapunika taler umah para pejuangé lianan tan wénten luput. Akéhan wiadin kidikan sané katunjel. Nénten puput amunika, sané banget nyakitin hati para Pejuangé sané berjuang ninggal

118 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


désa, soroh NICA-né maosang “nyingkir”, kurenané sané kakutang jumah, kagodo kaparikosa olih Pelopor PPNné, sekadi anak meduman, para Pelopor PPN punika milihin siki-siki. Wénten taler sané raris kajuang kamaduang kaanggén somah. Tunangan Tut Téwél, Ni Madé Sukri, sané sampun majanji ngantén ajak Tut Téwél yén sampun jagaté Merdéka, kajarah kaanggén somah olih Pak Jiger. Pak Jiger anggota Polisi NICA sané ngoregang para Pelopor PPN-né. Wénten malih sané anggéna nyengahin manah. Para Pejuangé sami kasumpahin ring Pura Désa, kocap mangda sampunang purun ring Déwagung, sapunika daging sumpahé, pengageng saking pemerintah mapangkat Patih rauh nodio. Tiosan malih para Pejuangé kawusang mabanjar. Katah sané rarud mumah ring Badung, miwah wénten ring Jembrana. Duh, kadi sasonggané “sampun ulung, teteh jan, tepén pangiris.” Nandang sengsara kadi punika, Tut Téwél rumasa ragané tan paguna malih murip ring jagat puniki. Metu manahnyané inguh, bingah-binguh, papinehnyané kebiat-kebiut, sagét éling sagét tan éling. Lumrah kabaos sakedap méIing. Ring sapunapiné metu solahnyané soléh-soléh. Nahenin ngulur kucit mawadah keranjang, kadi ngulur paksi titiran. Anaké akéh kedék pakrikik, santukan suara sané rauh saking panguluran kedisé boyo kuwar ketengkung, nanging kwik, kwik, eheheh. Naénin Tut Téwél glindang-glindeng matungked bangkiang ring sawah, kadi mandor proyék meréksa buruh makarya. Rauh ring sawah sané madaging padi sampun mabuah gadang-gading ragané marérén. Sané maderbé sawahé sedek ngulah kedis ketampekin tur katuturin: “Bapané, eda ja ulaha kedisé, men dija tundén petingané, perité, bondolé ngalih amah, ia sing bisa mula padi, sing pedalem? Bapané nyak dadi kedis? Jag pasti sing nyak.” Anaké ané ngulah kedis punika kedéknyané katundun, tur mapineh. Sangkan sengsara mahabara sané nibénin Tut Téwél, mawinan ragané masolah tidong-tidong. Tan wénten anak sané misadia mangda polih sengsara kadi sengsaran Tut Téwél. Duh, Déwa Ratu... *** Kantos dauh pitu, botohé kari emben teteg ring kalangan tajené, santukan akéh ayamé durus mapalu, wénten kalah wénten menang. Sané kalah lascarya kalah. Tan wénten sané mamengkung tan nyak kalah. Malih abosbosané sareng-sareng matumbasan, numbas ajengan napi luiré, sané menang naurin sané kalah. Paras-paros, ada dini ada ditu. Dagangé sami lais, taler bir Bali dagangan Kak Téwélé lais. Kak Téwél masebeng patut, ngayahin anaké matumbasan, sekadi anak seger biasa. Ri sampuné wénten malih ayam mataji, bobotohé sami ngungsi kalangan tajén malih. Wénten anak “truna bunga” nampekin Kak Téwél matumbasan. Kak Téwél alon nakénin: “Gus, dadi nyantep pesan tepuk Pekak Gus matajén, sing masekolah!” “Ten Kak, tiang sampun wusan kuliah.” “Dadi kéto!” “Keneh-kenehang tiang, apin tegehang pesan masekolah, pamuput masi lakar ngalih gaé, mungpung ada anak olas maang gaé.” “Gaé apa to Gus?” “Niki, gaé makuli ring sekaa tajén.”

119 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Ooo, kéto.” “Tusing ada gaé lénan?” “Ah, gaéné niki ané nekaang pipis prajani, Kak.” Kak Téwél siep. Malih ajahané nutugang ngraos ring teruna punika, sada alon nanging seken kadi anak nénten ngraksa sakit, kadi sakit sané karaksa: “Kéné, Gus. Tajén, cap béki, kocokan, ceki, apa ja ané madan judian, ento mranén pesan wisiané. Yén suba kaliputan, judiné bakat tohin. Momoné ento ambek raksasa, dadiné yén anaké momotoh, waluya ia raambek, masolah kadi raksasa.” “Kéntén Kak?” “Beneh! Apa buin jani kabaos masa kaliyuga, Panca Ma-né Patut klidin." “Napi nika Panca Ma Kak?” “Kené Gus, yén Gus nyak seken ngresepang, Pekak lakar ngorahin Gus.” “Seken pisan Kak, tiang dot nawang. Napi Kak? Tumbén tiang ningeh.” “Kéné Gus! Panca Ma... Paaanca Ma. Panca ngaran lelima. Artiné Ma né ada lelima. Luiré: Besik, Ma motoh. Dua, Ma munyah. Telu, Ma madon (wiadin maeluh-eluhan). Pat, Ma mobab. Lelima, Ma maIing. Nah, kéto nyén Gus.” “Men, kénkén nika artiné Kak, kari peteng tan kapineh baan tiang Kak.” “Kéné Gus, yén bedahang Pekak nuturang, kéné: besik, yén kaliputan baan judian, ento madan momotoh. Momoné bakat tohin, bakat paguwunin. Momoné ento ambek raksasa, dadiné, yén kaliputan baan ambek raksasa, tusing nawang lebah tegeh. Lebah kadén tegeh, tegeh kadén lebah, pelih kadén beneh, beneh kadén pelih. Dua, anggon nyelimurang kalahé, wiadin anggon nglekahang liangé baané menang, lantas meminum-minuman apa buin kanti punyah. Telu, marasa enu kuangan panyalimur baan kalahé, wiadin kuangan melekah liangé baané menang, lantas ngalih panyalimur lénan, madon, maeluh-eluhan kaliputan déning semara dudu. Pat, lantas sawiréh gelaré suba telah anggon nyéwa liang, ngulurin ambek karaksasané, pesu itungané mobad, ngadep janji kemo mai. Lima, sesubané tusing ada anak ngugu, pesu lantas itungané nyorah, mamaling, mamaak, wiadin mamégal. Yéning suba kéto Gus, paek suba tongos kawahé ané sekala, ané madan pangkéng, wiadin bui, wiadin penjara. Nah, kéto anaké maosang. Pekak kéwala ngojah baos sang wikan, Gus.” “Aduh, aduuuh.... tulungin, aduuuh...!” Sapunika kapiragi anak ngeling ngarod katulung-tulung. Tajené uwug, botohé sami masliyuran. Trunané sané ajak ngorta olih Kak Téwél malaib nampekin genah anaké masliyuran. *** “Kénkén, Gus? Anak ngudiang ento?” Pitakén Kak Téwél, sesampuné trunané kaajak ngorta saking tuni rauh malih. “Nak keni taji, duh Déwa Ratu.” Trunané runtag nyaurin. “Nyén ento Gus? Men, kénkén undukné?”

120 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Nika, timpal tiangé ané pedas nepukin ngorahin tiang Kak, nika Bos tiangé makembar, ngembar siap aduan ragané. Dugas lakar nyambut siap ragané sedek mapalu maruket, jag ragané nyrod ulung ring tengah kalangan tajené, bah nungkayak! Raris siapé maka dadua mapalu maruket ring tangkah ragané. Punika awinan ragané matatu rahat pisan ring tangkah rauh ke basangnyané.” Trunané ngejer kadi anak buyutan, santukan takutnyané. “Duuuh..., dadi bisa kéto, Gus?” “Tiang ten uning Kak, jeg tawah pisan Kak, unduké.” Sesampuné sué maka kalih siep kadi lakuté saling anggutin, raris trunané nglanturang malih: “Nika Kak, botohé sané tua-tua maosang kocap bos tiangé nika bes gemes ngadokang siap. Yéning siap aduan ragané menang tur seger jeg malih adokanga kanti pindo ring sapunapiné ping telu kaadokang ring dinané awai.” “Duh, gemesné tekén ubuan, sing ngelah pangrasa.” Kak Téwél manteg paa. “Nggih, Kak. Akéh anaké madeepan.” “Men, nyén ento Bos Gusé?” “Ger, Ger, kénten anaké maosang napi Pak Cager, napi Pak Liger, napi Pak Jiger, tiang ten cucud nakénang, kocap pénsiunan Polisi, dumun sané paling gemes nitig-nitig tahanan para Pejuangé.” Kak Téwél mendep masidakep. Minger-minger ragané minehin. Sampun janten makanten galang apadang ring papineh ragané, sinah Pak Jiger punika sané keni bencana, kabencana antuk ayam ubuh-ubuhan ragané. Inget malih Kak Téwél ring indiké dumun-dumun. Raris... sirahné pengeng uyeng-uyengan. Guminé rasa mabading. “Biir Bali, bir. Bir Bali, biiir...” Kumat malih penyakit ragané. Peningalané nelik dumilah gileh-gileh. Muané barak ocem kadi adem. Sesampun angkian ragané maangsegan, seka kedik kenehnyané degdeg, tumuli asesambat: “Ala ginawé, ala katemu. Ayu ginawé ayu katemu tekap dénta!” Trunané sengap jagi melaib. Katarka Kak Téwél ngraris kumat penyakit ragané terus nglantur. Digelis Kak Téwél ngisi liman truna punika tur nuturin: “Ngoyong, Gus! Pekak sing kénkén.” “Nggih, Kak,” trunané masaut takut. “Gus, Pekak sing ngelah apa, anggon ngupahin Gus, baan anteng Gusé nongosin Pekak uli tuni. Nah, né Pekak ngelah gendingan baan pekak nuduk, Gus baang Pekak, anggon gagendingan iseng di margané!” Sapunika Kak Téwél sada kenyem, sinambi mlintir kumis lan ngembat jénggotnyané. “Nggih, Kak. Tiang nunas lédang Kak.” Trunané nénten marasa takut malih Pekak Téwél makanten kadi ngentegang bayu sabda idep abosbos, tumuli matembang: Apang luwung Matingkah laksana ayu Eda mayuang raga Nanging makéwehin gumi

121 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Eda suwud Mayadnya ngawé raharja Mula jagung Masi jagung ané pupu Yéning padi pula Masi padiné puponin Tuara Iuput Manut titah Karma Phala. Wus matembang Kak Téwél makanten lesu, tumuli mawaIi negak malih ring tongosnyané wawu, tur bengong. Trunané bengong. Sané lian miragiang taler bengong. Bengong. Sami bengong.

Sukawati, Panglong Pisan Purnamaning Kadasa, 17042003.

Keterangan: 1) NICA = Netherlands Indies Civil Administration (pemerintah pelarian Belanda ring Australi. 2) NICA Gandek = NICA Bali 3) PPN = Pemuda Pembéla Negera (Gianyar) sané membantu NICA

Catetan: Kaambil saking cakepan Bir Bali kakawian Madé Sanggra

122 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUISI BALI

Rika Riyanti

p uisi-puis igg djelantik 123 | Suara Saking Bali | Oktober 2020

i santha


Pura Suranadi

Ring tepining wana ukir toyané mumbul, apit batu soring iding patédoh para bakta nangun bakti cekéh sata wana lan paksiné nguci kadi iri, ulam julité polih upeti taluh lan roti.

Pakecorcor toyané ening maka tirtha pamunah sarwa mala, pangentas sarwa papa, saking payogan Bagawan Sangu Pati nguni pinaka tirta yatra nincapang budi suci.

Tepining wana, palemahan Suranadi sayan asri kadi catur wéda ngentas dasa malaning jatma sami tangkil nunas amerta sanjiwani.

baktané ring pura mabakti, sang sujana ring empul masuci, dagangé ring warung nunas bati, montoré wira-wiri, petani ring sawah sami teleb ngaci mangda toyané tetep mili, para yuanané malali mapi-mapi mabakti, kéwala pinunasé jodoné pang leket kayang mati.

Di Suranadi yéning lascarya wiakti manadi, yéning drowaka sinah béda nyalawadi Pura Suranadi, sayan asri maciri toyané tetep suci baktané sayan bakti.

Suranadi, 10 Désémber 2001

124 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Pénsiun

Titiang sampun kamping ring pasisi, kadi bendéga sané mantuk maring kakisik, jukung lan dayungé sampun tingkes kategul ring panyangcangan, makabun jaring Ian bidak putih.

Liman titiang sampun bubul, oodé enduk, nanging wénten rasa bangga ring ati, kéh sampun anarung arungan, mabar angin, lancut lan angin linus, gumanti ngrereh daging telasé sané tan kirang kudkudin.

Jukungé sampun magentos dados perahu, dumadak gelis magentos dados kapal, ring dingding nyané kasurat wastan titiangé sareng ngupapira, ngetakang pancing Ian jaring, némbél bedah Ian nganyarin cét sané muhmuh.

Mangkin titiang sampun rauh ring pasisi, napak ring biasé sané putih bresih, galahé mangkin wantah nyurat lampahé ring toya ning nénten wénten alang éling, napi malih tolah-tolih bendéga panerus sampun sayaga ngentosin amung nitip, piara kapalé mangda tetep ajeg malayar nabdab sadaging negari.

Dénpasar, kala pénsiun, 1 Septémber 1997

125 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Ngipi

Cening kija luas sayang kanti ngipi mémé nganti jumah jelanané samun maagagan peluh pidit teka magésoan boké makabrangbringan dija mara maan masaré dadi bajuné kusut daki cuil lepitanné misi lelipan.

Da ja bas manting tulang idupé a gayung camplung uber teledu lipan ngaba wisia disubané beseh cening gela-gela mémé ngidih simbuh a keprusan tresnan méméné tusing tuna jelé melah ngipi mémé tetep bagia cening ané tresnain mémé setata.

126 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Kesiman, 20 Séptémber 2015

Tungtung Urip

Suba tawang déwéké dongkang nguda enu masih kangkang sesai mamaca tutur magadang tusing masih nepukin galang kadén rurungé enu lantang ambah mulih ka gumin Hyang melahan pules mamantang besikang kenehé da bingbang tungtung uripé incepang kadén cening suba nawang rurung sepi buin lantang pucuking Ang Ung Mang

Dénpasar, 10 Séptémber 2015

127 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Taluh

Bunter yén di aksara windu ngenah puyung nanging bek misi nengil cara barang mati nanging ngawetuang kauripan ulian dasar panca maha buta

Kulit katos tuah ragan pertiwi apah waluya kadi putihné kuning ngabar-abar tuah téja unteng maniké tan bina kadi bayu sumber urip isin puyung tuah akasa pinaka gambaran buana alit ka keem olih inanné ané lekad masih ulian I Taluh.

Kesiman, 6 Januari 2010

128 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


SATUA CUTET

loba 129 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Manik Sudra

130 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


N

é maloe adé anak agoeng daat lobâ, peteng lemah tan mari Idâ ngastawâ Sang Hyang Widi (sic), apang mangdéné didjagaté toesing adâ memadén boeat kesoegihan Idané. Boeinâ toesing pesan Ida kajoen medanâ artâ tekén pandjaké ané kesangsaran.

Noedjoe peteng Idâ mereraosan sareng rabinné, kéné pengandikané: ”Latjoer pesan déwéké idoep dadi

manoesâ toeah akedjep. Jén dadi baan beli noenasang tekén Idâ Sang Hyang Peramakawi, apang beli njidajang metoewoeh 100 tiban. Ditoe pedas beli moendoehang njidajang kesoegihan goeminé né. Jén soebâ kegelah baan beli, rasâ oemahé né bakal telépok beli ban mas mekedjang, apang toesing adâ memadén boeat keroenanné didjagaté téténan.” Soewoed Idâ ngandika kéto, sagét Idâ mireng soeara tan peroepa kéné: "Boeat pinoenas tjainé mekedjang bakal kelinggihan. Mani semengan asing djemak tjaiko mekedjang dadi mas. Marâ Ida mireng soeara kéto, seneng pisan pekajoenan Idané, lakar kelinggihan sepekajoen Idâ. Ketjeritâ boein mani semenganné, dimaran Idané metangi oeli pemereman, lantas Idâ ngoengkabang kelamboe, segét kelamboené dadi mas. Anaké agoeng kasob pekajoenanné njingakin kelamboené soebé mesalin dadi mas. Ditoe lantas Ida medal ngampakang lawangan, bakal mesiram ketaman. Ento masih mesalin dadi mas. Asing ambil Idâ, loeiré: lawangan, andoek, jéh moeah ané lén-lénan, mekedjang dadi mas. Jadiapin Idâ anaké agoeng tan polih mesiram, kajoen Idâ masih senang kéwanten, kebatek antoek kelangen pekajoenné. Ketjeritâ djani dingerajoenang Ida anaké agoeng, seananing ané ambil Ida, loeiré: adjengan, oelam, djangan, tojâ, mekedjang dadi mas. Ditoe anaké agoeng marâ oening tekén kesangsaran anak lobâ, koedoe-koedoe boengah tan peoendoek, sarwi ngandikâ tekén rabinné: ”Adi, kénkén beli toearé bisâ medaar, toesing njidajang beli naanang sedoek basang. Jén kéné dogén oendoek beliné, soekajan soebâ terâ ngelah mas, padaan tekén déwék beliné lakar kesangsaran.” Saking pitoedoeh Widi, soewoed Idâ ngandikâ keto, lantas masé itoeni mekedjang ilang, boein melipetan boekâ djati moelâ.

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Tonggak Baru Sastra Bali Modern kakawian I Nyoman Darma Putra.

