14 minute read
F4 Het gouden tijdperk van Mansa Moussa in Mali (14e eeuw)
F4
1235
Begin 14e eeuw heerst de Malinese koning Mansa Moussa over een groot koninkrijk in West-Afrika. Tegenwoordig noemt men hem op verschillende websites ‘de rijkste man die ooit geleefd heeft’. Mansa Moussa’s rijkdom zou geen grenzen kennen. Hoe ontstaat het
Koninkrijk Mali? Wie is de legendarische koning Mansa Moussa? Waarop is het beeld dat Mansa Moussa de rijkste man ooit was, gebaseerd? Over welke primaire bronnen beschikken we?
1312 1324 1433
stichting Koninkrijk Mali kroning Mansa Moussa bedevaart Mekka inname Timboektoe
1Het epos van Sundjata
BRON 1 De belangrijkste bron over het ontstaan van Mali is het epos van Sundjata. Dat heldendicht beschrijft hoe de mythische Sundjata Keita het Koninkrijk Mali sticht in 1235. Het epos van Sundjata wordt al sinds de 13e eeuw via mondelinge tradities in stand gehouden. De zogenaamde 'griots', WestAfrikaanse historici en dichters met een belangrijke functie aan het hof, vertellen het van generatie op generatie door. Volgens de legende is Sundjata een kreupel kind dat niet kan spreken en lezen. De ongewenste koningszoon wordt eerst verdreven, maar keert later met troepen terug om zijn volk te bevrijden van de heersende Susu-stam. Ruiters vormen een belangrijk onderdeel van zijn leger. Na zijn overwinning op het leger van de Susu schept Sundjata een rijk in de gebieden waar de stamhoofden hem hebben gesteund in zijn strijd. Het nieuwe koninkrijk breidt zich stelselmatig in WestAfrika uit en wordt Mali genoemd.
2De bedevaart van Mansa Moussa
BRON 2-3-4-5 Wat we over Mansa Moussa weten, hebben we vooral te danken aan de aantekeningen van Arabische geleerden. De griots blijven verrassend stil over Moussa, omdat ze zich vooral concentreren op de mythische stichting van Mali door Sundjata. In
Fniet-westerse samenlevingen 175
1312 wordt Moussa uitgeroepen tot ‘mansa’ of koning van Mali. Al bij zijn aantreden maken zijn verschijning en kracht een diepe indruk op het Malinese volk. Onder zijn bewind bereikt het Koninkrijk Mali het toppunt van zijn macht. Begin 14e eeuw is het gebied
van het koninkrijk aanzienlijk vergroot. Er heerst orde en rust. Bovendien is het land erg rijk aan goud en ivoor. In 1324 beslist Moussa een bedevaart naar Mekka te maken met een reusachtige karavaan. Zo’n 20 000 man vergezelt hem tijdens zijn tocht door de Sahara: soldaten, bedienden, artsen, leden van zijn hof … De ezels, kamelen en slaven dragen de voorraden waaronder een enorme som goud. De pelgrimstocht blijft niet onopgemerkt. Bij Moussa’s bezoek aan Caïro toont hij zijn macht en rijkdom door gigantische hoeveelheden van zijn goud uit te geven. Dat zorgt zelfs voor een daling van de waarde van het goud in Egypte. Het duurt nog jaren tot de goudprijzen er weer hun normale niveau bereiken. De terugtocht naar Mali verloopt allesbehalve vlekkeloos. Omdat al zijn goud op is, moet Moussa zich in de schulden werken om eten en slaven te kopen. Een deel van zijn karavaan overleeft de terugreis niet. Mansa Moussa neemt dankzij zijn bedevaart een schat aan kennis mee naar huis. Zo overtuigt hij de Spaans-Arabische architect al-Sahili om voor hem paleizen en moskeeën te bouwen in Mali. Vooral de Djinguereber-moskee in Timboektoe is daarvan een prachtig voorbeeld. Daarnaast laat Mansa Moussa de © VAN IN
grote universiteit van Timboektoe uitbreiden en reorganiseren. Dat leidt ertoe dat de stad het centrum wordt van cultuur, kennis, handel en religie in West-Afrika. Door zijn opzienbarende bedevaart zet Mansa Moussa Mali plots op de kaart. Verhalen over de rijkdom van het land lokken steeds meer NoordAfrikaanse handelaars en diplomaten naar het Koninkrijk Mali.
