F2 De kruistochten naar het Midden-Oosten

F2

Iedereen kent wel het woord ‘kruistochten’. Misschien heb je zelfs al een film gezien of een boek gelezen over die gebeurtenissen uit de middeleeuwen. Het beeld over de kruistochten verandert regelmatig: van ophemeling tot afschuw.

Hoe ontstaan de kruistochten? In hoeverre zijn die succesvol geweest? Wat zijn de gevolgen ervan?

± 3500 v.C. ± 800 v.C. ± 500 ± 1450 ± 1750 ± 1945

PREHISTORIE OUDE NABIJE OOSTEN KLASSIEKE OUDHEID MIDDELEEUWEN HEDENDAAGSE TIJD

MODERNE TIJD VROEGMODERNE TIJD

1De voorgeschiedenis van de kruistochten

tegen de aanvallen van de Seltsjoeken. Hij moedigt hen ook aan om Jeruzalem te bevrijden van de moslims.

Het christendom is ontstaan in Palestina in de 1e eeuw en heeft zich van daaruit verspreid over het hele Romeinse Rijk en daarbuiten. In de 7e eeuw veroveren de Arabieren Palestina (zie les F1). Voor de volgende 300 jaar zijn moslims en christenen met elkaar in conflict. Op het einde van de 11e eeuw begint Europa de moslims terug te dringen in Spanje en Zuid-Italië. De Seltsjoeken (Turken) nemen halverwege de 11e eeuw de plaats in als leiders van de islam. Zij vormen ook een bedreiging voor de Byzantijnen: die verliezen na de Slag van Manzikert (1071) een groot deel van Klein-Azië. De Byzantijnse keizer stuurt een oproep voor hulp naar paus Gregorius VII: die staat welwillend tegenover die vraag, maar slaagt er niet in een kruistocht te organiseren. In 1095 doet de Byzantijnse keizer een nieuwe oproep voor hulp aan paus Urbanus II. Die maakt er wel werk van.

2Het verloop van de kruistochten BRON 1-2-3-4-5 Op het einde van het Concilie van

Clermont (Frankrijk) in 1095 houdt paus Urbanus II een belangrijke toespraak. Hij roept de edelen van West-Europa op tot een kruistocht om hun christelijke broeders in het oosten (de Byzantijnen) te helpen

152 F2 De kruistochten naar het miDDen-oosten

In de westerse middeleeuwse wereldopvatting neemt Jeruzalem een centrale plaats in: het is de plaats waar Jezus is gestorven. Door op kruistocht te gaan kunnen de deelnemers boete doen voor hun zonden en zo in de hemel komen. De reactie op de toespraak moet zelfs de paus en later ook de Byzantijnse keizer verrast hebben: grote aantallen mensen beantwoorden zijn oproep met veel enthousiasme en trekken in verschillende golven oostwaarts. Een eerste golf vertrekt kort na de oproep zonder voorbereiding: de volkskruistocht. Wanneer die mensen het jaar daarop in Klein-Azië aankomen, worden zij grotendeels omgebracht door de Turken. De westerse edelen wachten tot de afgesproken vertrekdatum (augustus 1096) en volgen verschillende routes. Geen enkele koning neemt deel aan die zogenaamde eerste kruistocht; het leiderschap berust bij een aantal edelen (zoals Godfried van Bouillon) en de pauselijke vertegenwoordiger. Na een lange tocht bereiken de kruisvaarders Jeruzalem. Ze nemen de stad in op 15 juli 1099. Een van de belangrijkste redenen voor het succes van de kruisvaarders is dat de moslims onderling politiek verdeeld zijn. De moslimwereld besteedt op dat moment weinig aandacht aan de inname van de stad. Het is een gebeurtenis zonder veel betekenis. © VAN IN

De middeleeuwse samenleving is heel gewelddadig. Op het vlak van onderling geweld moeten christenen en moslims niet onderdoen voor elkaar. Het uiteindelijke resultaat van die kruistocht is het ontstaan van vier Latijnse ‘staten’ in het MiddenOosten en de oprichting van geestelijke ridderorden (zoals de tempeliers). Die staan in voor de verdediging van het gebied en de opvang van pelgrims.