131 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUISI BALI

puisi-pu isi i gdĂŠ dharna 132 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Gumi Nungkalik

Mula bingung nyiksik urip di penggaké ngentungang carikan nempang nem korahang roraa roras kuangin telu metu dasa ada unduk kéto? yan tusing ulian sakit gumi gumi jani mula nungkalik goak selem korahang putih putihé jani mula tan paaji nah... kanggo ditu icang lakar dini enu ngoyong kanggoang malu magandong di tundunné i bongol sambilang ngampilang lidin busung apang nyak mabesikan ngantiang kumpin mokaké koné lakar teka uli bongkol binginé

Juli 1994

133 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Lovina

Anginé manyirsir sumilir ombaké putih-gutih masuryak sakadi manyembrama ring sang rauh

Ngantenang suryané tedun langit lan segarané kauh pakranyab tan bina kadi putri ayu medal mabusana bungah

Lovina yukti asri kagelar ki panji tisna kaemban saking seraya rontal sastra sané kapuji i swasta awarsa ring bedahulu sukréni teruni bali sampun kaloktah ring gumi

Lovina apik lan sutrepti irika ombaké banban makidung ring pasisir makebat bias selem siang lan dalu

Ngiring rauh ka lovina nganyudang manahé berancah

April 1991

134 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Ngalih Muncuk

Kudiang ngalih muncuk yan mongkod punya tuara mampuh mampuhé tuwara alian bayu gedé gedé raos katomplokang angin anginé pedas tan palawat lawat petengé tan pabongkol bongkolé borok kélangan rasa rasaang ento di muncuk layah layahé kalawan gigi patut saling ajinin aji sikut ajak liu liunan muncuk carangé nyeléd nyeléd katanah i kambing betek

1994

135 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Bhuwana Kertha

Tegeh ngalik puncaknyané manuding langit mapinda brahma murub agung wibawané yukti ngagen swadarman satria sujati

Bhuwana kertha lambang satia para pejuang bangsa sutindih ring negara mabela pati ring pertiwi

Taru beringiné kalih wimba mérah putih katandur dawegé nguni daweg révolusiné nundung penjajah

Bhuwana Kertha tugu perjuangan ngarebut kemerdékaan mangda éling sareng sami ring jasan Ida sang satria jati sané sampun lina ring payudan

Januari 1990

Catetan: Puisi-puisi puniki kaambil saking manuskrip Sasmitan Gumi

136 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUNGGELAN NOVEL

mlancaran ka sasak AMPENAN

137 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


K

apal Patras masuara, inab sakadi nundung sang tedun, awinan gegéson i tukang sampan nareptep munggah ka kapal. Wénten nuut tali, wénten ngadekol ring bantang sangkétnya, praya ngregah ka kapal,taler pacang ngrereh muatan.

Ibeng! Akéh jerat-jerit ngopak timpalné. Bawosé kenyat medal, manawi ta alus tegesnya, nanging manut seh miwah tembang pepeson rawesenya, janten sampun ipun saling opak. “Dé mé gita arâ buatan? Becat bait sino. Selaéna ngene doang, angkun mé begawean, marâ osah begawean. (sing not ada buatan? Anggalin té, to jemak, kéné dogén magarapan, lamun apa sing taén magaé cai).” Timpalnya nyaurin, “Sok raos doang losé.....” Mesin penedunan barangé sampun ngawitini ngrantang: tang tang tang tang tangtang tangtang, ...area... tang tang tang. Wénten klérknya, masetélan panganggonnya. Nangkan wénten karung munggah saking “gook” basang kapalé, ipun nyurat, miteketin keh karungé katedunang ring janggolan. Jakti ibeng, giyur kapalé, inab tan pacang wénten rahina sané bénjang, gegéson pisan tangkep sang makarya irika. Ring déké pungkur mapupul lanang istri wangsa Blanda miwah “pasisir” séosan sami praya tedun ring Ampenan. Sané lanang wénten mamréntahang jongos ngambil pamotrétan, wénten nyeluk dompet ngicén persén ring i jongos sané ngayahin dané saking dibinné. Wénten taler “makasi tangan” ring tuan kaptén; tuan kaptén mamujiang mangda dané “i pasisir” prasida maliang-liangan ring margi ri kala malon-alon tur pamujiné punika kasuksemaang antuk raos “Terima kasih, kaptén.” Ring pungkur nyonyahé mapipi barak tur mabibih barak (baraké punika sinah pepulasan, saantukan kadi ngeling pulas baraké riang muané putih coong) wénten anak istri Bali adiri, néngténg tas, sakadi turah mangkiné, tur pungkuran ring anaké istri punika wénten iringan luh. “Sing nyen ada apa makutang, Dé?” Asapunika rawes anaké istri ring anaké lanang ring sampingida , taler bajang sekadi anaké istri punika. “Tan wénten, sampun sabsab titiang i wau. Ring pecak kamar Ratu, taler sampun telas, rauhing galeng budang-badingang titiang.” “Dé, nyén antiang iraga jani? Sing dadi tuun suba?” “Punika napi rauh malih palinggihané. I wau sampun bek mangkin mingkalihin ipun makta buatan.” Rauh sampané kamargiang antuk mesin, masuara kadi dekahé, kauber antuk sang nyetir. “Ratu ngiring ja sampun tedun.” Malih ajahanné anaké lanang punika matolihan tur-“ngon” mapajar, “Yé to, Luh, Luh Sari adi? Bé, coong pesan nyai', nu léngéh?” Kari lengeh tiang, beli Madé, nu oyog-oyog asanné; mimi yan jalanang labuh jani tiang.” Dayu Priya, sapunika parab anaké istri punika, ica. “Nah kéto ba upah anaké bengkung, luuh! Yang sing maang nyai milu, masi mrereng nagih milu. Nah, buin kesep teked di dahat dong ilang ja.”

138 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Mai Luh, mai, né lengen beliné tekekang gisi, beli néngténg koperé cenik. Né Ida madué?” “Ten, tiang ja ngelah!” “Nah, mai aba, beli ngabaang. Luh majalan dogen ko sing pelut apa baan jani. Aruh, padalem ja, I Luh,” Luh Sari srandang-sréndéng kantun, katiman sampun sakadi kacang lilité, polih tungguhan. “Aduh, beli Madééé, telah isin basang tiangé.” “Kramana kéto tawang. Beli dugasé mara-maranné ka Jawa masih ngelur utahé. Jani ko pepes suba beli makapalan. Sing ja jani taén lengeh buin.” Sampun rauh jukungé punika ring jambatanné. Sami sampun tedun saking kapalé. Luh Sari ngadirdir malih, ical manawi sampun lengehipun. “Luh, awak sing ajak né I Raka, ba! Ngelah kagélan kalahin. Yan milu sing ia nyangkol dugas nyainé ngutah. I Madé padalem bincuh anaké ngencanin nyai; meliang yéh juuk, neen-neenang tued baong.... Men barangé dija ya, Dé?” “Sampun kuliné makta, punika napi, Tu.” “Luh abaang jani koperé? Apang maan magelengan mukak aksi, anak bek ditu di bum, ba!” Dayu Priya kenying. “I Madé masih demen sajané ngulgul, sing padalema anaké. I Raka sing milu, nyak ja ya mukak aksi? Kedék ia nglawan-lawanin.” “Aruh, Ratu pateh ja kadi beli Madé, seneng pesan ngécak. Tawangan kéné ten ngiring napi titiang.” “Mo, mulih mo!” kénkén I Dayu. I Madé Sarati nyagjagin. “Napi, Day? Dados sakadi dukané, Ratu?” “I Raka koné ingetanga tekén I Luh. Iseng koné suba!” "Mimi, gedegééééé!” Sapunika Luh Sari mapajar, nanging ipun kedék. Ring bum katakénin sami antuk prayogyané irika, “Manawi makta sanjata api?” Tur katuréksa koperé sami. Mangkin tilik pisan antuka nuréksain barangé, saantukan jagaté jur génjong taler katilikin pisan, mangda tan wénten surat tan patut kapapétang antuk ida dané. “Ratu, Dayu, ngiring ja taksi linggihin, sapuniki sareng tetiga janten kekalih ngrereh dokar, samaliha sampun wengi.” “Nah, Madé suba ngékanang raga-raga. Yang tau negakin dogén.” Raris ngrereh I Madé Sarati taksi asiki, usan puput makakencan séwannya, raris barangé kagenahang ring pungkur.......... usan sampun matali. “Raris Dayu munggah! Luh iring Ida suba ditu duri, beli di samping supiré negak.” “Dadi ditu sih, Dé? Dini kenapa koné?” “Aruh, banggayang sampun ngiring Ratu irika. Mangda élahan Ratu mlinggih.” “Motoré raris ngeder, nganginang. I Madé Sarati ping kalih mangkin ipun ka Sasak, nanging Ida, Dayu Priya nembé pisan. Kén kangin pitakonida. “Linggah pesan margané, oo, Dé? Linggahan tekén margané di Bali. Ento anak Bali, ento, Dé?”

139 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Rika Riyanti

140 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Sané encén ndikayang Ratu?” “Ento apa ané nyuwun kranjang, sing mabaju!” “Punika? Sasak manawi!” Malih matolihan I Madé, tur mapajar ring Ni Luh Sari, panjeroan Ida Dayu Priya. “Iiiih, Luh, musti inget tekén kage...........” “Aruh beli Madé kondén med ngulgul?” “Pedih suba I Luh batak kétoang dogén. Ituni dugasé oyog-oyog, sing pedihang anaké ragané.” “Nggih, kalah, kalah sampun tiang, beIi Madé. Aruh dong koja anaké.” Dayu Priya nimbal. “Ngénkén ja ya jani I Raka, Luuh?” ......Ni Luh Sari malegerang...... “Pedih, oo, Luh, pedih?” “Yan Ratu madué papa.........” “Yé, yé, sing nampi, sing nampi nyen ngelah kéto-kéto!” “Sareng tetiga masriag. Supiré kalalahan ipun, sareng taler kedék nanging ipun tan uning ring sané ngawinang ica, kedék. Ipun jadma Sumbawa wau kalih warsa rahina ring Ampenan. Wau uning ring basa Sasak akedik-akedik. “Punika sampun pakéling jéndralé kasinengkaon iriki daweg rereg Sasaké.” “Ipidan, to, Dé, 1894? Men, jani yan kemo dadi anaké malali-lali ka Kebon Raja! Kebon Raja adanné?” “Sapunika yén turah ring Bali, Kebon Raja! Niki napi, Mataram sampun. Aduh, kuangan sing jumah dogén beli Ketut.” “Pepes kéto guru Ketut luas, Dé?” “Napi, sering. Boya ké dané ‘Pemimpin Perguruan’ iriki, janten sering dané lunga.” “Dé, suba makelo guru Ketut dini? Ipidan asana tepuk di Badung.” “Suwé sampun, yan tan iwang antuk titiang ngaturang, bilih wénten sampun limang masa. Kéngin sering dané ninggal Mataram. Punapi maIih yéning nuju Redité! Bih, pedih basangé, sap nitipin surat! Kuangan luas, sajaan, beli Ketut.” “Men, yan mangdé sing ada, dija Dé laku, Dé?” “Irika ring I Rakané, di Mataram. O, Luh?” “Maan déééééééén, I Luh. Kaling ké materima kasih, amonto tulungin dugasé mabrarakan nasinné pesu.” “Nah, beli Madé bakal pesilihin tresnan beliné, da nagih pipis. Lampah bakal anggon. Nyén sih? Tekén I Madé Rasmin, ada klebet?” “I Madé Rasmin? Nyén ento, Luh?” “Toooo, tandruh jani. Dayan beli tuah acengkang, men nyén kanggurin yén ada Pasar Malem? Di bucu kaja kangin apa?” “Saja Dé, saja?” I Dayu ica, nanging sakadi nglawan-nglawanin, turah dijaba “kedék, kedék banglé.” “Mara acepok nganggur di dagangé suba orahanga demen tekén dagangé.”

141 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Men ibi puané ten tahen beli tepuk negakin da....” “Ngéngkén, ngéngkén?” “Negak di dagangé, kénten sih nika.” “Ada dogén baana.” “Saja miribné I Madé.” Mangkin becik swabawan I Dayuné. “Inggih saja ja saja...... lamun pituwi tusing, kadung orahanga, ten titiang ngekat. Kadikan yan orahanga putih lamun pituwiné selem, yéning turah titiang, ten juari matangan mowa!.............Ya, brenti sini!” Rém motoré makriut. ................

Catetan: Punggelan novél puniki kaambil saking cakepan Mlancaran ka Sasak kakawian Gdé Srawana sané kamedalang antuk Yayasan Saba Sastra Bali.

142 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUISI BALI

Dugas

ento

sapeteng-peteng

demen

ningalin

bulan.

I

Mirah

Dadongné

ané

nyayangang nyatuain baud bulané bisa ngulungang

benang.

Yén

suba

med

nuléngek ia mlaib nyagjagin dadongné, tur

masilad

tur

nyepsep

nyonyon

dadongné ané tuh kéwala bélék. Méménné ngalahin dugas ia mara lekad solas dina. Yén jani ningalin bulan inget tekén dadongné, inget tekén danu, blibis, emas, konyong Kintamani, cutetné sarua makejang ané ngranaang girang i malu, jani cara nyali. Legané madandan ajaka kéwehé, sing dadi ulah yadin ulapin. Sai-sai kenehné kangen, ibuk, kanti paling ngalih pasaut anggon gena sisan idupé né.

143 | Suara Saking Bali | Oktober 2020

mirah


K

éné unduké. Sawatara mara matuuh roras tiban sasubané dadongné luas ka désa gedé, I Mirah ajaka tekén tuminné Yuk Ngah adanné nongos di Jawa makurenan Cina sugih tua bongol-bongolan. Kalaina menék ka gumi Cina, I Mirah mulih ka Bali ngajak tuminné ukudan sigugné ngundang

prebekel. I Mirah dueg nunun, medbed, nyongkét ah saluir gegaén benangé makejang bisaina. Lénan tekén kéto ia masi bisa majejaitan. Yén banjaré nuju mabarung ngaé lamak I Mirah musti manggo. Pangadegé mulus cara langsing, kulité masi cara kuning. Tabuhné manis, kenyemné manis. Kenyemné paling manisa pepes baanga I Laba. “Rah, beli kanti sing nawang-nawang umah,” I Laba nylélég di tampul balé gedéné. “Salah padidi,” I Mirah sedek nganyinin. “Beneh sangkala acepok déén Rah!” I Mirah nyledét buung. I Laba nyaga aji pliat ané jelap plajahina. “Kéné Rah, nah kéto naké pang taén.” I Mirah mrasa musti masaut. “Orahin tiang sing pati anu kén drama.” “Men apa kademenin?” “Apa sing.” “Joged?” “Tusing.” “Wayang?” I Mirah kenyem, “wayang, wayang?” Tabuhné cara nanjén bubuh anak gelem. “Dija ada?” “Dija sing ada.” Mabriag kedék acepokan. Lengenné I Laba sigita. Mara makipekan sikunné mantep di tampul balé gedéné. “Na to suba karmapala.” “Nah I Mirah nawang karmapala. Ningehang déén sing nau. Beli sing demen kén karmapala.” I Laba ngusud-usud sikunné sambilanga kenyir banglé. “Dadi orahang sing demen. Yén karmapalané ento gantina teka, sing ja mrérén matakon buin. Demen yadin tusing, jeg katomplok. Saja beli, yé sing ngugu suba ada buktinné.” Tujuhné ngawag matujuang umah dija kadén. Kenehné ngaé bantas I Laba apang nyak ngugu seken. “Nyén sing ngugu, beneh ada karmapala dél, ada sedeng-sedeng, ada ané cicih?” Jénggotné butbuta aji kuku mapi-mapi alep. “I Beli yén jelé nagih dél, yén melah?” Majumu kedék mabriag. “Men kenapa dadi sing demen kén drama?” I Laba matakon ngwalinin. “Béh yén tuturang dawa satuané. Kéweh ngaé drama apang luung beli.” “Kénkén sé?”

144 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Upama ada ucapan kéné, ‘Adi Ayu men kénkén sawiréh beli demen tekén adi.’ Jeg cara ngabas aji blakas. Benehné munyiné éndépang apang tadah makisi-kisi, mara nyak ngisengin,” I Laba mrasa sindirina. Ia ngomong kéné sambilanga kenyir banglé. “Tutugang Rah!” “Pedasang ja yén beli ningehang munyin bikul magésgésan di batan baléné. Bandingang yén ningehang munyin gong joh mapo dingeh mapo tusing, pedas lén.” “Kénkén lénné?” “Kupingé tadah ngeseng, pliaté cara nyledét, kenehé sawat. Ané dorian pliaté bingar, kuping kebat, tangkahé ngejer mirib tomplok baan lu; lautang kopiné Beli!” “Yén tusing kéto dong sing dadi ngaé drama?” Sambilanga nyiup kopi. “Ah dadiné dong dadi. Kéwala tileh dogén buka kéto. Ngaé kenyem dogén sajatinné kéweh; kénkén Beli. Ada kenyem sambilang jejeh, kenyem sambilang sedih, ada kenyem pedih, liu soroh ento. Sénah kéwala ilid. Yén kuang melah baan, ngenahné cara patuh. Yén bes lebih baan, mabalik dadi matah.” “Men kénkén carané?” “Benehné kéné! Keneh ingetang yadin rasa, cakupang malu dadi abesik, anggon ngalih kenyemé ané lakar kabuatang, suba kéto mara nyumunin kenyem. Dadi, pagobaan di tengah malu pragatang, mara pesuang.” “Béh, yén kéné unduké kuangan sai-sai I Mirah kenyem mapi-mapi demen kén beli lacur.” Nglaut ngésgés song cunguh. Entéran ainé sanjané ento barak masawang kuning, mara kipek-kipek I Laba kanti ngenah baud, mirib lembu pangahenan mabungkus dluang mas. Sedek odalané di pura Munduk Danu ditu buin I Laba macepuk ngajak I Mirah. Suba makapuan anaké mamarek ditu. Gong ngredeg tangkahné I Laba masi ngredeg ngengkebang itungan ané sing dadi tawang nyén. Tongos purané luung ngungkulin danu. Di jaba linggah nyandang tongos anak mamarek duang tali lebih. Ada punyan baingin, kopi, juuk, bunga pacebuah-buah, ah cutetné tongosé ento asri tur ngisengin. “Rah, tingalin ja kedis blibisé ento! Ulesné girang pesan ia ditu. Makeneh kayeh, nyilem, too too makeber jeg sing ada nglikadin. Kénkén ya naunné o Rah o? Yén beli numadi buin cepok dot dadi blibis, ngulahang nguda ngénkén sing ada nyampedin, sing ada nyalahang.” “Apang cara Prabu Angling Darma?” I Mirah kenyem nutugang ngomong kéné, “Sri Bhagawan Kresna ngandika cara kéné kén Sang Partha: “Yén anaké nyampingang doté uli kenehné tur yén prasida ngrasaang lega ulihan kapatutané sajati, ento madan wicaksana; engsap Beli?” “Sing ja engsap.” “Men.” “Beli masi patut. Rah, beli masi patut tur lega.” “Tusing wicaksana.” “Nguda kéto?” “Dot dadi blibis.”

