Onderzoek: de Vikingen

De Vikingen zijn onze geschiedenis ingegaan als woeste plunderaars. Dat beeld is slechts een stukje van het hele verhaal. De Scandinavische landen zijn vandaag juist heel trots op hun Vikingverleden. Daar kun je prachtige musea bezoeken over de Vikingen. Wie

zijn de Vikingen? Waarom zien wij de Vikingen als woeste plunderaars? Wat leert verder onderzoek ons?

± 800 ± 1050

OPDRACHTEN

1 Wat weet je al, of wat denk je te weten over de Vikingen? Vanwaar heb je die informatie?

Bespreek klassikaal en vergelijk het beeld dat jullie hebben met de inhoud van dit onderzoek. 2 Bestudeer de kaart in bron 1. • Welke hedendaagse landen zijn belangrijke Vikinggebieden in de 8e en 9e eeuw? • In welke gebieden zijn er Vikingen in de 10e en 11e eeuw? Vat kort samen.

• Leven de Vikingen in een maritieme of continentale ruimte? Leg uit.

3 Bestudeer bron 2A en bron 2B. • Beide bronnen zijn een bewerkte bron. Juist of fout? Leg uit. • Waarom is het langschip heel geschikt om nieuwe gebieden te verkennen? • Welke voordelen biedt het langschip nog als je oorlog wilt voeren? • Waarom versieren de Vikingen de langschepen met slangenkoppen of draken, denk je? 4 Lees bron 3A en bron 3B. • Waar ligt Lindisfarne? • Waarom zijn afgelegen kloosters en abdijen dikwijls het doelwit van de Vikingen, denk je? • Wat willen de Vikingen vooral buitmaken? • Hoe worden de invallers in beide bronnen genoemd? • Vanuit welk standpunt zijn de twee bronnen geschreven? • Bevestigen de bronnen elkaar inhoudelijk? Welke bron gebruikt de scherpste bewoording? Heb je daar een mogelijke verklaring voor? • De Vikingen hebben zelf nauwelijks schriftelijke bronnen nagelaten. Welk gevolg heeft dat voor het historisch onderzoek?

BDE vROEGE MIDDELEEUwEN (500-900) 45

continentale ruimte:

landinwaarts, niet gericht op zee maritieme ruimte: aan of op zee © VAN IN

reconstructie:

re (her) / constructie (bouw): iets dat nagebouwd, nagetekend of nagespeeld is; het verleden dat op basis van bronnen wordt verteld

stereotypering:

historische redeneerwijze; bepaalde kenmerken worden veralgemeend en die stereotiepe beelden worden door veel mensen gebruikt. Geschiedkundigen moeten hier aandacht voor hebben, want veralgemeningen zijn nooit helemaal juist

5 Bestudeer bron 4A en bron 4B. • Uit welke tijd komen de bronnen? • Welke functie heeft de tekening? • Hoe worden de Vikingen uitgebeeld? • Welk detail klopt er niet op de tekening? • In welke context is de bron ontstaan of met andere woorden: wat is het doel en het doelpubliek van de tekening? • Waarom is het dus niet onlogisch dat in dit boek de Vikingen op die manier worden afgebeeld?

• Heeft de standplaatsgebondenheid van de auteur invloed op de historische beeldvorming?

6 Bestudeer bron 5A en bron 5B. • Zijn dat primaire of secundaire bronnen? Leg uit. • Door wie worden de voorwerpen gemaakt? • Hoe en waar worden ze gevonden? • Niet alle Vikingen zijn krijgers. Welke andere beroepen kun je uit de bronnen afleiden? • Geven deze archeologische vondsten een positief beeld van de Vikingen? Geef twee argumenten. • Misschien is de handelaar uit bron 5B ook een krijger. Waarom?

7 Bestudeer bron 6 en bron 7.

• Is de reconstructietekening een historische bron of een historisch werk? Leg uit.

• Welke wapens herken je op de tekening? • Meer dan een eeuw lang is men ervan uitgegaan dat het graf van een man is. Hoe komt dat?

• Welk stereotiep beeld over de Vikingen wordt door het DNA-onderzoek tegengesproken?

8 De les geeft geen volledig overzicht van onze hedendaagse kennis over de Vikingen. Noteer twee historische vragen die onbeantwoord bleven.

