Maður er manns gaman – viðtal við Örn Árnason

Óskar Örn Bragason

Maður er manns gaman

– viðtal við Örn Árnason

Stjórnmál og stjórnmálamenn hafa alla tíð verið eitt helsta viðfangsefni grínista og skemmtikrafta um heim allan og hefur pólitískt grín oftar en ekki hneykslað, ögrað og skemmt fólki. Ævistarf margra grínista er fólgið í því að finna spaugilegar hliðar á hversdagsleikanum og atburðum stjórnmálanna og gera þeim skil á fyndinn hátt. Einn slíkra grínista er leikarinn Örn Árnason en hann vann við það í fjöldamörg ár að gera grín að samtímanum og daglegum málefnum í vikulega sjónvarpsþættinum Spaugstofunni ásamt því að leika í fjölmörgum áramótaskaupum og öðru grínefni. Við tókum fjarfund með Erni og ræddum við hann um ferilinn sem atvinnugrínisti og fjölbreytt samband gríns og stjórnmála.

Örn er fæddur árið 1959 og því nýlega orðinn sextugur. Hann byrjaði ungur að pæla í gríni en hann minnist þess að hafa byrjað að semja grín þegar hann var tólf ára og skrifaði brandarabækur á ritvél heima hjá sér. Örn segir að eftir á að hyggja hafi verið greinilegt að leið hans hafi átt að liggja inn á vettvang grínsins þó svo að grínefni hafi verið lítið og fáar fyrirmyndir sýnilegar þegar hann var ungur. Grínferill Arnar hófst síðan fyrir alvöru árið 1984 þegar Örn og samstarfsfélagi hans úr Þjóðleikhúsinu, Sigurður Sigurjónsson bjuggu til útvarpsþáttinn „Þetta er þátturinn“ fyrir Ríkisútvarpið. Í kjölfarið bauðst þeim að taka þátt í fleiri verkefnum sem síðan leiddi til þess að ákveðið var að búa til vikulegan grínþátt sem sýndur yrði í sjónvarpinu.

Þátturinn hlaut nafnið Spaugstofan og var sýndur á skjám landsmanna á laugardagskvöldum á árunum 1989 til 2014 eða í 25 ár. Örn var meðlimur Spaugstofunnar allan þann tíma en aðrir Spaugstofumeðlimir voru þeir Karl Ágúst Úlfsson, Pálmi Gestsson, Randver Þorláksson og Sigurður Sigurjónsson. Í þáttunum var aðallega gert grín að því sem gerðist í samtímanum og þeim dægurmálum sem dúkkuðu upp. „Þetta snerist eins og menn segja um að vera „current“ eða að vera með puttann á púlsinum“ segir Örn. Þar sem þættirnir voru sýndir vikulega voru þeir unnir mjög hratt og nánast öll vikan undirlögð fyrir hugmyndavinnu, skrif, tökur og klippingu. Örn segir að hraðinn á vinnslunni hafi bæði falið í sér kosti og galla. „Kostirnir eru náttúrulega að þú ert með þátt sem er púlstækur, þetta gerðist bara í gær eins og það heitir en gallarnir eru kannski þeir að þú hefur ekki mikinn tíma til þess að fínvinna hlutina, þættirnir liðu kannski stundum fyrir það að vera tæknilega vanbúnir.“

Örn segir að gríni Spaugstofunnar megi að mestu leyti skipta í tvo flokka. Annars vegar svokallað heilsársgrín þar sem er gert grín að daglegu lífi fólks og hins vegar pólitískt grín sem snýst um að gera grín að því sem gerist á vettvangi stjórnmálanna. Upphaflega var mun meira um heilsársgrín í Spaugstofunni en með tímanum varð pólitíska grínið meira áberandi. „Við leiddumst alltaf meira og meira út í það að það sem hafði svo mikil áhrif á samfélagið okkar var náttúrulega pólitík og margvitrir stjórnmálamenn, misvitrir sumir, höfðu svona áhrif. Þannig að þetta leiddist út í það að verða svona dægurrevía og kannski var pólitíkin full fyrirferðarmikil á köflum en það er kannski bara eðli svona þáttar að vera svona hálfgerð mini-stjórnarandstaða“ segir Örn. Honum finnst of lítið um pólitískt grín á Íslandi í dag og segir að hann hefði viljað að Spaugstofan hefði eignast arftaka sem hefði haldið áfram á þeirri braut.