3De neergang van het rijk
BRON 6 Na de dood van Mansa Moussa gaat het bergaf met het Koninkrijk Mali. De afgelegen ligging van het rijk werkt dat in de hand. Er ontstaat ook een machtstrijd tussen de nakomelingen van Mansa Moussa en de nakomelingen van zijn broer Mansa Sulayman. In 1433 komt de symbolisch belangrijke stad Timboektoe in buitenlandse handen en het rijk valt uiteen in een groot aantal kleine staatjes. De opkomst van het Songhai-rijk in de 16e eeuw werkt de interne verdeeldheid verder in de hand. Vandaag is Mali een republiek met een president en beslaat het slechts een deel van het territorium van het oude rijk. De grenzen die tijdens het kolonialisme werden vastgelegd door de Europese grootmachten, respecteerden de stamverbanden niet. Daardoor heeft de Republiek Mali te kampen met ernstige interne spanningen. De Toeareg, een Berberstam, komt regelmatig in opstand tegen de Malinese overheid. Zij willen een eigen staat in Noord-Mali. De conflicten bedreigen het cultureel erfgoed van het land, zoals de historische stad Timboektoe.
KENNEN KUNNEN
1 het begrip ‘griot’ verklaren 2 het mythische karakter van het ontstaan van Mali uitleggen 3 de rijkdom van Mansa Moussa verklaren 4 drie gevolgen geven van de bedevaart van Mansa Moussa 5 drie oorzaken geven voor de neergang van het Koninkrijk Mali 6 uitleggen hoe het cultureel erfgoed van Mali vandaag bedreigd wordt 176 F4 het gouDen tiJDperk van mansa moussa in mali (14e eeuw)
1 historische vragen stellen 2 verschillende soorten bronnen onderscheiden 3 een historische kaart interpreteren 4 de bruikbaarheid van een bron in functie van een historische vraag beoordelen 5 de representativiteit van een bron in functie van een historische vraag beoordelen 6 de betrouwbaarheid van een bron in functie van een historische vraag beoordelen 7 de onderzoekbaarheid van een historische vraag evalueren 8 informatie uit geschreven en niet-geschreven bronnen afleiden 9 historische bronnen vergelijken 10 enkele kenmerken van een niet-westers koninkrijk geven BRON 1 A De legende van koning Sundjata Volgens de overlevering stichtte een held, die bekendstaat als Sundjata, het koninkrijk in het begin van de 13e eeuw. Zijn verhaal heeft duidelijk mythische kenmerken. Hij was een kreupele, bespot en verbannen, die naar huis terugkeerde als een overwinnaar en wreker. Ruiters waren de kracht van zijn leger. Uit: F. Fernandez-Armesto, De wereld: een geschiedenis, 2015 Fernandez-Armesto is een Engelse historicus en schreef een aantal populaire historische werken waaronder een wereldgeschiedenis. © VAN IN
©ImageSelect ©ImageSelect
Terracotta beeldjes van een krijger en een ruiter uit het Koninkrijk Mali, 13e-15e eeuw, Nationaal Museum van Afrikaanse Kunst, Washington D.C
• • • • • 177F niet-westerse samenlevingen BRON 2 De rijkste man die ooit leefde Amazon-oprichter Jeff Bezos is de rijkste man ter wereld, volgens de Forbes-miljardairslijst van 2019 die deze week is vrijgegeven. Met een geschat vermogen van 131 miljard dollar is hij de rijkste man in de moderne geschiedenis. Maar hij is zeker niet de rijkste man aller tijden. Men neemt aan dat die titel toebehoorde aan Mansa Moussa, de 14e-eeuwse WestAfrikaanse heerser die zo rijk was, dat zijn gulle giften de economie van een heel land verwoestten. ‘Verslagen van tijdgenoten over Moussa’s rijkdom zijn zo ademloos dat het bijna onmogelijk is om een idee te krijgen van hoe rijk en machtig hij werkelijk was’, vertelde Rudolph Butch Ware, universitair hoofddocent geschiedenis aan de Universiteit van Californië, aan de BBC. Mansa Moussa was ‘rijker dan iemand zou kunnen beschrijven’, schreef Jacob Davidson in 2015 over de Afrikaanse koning voor Money.com. In 2012 schatte de Amerikaanse website Celebrity Net Worth zijn vermogen op 400 miljard dollar, maar economische historici zijn het erover eens dat het onmogelijk