145 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Manik Sudra

146 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Sabarengan kedék. Aun-aunné nagih tuun. Angin pegunungané nyirsir. Pipinné I Mirah plalina kén bokné ané nguda lingker-lingker. “Rah ingat ja. Kadong nyambat kapatutan. Beli sing demen pesan ningehang anak linyok, bobab, corah, nah ento suba sabangsan ento. Cara jani Rah, da uyut-uyut; timpal beliné ané gedé gedé liu ané buduh. Jeg pragat nagih ngepus pungsed gumi. Ngraos dogén dueg da kéné, da kéto, puputné raganné. Ento mara ya dusta. Kapo kapona, béh....” Balang undisé menceg di palanné I Laba. Dakepa kén I Mirah suba kéto lebina, makeber nglantas ngejohang dogén, mirib tra demen ningehang anak ngomongang anak. “Yéh jani sing kéné Beli. To suba anaké nyak ngamargiang jelék-jelékné, sedeng melaha jani beli nyalanang melah-melahné. Ngudiang beli lengeh nagih marengin. Nyanan kadong tomplok karmapala kal kénkénang.” “Ah sing ja marengin. Bantas nuturang itungan anaké ané tawah-tawah. Tuah ja mercapada pang makejang ada. Bakat nagih patuhang keneh anaké cara polos i déwéké. Saja cara raos I Mirahé keneh anaké pada lén. Patuh kén anaké demen ningalin sesocan ada demen kén inten, berlian, jamrut. Yén beli, mirah ané kademenin. Sing salah-salah pang musti mirah daging.” Ditu lantas I Mirah sing bisa ngomong. Awakné pajlejeh rasa entasin lipi lengis. Bungan juuké aas sing tawanga. Sanjané nagih ilang. Suba kéto teka tuminné. “Adi ditu Mirah negak, bin sada maplengsagan. Genit kénkén kadén, sing nawang ada lateng. Suba sanja timpalé suba pada ka pura.” Nglaut ngutang adem gedénné amon apemé. “Kanggoang déén Beli tumin tiangé sigug. Da bungan mawaré déén demenina duinné masi itungang.” I Laba nyemak batu lantas nylampar blibisé sambilanga ngomong kéné, “Bubar ikanang pasamuan.” Kedis blibisé paslambeh makeber duur danuné. Petengé ento I Laba cara anak sing nawang apa. Anaké pada matrisandya ia tulén ngintipin I Mirah. Nyananné kondén anaké ngorahang ksanta wyah wacika mamah ksanta wyah manasa dosah, suba rengas paliaté nyaluk udeng kanti makesiab kupingné celek dupa; dupan ancangané di samping. Saja tuah ja anak demen. Unduké ento idep dadi bongkol makejangé. Dugas Galungané ténénan da ento I Laba sing nawang matan kobar, tungkul ngenemin I Mirahé Galungan kakanné, sing kayehan dua wai duang peteng kodag bana negak sambilanga: busan-busan ngomong, “béh asungkean sajaan.” Nah gelising crita jani I Laba mara suud mandus teka uli luas, nylélég di tampul ampikné maukir. Di samping tampulé ukudan, ada singa ambara alulud, abra sajaan, jeg mirib nyaga apa kadén. Undagé liunné lelima, dawanné sawetara kutus dungkangan. Dangin tongosé totonan ada punyan buluan, di sampingné punyan léci tetelu, togog abangkiang kondén mapinda. Durin togogé ada paras bungkulan madugdug, lakar panyambung témbok pakarangané bucu kelod kangin. Umahé totonan sarwa mara, sarwa maukir pakrénéb jeg ngangobin. Témbok pakarangané masatua Rama kélangan Sita. I Mirah negak di undagé beténan sedek ningalin konyong Kintamaniné magedé lima bulan, putih, nyongkok betén punyan saboné ngiwasin lelawah. Dugas ento bulané gedé, tegehné abantang tumbak lebih-lebih abedik. “Ger, Ger, Cager,” I Mirah ngaukin konyongné. Ikut I Cageré ngitir nyagjagin pamekelné.

147 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Ger, jagjagin ja pamekelé sing nau padidina! Minab majian konyongé kén I Laba.” Nyumunin I Laba ngentah manyingé cara kucit. “Ger, apa kadén ngranaang sanggah kemulané maal bakat kalahin. Tuah ja pamekelé pangantenan, sing dadi belas.” Mapi nyelsel kenyemné ngencak limpa. “Lamon kéto dong mai dini negak!” I Laba menékang lulud. “Batis tiangé semutan beli, mai dini sambilang mabalih bulan.” “Semut apa, na to suba karmapala.” Ngomong mapikenoh nyeda. I Mirah kenyem. Sabarengan, nangin artiné pada lén. “Mai dini baanga kéné!” “Mai dini beli baanga bulan!” Kenyem nangtangin, sajaan lantas I Laba tuun negak di duur undag I Mirahé. “Gég, yén beli upama maluan mati kénkén asanné.” “Aruh da ja ngraos kéto beli. Mara kéto tiang inget tekén I Polok. Lemayur suba ia tis. Ané kalahina? Yén dadi apang tiang maluan ngalahin. “Nah lamun kéto da suba. Yén ané gedegang kabaang mati kadong ja jani.” Kteplak. I Laba namplak legu di lengenné. Ngomong magiet cara ané gedeganga nyekala di aapné. “Dong nyén sé kamusuhin Beli Bagus Déwan titiang? Musti beli jenenga maluan ngaé musuh. Yén sing kéto sing ja saja déwéké musuhanga. Jelé yadin melali sekalané makejang uli déwéké déén tekanné. Bébék ajahin nglangi.” I Mirah ngaé apang tabuhné ento sing cara pitutur. “Sing ja ada, beneh kéto upamanné. Nyilem di yéhé dakén.” Anginé nyirsir nyumunin cara dingin. Pipinné I Laba sing plalina kén bokné ané bawak. “Rah guminé nyén ngelah?” “Apa beli?” “Guminé nyén ngelah?” “Tiang ngelah, beli nyuang bulané.” Mara kéto I Laba kéné munyinné, “Bulané di undagé.” I Mirah sing bisa ngomong. Lelawahé ngulungang sabo. Konyongé nyilapin batis pamekelné. Buin nyilapin. Buin nyilapin. “Gég, né baanga kana.” I Mirah nyuangin. “Dija maan kana?” I Mirah salukina gelang amon panyeluhané. Kalungné mirib tlusuk sampi jagirané ané rengas. Bungkung aukud. Dolar dadua. “Dija maan kéné beli?” “Nah ta suba. Dadi lengeh I Mirah, suba ya anaké nyak nganggo ané jelék-jelék, sedeng melaha jani déwéké ané melah-mélah.” I Laba makejengan batisné kepaka kén konyongé; macanda.

148 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Na to suba karmapala. Sing nyak ngorahin konyongé ngatoang.” “Aduh, dong koja nyambat karmapala Mirah, Mirah! Sakéng sing nau, suba orahang sing demen, suud, nawang suud. Orahina ja satua.” “Bah dija maan kakéné?” “Ada koné orah-orahan satua, padingehang naké. Kacarita di Negara Kertha, nyeneng Anak Agung wicaksana tur pradnyan; bin polos sing kodag-kodag. Panjaké lega, guminé gemuh raharja, asing tandur sarwa nadi. Nah sedek dina anu, maan kéto anaké Rah!” I Mirah nengil. Anginé nyirsir. I Mirah tileh kijap-kijap. I Laba nutugang kéné, “Yén uli dija tekan blabaré tani ujan tani angin, nagih nganyudang Anaké Agung. Sawiréh kéto ditu lantas Anaké Agung ngregep. Pastuna blabaré dadi pipis, nyat prajani. Béh pipisé déwa ratu, sing telah baan mlanjaang. Ada ngwadahin bodag ké, penarak ké, guci ké, gentong ah saluir wadahé makejang manggo. Orahang saling paliunin ngelah pipis panjaké. Sing ja cara dini guminé ngelah utang. Ané anuan, ngumik nyumbah-nyumbah ngamadakang sai blabar. Nah suba koné kéto, buin pidanné sajaan buin teka blabaré. Blabar agung, tegehné amon punyan léciné ento pastuna, sing nyidaang. Pastuna buin cepok, buin sing nyidaang. Mlaib Anaké Agung ka purian.” Sambilanga ngedeng pagelanganné I Mirah menékan. “Satua apa kakéné.” I Mirah ngacigcig. “Dingin dini.” Petengé ento rasa guminé gemela. Sedihé dija kadén tra kena baan ngulapin. Ada jenenga buin abulan nanggu roras dinanné, ih telulas dinanné, tangkahné I Mirah rasa belah kasibak dapak mara ningeh orta nelahang pipis di tongosé magaé akudang atus tali kadén. Sing suud-suud anaké ngomongang I Laba. Ditu mara I Mirah nawang artin omongé ‘beli masi patut tur lega, dusta ngauk dusta, sing demen kén karmapala.’ Danu blibis, emas, ané sarwa manis, jani cara nyali. Sapeteng-peteng I Mirah bengong ningalin bulan. Yén suba med nuléngék tur tangkahné mrasa seksek, mlaib ka pasaréané lantas ngakebin galeng. Mara kéto legané dija kadén teka kena baan ngulapin. Méménné ngalahin dugas ia mara lekad solas dina.

Catetan: Satua cutet puniki kaambil saking cakepan Kembang Rampé Kasusastraan Bali Anyar wewidangan 2 sané kapupulang antuk I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa.

149 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUISI BALI

Daun Taru

Ring akasa biana sarwa mambekan Luruh daun-daun taru Imbangang ring toya mbutan SanĂŠ tan mari kasatan Kawit iriki kosek manahĂŠ meliah Kadi patapan tunggak Kabencana antuk durnimita Tan ngawilang abad Panah surianĂŠ Antuk talin-talin langit Kanin ngerahatin ati!

150 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


pu isi-pu isi i ketut suwidja Manik Sudra

151 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Lilit Ubi

Labuh nepĂŠn pakayonan Mulisah ngabih pasingidan Durus sapocapan I Raris kasaputan Kandugi kasungsutan DĂŠning kulangunan Duaning kasantepan Ngulati kahuripan Genah kaduhkitan Sajeroning kawisayan Punika kasaratan SumangdĂŠn tan kasusupan.

152 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Sirep

Sirep gumi Sirep jagaté ngipi Ditu tepuk sarwa wastuné Teduh Kumalirip Nyunggarang romané gempuk Ngilidang lunciping mata Rumasat kalewihané kararaban Peteng ati Peteng gumi Peteng sarwa prani Nyineb sakori kori Ditu laut karasa karepé puyung Rahat ban tatu Sarat ban pamastu.

Singaraja 2441977

Catetan: Kaambil saking cakepan Panah Surya kakawian I Ketut Suwidja sané kamedalang antuk Sanggar Buratwangi sareng Balai bahasa Dénpasar warsa 2000

153 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


SATUA TERJEMAHAN

kalaning kulkul banjaré masuara Sapangrauhnyané Madé Otar utusan purin idané, ngawetuang kletegan ring kayun idané. Tan dumadé rumasa sampun doh ida mamargi, sampun amunika dohnyané ida nandang sengsara.

154 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“N

giring budal ka puri Tu Nak Agung!” Asapunika atur ipun I Madé Otar, sasampuné tan dumadé jag polih nolih panyingkan Gung Gdé Lila sané kaebekan antuk semita. Madé Otar nglantur matur sinambi nguntul:

“Yadian asapunika ida wantah Tu Nak Agung sané madué ajiné. Samaliha pariindik sané sampun lintang

ngiring lintangang, sampunang élinganga malih!” Kadi asapunika atur Madé Otar tumuli pegat. Santukan asliyaban malih polih ipun nolih panyingakan Gung Gdé Lila, kantun makanten kadi tan arsa mirengang atur ipuné, sinambi macingakan ka natahé majalaran obagobagan jendélané. Ring natahé wénten bangkung ngajak panak, sedek nglumbih bungkil wit pisang sané mentik ring natahé. Wénten anak lanang tua bungkut ngulah bangkung lan kucit punika, kandugi sami mlaib pablesat ngungsi beté ring teba. “Malih tigang dina ajin Tu Nak Agung jagi kaplebonang. Mangda Tu uning, daweg i aji makinkin pegat angsengan ida jagi séda, satata ida ngamé-ngamé Tu Nak Agung. Yakti Tu, yakti! Titiang sampun sué marekan ring puri, Tu. Titiang uning pisan parikraman sapenyenengan ida. Ida gumanti wantah keras. Nanging kawiaktiannyané ida gelis ngampurayang.” Gung Gdé Lila kantun meneng, tan sumeken mirengang atur ipun Madé Otar. Itep ida ngabut kumis idané sané sampun tumbuh nylogcag langah-langah. Madé Otar mecikang seet anduk slémpotnyané dasan kelés, santukan sampun sué ipun negak masila tiding ring batarané nangkilin Gung Gdé Lila. “Samaliha ida i aji mapica titipan ring titiang, ali-ali masoca bangsing, mangda titiang ngaturang ring Tu. Sarat kayun ida mangda Tu raris nganggé ali-ali punika, maka cihna ida sampun ngampurayang Tu Nak Agung saking pariindik sané sampun lintang.” Gung Gdé Lila meneng tan pasaur. Ida tan sleg mirengang atur ipun Madé Otar. Pariindik punika kaparna olih Madé Otar. Rumasa ring manahnyané yéning Gung Gdé Lila kantun kukuh kayuné kadi sané sampunsampun. Ipun mamanah becikan ipun mapamit. Daweg punika utusan puriné punika matulak tan mapikolih sakadi sané kaprihang. Sané mangkin rikala Gung Gdé Lila bengong, rumasa ida kadi pedidi. Tan wénten sané nampekin saking tigang dina sané lintang, daweg ipun Madé Otar ngrauhin. Maweweh-weweh kayunnyané kadi padidi, santukan ida éling rahinané mangkin panumayan plebon ajin idané, sakadi sampun kauningayang olih Madé Otar. Rabin idané kari nangis ring kamaré. Ngawit pangrauh I Madé Otar rabinnyané satata matur mangda Gung Gdé Lila budal kalaning plebon ajin idané. Nanging Gung Gdé Lila kantun kukuh ring kayun. Mawali ida éling ring pariindiké tigang warsa sané sampun lintang, daweg ida ngrorod sareng ring Ni Sulastri, rabinnyané mangkin, turmaning nénten kasungkemin olih reraman lan kulawargannyané Ni Madé Sulastri. Napi malih ajin ida saha pasemetonan puri sami. “Yén Ngurah ngalih rabi, pilihin ngalih rabi ané beneh. Eda ngalih anak luh buka kéto!” “Buka kéto sapunapi kayun aji?” “Buka kéto buka anaké luh ané juang Ngurah, to!”

155 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Duk punika ajin Gung Gdé Lila duka pisan tur mabaos bangras. Taler Gung Gdé Lila matur keras tur bangras, yadiastu tan kauningin toyan panyingakannyané, kadi toyan panyingakan anak lanang tan dumadé ngetél santukan duleg kayunnyané. “Baosang patut-patut tu aji! Aji mapikayun mangda maduwé mantu anak ménak, sapunika?” Santukan rumasa katangtang olih okan idané, ajin Gung Gdé Lila meneng tan pasaur, panyingakan ida barak, angsengannyané runtang, dadan idané sané sampun tumbuhin bulu uban kanten angseg-angseg. Tungked maukir sané mapinda ulu ula sané satata kabakta kanten ngejer. “Yén Ngurah tetep pengkung lakar ngantén ajak anaké ento, nah ngantén suba. Kéwala eda aji orahina. Aji tusing milu-milu. Ngawit uli Ngurah nyuang anaké luh ento, aji pegat mapianak tekéning Ngurah. Ngurah ngresep?” Mirengang baos ajin idané kadi punika Gung Gdé Lila tengkejut, tumuli éncol ngungsi pamedal puri saha majeritan: “Nggih, titiang ngresep, titiang jagi ngantén. Titiang jagi natak asapunapi ja panadosnyané.” Ngawit duk punika kayun Gung Gdé Lila sampun putus tan obah. Gung Gdé Lila ngrorod sareng Ni Madé Sulastri. Sané mangkin Gung Gdé Lila éling ring kayun, parindik pangambilan ida duk punika ngwetuang bioto. Sadurung Gung Gdé Lila ngambil Sulastri, ortiné sampun mabiayuhan. Rerama lan kulawargan Madé Sulastri sampun miragi orti, pariindik aji lan pasemetonan puri nénten jagi ngupakara pradé Gung Gdé Lila ngambil Madé Sulastri. Turmaning taler sampun kapiragi Gung Gdé Lila nénten jaga kaangkenin oka malih olih ajin idané. Indik pakayun ajin Gung Gdé Lila miwah pasemetonan puri sané kolot punika sané ngranayang kulawarga Madé Sulastri brangti jengah ngahngah tan kadi-kadi. Sulastri kaandeg, tan kauéhin ngrorod. “Lastri, jag buung suba Madé ngrorod ajak Gung Madé Lila, nah!” Asapunika Gurun Gdé, bapan Sulastri. “Madé sing suba ningeh pamutus babaosané di puri. Ento artiné anaké di puri tusing ngajiang anaké buka guru angan abedik. Bas sanget puriné ngajiang wangsa padidi. Guru masih ngelah wangsa, yadiapin tusing wangsa ménak. Wangsan guruné wangsa manusa, wangsa kamanusan.” “Nanging pamutus punika nénten pamutus Gung Gdé Lila, Guru!” “Beneh, beneh! Guru suba nawang ento. Nanging dija bakal pejang peliaté, yéning Madé ngantén ajak Gung Gdé Lila lantas tusing ada uli puri nlokin, apa buin bakal ngupakara?” Gurun Gdé kukuh ring paminehnyané. Madé Sulastri taler kukuh ring manahnyané. Punika mawinan Sulastri lascarya ngrereh Gung Gdé Lila ring sekolahannyané, tumuli sahasa raris mamargi ngrorod pramangkin. Sandang becika daweg punika Madé Sukaya sawitran Gung Gdé Lila mislangang motor kabakta ngrorod. Madé Sukaya taler nyadia nyediang umahnyané ring jabakuta kaanggén genah mengkeb, gumentos nyantos embas-embasan saking puri miwah saking kulawarga Ni Madé Sulastri. Semeton Gun g Lila éwo. Taler kulawargan Sulastri bioto. Sami-samj keras. Sami-sami tan wénten sané ngalah, jaga muputang ngupakara panganténan ngambil anak beneh. Raris sasampuné Gurun Gdé nrima surat pamuput saking Madé Sulastri, ipun sareng Gung Gdé Lila jaga nuba raga pradé panganténan sang kalih nénten