Eins og gefur að skilja getur margs konar umfjöllun um stjórnmálamenn haft áhrif á pólitískan feril þeirra og er grín þar engin undantekning. Örn telur þó að Spaugstofan hafi ekki haft bein áhrif á stjórnmál á Íslandi þó að grínið hafi oft verið beinskeytt. Hann útilokar hins vegar ekki að með gríni sínu hafi Spaugstofunni tekist að segja hluti sem aðrir áttu erfiðara með.

Örn telur að sá eiginleiki gríns að segja hluti sem aðrir eiga erfiðara með sé nánast horfinn í dag þar sem fólk á sífellt auðveldara með að nýta sér nafnleynd til að koma skilaboðum á framfæri. „Nú geturðu farið á netið og í skjóli nafnleyndar geturðu hraunað svoleiðis yfir mann og annan og það er beinlínis ósmekklegt, því miður. Menn gátu ekki vegið úr launsátri eins og í dag.“ Örn viðurkennir að Spaugstofan hafi oft gengið langt í sínu gríni og reynt markvisst að ganga fram af fólki. Oft á tíðum tókst það hins vegar ekki og vöktu mörg atriði sem meðlimir Spaugstofunnar töldu vera á grensunni enga hneykslan meðal almennings. Örn telur að fólk sé yfirleitt hrifið af því að ekkert sé skafið af hlutunum og þar af leiðandi ánægt með það þegar grín er beinskeytt og hlífir fólki ekki. Þrátt fyrir að grín Spaugstofunnar hafi átt að ögra og stuða fólk telur Örn að grínið hafi aldrei gengið of langt. „Það getur vel verið að við höfum einhverju sinni einstaka sinnum verið eins og menn kalla ósmekklegir en ég held að við höfum aldrei farið yfir strikið.“ Þá segist Örn heldur ekki hafa neina eftirsjá af því gríni sem hann hefur tekið þátt í. „Það væri nú illt að vera atvinnuleikari eða grínisti ef maður myndi sjá eftir því sem maður gerir.“

Það getur reynst flókið verkefni að gera grín að ákvörðunum stjórnmálamanna þar sem þær eru oft gríðarlega umdeildar og eins og aðrir geta grínistar haft margs konar skoðanir á hinum og þessum málefnum. Af þessum sökum getur það verið auðvelt fyrir grínista að koma sínum eigin skoðunum að og beita sér pólitískt í þágu ákveðinna málefna. Örn segir að það sé fín lína á milli þess að gera grín að stjórnmálum og því að koma sínum eigin skoðunum á framfæri í gríninu. Hann segir að í Spaugstofunni hafi meðlimir hennar reynt eins og þeir gátu að fara milliveginn í stað þess að koma sínum skoðunum að og bendir á að þeir séu fimm ólíkir einstaklingar með fimm ólíkar skoðanir. Til þess að koma í veg fyrir að þeirra skoðanir yrðu allsráðandi í þáttunum reyndu þeir eftir fremsta megni að vera skipulagðir í sinni vinnu. „Við skrifuðum niður umfjöllunarefnin og hvaða svona „take“ við ættum að taka á sketsinn, hver væri hans vinkill, hvar liggur grínið í þessu eða er yfirhöfuð hægt að gera grín að þessu eða er þetta bara skítlegt eðli?“ Þá kom það einnig fyrir að atburðir og ástand í þjóðfélaginu gat verið viðkvæmt meðal almennings og erfitt að líta á spaugilegu hliðarnar við fyrstu sýn. Þetta átti t.d. við um efnahagshrunið 2008 en Örn segir að fyrst um sinn hafi meðlimum Spaugstofunnar fundist ótrúlegt að þeim tækist að kokka upp eitthvað grín úr þeim aðstæðum. Það kom hins vegar á daginn að það var vel hægt og segir Örn að honum finnist þættirnir í kjölfar hrunsins vera með betra gríni af því sem Spaugstofan gerði á sínum ferli.