Na het succes van de eerste kruistocht gaan de meeste kruisvaarders terug naar huis. Een kleine minderheid blijft en wordt een deel van de wereld van het Midden-Oosten. Hoewel er veel contacten zijn tussen moslims en christenen, is er weinig culturele uitwisseling. In de nieuwe kruisvaardersgebieden krijgen de moslims en joden vrij snel een positie die vergelijkbaar is met de positie van christenen en joden in islamgebieden (zie les F1).

De moslimwereld herenigt zich langzaam tegen de kruisvaarders. In 1144 verwoesten zij de eerste kruisvaardersstaat. Het westen reageert met een nieuwe kruistocht, maar die mislukt bijna volledig. De kruisvaardersstaten verliezen daarna voortdurend gebieden. Op het einde van de 12e eeuw krijgt de Koerd Salah el-Din (Saladin) het leiderschap in het gebied. In 1187 verslaat hij het kruisvaardersleger van Jeruzalem en verovert een groot deel van de kruisvaardersgebieden. Het westen komt de kruisvaarders opnieuw te hulp met een nieuwe kruistocht. Een gedeelte van het gebied wordt herwonnen, maar Jeruzalem blijft in handen van de moslims. In 1198 komt paus Innocentius III aan de macht. Een van zijn eerste daden is het promoten van een vierde kruistocht. Die kruistocht eindigt met de plundering van Constantinopel in 1204. Ook de volgende kruistochten hebben geen succes. In 1291 worden de christenen uit hun laatste bolwerk verdreven met de verovering van Akko. De islam heeft het pleit gewonnen. Maar de droom om Jeruzalem te heroveren, blijft in het westen nog lang bestaan.

Middeleeuwers spreken niet over ‘kruistochten’ maar wel over ‘reisweg naar Jeruzalem’, ‘bedevaart naar Jeruzalem’. Arabieren noemen het vaak ‘de tochten van de Franken’. Niets menselijks is de kruisvaarders vreemd: naast oprechte vroomheid spelen ook andere motieven mee, zoals het verwerven van aanzien en hebzucht. Voor het geld moet je niet op kruistocht gaan. Het is een hele dure onderneming en de uitkomst is heel onzeker.

Oorlog is altijd gruwelijk. De kruistochten en de reactie erop van de moslimwereld laten een spoor van dood en vernieling na. Historici verschillen nogal van mening over de gevolgen van de kruistochten. Het gezag van de paus als leider van het westerse christendom wordt versterkt. De economie wordt nog internationaler: Italiaanse steden zoals Genua en Venetië beheersen de handel met het oosten. Het westen leert de Arabische levenswijze en cultuur beter kennen, maar het komt niet tot een echte uitwisseling. Het is giswerk of bijvoorbeeld de spitsboog, heraldische wapenschilden ... via de kruistochten tot bij ons zijn gekomen.

Het moderne Midden-Oosten is niet ontstaan uit de kruistochten. Toch roepen die vandaag nog emotionele reacties op, vooral in de Arabische wereld. Het gaat al lang niet meer om het verleden zelf: de kruistochten worden dan gebruikt om hedendaagse conflicten in het gebied te rechtvaardigen. Maar ook in het westen wordt de kruistochten soms gebruikt voor politieke doeleinden.

RANDINFO Zoals over zoveel zaken in verband met de kruistochten verschillen historici ook van mening over wat precies een kruistocht is. Voor de ene gaat het alleen over de tochten naar het Midden-

153F niet-westerse samenlevingen Oosten met als doel de bevrijding van Jeruzalem na een oproep van de paus. Voor de andere gaat het over alle oorlogen met pauselijke goedkeuring gericht tegen andersgelovigen binnen en buiten de katholieke Kerk, zowel in Europa als daarbuiten. © VAN IN

1 de voorgeschiedenis van de kruistochten uitleggen 2 het verloop van de eerste kruistocht vanaf de toespraak van paus Urbanus schetsen 3 het verdere verloop van de westerse aanwezigheid in het

Midden-Oosten uitleggen 4 verschillen in interpretatie van de kruistochten tussen vroeger en nu geven 5 de gevolgen van de kruistochten geven 1 de onderzoekbaarheid van een historische vraag nagaan 2 kenmerken van interculturele contacten onderscheiden 3 verbanden leggen tussen en binnen maatschappelijke domeinen 4 de presentatie van een bron evalueren 5 historische argumenten herkennen in actuele debatten

BRON 1 Wereldkaart BRON 2 Het Concilie van Clermont

Alleen hij die uit vroomheid en niet om eer of geld te verwerven, op weg gaat om de Kerk van God in Jeruzalem te bevrijden, krijgt kwijtschelding van alle boetedoening (penitentie).