156 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


jaga kaupakara, dadiata Gurun Gdé ngalah. Gurun Gdé macepol kapiwlasan ring pianaknyané santukan Madé Sulastri wantah pianak tunggal. Gurun Gdé nénten maderbé pianak lianan malih. Gurun Gdé saha kulawarga ngrauhin Madé Sulastri ring paengkeban, ring genahnyané ngrorod. Pawiwahan saha widiwidana kamargiang, nanging saking puri nénten wénten ngrauhin. Pinaka panyledi kapidi sawitran Gung Gdé Lila, Madé Sukaya. Rabin Gung Gdé Lila kantun nangis ring kamar, daweg Madé Otar rauh malih ring Gung Gdé Lila. Madé Otar malih ngualinin baos saking pasemetonan puri, mangda Gung Gdé Lila ngampurayang ajin idané, saha mangda digelis budal ka puri santukan plebon ajin ida jaga kamargiang soréné punika. Gung Gdé Lila nénten makanten masemita becik, turmaning mabaos bangras: “Kénkén dadi tusing uli puri teka mai?” Madé Otar pinaka utusan kéwanten mrasidayang nguntul, tan mrasidayang matur. Gung Gdé Lila mabaos malih saha ngamerinin: “Né malu dugasé iang ngantén tur masakapan, uli puri sing ada teka nelokin mai, tur lantas ngutang iang sing kaangkenin sameton puri. Né jani iang masih sing nyak bakal ka puri. Nah, uningang raos iangé buka kéto, nah!” “Nanging Tu Nak Agung, mangkin galah sané pinih untat. Tan wénten galah malih Tu jagi naur utang ring anak lingsir, ngaturang puspa bakti ring ida raja déwata, ajin i ratu.” “Ida sing ajin iangé, sasukat ida ngutang iang, iang sing nglah aji!” Gung Gdé Lila teer kukuh ring kayun. Duaning asapunika Madé Otar, utusan puri punika mapamit ngusap-ngusap lima. Mawali malih Gung Gdé Lila bengong ngunngun sakadi punika. Sané mangkin rasa maklap ring ajeng ida, malih abosbos, sasampuné Sang Hyang Surya menggek kauh, plebon ajin Gung Gdé Lila jagi kalaksanayang. Nanging nénten kapanggihin olih putran ida sané sinunggal, tan lian Gung Gdé Lila. Akebiahan wénten metu kayun ida sakadi bingung. Wénten kayun Gung Gdé Lila rauh ka puri ngampurayang ajin ida. Nanging kayun idané sampun ngawisikin, santukan pasemetonan puri nénten wenten sane ngrauhang rasa ampura. Saking puri kemaon wénten baos mangda Gung Gde Lila budal ka puri, nanging tan wénten baos indik ampura. Malih éling Gung Gdé Lila daweg okan ida patut kakaryanin upakara tigang sasih. Ida tan maduwé jinah angan asén bolong, déning lacur idané kalintang. Lacuré kadi punika nénten naen marawat ring kayun, santukan ida pecak putran anak agung sugih ngodag rajabrana. Yadiastu asapunika Gung Gdé Lila tan kayun nunas tulung ring sameton puri. Punapi malih sameton puri sering masemita tan becik turmaning ngamerenin tan masocapan, kalaning kancunduk ring margi. Asapunika kauripan Gung Gdé Lila lan Madé Sulastri turmaning ngamertaning sikian sangkaning polih nylang driki. Ring sapunapiné akedik-kedik polih wantuan taler saking kulawargan Madé Sulastri. Daweg okané Gung Gdé Lila katigang sasih taler ngwetuang rundah pikayun kadi sané karasayang mangkin. Wénten kulawargan Madé Sulastri sané nénten nyak marid tataban okan Gung Gdé Lila, maka cihna pawiwahan Madé Sulastri kaambil olih Gung Gdé Lila tan kasungkemin turmaning tan kaangkenin, yadiastu rerama lan nyama misan Madé Sulastri sampun masemita becik tur malaksana kadi biasa manut ketah. Gung Gdé Lila kadi putran anak mawangsa ménak rumasa tan becik ring kayun. Sapatutnyané sareng sami dados ngajengang paridan

157 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


utawi surudan tataban punika, santukan banten punika katatab olih okan anak ménak, yadiapi kamedalang olih ibu mawangsa sudra, nanging ajin anaké alit mawangsa ménak turmaning wenang nganggé glar ménak, saha saurah-arihnyané.

Manik Sudra

158 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Madé Sulastri mawanti-wanti ngaturin mangda Gun g Gdé Lila budal matemu wirasa ring pasemetonan puri saha sami ampura kaampurayang nglaliang pariindiké sané sampun lintang. Nanging Gung Gdé Lila teer teguh puguh ring kayun. Sané mangkin Ni Madé Sulastri nunas ring Gung Gdé Lila mangda kayun ngater ka puri. “Ngiring budal, Tu!” “Budal kija buin Lastri? Iraga suba ada di umah padidi.” “Ka puri.” “Iang sing sameton puri buin.” “Nanging ida sang sampun ndéwata ajin Tu Nak Agung malih abosbos jaga kaplebonang. Jaga akéh anaké ring Kota Dénpasar nonton. Samaliha titiang miragi pleboné jaga kanggén pélem olih turisé. Napi Tu tan nyalit ring sametonan puri santukan Tu putra ida sang sampun ndéwata, sané pinih duur sané patut makusara pleboné di puri?” “Iang sing okan idané buin.” Tan dumadé Gung Gdé Lila matangi turmaning digelis ngranjing ka kamar. Madé Sulastri rabin idané matimpuh ring batarané saha nangis mamulisah. Sang Hyang Surya sampun minggek kauh. Malih abosbos kéwanten badé genah layoné jaga lintang mapééd ring ajeng jroné Gung Gdé Lila. Samaliha ring marginé saking puri rauh ka sétra jaga sesek sepenuh olih anak nonton. Tan dumadé Gung Gdé Lila rumasa kaburu olih surya krama sané mundut badé ramia makuug mawantiwanti tan pegatan. Gung Gdé Lila bengong ngunngun ring ambén kamaré. Cacingaké nambung puyung nyujur langité pelung. Kalaning kulkul banjaré masuara dadan idané nrutug magejeran, mikayun krama banjaré malih abosbos jaga ka puri praya ngamargiang upakara upacaraning plebon. Nanging punapi mawinan ida tan sareng? Kalaning kulkul banjaré masuara sané kaping kalih, rabin idané matur maduluran toyan panyingakan ngembeng saha suara serak: “Ngiring budal, Tu! Nyalit ring pisagané.” “Yén bakal ka puri kemo padidi.” Tan dumadé Gung Gdé Lila sumaur bangras turmaning keras. “Nggih, titiang jaga ka puri.” Gung Gdé Lila saha tangkah kebus ngahngah nyingakin pamargin rabinnyané ring ajeng jlanan, samaliha panulamén okannyané sané wau uning nyambat papa, nénten karengayang. Gung Gdé Lila kéwanten mrasidayang ngidemang panyingakan rikala pééd lan krama banjaré lintang ring ajeng jronnyané. Suara lan suryak krama banjar sané mundut badéné asri mawanti-wanti punika sayan maweweh ramia kabinawa, jantos ical sajroning doh. Wénten sané ngogar ngejerang papasuannyané. Catetan: Kabasabaliang olih I Madé Sanggara saking cerpén sané mamurda “Ketika Kentongan Dipukul di Balé Banjar.” Terjemahan puniki kaambil saking cakepan Goak Mabunga Sandat, Pupulan Carita Bawak lan Puisi Bali Anyar kaca kaping 26.

159 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUISI BALI

puisi-puisi wayan rugeg nataran

160 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Margarana

Driki tiang nguntul ngebiosang yéh mata Kangen manah titiangé ngantenang Tugu para pahlawané sami Majéjér ngebekin tegalan Pahlawan-pahlawan sané tan madué pamerih Nyikiang raga mélanin negara Ngicalang meseh jagi mawali Nyajah gumin iraga

Duk punika warsa 1945 Jagat Indonésia sampun mahardika Truna-truni dados pamucuk Sakadi satria wira nangkepin meseh Pejah ring rananggana Punika kasengguh pahlawan Kasub makuub jagat iraga

Sawiréh mahardika sané katuju Sampun kaucapang sajeroning lambé Kagenahang ring ati soang-soang Sakadi masumpah sareng sami Mati mélanin negara

Tan éling ring pianak somah Arta berana matumpuk-tumpuk Sami ngungsi genah ngaryanang gelar Ring alas madurgama Ngetohang urip sareng sami Padem wiadin kantun pateh Manahé sampun masikian.

161 | Suara Saking Bali | Oktober 2020

Manik Sudra


Kembang Merta

tanah gunung tanah gunung gadang masawang pelung

abian kul abian kul buah tabia barak bekul

ring tanah puniki medal asiki-asiki sari muah lasti bapan lan méménnyané ngapti dumadak rahayu rastiti

nyaban rahina bapan lan mémén sari makarya ring tanah puniki nunas merta ring Sanghyang Widi

162 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Surya Kembar

Surya kembar ngulapang mata titiang ngyingid ring batan punyan celaginé alun-aluné sepi padangé mati kuning di jalané motoré maseliweran anaké negakin sepéda peluhé makocogan pesu surya kembar muwunang kulit

nanging kotané tetep ramé buruh-buruh maksa diri dagang-dagangé cerik mecik péléngan

sané cerik sami kalah ngepung pipis mati asiki-asiki tan padaya

Surya kembar kedék ngakak mirib tan wénten ngalahang di guminé nénénan sami ngayuh suaran titiangé tan paarti

buwin pidan katibén peteng surya kembar pacang mati magingsir ring guminé nénénan ratu bulan jagi nyinarin titiang negak ring tengah natahé mamuja Ida Sanghyang Widhi Wasa Sawiréh Ida sané langgeng

163 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


SATUA CUTET

genité gagasin I Putu Gedé Suata

Makajatinné ia tusing ngelah pianak, sakéwala ia jemet magarapan, mawinan ia kapungkusan Pan Gina, tur suba lumrah di Banjar Liligundi, Désa Umahanyar. Palebahan tanah pakaranganné sikut kuang, sakéwala ada tongosné nguleh-ulehang ngaé badan sampi namping gumbengan, apang ada anggona nyakap tanah wiadin ngapupah matekap. Sadina-dina

Pan Gina nyesel déwék tani bagia.

164 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“K

éné suba dadi anak belog, kalud tiwas buin lacur. Tiwas déwéké tusing ngelah arta brana, lacur déwéké tusing dadi numbuhang pianak. Mawanan kéné idupé, buka nuut titi ngad, gigis pelih baan matindakan, sinah suba batisé matatu; buka magantung bok akatih, gigis pelih baan

makitipan, sinah suba nepukin sengkala; kadi rasa enu idup déwéké suba magantung di tiing petungé. Rasa buin mani déwéké bakal ulung nibénin pangkung, rasa buin puan déwéké bakal tulus sarap buaya. Kalaning buka jani, rasa buin mani déwéké lakar makenta, rasa buin puan déwéké tusing payu nyakan. Nyajang pesan sengsarané bakat pondong. Beneh suba anaké wikan maosang, tusing ngelah karang sawah, karang awaké tandurin, déning guna dusun, ané kanggo di désa-désa. Sakéwala lacur déwéké, buka sau langah dungki bolong, abesik dané mapica piteket, tetelu tusing sida baan ngenyetang. Kéné suba déwéké, lacur lindung tan pajagut, tiwas dongkang tan pakuping. Nyajang pesan kasengsarané dadi manusa.” “Bapané! Nguda dadi dini di badan sampiné ngumik? Dong énggalang anaké ngarit! Dadi makelo pesan menehin kranjang padang? Ené kopiné mara maan ngidih di pisaga, Pan Sudi ané maang, katuju ia mara teka uli luas.” Mén Gina maklieng ilang. Pan Gina nyemak arit natad kranjang. Sasubané nginem kopi laut ia majalan ngarit. Sesai suba Pan Gina metekang nasi mapeta, majukut munyi daki, maurab temah pisuh, baan lacuré ngelah somah buka céngcéng kebés. Mén Gina nyemak sampat laut nyampat dauh jinengné. Bayunné runtag, tangkahné ngetor, kipekanné maréngang. Saget ada bunga mitir ulung di arepné. “Endén malu, Beli! Kurenan icangé mara baang icang kopi.” Mén Gina maseeban ka badan sampiné, saget tepukina suba suung. Prajani ia ngejang sampat laut macelep ka umah matén. Pan Sudi mabar témbok laut nutug Mén Gina. Jelan meténé jani suba makancing. Pan Sudi nlektekang awakné Mén Gina ané suba ngelus baju kebaya. Ngenah kulitné putih mabaju kutang barak nguda. Nyonyoné nyangkih. Sabukné suba kagulung mawinan ngenah basangné nyalang Saduur pungsed. Pan Sudi gelek-gelek buka bedaké sémérin. Suba pitung dina ia tusing taén matemu. Mawinan jani Pan Sudi buka bojog mabalih katimun. “Dadi Beli bengong, Beli?” “Anu, Luh! Anu, Beli, anu.” Mén Gina makenyem sambilanga ngombohang kilitan kambenné. Lega pesan kenehné ngatonang awakné Pan Sudi matekelan, tangkahné 1inggah, bangkiangné gilik, paanné gedé, pangadegné gangsiuh. “Melah pesan sarung Beliné, tegarang kelésang, Beli! Saihang ajak kamben icangé, encén mirib lantangan?!” Sahasa Mén Gina nyerotang sarung Pan Sudiné sambilanga ngelésang kambenné ané suba goloh. Pan Sudi ngisi palanné Mén Gina, sambilanga gelek-gelek. Mén Gina maekang awakné ka tangkahné Pan Sudi, sambilanga ngidemang mata. Pan Sudi ngelut baongné Mén Gina, sambilanga ngelus baju kutangné ané suba tusing makancing. Mén Gina ngelus baju kaosné Pan Sudi laut ngelut bangkiangné ané gilik mangédanin. “Nguda makelo pesan Beli luas, Beli? Kanti ngahngah tangkah icangé nanggehang kita.”

165 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Rika Riyanti

166 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Beli masih kéto, Luh!” “Beli! Aduh, Beli?’ “Luh! Ah, Luh! Aaah!” “Aaah, esss, aah, esss, Beli!” “Aaah, Luuhh, aaah, Luhh, jaeen!” Ceceké kadalon di langit-langit meténé mabalih Pan Sudi nyelémpang ngajak Mén Gina buka Maling Maguna masiat sapih nglawan Rangdang Girah. “Luh! Suba sanja. Beli mulih malu. Buin mani yan ada selah wangsitin Beli baan munyin sampat!” “Nah, Beli! Icang suba inget. Yan Beli ngentungang bunga Pucuk Barak artinné Beli tusing maan selah lakar magedi; bunga Sandat Gadang artinné Beli élah maan salah lakar matemu; bunga Mitir Kuning artinné Beli suba sadia lakar makecos ka duur témboké.” Pan Sudi ngénggalang magedi. Mén Gina enu kijap-kijap ngrasaang jaené buka lelipi maan amah-amahan betekan abulan. “Méméné, Méméné! Dadi suba sanja enu masaré?” “Aruh, Icang gelem, Bapané!” “Ené kamben sarung enyéné ané anggon Méméné?” “Uh! Ené kamben sarung ané beli Icang abulan, dugasé Icang luas ka Kuta, sakéwala engsap Icang ngorahin Bapané. Buin mani Icang lakar buin luas, Bapané! Mirib kanti makatelun Icang ditu. Melahang ngubuhin kucité, apang eda kanti kuangan amah!” “Jani suba ngaé nasi?” “Tondén, Bapané! Kema malu mapunpun! Icang tumbén nadak gelem ngebus, mawanan kéné tikehé belus.” Pan Gina ngelingus ka paon nungguhang payuk, laut ngudkudang baas di jedingné, aget masih maan asangkop embuh. Di subané maluab pulangina baas maoran séla macahcah. Kucité nguik-nguik nagih ngamah. Pan Gina nuruhin baan banyu misi oot bekatul. Sasubané suud magarapan mara ia majalan manjus. “Méméné, Méméné! Kema malu ka paon, isinin malu basangé, lawan-lawanin madaar, apang énggalan dadi baan bangun. Icang bakal manjus malu ka tukadé, sambilang Icang ngalih yéh ategen.” Sasubané Pan Gina negen jun ka tukadé, Mén Gina lantas ka paon ngungkabang ampik. Saget tepukina dedaaran suba pada sedia. Nasi bubuh bélék, masanding jukut antugan maurab, pésan tlengis malalab kayu manis, mimbuh palem kakul makuah, maduluran sambel matah masiam lengis tanusan. Ngedir kijapanné Mén Gina tumbén nepukin reracikan melah. Suba sandi kaon Pan Gina mara teked jumah. Kété-kété di punyan kéloré suba pada mamunyi, siapé makalukan magarang pedeman. Dabdab pesan Pan Gina mriokang yéhé ka gebehé. Dapetanga sesagiané suba lisik. Pan Gina ngudkudang entip, sambehina uyah, urabina nyuh makikih. Lega masih kenehné naar entip maurab, sawiréh Mén Gina suba nyidaang bangun. Laut ia mataki-taki lakar luas nyuluh. Dungki, sepit, muah Jobakane suba mapunduh di jinengé. Pan Gina ngenyitin damaré di balé delod. Saget dapetanga Mén Gina pules-

167 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


pulesan, suba makamben muah mabaju kedas. Sesuahanné suba nyelep, nganggo apun lengis melah makumkuman cepaka miik. “Suba melahan kenehé, Méméné?” “Suba, Bapané! Mara dadian bayuné suud madaar. Jani Bapané lakar nyuluh? Eda bas selidan mulih, Bapané! Apang liunan maan lindung, depang suba Icang jumah padidi.” Sasubané Pan Gina pesu uli angkul-angkulné, Mén Gina ngéncolang bangun, laut makilesan ka dajan maténné. Dapetanga ditu Pan Sudi suba nyongkok garang legu. “Béh! Aget Beli nyidaang nanggelang kita, Icang suba jejeh pesan, Beli lakar nodos teka mai, kurenan icangé makelo tusing guan magedi.” “Ah! Tusing, Luh! Anaké mabudi mupu, patut tagen ngangkuhang déwék, buka Beli jani, baan sanget enyud keneh Beliné bakal muponin angetné awak Luhé, mawanan duga baan Beli uyak lateng, garang semut, gutgut legu uli tuni.” Pan Sudi nyaup laut nyangkol Mén Gina, buka méong nengkek bikul. Mén Gina manying sambilanga ngelut baongné Pan Sudi, buka kepitan mara maan lemekan. “Eda dini, Beli! Jalan ditu di balé delod!” Petengé sayan sepi, dinginé sayan ngliput. Pan Gina enu untul-untul nuut pundukan, nuduk kakul, nyuluhin lindung. Gulemé sayan peteng, anginé sayan makuus. Saget lobakané mati ampehang angin. Sawiréh inget tekén ngalahin somah gelem mawinan Pan Gina malipetan mulih. Patigrapé ia majalan di pundukané. Di subané Pan Gina nyelepin angkul-angkul, tepukina damaré enu ngendih, nanging pakatonané sepi jampi. Mara ia teked di samping balé delodé, saget dingeha munyin anak muani matimpal munyin somahné kedék ngikik. Prajani bayunné runtag, laut ngintip uli bolong kampiahé. Saget tepukina somahné tusing nganggon kamben jlimpahiri anak muani. “Aget Icang matemu ngajak Beli.” “Dadi kéto, Luh?” “Gelah Beliné gedé.” “Bebangkaaan!” Pan Gina macebur uli kampiahé, laut nyagjag ka balé delod, sambilanga nyemak kléwang di luanan parbané. Pan Sudi tengkejut makecos ka natahé laut malaib ka teba. Mén Gina milu malaib sambilanga katulung-tulung nutug Pan Sudi ka teba. Pisaganné pada teka ngejuk Pan Gina ané suba nganggar kléwang. “Kéné dogén bikas ibané jumah, kéné dogén gaéné angkubang iba, kai tuyuh ngalih amah-amahan peteng lemah, iba medem bangun muponin lega, ngulurin kita. Bebangkaaaaan!” Pisaganné makejang mapasihin Pan Gina. Buin maninné makejang anaké tengkejut ngatonang bangkéné luhmuani malalung kambang di grémbéngané. “Yan kéto pradé Madé ngaba keneh, sumasat ngagasin genit, buka Mén Gina tusing enyak ajak matapa lacur, adanan suba Beli dadi teruna tua kayang mati.”