is om zijn vermogen vast te pinnen op een getal. Uit: Naima Muhamud, Is Mansa Musa the richest man who ever lived?, BBC news, 10 maart 2019, eigen vertaling Hoe wordt Mansa Moussa in de titel van het artikel genoemd? Welke argumenten haalt de auteur aan om Mansa Moussa zo te noemen? Welke kanttekening kun je plaatsen bij de uitspraak dat Mansa Moussa de rijkste man ooit was? In hoeverre kun je dus de historische vraag ‘hoe rijk was Mansa Moussa’ onderzoeken? Welke mythische aspecten vind je in het verhaal van Sundjata? Formuleer twee historische vragen die je aan de beelden van de Malinese krijger en ruiter kunt stellen. © VAN IN
Z
Z Z
Au
Au
Au Z
Au Z
Au
Au Z Au
Au Z
B Handel brengt welvaart in het Koninkrijk Mali
Aan het begin van de 14e eeuw heeft de uitbreiding van Mali naar de inlandse delta, Gao, en de oostelijke Songhayprovincies, enorm bijgedragen aan de landbouw, de begrazing, en de jacht- en visbronnen van het rijk. De nieuwe
178 • • • • • F4 het gouDen tiJDperk van mansa moussa in mali (14e eeuw) gebieden boden ook extra slaven om te verhandelen, militaire diensten en meer landbouwproductie. Betalingen van nieuw ondergeschikte koningen en leiders, en tal van nieuw gecontroleerde handelsroutes, verrijkten de schatkist van de overheid. Tegen het midden van de 14e eeuw, toen Mali het toppunt van zijn imperiale dominantie bereikte, was de transSaharahandel enorm in omvang toegenomen. Door de extravagante* bedevaart van Mansa Moussa en de daaruit voortvloeiende publiciteit in Caïro, werd Mali bekender in Noord-Afrika, het Midden-Oosten, en zelfs Europa. Verhalen over de rijkdom van Mali lokten steeds meer Noord-Afrikanen naar handelsondernemingen in de Sahara. Uit: David Conrad, Rijken uit middeleeuws West-Afrika, 2005, eigen vertaling David Conrad is gespecialiseerd in Afrikaanse geschiedenis. Hij maakt meer dan 35 reizen naar Afrika. Zijn boek ‘Empires of Medieval West Africa’ (‘Rijken uit middeleeuws West-Afrika’) handelt over de geschiedenis van de opeenvolgende rijken van Ghana, Mali en Songhay. Die rijken groeiden onder een reeks machtige leiders, waaronder Mansa Moussa. * extravagant: overdreven en een beetje vreemd Geef vier hedendaagse landen die in de 14e eeuw deel uitmaken van het Koninkrijk Mali. Welke grondstoffen vind je in het rijk? Waaraan dankt Mansa Moussa zijn enorme rijkdom? Welke reis zorgt ervoor dat Mansa Moussa’s bekendheid in de 14e eeuw toeneemt? Het Koninkrijk Mali drijft handel met gebieden buiten het rijk. Vanuit welk gebied vertrekken de meeste handelsroutes naar Mali? © VAN IN
Vanaf het begin van mijn verblijf in Egypte hoorde ik praten over de komst van deze koning Moussa op zijn pelgrimstocht. Ik merkte dat de inwoners van Caïro enthousiast waren om opnieuw te vertellen over de verkwistende uitgaven van de Afrikanen. Ik vroeg de emir Abu (…) en hij vertelde me over de rijkdom, mannelijke deugden, en vroomheid van de koning:
‘Toen ik hem ging ontmoeten namens de machtige sultan al-Malik al-Nasir, bewees hij mij buitengewoon veel eer en behandelde hij mij met de grootste hoffelijkheid. (…) Daarna stuurde hij vele ladingen onbewerkt inheems goud en andere kostbaarheden naar de schatkist van de sultan. Ik probeerde hem over te halen naar de Citadel te gaan om de sultan te ontmoeten, maar hij weigerde hardnekkig (…) ik realiseerde me dat de audiëntie [het officiële bezoek aan de Sultan] afschuwelijk voor hem was omdat hij verplicht zou zijn de grond en de hand van de sultan te kussen. (…)
Die man overspoelde Caïro met zijn weldaden. Hij verliet geen emir van het hof, noch de houder van een koninklijk ambt zonder de gift van een lading goud. De inwoners van Caïro maakten onschatbare winsten uit hem. (…) Ze ruilden goud totdat ze de waarde ervan in Egypte verminderden en de prijs ervan deden dalen. (…) Goud had een hoge prijs in Egypte tot zij dat jaar kwamen.’