9 Kijk naar de historische vragen van deze les. Welke soort historische vragen heb je onderzocht? Kies uit: • historische vraag over het verleden, • historische vraag over de relatie heden-verleden, • historische vraag over de totstandkoming van historische kennis, • historische vraag over historische beeldvorming. 10 Kijk nu terug naar je antwoorden op de vraag bij de eerste opdracht. Is het beeld dat je had een voorbeeld van stereotypering? Leg uit. BRON 1 Aanwezigheid van de Vikingen in de 8e-11e eeuw

ONDERZOEK DE vIkINGEN

De Vikingen komen uit Scandinavië, uit de landen die we vandaag Noorwegen, Zweden en Denemarken noemen. Tussen 800 en 1050 kennen ze een periode van grote bloei. De Vikingen bouwen snelle, sterke en wendbare schepen waarmee ze heel Europa afreizen en zelfs verder. Ze verkennen, plunderen en veroveren grondgebied. Rond het jaar 1000 bereikt Leif Eriksson Amerika. © VAN IN

B Reconstructie van het schip Skuldelev 2 is een van de vijf Skuldelevschepen die in 1962 worden opgegraven in de baai van Roskilde. De Skuldelevschepen worden daar rond het jaar 1070 tot zinken gebracht om de kust te verdedigen tegen invallen vanuit zee. Skuldelev 2 is een eiken langschip: een oorlogsschip van 30 m lang en 3,8 m breed, met een diepgang van slechts 1 m. Het schip bood plaats aan een grote bemanning van ongeveer 65 personen, waaronder 60 roeiers. Dankzij het grote zeil van ca. 112 m² kon het topsnelheden behalen van 20 knopen (36 km/u). Een langschip werd dikwijls versierd met een slangenkop of een draak. Daarom wordt het ook drakar genoemd.

De restanten van de Skuldelevschepen staan tentoongesteld in het Vikingschipmuseum in Roskilde in Denemarken. Het hout kreeg een speciale behandeling zodat het goed zou bewaren en werd op een metalen skelet gemonteerd. Tussen 2000 en 2004 bouwt het Vikingschipmuseum een reconstructie van het schip.

BRON 3 A

Nooit eerder heeft zich zo’n verschrikking voorgedaan in

Brittannië als we nu hebben ondergaan van een heidens ras, en niemand hield voor mogelijk dat zo’n inval vanaf zee gedaan kon worden.

Geschreven door Alcuinus van York

Alcuinus van York, leraar aan het hof van Karel de Grote, schrijft in 793 over de aanval op het klooster van

Lindisfarne, een eilandje voor de kust van Noordoost-

Engeland. Het tijdperk van de Vikingen start in veel geschiedenisboeken met die plundering. In de daaropvolgende eeuwen zullen de Vikingen nog honderden andere plaatsen aanvallen en plunderen, zelfs grote steden zoals Parijs, Aken en Constantinopel. De Vikingen willen vooral zilver en slaven buitmaken.

BDE vROEGE MIDDELEEUwEN (500-900) 47

793 n.C. (…) veroorzaakten de aangrijpende aanvallen van heidense mannen een betreurenswaardige ravage in de kerk van God op het Heilige Eiland, door verkrachting en slachting. Uit: De Angelsaksische kroniek in de 9e eeuw Oorspronkelijk samengesteld op bevel van de Angelsaksische koning Alfred de Grote, in ongeveer 890. en aangevuld door generaties anonieme schrijvers tot in het midden van de 12e eeuw. Alfred de Grote staat bekend voor de verdediging van Zuid-Engeland tegen de invallen van de Vikingen. B © VAN IN

Vikinghelm tentoongesteld in het Museum voor culturele geschiedenis van de Universiteit van Oslo.

‘Les barques des Normands’, getekend door Alphonse de Neuville en gepubliceerd in ‘l’Histoire de France’ geschreven in 1872 door François Guizot, een Franse historicus en politicus. De tekening illustreert de belegeringen van Parijs door ‘de Noormannen’ in 845 en in 885. De Vikinghelm met hoornen en/of vleugels is een verzinsel, dat stamt uit de 19e eeuw.

Dierenkoppijler, houtsnijwerk, versierd met zilveren spijkers, uit het begin van de 9e eeuw, ca. 50 cm hoog, Museum voor Culturele Geschiedenis van de Universiteit, Oslo

Dit is een van de opmerkelijke archeologische vondsten uit het Osebergschip dat in 1904 in een grote grafheuvel in de provincie Vestfold (Noorwegen) wordt gevonden. In het

scheepsgraf worden in 834 twee vrouwen begraven. Het groot aantal grafgiften wijst erop dat het belangrijke personen zijn.

Het graf bevat unieke vondsten zoals een volledige houten kar, kledingstukken en vijf prachtige dierenkoppijlers .

BRON 5 A

ONDERZOEK DE vIkINGEN

scheepsgraf: de overledene wordt begraven in een schip dat wordt bedekt met aarde grafgift: voorwerp dat men aan de overledene meegeeft in het graf© VAN IN

Bronzen weegschaal met zeven versierde loden gewichten, in het ‘National Museum of Antiquities’ in Schotland. De weegschaal is gevonden in een scheepsgraf, ontdekt in 1882 in Kiloran Bay, in Schotland. Het Vikinggraf dateert van ca. 900. De man werd op zijn zijde begraven met de weegschaal tussen zijn hoofd en zijn knieën. Vlakbij liggen ook wapens en gereedschappen.