168 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Nguda dadi Beli buin mamunyi kéto, Beli? Tiang suba nyerahang pakenehan tekén Beli. Tusing sandang Beli buin prédo tekén Tiang. Apa buin tiang suba madéwék balu sapihan.” Kedisé magulungan nagih matinggah di padiné. Madé Mari ngénggalang ngejerang gegawaré muah nguyeng kepuakan. Gumanti kedisé magulungan magedi. Patakuté anggut-anggut buka marengin Madé Mari ngulahang kedis. “Kénkénang Beli tuara prédo, Madé? Bas buka kéto liunné anak ngedotang ukudan Madéné. Dua bajang pada ngajap bakal nganggon Madé kurenan. Mawanan Beli sada gegison ngajakin Madé ngantén. Apang tusing kanti lumah kapagehan Madéné ngaba keneh, marep tekén ukudan Beliné, apa buin Beli madéwék tiwas buin ubuh.” “Eda Beli buin nglantangang unduké ento, Beli! Tiang suba nawang. Yan suba maan ngajak Beli, yadin matikeh uék, magaleng buuk, tiang misadia lakar ngayahin Beli. Padaang tekén tiang makasur prada ané panes, adanan tiang makasur sumi ané etis. Beli! Ené nasi bekel tiangé enu, Beli! Lautang Beli madaar!” Madé Mari latig ngayahin Wayan Karma buka anak suba makurenan. Padiné moyogan kuning-kuning buka masebeng bingar ningehang pangrumrumne Wayan Karma marep tekén Madé Mari di kubu. “Madé!” “Kénkén, Beli?” “Sasukat Madé mulih uli makurenan ngajak Ketut Tanggu, yadiastun Madé marasa sebet, sakéwala Beli marasa lega, sawiréh Beli marasa maan galah bakal nutugang kapitresnan ngajak Madé. Nanging di subané Beli inget tekén padéwékan, prajani bayun Beliné macepol, setata enduk, tur petengné Beli tusing pati nyidaang pules.” “Ulian leguné liu, Beli?” “Ulian keneh Beliné buka tegul di ukudan Madéné. Kidemang yadin kedatang patuh, kajegégan Madéné setata magantung-gantung di mata. Di nujuné Madé makenyem rasa ketus keneh Beliné kanti pupus. Akijapan Beli tusing nepukin Madé, rasa atiban keneh Beliné suung-suung. Buka ngedotang bunga cepaka di muncuk, nanging lacur Beli tusing bisa menék.” “Kénkénang Beli nagih nyidaang menék tegeh, menék éndép dogén Beli suba nglawan-lawanin.” “Baan belog Beliné ané makada, Madé! Tusing ngresep teken sipta. Mawanan kayang jani Beli enu taruna, kanti wayah buka manuké suba mategil.” “Tiang demen taken manuk ané suba wayah, Beli! Yadin bulunné langah, nanging gebugné melah; kapahkapah sakéwala nganceng.” Wayan Karma nguntul, marasa buka kaserétin. Madé Mari ngelénang liat, nyaruang kenehné lega. Buka pangina nglaklat manuk mara tumbuh ikut. Wayan Karma sayan kapingon ngatonang kajegéganné Madé Mari. Pangawaké lemuh, pangadegé langsing lanjar, bangkiangné acekel gonda layu. Asing tindakan katon pangus. Kulitné putih gading muanné nirus ka jagut. Di nujuné kedék, ngenah giginné putih rata buka manggisé belah. Kasandingin isitné buka kembang rijasa. Paningalanné balut, asing-asing ané kasledétin, nadak uyang paling.

169 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Alisné madaon intaran, tayunganné ngembat miring. Di nujuné makejit buka wangsit ngajakin malali, prajani anaké buduh kasemaran. Wayan Karma inget dugas pumama Kapaté ané suba liwat. Katuju Wayan Karma ngajak timpal-timpalné negak di lebuhé. Saget teka Madé Mari uli kangin nyuun banten. Makejang teruna-terunané magarang masambat sara. “Mara ka pura, Luh?” “Tiang mara, Beli Madé.” “Melahang slendangé ulung, Luh!” “Tulungin anaké duduk Beli Nyoman!” “Énggalang ka pura, Luh! Baang Beli ngidih surudan!” “Nah! Antosang malu tiang ditu, Beli Ketut!” Di subané peteng, bulané ngulangunin, buka makenyem ngatonang manusané di guminé. Sunaranné galang, buka nyuluhin anaké luh muani, cerik kelih ka pura bakal ngaturang sembah. Enu Wayan Karma dogén ané nyongkok di lebuhé, mara suud muruk makidung. “Beli Wayan! Nguda dadi enu ngoyong ditu? Mai ka pura bareng-bareng ajak Tiang!” “Kema suba majalan maluan, Luh! Beli enu netegang bayu.” “Netegang bayu, apa ngantosang Nyoman Warni?” Bajang-bajangé mabriag kedék, sawiréh suba lumrah Wayan Karma kasambatang magélanan ngajak Nyoman Warni. Yan alihan buat di keneh, Wayan Karma tusing pesan cumpu tekén Nyoman Warni. Sajabaning enu cerik, buina enu madan manyama, sawiréh ia prenah mamisan ulian eluh. Nanging Nyoman Warni ané endeh ngorahang déwék magélanan ngajak Wayan Karma. Makajatinné ané saratanga baan Wayan Karma tuah Madé Mari. Matanainé suba nuunang di langité kauh. Nanging kedisé enu magulung-gulungan ngalih amah. Pindekané enu jenged mapiteh, gegawaré maulekan ampehang angin, kadulurin baan kepuakan cécéh mamunyi. Capung Nyinyiré kema mai matinggah ngalih amah. “Nguda engsek, Beli? Uli tuni katonang Tiang Beli kalangen mabalih capung.” “Padalem Beli capung Nyinyiré, Madé! Yan amun ento sarat kenehné ngalih muring, tur suba ideh-ideh ia ngepung, teka dadi atinné capung Bongkoké ngéngkokin tur ngamah uber-uberanné uli tuni. Gumanti capung Nyinyiré ngalah magedi.” “Kadén tiang capung Bongkoké tusing pelih, Beli! Tuah mula capung Nyinyiré ané tusing bisa ngaba awak. Laguté magoba bagus, makejang tungguhané tinggahina, tusing karuan jenekan, ulah maan ninggahin muncuk kayu. Mawanan muringé ngambul. Yan amun ento sarat kenehné ngantosang panekanné, nanging capung Nyinyiré mula tusing ngelah pangrasa. Padaang tekén ngantosang capung Nyinyiré ané gabeng, melahan ia nyerahang déwékné sandera tekén capung Bangkoké ané rengas tur brakasakan ngalih amah.” Wayan Karma kebilbil ningeh munyinné Madé Mari. Sebengné nyekuh tusing bisa masaut, paliatné tengal numpel di gegawaré ané makilit bun. Pesu munyinné patikacuh tan paunduk.

170 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Béh! Melah pesan kakilitan buné di gegawaré.” “Mula pantes tekek baana makilit, Beli! Sawiréh adungé ané makada. Gegawaré lalis ngutang punya, sawiréh meled kenehné bakal makilit ngajak buné dini. Yadin bakal tusing maan magenjah sawiréh bakal mategul, duga baana yan suba maan makilit ngajak buné. Yadin malejer padidi uyak angin déngdéng ai, duga baana ya suba sida muponin kilitan buné ané enu saungan. Sakéwala miribang tiang, tusing lakar makelo tekek kilitan buné ditu, sawiréh tusing duga baané makilit ngajak gegawaré ané suba ligir.” Wayan Karma marasa kapacundangin idup-idup baan Madé Mari. Jengah pesan atinné dadi anak muani kalahang anak eluh makamulan baan pentésé mamunyi. Prajani bangun bayunné gedé, sahasa ia ngedeng palanné Madé Mari apang nangsek di awakné. Madé Mari ngebah di pabinanné Wayan Karma. Lega pesan kenehné ngusapin jagutné Wayan Karma, buka endangé tibanan mara maan blabur agung, rasa bungah buin kenehné ané suba layu. “Beli! Pradé suéca Widhiné ngicén Beli tulus ngantén ajak tiang, enyén lakar adanin pianaké ané kelihan, Beli?” Wayan Karma tusing masaut, sahasa ngelut Madé Mari, sambilanga ngaras pipinné ané alus buka salaké maklumadan, lantas ngelésang tanggun kambenné Madé Mari. “Madé!” “Eda, Beli!” “Jani suba ciriang tresnan Madéné tekén Beli!” Madé Mari bangun sambilanga menehin tanggun kambenné, laut nguntul ngembeng-ngembeng yéh mata, sawiréh inget tekén lampahan ané suba liwat. “Beli Wayan! Janian tiang tondén bani ngisinin keneh Beliné, sawiréh tiang suba taén kebus, buin pidan kayang tiang suba kagelah baan Beli, kala ditu tiang lakar ngisinin keneh Beliné sakita arep.” “Made! Ampura solah Beliné kaliwat, Beli engsap tekén awak. Baan kadropon Beli matingkah, kabatek baan sanget keneh Beliné tekén Madé. Saja buka baos anaké wikan, yadin sesai makasur ental, magaleng cakepan, matikul keropak, tur liu ngelah rerambangan, sakéwala tan paguna, yéning suba katetehin baan engsap. Jani Beli ngidih pelih, buin pitung dina kayang Soman Tolune Beli bakal masuaka teken reraman Madéné, dumadak sadia Beli kapupu mantu. Jani kedisé suba enek, tur matanainé makiré engseb, jalan Madé mulih.” Gulemé ngejoh ngekoh ngangkuhang déwék, sawiréh sunaran ainé suba ilang. Kokonané marérod makeber di langité, buka ngorahin lemahé suba liwat. Suba nyaluk peteng Wayan Karma mara teked jumah. Dapetanga reramanné di nyama suba ngantos tur tumbén masesaputan. Buin kejepné, saget teka Pan Wargi marérod ngajak nyaman-nyamanné makejang. Maciri pesan bakal ada raos mabuat ané katiba tekén déwékné. “Mai malu, Wayan! Dini negak ngajak bapan-bapan Wayané suba pada teka. Yadin tusing mémé ané nglekadang ukudan Wayané, sakéwala keneh Méméné arepé tekén Wayan sumasat buah basang. Sesubané Wayan kelih buka jani, ada pangidih Méméné ané sarat tekén Wayan.” “Mémé suba nawang unduk Wayané ngelah keneh makurenan ngajak Madé Mari, sakéwala sanget Mémé ngidih tekén Wayan, eda tulus anga keneh Wayané buka kéto! Sawiréh ada lampahan lawas ané tusing sida baan

171 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Mémé ngengsapin. Dugas Wayan enu kaduta tekén mémén Wayané, ditu bapan Wayané ngalahin mati, tur di subané Wayan lekad ditu mémén Wayané bareng nutug. Mawanan Mémé jengah ngubuhin Wayan pragat baan mincid tekén jukut-jukutan.” “Mara lantas matuuh telu bulan, Wayan maan gelem sanget das-dasan mati. Sawiréh tusing ngelah pipis, mawanan Bapa Ketuté kaselek. Ditu Mémé ngénggalang magedi maulehan nyilih pipis. Mémé mamongah ka umahné Mén Mara yadian Mémé suba nawang ia tusing patimelah ngajak Mémé. Nawegang Beli sareng sami, tiang tusing kimud nuturang unduk tiangé ané malu.” “Mén Gedé! Tulungin ja Icang baang nyilih pipis! Sanget pesan beraté tandangin Icang. Mirib Méméné namping pipis. Sawiréh tepukin Icang uleh-ulehan Méméné dadi.” “Yaih! Dong juari masih Méméné teka mai kijap-kijap mamongah. Tusing inget dugas Méméné ngaé jengah keneh Icangé? Yan amun ento makelonné Icang magelanan, duga baan Méméné ngebutin Icang, duga baan Méméné enyak ajakina majangkut teken Beli Runa. Gigis kadén Méméné sakit tingkah Icangé? Awinan mati Beli Runa, ané ngawinang Méméné balu, enyén kadén Méméné ngranang? Ajineng Icang ngadep padi anggon Icang meli pakakas, apang sida patuh sakit keneh Méméné lamun jengah Icangé. Aget ada Ketut Regeg ané nampedang balun Méméné. Jani di subané berat, mai Méméné nyilih pipis. Endén malu! Kaling ke Méméné ulian aluh nangis nyilih pipis, Icang peteng lemah nguyak awak tondén karuan masekaya. Ngudiang Méméné mai teka ngaba mata tuh? Adanan icang ngemaang anak muani anggon Icang ngulurin kita. Padaang tekén Icang ngemaang Méméné ulian aluh.” Kabatek baan jengah Méméné anggon Wayan mémé di samping, mawinan Mémé nglawan-lawanin ka umahné Pan Sudi, ané suba mati ulung ka grembengané, bakal muatang nyilih pipis. Mara Mémé tepukina teka, prajani bingar sebengné sambilanga nyagjag.” “Kénkén dadi Méméné tumbén. Uli makelo Icang edot matemu ngajak Méméné, sakéwala tusing taén maan salah, katungkul Icang luas dogén. Buina panak Méméné tusing taén makalah uli umah Méméné, jani Méméné teka, yan rasaang Icang keneh Icangé buka tepén ujan bunga. Beneh suba uli ibi sanja melah pesan ipian Icangé, tur uli tuni semengan alis Icangé kejit-kejit.” “Saja pesan, Bapané! Icang teka mai baan sarat Icangé ngidih tulungan. Dumadak sida baan Bapané ngemaang Icang nyilih pipis. Bas sanget berat keneh Icangé mawanan Icang ngulgul Bapanné jumah dini.” “Oooh! Tusing ja kéto, Méméné! Buat pipisé depang ke janian, tusing suba nyandang kéwéhin. Sotaning madan idup di guminé, tusing dadi taura saling tulungin. Sawiréh idupé makelo, sinah bakal taén ngidih tulungan tekén timpal. Kalaning buka jani Icang sedek kenyel pesan, sawiréh sarat pesan Icang maleluasan, apang olas ja Méméné nulungin ngurut awak Icangé akejep. Apa buin sedeng melaha suung, jalan malu macelep ka metén akejep!” “Suba karasa baan Mémé kenehné Pan Sudi, mawanan Mémé ngénggalang magedi. Marawat-rawat sebeng mémé bapan Wayané di kalidituanné, rasa-rasa nelik tekén Mémé miteketin apang pageh ngaba keneh.” Mén Jawi sesenggukan ngeling, buka tebek rasa tangkahné, sawiréh inget tekén kalampahanné ane malu.

172 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Depang amunto nuturin pianaké, Méméné? Dadiné kéné, Wayan! Cutetné Bapa tusing cumpu tekén Wayan bakal masomah ngajak panakné Pan Mara. Sawiréh Bapa suba kadung sauh munyi. Ané malu Bapa taén marebat gedé ngajak Pan Mara. Katuju Bapa tusing jumah, ia menehin gegalengan témbokné mulu kaja, ané makadin ngajak pakaranganné jumah dauh. Sawiréh ia ngulah laku, tusing mitaunin Bapa, tur témboké ngalap anéh, mawanan Bapa mawarah tekén unduké buka kéto. Ento krana ia salah tampi tur dadi rebat gedé. Kanti nyambat saidupan bakal pegat masocapan. Mawanan buka jani. Bapa ngidih olas tekén bapan-bapan Wayané jumah kelodan, apang teka mai, gumanti ada ajak Bapa nangkepin berate buka kéné, Nah! Beli ajak makejang, kéto pesan pakéwehé ané serahang Tiang tekén Beli buka jani.” Wayan Karma maplengek, tangkahné marasa sesek, buka bekbekan kupingné ningeh munyi, mawanan kabelbelan nguntul, ngurik-ngurik tanah di bataran balé delodé. “Dabdabang malu, Bapané! Kéto masih, Méméné! Depang malu pianaké mapineh! Buat panekan Beliné, yadian mirib tusing bakal mapikolih, Beli tusing sanget nyebetang, sakéwala maan Beli nyinahang pakenehan, ento ané anggon Beli suksmaning keneh. Kéné dadi, Wayan! Panekan Bapané jani, mula tuah mabuat bakal nekedang unduk lacur Bapané anggon Wayan rerama jumah kelodan. Ngelah Bapa pianak Wayan Wargi suba ngalahin Bapa ngantén ka Alasjati; ada buka Madé Warti suba masih kajuang ka Carangsari. Jani enu adin Wayan dogén, Nyoman Warni, ané ajak Bapa jumah. Yéning Wayan enyak ngidepang munyi, keneh Bapané lakar nyangkepang Wayan ngajak Nyoman Warni. Jalan bareng-bareng mayasa jumah kelodan ngajak Bapa. Sakéwala Bapa tusing bani tekén keneh Wayané. Yéning dini koné ajak Wayan adin Wayané, Bapa lila, sakéwala pianak Wayané ané paling kelih, bakal idih Bapa, anggon Bapa cucu peperasan.” “Aduh! Bapa sareng sami! Rasa belah tangkah Tiangé ngenyetang pangidih Bapané makejang. Baang malu Tiang galah makatelun anggon tiang makeneh. Buat melah kayun Bapané sareng sami, suba kekeneh baan Tiang, sakéwala sida tan sidané baan Tiang ngisinin, apang Bapa lila ngelahang aget lacuré.” Wayan Karma mancitan uli pategakan, lantas macelep ka metén ngubetang jelanan. Makelo dingeha anaké pegrenggeng di sisi, sedeng maguleta mapitungan. Di subané sepi, Wayan Karma nginget-ngingetang déwék. Sawatara ada apakpakan basé saget buin ada anak maklesegan teka. Mara seebina, saget tepukina Nyoman Warni teka ngaba ungkusan. “Yéh! Aget Beli enu jumah, kadén Icang Beli suba nganggur. Ené koné nasiné, papetangan tekén Mémé Jawi.” Wayan Karma nyemak ungkusan laut madaar padidi. Nyoman Warni negak di tebénan, sambilanga menékang batis. Bayunné sumrah, tangkahné nrugtug, paningalanné nyréré Wayan Karma ané sedekan madaar tur suba nginem yéh. Nyoman Warni kapingon ngatonang pangawakné Wayan Karma. Adung gedéné lawan tegehé. Makelo ia suba edot masadah di tangkahné Wayan Karma ané linggah. “Beli! Liu pesan anaké makeneh tekén Icang, Beli! Kayang Beli Jawi masih buduh tekén Icang. Sakéwala keneh Icangé sangetan tekén Beli. Yéning Beli suba wadih teruna, jalan énggalang ngantén. Mémén Icangé suba sedia céléng patpat lakar anggon ngingu banjar. Bapan Icangé suba sedia padi ajineng lakar anggon banten gedé.”