Uit: al-Umari, Paden van visie in de rijken van de metropolen, 1337-1338
Shibab al-Din al-Umari (1301-1349) is een Arabische historicus, geboren in Damascus. Hij begint zijn carrière als ambtenaar in het Mammelukkensultanaat. Enkele jaren na het bezoek van Mansa Moussa aan Caïro in 1324, trekt ook al-Umari naar de Egyptische stad. Zijn geschriften zijn een belangrijke bron over de bedevaart van Moussa naar Mekka. Hij baseert zich op wat de mensen in Caïro hem vertellen.
B Mansa Moussa uitgebeeld in een fragment van de Catalaanse Atlas (1375)
179F niet-westerse samenlevingen De Catalaanse Atlas is een in 1375 door de Spaans-Joodse cartograaf Abraham Cresques (1325-1387) en zijn zoon Jehoeda Cresques (1350-1427) ontworpen wereldkaart. Die grote en rijk geïllustreerde kaart vormt een hoogtepunt in de middeleeuwse cartografie. Bij de kaart staat het volgende bijschrift: ‘Deze zwarte heer draagt de naam Musa Mali, heer van de zwarte volken van Mali. Zijn land is zo rijk aan goud dat hij de rijkste en meeste nobele koning van allen is.’ De kaart is gemaakt in opdracht van het hof van Aragon. Het is een geschenk van de troonopvolger en latere koning Johan I (13501396) aan de Franse kroonprins Karel (1368-1422). © VAN IN
Mansa Moussa was een goede man en een groot koning, en er worden nog steeds verhalen over zijn gerechtigheid verteld. Hij maakte de bedevaart in 1324 (…)
Volgens al-hadj Yunus, de tolk voor die natie in Caïro, kwam die Mansa Moussa uit zijn land met 80 ladingen goudstof waarbij elke lading drie qintars [1 qintar = 50 kg] woog. In hun eigen land gebruiken ze alleen mannelijke of vrouwelijke slaven voor transport, maar voor verre reizen zoals de pelgrimstocht hebben ze rijdieren (…). De regering van die Mansa Moussa duurde 25 jaar.
De hoofdstad van de mensen van Mali is de stad BNY, een uitgestrekte plaats met gecultiveerd land gevoed door stromend water, zeer dichtbevolkt met drukke markten. Momenteel is het een station voor de handel in karavanen uit de Maghreb, Ifriqiya en Egypte [Noord-Afrika], en goederen worden uit alle delen geïmporteerd (…).
Uit: Ibn Khaldun, Inleiding tot de geschiedenis, 1377
Ibn Khaldun (1332-1406) is een belangrijke Arabische geleerde die het grootste deel van zijn leven verschillende heersers van Noord-Afrikaanse moslimstaten dient. Tijdens zijn verblijf in Algerije schrijft hij de ‘Al-Muqaddimah’ (‘Inleiding tot de geschiedenis’). Die inleiding beschrijft de geschiedenis van de islam in Noord-Afrika. Khaldun is een zeer zorgvuldige historicus die mondelinge geschiedenissen van Malinese geleerden optekent en ook informatie verzamelt van Arabieren die naar Mali zijn geweest.
• Zijn deze bronnen primaire of secundaire bronnen? • Wie is Mansa Moussa? Hoe wordt zijn karakter omschreven? • Hoe wordt Mansa Moussa uitgebeeld in bron 4B? Stemt dat overeen met de beschrijvingen in bron 4A en bron 4C? • In hoeverre vind je de bronnen betrouwbaar om een antwoord te geven op de historische vraag ‘Wie is Mansa Moussa’?
Beargumenteer je antwoord.
• Welke gebeurtenis tijdens de bedevaart van Mansa Moussa zorgt ervoor dat verhalen over de rijkdom van Mali zich
verspreiden?