Annað krefjandi verkefni sem fólgið var í gerð þáttanna var að leika sjálfa stjórnmálamennina en Örn sá um að leika fjölmarga stjórnmálamenn og

„Við vorum kannski svona svolítið eins og ventill, ofþrýstingsventill. Ef fólki var ofboðið og kvartaði og kveinaði og kannski hafði þörf fyrir það að sjá „nú tuskum við hann aðeins til.“

annað áberandi fólk. Sá stjórnmálamaður sem hann lék lang oftast og flestir muna best eftir er Davíð Oddsson fyrrum borgarstjóri Reykjavíkur, forsætisráðherra og seðlabankastjóri. Örn byrjaði að leika Davíð í áramótaskaupinu 1986 þegar hann var borgarstjóri og í kjölfarið festist hlutverkið við hann en Örn fór með hlutverk Davíðs í flestum áramótaskaupum og alltaf í Spaugstofunni. Davíð hefur því spilað mjög stórt hlutverk í starfsferli Arnar. Það gat verið krefjandi starf einkum vegna þess að Spaugstofan var vikulegur þáttur og margt gat breyst á stuttum tíma. „Davíð Oddsson átti það til þegar hann var forsætisráðherra eða borgarstjóri að koma í alls konar svona drottningarviðtöl á föstudögum þegar við vorum búnir að taka upp.“ Það reyndist Spaugstofunni erfitt og segir Örn að oft hafi meðlimir hennar þurft að giska á innihald viðtalanna fyrirfram. Örn segir að Davíð hafi ekki verið ósáttur með það hvernig Örn lék hann enda sjálfur vanur að gera grín að stjórnmálamönnum og þekki vel eðli grínandstöðu. Grín Spaugstofunnar fór hins vegar ekki jafn vel í alla stjórnmálamenn og voru þeir oft misánægðir með útreiðina sem þeir fengu í Spaugstofunni. Til að mynda fór það ekki vel í Halldór Ásgrímsson fyrrum forsætis- og utanríkisráðherra hvernig hann var túlkaður í þáttunum og taldi hann lítið úr sér gert. Örn segir að slíkt verði grínistar að vera búnir undir. „Þetta er eðli svona þáttar, maður stuðar suma og þá þarf maður bara að taka á því.“ Hann telur jafnframt að stjórnmálamenn verði einnig að vera búnir undir að á þeim sé tekið í pólitísku gríni. „Þá skal maður ekkert hætta sér í pólitík ef maður þolir ekki að láta taka á sér.“ Starfsferill Arnar hefur að mestu leyti snúist um það að gera grín að öllu milli himins og jarðar og oft að flóknum og dramatískum viðfangsefnum. En hver er skoðun hans á því hvort það megi gera grín að öllu? Örn segist hafa velt þessari spurningu mikið fyrir sér og segist hafa komist að þeirri niðurstöðu að það fari eftir því hvernig það er gert. „Ég veit það ekki en ég held að það megi gera grín að öllu en það er bara spurning um að fara ekki þannig yfir strikið að fólk fái viðbjóð á þér, því það er auðvelt.“ Sem dæmi nefnir Örn uppistandarann Eddie Izzard sem hann segir vera mjög snjallan grínista og nefnir að honum hafi meira að segja tekist að gera grín að íslensku rollunni, og það á ensku. Eddie hefur tekist að gera grín að ótrúlegustu hlutum innan siðferðilegs ramma og má þar m.a. nefna grín að helför nasista sem hann gerði á þann hátt að það var hvorki siðlaust né andstyggilegt heldur einfaldlega fyndið. Hann telur einnig að sam-

Þó að tími Spaugstofunnar sé liðinn hengi grínsins skipti máli. „Það er ekkert mál að vera starfar Örn enn sem skemmtikraftur og rætinn, ósmekklegur og leikari. Hann er því hvergi nærri hættur klámfenginn“ segir Örn en að gera grín að samfélaginu og er ein hann telur sjálfur þessa eiginleika ekki vera eftirnýjasta afurðin hlaðvarp sem meðlimir sóknarverða. Spaugstofunnar bjuggu til meðan samkomubannið var í gildi. Örn telur grín vera nauðsynlegan hlut í tilverunni og mikilvægt að reyna eftir fremsta megni að líta sem oftast á spaugilegu hliðarnar. „Lífið má aldrei vera þannig að maður megi ekki aðeins brosa út í annað. Einhvers staðar segir nú málshátturinn: „Maður er manns gaman“, svo lengi sem það skilur ekki eftir sig marbletti þá er það bara í góðu lagi.“