173 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Kema malu Nyoman mulih! Buin telun jani mara lakar sinah. Di kénkéné mehan Beli suba mapanjusang tur mapayas gedé tepukin Nyoman dini.” Nyoman Warni tusing nawang sipta. Mawanan ia bintak tur ngortaang déwékné bakal énggal ngantén. Wayan Karma enu glibag-glibug di meténné tusing dadi pules. Pesu papinehné tidong-tidong sawiréh kenehné tusing isinina tekén Madé Mari di kubu. “Mirib ulian déwéké tiwas mawanan Madé Mari enu bari-bari kenehné ajak muponin jelé melah; mirib ia enu ngantosang gegélanan ané andel anggona paglantingan idup; mirib ia lambihan kenehné tekén anak ngidih ané sugih lakar nganggon kurenan.” Kanti dauh ro Wayan Karma tusing maan nyerejepang. Pesu kenehné bakal ngalih guna pangasih anggona mapasihin Made Mari. Apa buin Kaki-Balian suba taén masemaya bakal ngemaang ngidih guna manut ané buatanga tekén Wayan Karma. Guna Rebong, Guna Lilit, lengis Duyung, lengis Jawa makejang maserana lengis cecolékan. Sari Kuning, Sekar Senge Merik, Sri Dangdang Petak, Calon Arang, Surup Sarita, Jaran Guyang, makejang maserana sarwa umik-umikan. Smara Tantra muah Jaring Sutra suba pada sedia. “Ah! Ngudiang déwéké nuut pajalan ané buka kéto. Déwéké sesai ngajakin timpal-timpalé muruk makidung makekawin, rasa tusing pantes déwéké masolah buka kéto.” Wayan Karma matolihan ka témboké ané suba tutud. Ada gambaran anak cerik pules di kubu. Matanainé suba tegeh, buka ngedekin anaké cerik, ané anu malingkuh di kubu, buka klesih malingkeh. Sunaran ainé marasa kebus, buka nundun anaké cerik, apanga énggal bangun, sawiréh guminé uli tuni suba gegison magarang pangupajiwa. Semuté ngrépé buka ngusapin tundunné, ané selem denges, sawiréh sesai nulungin bapanné magarapan di carik, katuju masan ngaek nganutin tebek kretamasa nemohin sasih Karo. Uli payalé ané ejoh ngenah méméné teka ngabaang nasi. Prajani Wayan Karma inget tekén tusing ngelah mémé. Tusing marasa tekén déwékné ngumik masesambatan. “Mémé! Dija jani Mémé nongos? Eda engsap tekén Icang dini! Mémé suba suud nandang panes idupé. Eda pangenan keneh Méméné di tanahé wayah; delokin Icang mai, apang énggal Icang maan anak eluh! Mémé! Jani Icang sebet, baan tiwasé mawanan tusing kagugu ngalih somah.” Wayan Karma kapupungan negak. Inget tekén Madé Mari. Prajani enyud kenehné bakal matemu. Lantas ia menehin kamben muah nyaluk baju kaos. Sesuahanné suba pragat, nanging lacur maapun baan lengis tanusan. Laut nyrucut padidi tan pasundih ngojog ka umahné Madé Mari Mara ia teked di rurungné, saget dingeha ada anak gelur-gelur buka anak majaljal. Wayan Karma maseeban uli bolong sombahé. Saget tepukina Gedé Mara simbang-simbang matungked bangkiang samilanga matbat Madé Mari. “Yan Nyai bakal masomah ngajak ia, apa lakar tidik Nyai ditu? Sajabaning Nyai bakal ajaka ngamah biahbiah. Ngudiang Nyai masomah ngajak jlema tiwas nektek. Punduhang krama désané dini, ada tiwasan tekén jlemané ento?” “Yadin Icang masomah ajak anak tiwas, Icang ngelah lima batis bakal anggon Icang magaé. Yéning Beli ngalih somah, lautang suba ngalih anak sugih, apang tusing Beli kaungan amah.”

174 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Mari! Ngancan-ngancan bani Nyai ngemelang bungut. Apa sengéngét Nyai ditu? Sajabaning don dagdag ané tegeh-tegeh. Kayang Nyai ngelah panak, kija lénan tekén mulih Nyai ngidih amah?” “Eda Beli sanget ngundukang ukudan Icangé! Ia enu ngelah pakadangan tongosné ngidih. Icang tusing nyagerang gelah Beliné jumah.” Pan Jawi ngetor nganggar keléwang, awakné bebuyutan, muanné baag biing buka uap getih, panes basangné menék ka polo, nagih mabar témbok bakal munggal baong jlema ané bani ngubat-abit pianakné jumah dangin. Nanging énggal andegina baan pianak-pianakné. Tusing pantes anaké matempung gedeg ka pisaga. Sawiréh anak mauyutan di umahné padidi. “Eda kajorog malu ngalih somah, Ri; Pinehin malu kayang durian! Encén mirib dadi baan nganggo, nyandang pilihan adéng-adéng. Bapa suba ngelah enot-enotan, ané sandang andelang anggon pasadah.” “Suud Bapa ngateh Icang ka buug-buugé! Icang suba makelo natakin kebus, ulian Bapa masih ané makada, ngatepang Icang ngajak anak tua, baané ia karaos sugih. Jani icang suba bisa makeneh, suud Bapa ngaénang Icang bangbang!” Madé Mari nekep mua sambilanga sigsigan ngeling. “Jani buin cepok Icang mamunyi tekén Nyai. Enyak Nyai buung masomah ngajak ia? Lamun enyak, melahang iban Nyainé ngoyong dini! Lamun tusing, lautang suba Nyai magedi!” “Eda bas sanget ngopak adiné, Gedé! Mémé ané ngelah lacuré, sakéwala ia ané ngédéngang. Yan tusing mula tuduh Widi, dija ada unduk ia elas ngutang anak sugih maliah, bakal nyagiagin anak tiwas nektek?” Enyag rasa tangkahné Wayan Karma, ningeh munyinné Mén Mara buka kéto. Lantas ia makilesan magedi. Nyruyung pajalanné, rasa-rasa tusing ngenjek tanah. Di subané teked jumah,1aut mapangsegan di bataran balé delodné. “Nguda kéné dadi lacur déwéké, tusing suud-suud nandang sebet. Baat pesan pebaan idupé bakat pondong. Idupé tuah acepok, matiné tuah akresekan. Nguda koné ené bakat sangetang, apa koné lelitin dini.” Wayan Karma nyemak talin sampi, laut negak di pangembang balé delodné, ngagem tali sambilanga mamusti. “Inggih Ratu Sang Hyang Siwa, sané ngwisésa ring Siwa Loka, kasarengin para gandarwa, widyadarawidyadari, prada patut pamargin titiangé, dumadak Titiang katrima ring suarga; Inggih Ratu Sang Hyang Yamadipati, sané ngwisésa ring Yama Loka, kasarengin antuk Sang Hyang Suratma ring ajeng, Sang Hyang Jogormanik ring tengen, Sang Hyang Mahakala ring kiwa, Sang Hyang Dorakala ring ungkur, prada iwang pamargin Titiangé, durusang Titiang kalebok ring neraka!” Wayan Karma negulang taliné di langit-langit baléné. Muncukné suba maseetan, dadi kolong-kolongan solahan tendas aukud. Wayan Karma mataki-taki lakar nyeetang di baongné. Rasa suba malesat atmanné Wayan Karma teked di Marga Sanga. Marawat -rawat para pitrané ané kasasar. Liu ngelah pelih, makelo nongos di neraka. Melah pakardiné di mrecapada, melah puponin di suarga. Rasa ada pitra ané majelunan nagih ngidih gapgapan. Uli makelo mapanesan di Tegal Panangsaran. Ulap-ulap nagih ngidih yéh. Wayan Karma makideman, sahasa bakal ngérét baongné.

175 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Beli!” Wayan Karma tengkejut. Mara ia ngedat, saget tepukina Madé Mari nganjem di natahné. Lantas ia macebur nyagjagin. Makadadua magelut sambilanga ngeling sigsigan. “Madé!” “Beli Wayan!” “Nguda dadi Madé teka mai?” “Tiang suba katundung, Beli! Yéning Beli tusing nyadia bakal nuduk ukudan Tiangé, adanan suba Tiang mati, Beli! Apa koné gunan Tiangé idup makelo nandang sengsara.” Wayan Karma ngusapang yéh mata. “Nah! Eda kéto baana. Ené mirib suba catu karman Madéné matemu ngajak Beli. Melahan malu mataki-taki, jalan ngalih patongosan, tuut pajalané ngrorod.”

Catetan: Kaambil saking cakepan sane mamurda Kulkul kakawian I Putu Gedé Suata

176 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PROSA LIRIS

prosa liris putu sedana

177 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Saking Jaba Titiang Muspa

Sekar gadung miik ngalub salantang margi ring tepi natar paséban. Angin pagaluhan ngampehang gendinggending purwa malaras pélog utawi napi kabaos napi ngawé lengut tan patepi.

I ratu nyumpéna ri kala gambuh puriné nedeng masolah ri sampuné matangi prerai remrem karumrum mantram gayatri. Cokor i ratu lumlum gading kabasuh tembang teruna nista tanpa wasta.

Abra swabawané kaabih raka rai bih déwa ratu... ngwewehin kaparipurnan i ratu tan pasanding sekadi déwi ratih nyalantara. Mungguing kadiatmikané tan malih sandang baosang.

Duk dayang i ratu ngelepas wirasa kosodan sapasira teruna langgia purun ngwangun tresna jeroning sumpena, toyan panon i ratu ngetél kasanggra angin Ian selonding sesenggukan kangen masawang bendu tan presida maicayang cihna tan pacihna pabinayan akasa kalawan pertiwi.

Sungsut kayuné tan papoara ngemijilang pamiragi ajerih kabendu ajeg murdaning jagat sané presida ngawinang sang sapasira mamanah nungkalik ajahan palatra di genah.

Ri kala sari-semari sekar pagaluhané rumitis katempuh angin titiang purun matur pitakén: Ratu, dosa ké titiang muspa sedina nyisia ring sanggar patresnan mapuja wangi kembang merdangga ngalap bulan antuk tembang ubuh malaras padukuhan?

Lumrah ké sadurung i ratu yéning upami mapaica pawilangan di kapan tresnané dados kasanggra kuciwa di manah kajantos kudang purnama titiang matetegar nuptupang idep ngruruh pamargi sajeroning patikan?

Para raton matbat langit ring paséban selonding mawanti-wanti mahbah pakantenan sekar pagaluhan rumitis katempuh angin purwa yadiastun pujané mawali-wali. Titiang prani lara embas tanpa karma. Titiang wartta wingka kajekjek ring natar pangapén yadnya, rumput segara kapantig ombak jeroning padampehan urip...

Toyan panoné membah tan presida ngelurug sima. Saking jaba titiang muspa.

178 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Manik Sudra

179 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Ngadegang Lingga Bakti Sadina

Soré-soré ring segara ipun magending masawitra sareng ombak angin sadulur nalangin arus maudek-udek jeroning arung segara sané sarwa ngambang kaanyut ka tepi wates padampehan ngraris.

Pajantenan indiké punika tan ja wau ngawit saking akudang purnama nanging saking ilu duk i prana kabaos prani soang-soang ngampehang duhkita mawarna tangi antuk kicalan galah genah ngemanggehang lampah Ian wirasa.

Yén sampun dudonan manahé sekadi asapunika nyelehin déwék masaih minab ring kedeh sang kacerita ngeleména galah né ngawinang kosodan wirasa mula mulé kapakardi tur kabipraya ri antuk kedehé mangda presida ja napetang déwék sangkaning leplep ngipi panjang salantang wengi, tan panawar-nawar malih patuté indiké punika sané kamargiang. Punika ngawinang sembahé mijil saking sunia lascarya subakti ring Ida patuté tan patanggu madasar kruna pilihan mabasa soré ring dija pupulan cita sari praniné katanceb ring dija taler pupulan cita sari praniné nedeng muatang pidabdab sadina nyanggra pabayon urip.

Madasar ngunggahang bakti antuk manah suci sinambi meled ngampehang lara ka tepi dukuh pajantosan magendér belahan dina masabeh-sabehan salantang suka sang kacerita matetegar malajah ngipi manggihin liahan budi.

Saking tan midep antuk kawéntenan lampah Ian wirasané madasar satua lawas kadegang lingga baktiné rauh ka pungkur.

Soré-soré ring segara ipun magending. Sawitrané ombak lan angin sadulur. Arus maudek-udek jeroning arung segara. Sarwa ngambang kanyut ka tepi wates padampehan maka pamuntat i rika kapantig ring karang baya.

Soré-soré ring segara ipun magending. Subakti ngampehang lara madasar kruna pilihan magendér belahan dina matetegar malajah ngipi pupulan cita sari prani ngadegang lingga bakti sadina.

180 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


SATUA CUTET

diah pranawati Anaké luh matuuh telung dasa nem tibané ento nu jegég cara nguni, cara dugasé ia matuuh selikur tiban. Kulitné putih gading, adegé lanjar, madiané ramping golér, bokné matadah ingel kéwala selem samah. Ané paling nudut ulangun, né, paningalanné. Patuh cara dugasé ia nu bajang, paningalanné ené ané ngranaang truna-trunané kasmaran, kadudut kaulangunanné. Mula jegég anaké luh ené, yadiastu yén ketékin, ping duang dasa abulan petengé kapegadangin, sawiréh ia pregina arja kasub. Yén ia nuju ngigelang mantri di kalangané, katatakin baan Punta KartaIa, apabuin ri kala matemu ajaka likuné, aduh suryaké tan kodag-kodag. Yén nuju macunduk ajak galuhé, ri kala ngelampahang sedih, liu pesan anaké mabalih tuara nyidaang ngandeg lingné, bareng ngetélang yéh panon, sawiréh gending mantriné mangaad natunin ulun ati, apabuin kadulurin baan duegné ngadungang raras, semita, tangkep, tandang, mawastu cara di sekala karasa lampahan arjané.

181 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


J

ani, ri kala ia suba matuuh telung dasa nem warsa, kawagedanné di tengah kalangané, mabinaan yén saihang tekén dugasé ia nu bajang. Ipidan, dugasé ia nu bajang, ri kala ia ngelembar mukah lawang, anaké mabalih cara ngetonang purnama di pangawit Iatriné. Makejang pada ulangun. Jani, yén pradé ia mukah

Iawang, anaké mabalih cara nonton purnama liwat madia latri, ngedas lemahang. Kamanisan purnamané ngedas lemahang, nyusuk ka sajeroning tuas, sawiréh anaké ngantenang pastika anaké ané pageh mayasa kérti kapining kalangwan, masawitra ngajak sunia, setata angajap lawang. Luh Diah Pranawati adan mantriné ené. Adanné cara adan galuh satua Panji di pagambuhan. Unduk adanné ené, ia taén nyatua. Kéné. Dugasé ia kelas lima SD, dugasé ia mara néwasén muruk arja, ia muspa di arepan kemulanné. Tan dumadé ada anak lingsir mabusana putih ngadeg tur mawacana, “Gentosin ada ceningé baan Luh Diah Pranawati. Bapa setata lakar nuntun pajalan ceningé.” Gegésonan ia maorahan sig bapanné. Buin maninnné, bapanné tangkil ring pak guru di SD, nguningang unduké buka kéto. Sesukat ento ia maadan N i Luh Diah Pranawati, ngantinin adanné i pidan, turmaning ia sing pesan nawang apa kadén sukseman adanné ento. *** Dugasé Luh Diah bajang, ri kala ia sing majalan ngigel, liu pesan truna-trunané nganggur ka umahné. Ada ané mabudi kéwala maan maortan-ortan, ada masih ané mabudi kéwala maan nelektekang kajegégan Luh Diahé, kéwala liu masih ané mabudi lakar ngetogang kapitresnan, yén dadi baan, yén pradé ada swécan Ida Sang Hyang Widhi, sadia lakar ngajakin Luh Diah nyundukang jiwa-pramana, pamekas sida mabesikan makaronan. Luh Diah dueg tur pageh pesan ngaba raga. Yadiastu ia tuara cumpu, kéwala pamesun munyinné manis, ri kala nulakang pitresnan timpal. Ada aukud, truna ané presida ngetisin kenehné, nyayubin kalaning kapanesan, nyaputin kalaning dingin. Trunané aukud ené, setata nyangkutin di paipian, setata ngenyemin ri kala ia negak bengong padidi. Trunané ené maan tongos mautama sajeroning jenyananné. Pepes pesan trunané ené ngatehang ia majalan ngigel, pageh magadang nongosin makalemah madaar bareng apiring, ngopi bareng acangkir, kéwala sing taén Luh Diah ningehang pangraos trunané ené ngetogang tresnanné. Uli makelo Luh Diah ngantosang ketélan raos I Gedé Ambarané, trunané ané setata ngijengin nalaning tuasné ené, kéwala setata mawesana sebet, sawiréh ané kaantosang sing taén teka. Lantas, ri kenjekan ngedas lemahang, ri kala ia mara teka uli ngigel, kaatehang baan I Gedé Ambara, sang kalih negak di batan punyan kemuningé di natah umahné Luh Diah. Langité ba dangin suba masawang barak, bintang panimbangané suba engseb di tanggun langité ba delod. Kedis becicané ngucica ngulangunin. Ada bukal matinggah di carang punyan kemuningé, mirib ngaba tetedan, mawastu magejeran punyan kemuningé. Bunganné aas, nepén sirah sang kalih. Makelo sang kalih heneng, tuara ada mesuang munyi. Di kenehné Luh Diah cara mastikaang, “Sinah jani Beli Gedé lakar ngetogang isin tresnanné. Nggih, Beli, durusang, tiang sampun sayaga jagi natakin beli salawas kauripané.” I Gedé cara anak bingung, cara mabelanja laut inget pipisé makutang. Pamuput, pesu masih raosné I Gedé.