• Waaruit blijkt dat die verhalen ook Europa bereiken? • In welke mate heeft dat bijgedragen tot het beeld dat Mansa Moussa ‘de rijkste man ooit’ is, denk je?
BRON 5 A Griots Veel van wat we weten over het middeleeuwse Mali is te danken aan een fascinatie [bewondering] die van ver buiten zijn grenzen komt. Over de opkomst van Mali zwijgen de binnenlandse bronnen, aangezien de sprekers van de regio, de ‘griots’, weinig te zeggen hebben over het middeleeuwse Mali of Mansa Moussa, omdat ze gefocust zijn op Sundjata [mythische stichter Koninkrijk Mali]. Dat de griots niets te vertellen hebben, roept veel vragen op aangezien Moussa misschien wel de meest legendarische figuur van Mali is.
Uit: Michael Gomez, Afrikaanse heerschappij: Een nieuwe geschiedenis van rijken in vroeg en middeleeuws West-
Afrika, 2018, eigen vertaling
Michael A. Gomez is professor geschiedenis aan de universiteit van New York. In zijn boek over middeleeuws West-Afrika
‘African Dominion’ vertelt hij over het belang van de griot: een West-Afrikaanse historicus, verhalenverteller, dichter of muzikant. Eeuwenlang is de geschiedenis van West-Afrikaanse gemeenschappen levend gehouden door de traditie van verhalen en muziek. De griot wordt vaak gezien als een belangrijke persoon vanwege zijn of haar positie als adviseur van de koning. Griots kennen hun oorsprong in het 13e-eeuwse Mali.
Tegenwoordig leven ze nog steeds in veel delen van West-Afrika.
180 F4 het gouDen tiJDperk van mansa moussa in mali (14e eeuw)
B De hedendaagse Malinese griot Cheick Hamala Diabaté, die 800 jaar mondeling overgeleverde geschiedenis doorgeeft. © VAN IN
• Welke belangrijke rol spelen de griots bij het vastleggen van de West-Afrikaanse geschiedenis? • Wat vertellen de griots over Mansa Moussa? • Waarom is dat verrassend? • Wat zegt dat over de representativiteit van bron 4A, 4B en 4C?
TIP Kijk vanuit welk standpunt ze geschreven zijn.
BRON 6 A Schade aan erfgoed Timboektoe erger dan gedacht
De schade aan het erfgoed van Timboektoe, in het noorden van het West-Afrikaanse land Mali, is nog veel erger dan aanvankelijk gedacht. De stad was de voorbije maanden het toneel van een heftige strijd tussen het Malinese leger en verschillende rebellengroepen. Een team van UNESCO trok nu naar de stad om de schade op te meten.
‘We dachten dat slechts negen mausolea van de Werelderfgoedlijst waren beschadigd’, zegt Lazare Eloundou Assomo, die de missie leidt. ‘Maar nu blijken er veertien ernstige schade te hebben opgelopen.’ (…) De schade aan de historische gebouwen werd toegebracht door de islamitische fundamentalistische rebellen. Ze beschouwen het erfgoed als afgoderij. (…)
Assomo noemt Timboektoe ‘een symbool van de Afrikaanse geschiedenis’. De stad uit de 12e eeuw werd als scharnier tussen Noord-Afrika en het zuiden van het continent een belangrijk handelscentrum. In de 16e en 17e eeuw trokken ook heel wat geleerden naar Timboektoe en in diezelfde periode werden de grote iconische moskeeën in de stad gebouwd. Timboektoe werd in 1988 erkend als UNESCO Werelderfgoed.
Uit: Schade aan erfgoed Timboektoe erger dan gedacht, vrt nieuws, 12 juni 2013
B De Djinguereber-moskee in Timboektoe (14e eeuw)
Deze moskee werd in 1327 ontworpen door de islamitische architect al-Sahili, in opdracht van Mansa Moussa. Ze staat er vandaag nog steeds als herinnering aan de tijd dat Mali een machtig rijk was.
• Hoe en waarom wordt het historisch erfgoed in Mali bedreigd? • Vind je bron 6B bruikbaar om een antwoord te geven op de historische vraag ‘Hoe ontstaat het Koninkrijk Mali?’?
Beargumenteer je antwoord.
Fniet-westerse samenlevingen 181
© ImageSelect © VAN IN