In totaal zijn er zo al tientallen weegschalen gevonden. De Vikingen gebruiken ze om zilver en soms goud te wegen en zo de waarde ervan te bepalen. De archeologische vondsten tonen aan dat de Vikingen erg succesvolle handelaars zijn met contacten tot in Constantinopel, Arabië en Rusland.

BRON 6

Dit is een reconstructietekening door Neil Price, een Britse archeoloog en professor aan de universiteit van Uppsala in Zweden.

Dit graf van een Vikingstrijder wordt in 1878 gevonden in Birka, in de buurt van Stockholm. Het bevat wapens, twee geofferde paarden en een bordspel om strijdtactieken te leren. In 2017 bewijst botonderzoek dat dit het lichaam van een vrouw is, een Vikingstrijdster dus.

49B DE vROEGE MIDDELEEUwEN (500-900) BRON 7 Het internationale team met wetenschappers uit 14 landen bracht met de nieuwste technieken het volledige genoom – het geheel aan genetische informatie – in kaart van 442 skeletten uit Vikinggraven. (...) ‘We hebben ontdekt dat de Vikingen wat hun genetische afkomst betreft, niet uitsluitend Scandinaviërs waren, aangezien we genetische invloeden in hun DNA hebben gevonden vanuit Zuid-Europa en Azië die nog nooit eerder overwogen waren’, zei eerste medeauteur professor Maartin Sikora van de Københavns Universitet. (...) Ons onderzoek haalt zelfs het moderne beeld onderuit van de Viking met blond haar, aangezien veel Vikingen bruin haar hadden en beïnvloed waren door de genetische instroom van buiten Scandinavië.’ Uit: Luc De Roy, ‘Vikingen waren niet allemaal Scandinaviërs blijkt uit grootste DNA-onderzoek op skeletten ooit’, vrt nieuws, 20 september 2020 © VAN IN

Het Frankische rijk betaalt aan de Vikingen grote sommen zilver en goud om de aanvallen te stoppen. In 911 staat koning Karel de Eenvoudige zelfs een heel stuk van zijn grondgebied aan de monding van de Seine af aan Vikingaanvoerder Rollo. Rollo zou in ruil nieuwe invallen via de Seine verhinderen. Niet onbelangrijk, want ook Parijs ligt aan de Seine. Dat land van de Noormannen (dat is een andere naam voor de Vikingen) kennen we vandaag als Normandië.

Via de Wolga en de Dnjepr dringen de Vikingen in de loop van de 9e eeuw ook ver door naar het oosten. Ze stichten er het Rijk van Kiev. De lokale bevolking noemt hen Roes, een woord dat vermoedelijk van het Oudnoorse woord voor ‘roeiers’ is afgeleid. De Roes geven hun naam aan Rusland. De Russen zelf willen tot vandaag weinig weten over hun Vikingverleden. Zij vinden dat dat hun volk oneer aandoet.

Zelfs in de Hagia Sophia, de Byzantijnse kathedraal in Constantinopel, hebben Vikingen sporen achtergelaten. Onderaan op de foto zie je runentekens die in het marmer zijn gekrast. De inscriptie is niet helemaal ontcijferd maar bevat zeker de naam Halfdan.

KENNEN KUNNEN

1 de begrippen ‘maritieme ruimte’, ‘continentale ruimte’ en

‘handel’ uitleggen 2 de begrippen ‘getuigenis’, ‘reconstructie’, ‘scheepsgraf’,

‘grafgift’, ‘stereotiep’ en ‘stereotypering’ uitleggen 3 de Vikingen in de ruimte en de tijd situeren 4 drie voordelen van de constructie van een Vikingschip geven 5 twee redenen geven waarom de Vikingen onze geschiedenis ingingen als woeste plunderaars 6 vier voorbeelden geven van archeologische vondsten die dat beeld bijstellen.

1 verschillende soorten bronnen onderscheiden 2 de functie, het doelpubliek en de betrouwbaarheid van een bron beoordelen 3 de beperkingen van bronnen en de gevolgen daarvan op historische beeldvorming aantonen 4 de presentatie van een bron evalueren 5 informatie uit bronnen afleiden 6 een bron in zijn context plaatsen om die bron beter te begrijpen 7 bronnen vergelijken 8 de invloed van standplaatsgebondenheid op historische beeldvorming analyseren met behulp van opdrachten 9 verschillende soorten historische vragen onderscheiden 10 de betekenis van stereotypering uitleggen met het voorbeeld van ons beeld van de Vikingen ONDERZOEK DE vIkINGEN © VAN IN