182 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Manik Sudra

183 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“Luh Diah, beli kaicén galah ‘tugas belajar’ mitelebin ajah agama ka India. Beli lakar ngalahin Luh, sawatara duang tiban. Melahang ngaba raga, apung kapungkur wekas dadi luh luih, luh utama.” Sasubané I Gedé ngraos buka kélo, lantas heneng. Nragtug ulun atin Luh Diahé, ngantosang lanturan raos I Gedéné lakar ngetogang pitresna. Sawiréh makelo I Gedé nengil. Luh Diah lantas nyawis anggona mancingin pamesun raos I Gedéné. “Beli Gedé, yén beli ngalahin tiang, nyén lantas ngatehang tiang majalan ngigel? I bapa suba tua, raganné masih ngandelang beli.” Luh Diah ngisiang lengenné I Gedé. I Gedé tan pasaut, sajaba yéh paningalanné narébés pesu, lantas bangun, lantas, tan pasangkan nilarin Luh Diah. Luh Diah majujuk. Luh Diah bengong mapangenan. Luh Diah kamemegan, tan sida nambakin I Gedé magedi, tan sida nambakin pesun yéh paningalanné. Sapatilar I Gedéné, Luh Diah malaib ka pasaréan, ngeling sigsigan. Ngeet pesan ia ngantosang munyin I Gedéné lakar ngetogang tresna, sakéwala pamuput, I Gedé ngambrés magedi turmaning mendep tuara mesuang munyi. “Mirib beli Gedé sing tresna kapin déwéké, mabalik déwéké ané sanget nresnain raganné, mawinan kéné sakité tampénin, ngaap rasanné ulun atiné.” I Gedé Ambara, di subané teked jumahné, ia nyorjor ka balé dauh, negak di korsiné di arepan kamarné. Yéh panonné nu mesegin paningalanné. Kasasadin baan saputangan pabaang Luh Diahé. I Gedé bengong, nelektekang bintang siangé ané sayan seming. Tan dumadé limanné ngeplakin bibihné. “Nguda belog kéné, nguda getap kéné déwéké dadi manusa. Sarjana koné adanné, bantes mesuang raos ngorahang tresna dogén sing bani, sing juari. Saja déwéké tiwas, masekolah dogén ulian ngékéh padidi, cara linuh ngidupang iba. Saja déwéké ubuh mémé-bapa, apa ké unduké ento ané matutang déwéké sing juari ngraos ngorahang tresna? Muani getap! Plak!” Buin I Gedé ngeplakin bibihné, *** Abulan kaantosang suratné I Gedé baan Luh Diah. Sing ada. Dua bulan, telu bulan, nem bulan, nganti atiban, masi sing ada. Truna-trunané sayan bani maekin Luh Diah, sawiréh Gedé, ané katarka magélan ajak Luh Diah, suba luas joh, ka India, tur sepi jampi sing ada ortanné. Luh Diah masih kéto, ajerih kenehné, yén pradé I Gedé Ambara antosang, nyén nawang anak sing tresna. Tuuhné suba sayan ngwayahang. Ento mawinan ia nerima panglamar mindonné ngajakin ngantén, apang trunatrunané suud ngoda ia. Bagia idup Luh Diahé sasubané ngantén, apabuin disubané ia ngelah pianak muani. Yadiastu ia suba makurenan turmaning suba ngelah pianak, ia masih nu ngelaksanaang swadharma pregina. Atiban suba liwat sasubané Luh Diah ngantén, I Gedé Ambara mulih uli India. Nyanan petengné ia misadia lakar ka umahné Luh Diah. “Lakar paksa bibihé ngorahang tresna di arepan Luh Diahé. Lakar paksa bibihé ngelamar Luh Diah anggon kurenan, ajak nyiatin pakéweh idupé, ajak miara panaké ka pungkur wekas.” Di subané ia negak di balé dauh, teka misan I Gedéné ngaba surat. Ngejer limanné nyerahang suraté, mirib sangkaning édalem kapining I Gedé, kakalahin ngantén baan Luh Diah. I Gedé prejani nrugtag, sasubané nawang suraté teka uli Luh Diah. Suraté kabukah, suraté kabaca. Beli Gedé

184 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Makelo tiang ngantosang raos beliné dugasé beli nu jumah, atiban lebih tiang ngantosang surat beliné uli India. Tiang, kénkén ja cara ngajapajap ulung bintangé uli langité, ngantosang tresnan beliné, pamuput kado, cara ngantosang ketélan damuh ri kala tengai tepet. Jani disubané beli teked jumah, dini tiang ngidih ampura tekéning beli sawiréh tiang ngalahin beli ngantén, tan sapetahun beliné. Tiang ajerih kaucap bajang tua, tuara laku, ento mawinan lasiang tiang déwék tiangé ngalahin beli, yadiastu tresnan tiangé tan pawates ring ragan beliné. Suba melahang tiang ngaba déwék tiangé, cara pabesen beliné. Ento ané ngranaang tiang sing sida ngengsapang beli. Tresnan tiangé tekéning beli nu nirmala, joh di tengah unteng ulun atin tiangé. Ampura. Beli Gedé, dumadak bagiané setata nyarengin pajalan beliné.

Tiang adin beli L. Diah Kelés suraté uli liman I Gedéné sasubané suud kabaca. Tan sida kaandeg pesun yéh paningalanné, patuh cara dugasé duang tiban ané suba liwat. Saputangan pabaang Luh Diahé ané setata kamelahang nyimpen, kajemak, kaanggon nyasadin paningalanné. Tan suud-suud ia ngupet padéwékanné. Tan suud-suud ia ngeplakin bibihné. ngeplakin sirahné, baan belog, baan getap, lek. *** Disubané makelo duhkitané ngutgut ukudanné, disubané tresnané sing sida mabesikan di sekala. I Gedé ngumbang joh, mekelang tresnan Luh Diahé ané kabesikang ajak tresnan iané di tengah kenehné. Di subané I Gedé matuuh telung dasa pitu, Luh Diah telung dasa nem, I Gedé suba makurenan tur ngelah pianak dadua Iuh muani, sang kalih masemaya, yadiastu tresnané tan katutugang di sekala, ia masemaya ngwangun jenyana wiwaha, nganténang tresnané ané nirmala ento di sajeroning kenehé ané ning. Tresnan Luh Diah Pranawatiné payu mabesikan ajak tresnan I Gedé Ambarané, yadiastu ukudanné setata mapasahan. Tresnané wantah Acintya. Acintyané wantah Widhi. Ida sané ngwasa.* Dulur tresnasih ring i cening.

185 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUISI BALI

puisi -puisi i wayan arthawa 186 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Candidasa

Ombaké magulungan tan pegat-pegat kadi pemargin zamané candidasané masiluman bendéga-bendégané kalelep jukung-jukungné keni sihir kailut zaman kenehé ngengsut ring jaringé tas-tas sarwa ebéné sampun telas i kedis camar ngetélang yéh mata tan wénten rasa ring paidepan

Candidasa kagerayangin turis-turis masahsah ring biasé kasenget panes suryané ring panginepané masuara lagu disko cenik-ceniké sané ngarereh omang-omang bengong mabalih turis poosné ngetél sambilanga kitak-kituk

Zamané sampun mamargi titiang tan pamanah

Amlapura, 1990

187 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Buitan

Wengi punika majalan ring pasisin pasihé kadirasa anak ubuh tan polih kasujatian idup meték bintang ring langité titiang kadi anak alit nyuhjuh langit

Wengi punika titiang tan pagenah miwah umah ngutang enjekan murang-murang kadi botoh kalah maselselan ring manah antuk idupé

Amlapura, 1990

Catetan: Kaambil saking Kulkul (Jurnal Basa & Sastra Bali) No. 1 Th. 1 Fébruari 1997

Rika Riyanti 188 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PUNGGELAN NOVEL

nemoe karma Manik Sudra

“Jén toeah beli njak ngisinin sapangedihan tiangé kajang kawekas-wekas, tiang njak lakar ngidepang sapakon beliné ring tiang!”

189 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


S

apoenika pisan karenga rawos pakrimik sadjroning balé moendak, ri kalaning masa lingsir sandja. Ring Karangsoewoeng balér margi, wénten oemah madaging balé tigang boengkoel loewiripoen: metén wiadin sakoloe, moendak, bedlod miwah paon. Paoné magenah bedaoeh. Moenggoehing pidabdab

paoemahané nista pisan, njihnajang sané agenahin poenika anak tiwas. Padangé ring tengatahipoené sami makepit-kepitan waoe malajah siap, pakadjengit koening masawang gadang warnannjané. Poenapi doning sapoenika, santoekan tengatahné tan wénten pati tampak sampat. Inggih sané ngranajang sapoenika, sawiréh irika tan wénten ngeloehin. Pan Soedana, sapoenika anaké mangkoesin sané noewénang oemahé poenika. Karangsoewoeng pabandjarané, koewoeban Désa Kepisah, district Dénpasar. Pan Soedana inoetjap ipoen baloe baoe pisan, paingenan waoe asasih, ngempoeang pianak alit moeani adiri. toewoeh baoe limang tiban. Pianakné moeani poenika mawasta I Soedana. Makawinan Mén Soedana padem, krana ipoen njakit ati, santoekan soléh Pan Soedanané botjok. Moenggoehing kabotjokan solah Pan Soedanané, bas banget ipoen ngoeloerin kaliangan idepnjané, mikadinipoen: ri kalaning wengi ipoen tan oening ring oemah, satata ngender oemah pisaga, toer rikalaning raina mamoeroe tatadjén. Jan tan wénten kakletjan, poepoet goelak-goelik ring pasaréanné, tan pisan ipoen njak magarapan, patjang ngarap pakarjané sane mikenohin déwékné. Sampoenang malih ngarap pakarjan gelahné, sane patjang tan ngawetoeang édalem. Jadiapin patjang mapikolih njak ipoen njen, kadirasa pakarjan ring bandjar taler tan ipoen koemarisin. Satata jéning wénten karjan bandjar, ipoen salahanga kéwanten ring bandjarné. Jén sing sangkepé pinoedjoe patjang naoer sasalahan, ipoen tan da njak medal sangkep, tan lad matinda ring sané loeh kéwanten. Asapoenika bakasé sané sampoen kaprahang pisan antoek Pan Soedana poenika. Dados wiréh asapoenika abet Pan Soedanané, satata Men Soedana njedih ati, éling ring déwékné latjoer katiba masomah ring Pan Soedana. Jén ri kalaning wengi, masan Mén Soedana masaré, masaré ipoen ngadjak pianakné kéwanten. Waoe nganteg sirahné ngawit sampoen jéh paningalané néltél, meloesin galeng, ngantos makaraina ipoen tan dados poeles. Asapoenika kéwanten indikipoené ngawit saking doemara ipoen abot tigang sasih. Ring asapoenapiné masambilan ngeling ipoen mitoetoerin pianak, segoe-segoe ipoen ngaraos, dados pianakipoené sareng ngeling. Ring asapoenapiné, rasa poeoen tangkah Mén Soedanané, sirahipoené kadi sibak, ngantos toeh kakolonganipoené tan dados magelekan. Moenggoeng raos Mé Soedanané mitoetoerin pianakipoené, tan mresidajang titiang nilad ngatoerang iriki, santoekan bes bas njedihang manah, rasa aas toelangé jén miragi pitoetoeripoené. Tan lad-lad ipoen ngamé-amé mangdé gelis padem, sawiréh manahang ipoen kala irika inab ipoen patjang oewoesan nama wirang. Nanging njoemingkinang sedihipoené, jén ri kalaning ipoen njambat padem, boja dja sangkaning ipoen takoet padem, mangedoh asapoenika. Sané ngawinang sedihné maweweh, tan lian pianakipoené, jén pét tinggal ipoen padem. Doeaning asapoenika, santoekan bapan I Soedana tan ijeng ring pianak. Poenika makawinan pianakjané tan rati ring bapa. Jén indik pakadangan Pan Soedanané goemanti samah, nanging sinamian pada gila geting ring Pan Soedana, sawiréh pabetanipoené banget roesak: begoeg, drenggi, tjinging, djail, momo, drowaka, demen ngambil kéwanten, toer njapa kadi akoe. Poenika kranané sapanjamanipoené sami sengit ring ipoen. Toer malih sami noemadakang, temah pastoené mangdé gelis njoesoep ring sikianipoené. Nanging ké kantoen taler santoel idep njama-njamanipoené sapoenika kalawatin antoek Mé Soedana, sawiréh betjik pisan ipoen maprah. Oening ipoen matilesang déwék, nasarin manah wiadin

190 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


kajoen njama braja, bandjar miwah wa-désa, pratoeloeng ring njama miwah pisaga, toer plapan bakti naboehang basa. Poenika ngranajang kantoen kémad idep njama braja, pisaga miwah wa-bandjarnjané sami. Kéwanten tjédané antoek tan wénten ngarep ipoen madrebé braja irika, sawiréh ipoen djadma empi-empian, wang anjoedan saking panepi kangin, mawasta désa Kretadjiwa, wawengkon district Kesiman. Krananjané Mén Soedana anjoed mrika ngrereh timpal, boja dja antoek kkangedalan jadin kapongahan ngendon mrika. Sapoeniki kawit ipoen. Pinoejoe masan trak pisan irika ring Kretadjiwa, dados sami ngadesah anakaké irika ngrereh paboektian, ngantos raoeh ring Benoa, Koeta miwah Boealoe. Sané rereha mrika; boeloeng, poenika kanggén dagangan, adola, wénten sané poeroepanga lambon, drona miwah bras. Pelakoeané ngadol wiadin moeroepang poenika ring Sibang, Mambal, Tegal, Pegoejangan, Sedang, miwah sané lian-lianan. Wénten taler lian pakarjané rereha, nanggap oepah neboek miwah ngalesoeng. Wénten malih madrep, mabléséng. Genahnjané ngrereh karja poenika ring Pedoengan, Pitik, Kepisah, miwah désané sané tampek-tampek irika taler. Poenika makawinan sami kadoeng wawoeh, alit nadian kelih miwah toea badjang. Mén Soedana doek poenika mengpeng badjang, mawasta ipoen Ni Madé Poerni. Sampoenang malih anak magoba sakadi Ni Madé Poerni poenika, pamoeloe dekdek toer njandat gading, moeanipoen boenter, paningalan djelih, alisipoen tiding njoerarit, bok demdem samah toer ngoelit belajag, adegipoen njandat njempaka, baoe ngoerangka. Poenapi malih minakadinnjané soesoe njangkih njalang njoeh gading kembar, betek batisipoené loewih poedak sinoengsang, patjang tan angoelangoenin asing toemingal, manawi ta botjok makletjok pisan, jéning sampoen sedeng pamengpeng badjang, sinah pisan tan priwangdé patjang ngetel ati ngiloet paoesoeh sang djedjaka. Ni Madé Poerni inoetjap milet ipoen ngrereh karja neboek ngelesoeng, noetoetin méménnja ring njama, santoekan ipoen oeboeh tan medrebé mémé-bapa roepaka. Déning ipoen oening pisan ring déwék kapioetangan djiwa saking alit, poenika makrana ipoen tan pisan poeroen tempal ring sapatoedoeh méménnja ring njaman poenika. Maliha patoet pisan ipoen maladjahang déwék, napi malih ipoen tan pamémé-bapa sané patjang tjagerang ipoen edihin ipoen boekti. Jadiapin ipoen kantoen kampoe mémé-bapa angdéné, mrasa pisan ipoen patoet maladjah matingkah, wiréh saanan manoesané, tan wénten da kaingoe antoek rarama salami-laminipoen. Poenika doning ipoen noetoe sareng ngrereh karja, napi malih antoek ipoen sampoen koemandel ring raramané poenika. Dados ring pakarjan miwah ring doenoengan, njabran ipoen kaanggoerin ntoek Pan Soedana, kabaktajang pawéh-wéh magenep, dadaaran, panganggé, raoeh ring djinah. Poenika kewanten kanggén gagadoehan antoek Pan Soedana, ja ké wengi nadian raina. Wiréh sasoewéné solah Pan Soedanané sapoenika, kénginan wawoeh pisan raraman Ni Made Poerniné raoeh ring Ni Made Poerni, sakadi anak manjama silih kodag. Nanging ké Ni Madé Porni tangar pisan ipoen ring déwék, sawiréh krasa antoek ipoen boedin Pan Soedanané sapoenika. Poenika ké awinan ipoen njoemingkinang plapanné naboehang moenji, maliat jadiapin masolah, mangdé sampoen Pan Soedana ngantos salah parna, njenggoehang déwékne makeneh demen ring Pan Soedana. Samaliha saking toeoe pisan Ni Madé Poerni tau madrebé manah goenggih, saantoekan sampoen kapineh antoek ipoen tegalé maboedi toja, anak prah sapoenika. Akéhan sané sapoenika, makakawiaktianipoen, tegal toeh malakang pisan, tan madaging njang wit teki. Malih ipoen Ni Madé Poerni manggeh pisan kantoen mamanah alit, toer maboedi maladjahang déwék, réh ring papinehnjané, mangdé sampoen reké ipoen sakadi salokané: sépan kelih, sagét sampoen toea; déréng

191 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


bangoen sagét malaib. Jén angdé ipoen mamanah toea, tan pisan ipoen patiang ninggalin désa palekadanipoené. Asapoenika pisan radjég papineh Ni Madé Poerniné. Poenika makrana solah Ni Madé Poerniné soemingkin séleb toer djeben alep, nanging tan sah ngoelangoenin idep asing-asing toemingal. Jén moenggoehing papineh raraman Ni Madé Poerniné lian banget. Lian malih, ipoen doh pisan binanné, saihang ring papineh Ni Madé Poerniné. Makabinan papinehipoené, inggih patjang kaatoer ring sor poeniki. Ring pangawité pisan Pan Soedana mangoeat pawéh-wéhé mrika ring doenoengan Ni Madé Poerniné, pinoedjoe wénten kakletian ring pradésa poenika. Nyoréang ring das loeh-loehé medal nenten, djag raoeh ipoen Pan Soedana ring doenoengan Ni Madé Poerniné saha makta sedah, woh kalih gapgapan sané ian-lianan, minakadinipoen pisang, bantal miwah sakantjanipoen. Pangangken Pan Soedanané, ipoen polih reké makakletjan di toeninné. Poenika doeaning iseng ipoen magapgapan, samalihipoen dibi sandénne Pan Soedana manggoeran mrika, tan kawéhin seseban antoek raraman Ni Made Poerni poenika, sané ta kotjap ipoen tan madrebé seseban. Poenika awinan ipoen kadi mapratoeloeng ting raraman Ni Madé Poerni poenika. Asapoenika betjiké antoek ipoen nangkisang. .................

