De stier en de wolvin

Marleen Termeer

Kijk hoe de stier de wolvin vertrapt. Meedogenloos. Getergd. Van kop tot staart wordt ze eronder gehouden. Wat heeft dat arme beest gedaan om dit lot te verdienen? (Fig. 1) Aan het begin van de 1e eeuw v.Chr. had Rome het goed voor elkaar. Onbetwist heerseres van het Mediterrane gebied, nadat Hellenistische koningen in het Oosten en barbaarse volken in het Westen voor haar legers waren gezwicht. In het kielzog van de militaire successen stroomden rijkdommen massaal naar de stad aan de Tiber.

Maar schijn bedroog. De legers waar deze Mediterrane macht op was gebaseerd, bestonden grotendeels uit niet-Romeinen. Al sinds haar vroegste expansie in Italië had Rome bondgenoten om zich heen verzameld. Samnieten, Campaniërs en vele andere minder bekende Italische stammen leverden troepen aan het Romeinse leger. Ze vochten zij aan zij met de Romeinen en leverden zo niet alleen een belangrijke bijdrage aan de groei van de Romeinse macht, maar ook aan de enorme verrijking van Rome in de 2e eeuw v.Chr. Maar werden ze er zelf ook beter van? Waarom profiteerden zij niet meer van deze successen? In 91 v.Chr. was het geduld op. Bondgenoten uit heel Italië verenigden zich tegen Rome. Ze verloren de oorlog, maar het resultaat was wel een grootscheepse toekenning van het Romeinse burgerschap aan de bondgenoten. Was het hen hier oorspronkelijk om te doen? Of wilden ze daadwerkelijk een einde maken aan de Romeinse macht?

Terug naar de stier en wolvin. Dit is de keerzijde van een munt die door de bondgenoten werd geslagen tijdens het conflict met Rome. Het beeld lijkt een simpel antwoord te geven: Rome moest worden vernietigd. De bondgenoten sloegen tijdens hun opstand op grote schaal zilveren munten, en doorbraken zo het Romeinse monopolie op zilveren muntslag dat na de oorlog met Hannibal was ontstaan. De munt draagt de naam van een van hun leiders. Wij kennen hem onder de gelatiniseerde versie van zijn naam, maar op de munt staan naam en titel in het Oskisch, de moedertaal van veel van de bondgenoten: c. paapi mútil embratur (‘C. Papius Mutilus, imperator’). Op andere munten benadrukten de bondgenoten hun gemeenschappelijke Italische identiteit door vermelding van Italia (viteliu in het Oskisch).1 De verleidelijke conclusie is dat hier een helder alternatief voor Rome werd gecreëerd, een nieuwe Italische federale staat. De Griekse historicus en geograaf Strabo vermeldt zelfs dat de Italiërs al een nieuwe hoofdstad hadden gecreëerd in plaats van Rome: Corfinium.2

Een alternatief Rome? Een nieuwe federale staat? Deze interpretatie leunt wel erg sterk op een modern, 19e-eeuws idee van de natiestaat.3 De Romeinse macht in Italië was niet zozeer territoriaal, maar gebaseerd op een netwerk van bondgenootschappen en persoonlijke verbintenissen tussen de Romeinse en Italische elites. In die context vochten de Italiërs gemeenschappelijk

voor een verbetering van hun positie ten opzichte van Rome. Daarmee creëerden ze echter nog niet meteen een eenduidig alternatief. Ook de munten wijzen niet noodzakelijkerwijs op een nieuwe politieke structuur: de bondgenoten hadden simpelweg munten nodig om soldij te betalen aan hun soldaten. Sterker nog: Rome bleef een belangrijk referentiepunt bij de productie van de munten. Het gewicht en zilvergehalte zijn gelijk aan die van de Romeinse denarius, en de Romeinse en Italische munten hebben nog lang samen gecirculeerd.

Ja, de stier vocht om de wolvin eronder te krijgen. De Italiërs daagden Rome uit, betwistten haar hegemonie. Maar zelfs tijdens hun opstand ontkwamen ze niet aan de invloed van Rome. Uiteindelijk werd het met de toekenning van het Romeins burgerrecht definitief: stieren in wolfskleren.

1. Zie Carbone, L. ‘The first Italia on coinage,’ American Numismatic Society blog: Pocket Change (2020). http://numismatics.org/pocketchange/italia/, geraadpleegd 8 januari 2021. 2. Strabo, Geographika V.4.2. 3. Mouritsen, H. Italian unification: a study in ancient and modern historiography. Londen: Institute of Classical Studies, 1998.

Afbeelding Afbeelding in publiek domein, bron: American Numismatic Society. Fig. 1. Zilveren munt, geslagen door de bondgenoten. Hoofd van Bacchus / Stier die wolvin vertrapt.