Catetan: Punggelan novél puniki kaambil saking cakepan Nemoe Karma pakaryan I Wajan Gobiah sané kamedalang antuk Balai Poestaka warsa 1931.

192 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


ARTIKEL BALI

Tulisan puniki karyanin titiang gumanti nyawis pitakén dané IDK Raka Kusuma, daweg

dané

simpang

ring

pecanggahan

titiangé sané lintang. Duk punika dané mapitakén, “ Napiké Pak Gdé uning ring Gusti Ngurah Yudha Panik. Yaning uning, caritain tiang indik ka pangawian dané ring sastra Bali Anyar. Taler karyan dané marupa puisi sané mamurda Bali, sané kaloktah pisan ring sajebag jagat Baliné. Kadi napi becik sajak Baliné punika.”

Rika Riyanti

193 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


yudha panik

G

usti Ngurah Yudha Panik, mula sawitran titiang. Patemun titiangé sareng dané dawegé masan partainé dumun. Titiang masikian sareng dané ring Partai Nasional Indonésia (PNI). Titiang dados Ketua LKN ring Buléléng. Ragané ring Propinsi Bali. Dawegé punika ragana ngawangun sanggar sané kawastanin

“Nandi Gumarang”, titiang taler maduwé sanggar sané mawasta “Embun Pagi”. Pasawitran titiang sareng ragana sayan leket duaning kasenengan dané pateh ring dademen titiangé inggih punika kesenian ping ajeng kasusastraan Indonésia lan Bali anyar, taler seni suara. Ragana ngawi puisi Indonésia, titiang taler ngawi, turmaning kamuat ring Harian Suluh Marhaén. Yaning pade matemu, sering titiang mabligbagan indik kasusastraan Indonésia lan Bali anyar. Tan lali taler maosang indik drama modéren sané nganggén basa Bali. Malarapan antuk paican kayun dané titiang ngawi drama basa Bali warsa 1963 sané mamurda “Suryak Puyung”. Drama punika kapentasang ring désa-désa. Kénten taler gending Bali anyar sané mamurda “Buah Buni” wantah paican kayun dané daweg titiang sareng rombongan saking Dénpasar kota jagi lunga ka Désa Carang Sari. Ragan dané Gusti Ngurah Yudha Panik, saderhana, kukuh ring kayun, lan cita, satia ring sawitra. Pinaka bukti sané jalarin titiang, disampuné warsa 1971 suwé titiang nénten matemu. Tan pasangkan panggihin titiang dané ring Jakarta. Antuk isengé saling gelut titiang. Raris titiang kajamu antuk pangan kinum jantos kalilih titiang. Dawegé punika ragana dados Anggota DPR. Sedek ngajeng titiang matur ring dané sumangdénnya nénten lali ring Bali, duaning daweg punika Jakartané lintang kabinawa. Raris dané masaur antuk baos: “Buin

194 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


pidan tiang liang, apang liang dini, di tengah-tengah olég tambulilingan, buin pidan tiang sebet, apang sebet dini, katembangin pupuh semarandana, buin pidan tiang mati, apang mati dini, katerang kekawin prihantemen.” Wau usan dané mabaos asapunika, jog ngetél yéh paningalan titiangé antuk kendelé ngalintang, turmaning isengé kadagingin. Daweg punika akidik nénten marawat ring manah titiang yan baosé sané kamedalang punika marupa unteng puisin dané sané mamurda “Bali”. Malih pidané disampuné titiang ngawacén puisi Bali anyar, wau makebyah manah titiangé ring baos dané daweg ring Jakarta. Indik karyan dané sané marupa puisi mamurda “Bali”, manut panampén, panawang, lan wirasan titiang mula becik, duaning sampun anut ring srana ngwangun puisi inggih punika sakadi: murda, unteng (suksma), suara, baris, lengkara, wirasa, miwah kosa basa. Puisi “Bali” punika yadiastu saderhana, nénten makeh nganggé pelambang-pelambang, sakéwanten unteng ipun lintang dalem, ngunggahang rasa asih sayang sang pangawi, ring genah danéné embas, ring tanah Bali Dwipané, kayun-yunang antuk wirama gending, tetabuhan semarpagulingan, kadudut élogan igel olég tambulilingan. Kamanah antuk titiang puisi punika sampun mataksu, patut sida kaloktah sajebag jagat Bali, gelis katampén artos ipun olih pangwacén taler idadané sané miarsayang. Ngiring sareng-sareng ngwacén antuk kayun ening unteng sajak dané Gusti Ngurah Yudha: buin pidan tiang liang, apang liang dini di tengah-tengah olég tambulilingan, buin pidan tiang sebet, apang tiang sebet dini katembangin pupuh semarandana, buin pidan tiang mati, apang mati dini, katerang kekawin prihantemen. Wenginé kapandusang ujan ngaribis. Lawat Gusti Ngurah Yudhané kaampehang anginé nyirsir, kenyemé kagantung ring sunia.

Singaraja, 7 Novémber 2000

195 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


SATUA CUTET

titiang Wastan tiangé I Tusthi. Kocap wastan tianga wénten smertin ipun. Nanging tiang nénten pisan naen renga ring wastan tiangé. Sasampun tiang ngaranjing ring SMA bapan tiangé naen mabaos sapuniki:

Manik Sudra

196 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


“M

an cai aget numadi sasubané bapa sida nuptupang pangupa jiwa. Ulian bapa ngamertani, laut madagang ajak mémén cainé; bapa sida munduhang tur mukti padagingan. Lekad lantas cai. Bapa ngadanin cai l Nyoman Bagus, sawiréh bapa meled pesan ngelah panak muani. Apa

buin kabenengan cai sada makelus bagus. Kulit cainé putih, peliat cainé serdah. Mémén cainé kaliwat sayang tekén cai sawiréh patuh pakenehané cara bapa; peturu meled ngelah panak muani. Unggah-unggahan di pratitiné kawekas cai lakar dadi anak penter, temes malajah masastra, tur dueg ngeraos.Sajaba ento ada masih unggah-unggahan cai lakar katibén céda aban cai satunggun tuuh. Ban legan bapané ngelah panak muani, keneh bapané kasalimur; ngengsap bapa tekén unggah-unggahan pratitiné ané ala. Ento makada yadian jani cai mawak céda tusing pesan bapa taén maselselan. Ada ané makada bapa makleteg di keneh abedik, yén cai matetagihan tekén bapa utawi i mémé tusing pesan dadi embuhin. Apang kaisinin ja pangidih cainé. Yén madaar apang mebé liu ané jaen-jaen. Mapenganggo apang sarwa melah. Tetagihan cainé ané sarwa muken. Kéwala mémén cainé begbeg lega nuukin budin cainé. Ento sangkan bapa ngentinin adan cainé dadi Nyoman Tusthi. Cihna liu gati ané melah-melah budiang cai anggon ngaleganin keneh.” Mapangsegan manah tiangé wau miragi lalintih wastan tiangé. Wau tiang nyet ring manah, baos bapan tiangé yukti pisan. Yakti akéh pisan tetagihan tiangé ring mémé bapa; nénten naen ngamanahin katuyuhan mémé bapa. Mémén tiangé begbeg lega nuukin pangidih tingé; jantos tiang kadalon nuukin indria. Nyaluk wengi wénten sawetara pukul solas tiang durung nyidaang pules; kantun pusang mlasak ring baléné. Tiang marasa wangla nyakitin mémé bapa antuk akéhé matetagihan. Nénten marasa yéh paningalan tiangé ngetél nyawangang mémén tiangé magepu seraina ngubuh bawi tur madolan, mangda wénten anggéna nuukin indrian tiangé. Nawi antuk lelehé masesawangan pamuput tiang pules. * Semengan sawetara pukul pitu tiang makarya wédang ka pawaregan. Mémén tiangé sedek gipih maratengan. “Man mémé tondén nyeduhang cai kopi.” “Nah, tiang jani ngaé pedidi.” “Endén malu, kondén ada timpal kopi. Ada keladi melablab dogén.” “Nah ento keladiné kanggoang tiang.” Tiang ngetonin mémén tiangé bincuh sada gugup, kéwanten nénten mabaos. Nawi antuk tumbén ngetonin tiang nyeduh wédang pedéwékan.Tiang taler mendep. Tiang ngawédang ring balé pawaregané alon-alon; jantos nelasang keladi kalih bulih.Usan ngopi tiang ngumbahin cangkir wédangé.

197 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Ngawit duk punika tiang nénten malih banget matetagihan ring mémé bapa. Satunggil jagi matetagihan makleteg manah tiangé sawiréh éling ring déwék sampun kalintang ageng ngamargiang sané mawasta Asta Tusthi. * Duk libur panerimaan raporé tiang ngantukang panganggon tiangé petang setél sareng sepatu tigang pasang. Tan dumadé mémén tiangé matakén. “Man dadi aba mulih pakaéan jak sepatuné?” “Apang bedikan tiang ngumbah pakaéan jak nyemir sepatu. Tiang sayan répot malajah, sawiréh bin nem sasih lakar ujian.” Mémén tiangé mendep sawiréh nénten uning kasujatiané sané dados dadalan tiang ngantukang pakaéan. Satunggil tiang ngeton nué pakaéan akéh manah tiangé osah. Marawat ring matan tiangé mémén tiangé ngadol bawi saréng ulih-ulih abian jagi anggéna numbasang tiang baju, celana, lan sepatu sané becik; anggén tiang ngulurin indria sajaba anggéna ka sekolahan. * Wengi punika sada mabuat pisan mémén tiangé mabaos ring tiang. “Man, apa cai ngambul tekén mémé; dadi jani cai ningkes gati. Masekolah ka kota ngaba pakaéan tuah petang setél, sepatu telung pasang. Ibi dugas madaar tengainé saja ja mémé sépanan nyakan; kanti cai madaar mabé taluh ajak jukut bayem dogén.” “Ah sing, ngudiang ngambul. Tiang sing dadianga tekén guru olahragané madaar bas kopa. Madaar apang anyukuha kéwala dedarané ané masari melah. Upami taluh, jukut-jukut.” “Dadi guruné milu ngurus dedaran murid?” “Tiang dadi atlét adana Mé. To cara anaké ané olahraga di lapangan. Tiang kar adokanga malomba kén guruné. To mekada tiang sing baanga kopa tur ngerapu madaar. Cara senggaké mertané bisa matemahan wisia. Bas liu madaar sakit dadinné.” “Oo kéto. Nah kéto kanggo ja cai. Mémé sing nawang urusan pelajahan di sekolahan.” Lega manah tiangé, mémé bapan tiangé nénten tangeh ring sané ngawinang manah tiangé makibeh. Sedeng becika taler tiang mula dados atlét. Nanging sané sujati pisan ngawinang manah tiangé makibeh mangda tiang nénten sarat nikul panagih indriané sané katut ring wastan tiangé; I Tusthi. *

Amlapura, 2013

198 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


PANGAWI BALI

i wayan gobiah

I

Wayan Gobiah embas ring Désa Panjer, Kecamatan Kesiman (mangkin Kecamatan Dénpasar Selatan), Kabupaten Badung (mangkin Kota Dénpasar), kirang langkung warsa 1898 saking kulawarga tiwas. Reramanipuné maduwé pondok ring Panjer sané kawangun ring tanah duwén Puri Kanginan Kesiman.

Pondokipuné punika nénten kapiara duaning pepesan katinggalin. Reramanipuné dados parekan ring Puri Denpasar antuk raja Tjokorda Dénpasar. Raja puniki sané dados pamucuk rikalaning jagat Badung nyiatin Belanda sané mawasta Puputan Badung 1906. Rikala Puputan Badung, Gobiah kantun alit. Kaajak ka Lombok olih reramanipuné ngiringang Ida Tjokorda Alit Ngurah, putra saking Raja Dénpasar ngungsi irika. Panadosné, rikala alit ipun naanin meneng ring Lombok. Warsa 1907 antuk titah Ida Tjokorda Alit Ngurah, Gobiah kasekolahang ring sekolah Kelas Dua ring Lombok. Sekolah puniki wantah kantos kelas tiga. Warsa 1910 Gobiah tamat kelas tiga. Minab sangkaning waged, ipun kakirim ka Singaraja ngalanturang masekolah ring Normal Cursus. Iriki ipun kadidik dados guru, tur polih sangu 5 ringgit. Sinalih tunggil sané dados gurunipuné irika wantah Mas Nitisastra, guru sané akéh ngamedalang buku-buku pelajaran lan ring buku punika wénten sané madaging cerpén modern mabasa Bali. Warsa 1912, Gobiah kaangkat dados guru ring sekolah Kelas Dua ring Dénpasar, inggih punika sekolah sané magenah ring sisi kelod alun-alun Puputan Badung. Yéning indiké puniki sayuwakti patut sakadi sané kasusun antuk Wayan Simpen, dadosné Gobiah sampun dados guru rikala mayusa 14 tiban, lan dados kanikaang anom pisan sampun prasida dados pendidik. Minab indiké punika patut, sangkaning daweg punika nénten akéh wénten anak sané terdidik tur siap dados guru. Rikala makarya dados guru ring Dénpasar, Gobiah nénten maduwé genah madunungan sané netep, duaning ipun nénten maduwé pondok sané pasti. Panyumu ipun naanin meneng ring pondok reramanipuné ring Panjer sané nénten wénten miara, raris pindah ka Kesiman, selanturipun meneng ring genahné I Wayan Reta, sisianipuné sané salanturipun dados pendiri miwah pengelola Yayasan Dwijéndra. Maduwé pakaryan pinaka guru, Gobiah taler maduwé bakat ring widang seni rupa minakadi makarya sampiyan, seni suara, miwah seni

199 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


pertunjukan lan makarya sekaa ‘Arja Roras’. Yéning selehin saking kawagedanipuné ring widang seni, pastika sampun Gobiah punika wantah guru sané akéh maduwé kabisan. Warsa 1919 ipun kaangkat dados kepala sekolah utawi menteri guru ring sekolah Kelas Dua ring Mengwi, Kabupatén Badung. Warsa 1921, ipun taler malajahin ilmu kebatinan ”Susila Dharma” sareng sawitrannyane tur maguru saking R. Atmodjo Koesoemo. Manut Simpen AB, ilmu kebatinan punika wantah ilmu dasar indik kaluwihan. Belandané ngelarang aliran punika krana kaangep bahaya tur R. Atmodjo Koesoemo kaantukang ka Jawa. Rikala makarya ring Mengwi, Gobiah matemu sareng anak istri tur masakapan sareng Si Luh Rupek saking Banjar Lebah, Désa Gulingan. Maduwé pianak adiri, kurenanipuné sungkan raat ngamasin mati. Gobiah sedih pisan ring indike punika tur ipun néwék ngupapira pianaknyané. Nénten doh saking galahe punika, pianakipuné taler sungkan kantos ngalahin. Matimpi-timpi sedih ipuné, tur Gobiah idup néwék sakadi daweg kantun truna. Pinaka guru, Gobiah rajin malajah tur ngwacén. Ipun malangganan majalah Seri Pustaka miwah Pandji Pustaka sané kamedalang Balai Pustaka. Manut I Gusti Ngurah Bagus lan Nyoman Ginarsa, roman-roman sané kamedalang Balai Pustaka puniki ngawinang Gobiah mapikayunan makekawian duk warsa 1922. Lianan ring makekawian, ipun taler nyalin sastra miwah tutur tradisional sané biasané kagubah antuk tembang. Sastra sané kasalin inggih punika Hindu Tatua, Sundarigama, Panca Sembah miwah sané lianan. Warsa 1926, Gobiah nadosang carita Raré Angon tembang-tembang macapat mabasa Bali antuk aksara Bali. Kakawian punika kakirim ka Balai Pustaka, lan saking irika ipun polih honor. Lianan ring tembang macapat, Gobiah taler makarya sekar alit. Sané penting, warsa 1931 Gobiah makarya roman mamurda Nemoe Karma sané kamedalang antuk Balai Pustaka. Niki wantah roman mabasa Bali kapertama sané kamedalang antuk Balai Pustaka. Roman puniki kakawi antuk Gobiah risampuné ipun mamadik anak istri sané kaping kalih. Wayan Simpen nganikaang yéning Gobiah naanin ngamedalang carita marupa gaguritan mamurda Satua Lutung Mungil, nganggén aksara Bali, sané katerbitang Balai Pustaka warsa 1923 (séri nomor 601, tebel buku 91 halaman) madaging ilustrasi. Rikala cakepan puniki medal, warsa 1924, wenten polemik ring surat kabar Bali Adnjana sané nganikaang yéning kakawianipuné punika wantah jiplakan. Manut Gangga ring surat kabar punika, kakawiané punika wantah gubahan Dwidja Wreda Gangga utawi Pedanda Wajahan Sindoe, saking Geriya Daja Prapatan, Tjakranegara, Lombok Barat. Sangkaning kanikaang nyiplak kakawian anak lianan, Gobiah ngwales antuk sasuratan mamurda ”Soerat Kiriman: Kepada Toean Ganggadja” (Bali Adnjana, 20 Januari 1925, hlm. 3) yadiapin Gobiah nénten mersidayang makelid. Irika ipun ngaku yéning kakawian punika duwén anak lianan, nanging Gobiah sampun mecikang daging kakawian punika kantos layak terbit. Indiké punika nénten ngawinang Gobiah kélangan semangat makekawian. Kabuktiang antuk embasnyané roman Nemoe Karma.

Catetan: Kaangit, kacutetang, tur kabasabaliang saking cakepan Tonggak Baru Sastra Bali Modern sané kasusun antuk I Nyoman Darma Putra kaca kaping 19.

200 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


201 | Suara Saking Bali | Oktober 2020


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.