Uit: besluiten van het Concilie van Clermont, 1095

Uit: Psalterium, British Library, Londen, ca. 1262-1300, hoogte 9,5 cm

De kaart is een typische ‘mappa mundi’ (wereldkaart) die niet alleen de geografische en historische kennis laat zien, maar die ook in het kader van de Bijbelse geschiedenis plaatst. Oude christelijke kaarten zijn vaak naar het oosten georiënteerd (‘Oriënt’ = oosten). Op westerse kaarten staat het noorden bovenaan.

• Hoe moet je de kaart draaien zodat het noorden bovenaan

ligt?

• Waar ligt Jeruzalem op de kaart? 154 F2 De kruistochten naar het miDDen-oosten

Op het Concilie van Clermont in 1095 houdt paus Urbanus II een toespraak waarin hij oproept om Jeruzalem te bevrijden. De originele tekst van die toespraak is niet bewaard. Er zijn ook geen officiële teksten van de besluiten van het concilie. Voor onze kennis ervan zijn we afhankelijk van selecties

gemaakt door anonieme schrijvers. • Het concilie is er zich van bewust dat er verschillende motieven zijn om op kruistocht te gaan. Welke drie motieven staan er in de tekst? © VAN IN

Toen ik Jeruzalem bezocht, had ik de gewoonte om de al-Aqsamoskee binnen te gaan. Aan de zijkant daarvan bevindt zich een kleine gebedsruimte waarvan de Franken een kerk hadden gemaakt. Toen ik nu de al-Aqsamoskee betrad, waar mijn vrienden de Tempeliers* zaten, stelden zij mij die gebedsplaats ter beschikking om er mijn gebeden te doen. Op een dag ging ik naar binnen, zei de openingsformule Allah akbar en ging staan om mijn gebed te beginnen, toen een Frank mij van achteren vastpakte en mijn gezicht naar het oosten keerde, terwijl hij zei: ‘Zo moet je bidden.’* Onmiddellijk kwamen enkele Tempeliers tussenbeide. Zij namen hem vast en verwijderden hem, terwijl ik me omkeerde om mijn gebed af te maken. Maar, gebruikmakend van een ogenblik dat zij niet opletten, pakte hij mij opnieuw van achteren vast, draaide mijn gezicht naar het oosten en herhaalde: ‘Zo moet je bidden.’ Opnieuw kwamen de Tempeliers tussenbeide, verwijderden hem, en verontschuldigden zich bij mij: Het is een vreemdeling die onlangs uit het Frankenland gekomen is en hij heeft nog nooit iemand zien bidden, behalve in oostelijke richting.

Uit: Usama ibn Munqidh, Het boek van leren door voorbeelden, ca. 1183

Usama ibn Munqidh (1095-1188), is een dichter, militair en politicus. Zijn belangrijkste overgeleverde werk is zijn autobiografie Kitab al-I’tibar (Het boek van leren door voorbeelden). Dat boek bevat levendige beschrijvingen van het dagelijkse leven in Syrië en van zijn ontmoetingen met kruisvaarders; sommigen beschouwt hij zelfs als zijn vrienden. Het boek was bedoeld als een geschenk voor Saladin.

* Tempeliers: de orde van de Tempeliers is oorspronkelijk opgericht om Jeruzalem en bedevaarders naar Jeruzalem te beschermen. De leden leiden een religieus leven maar zijn tegelijk militair actief. moslims bidden richting Mekka

• De Frank draait Usama naar het oosten. Waarom vergist hij zich? • Geeft de bron informatie waarom hij Usama naar het oosten draait? • • • • • • 155F niet-westerse samenlevingen Wat zou een reden kunnen zijn? Kunnen wij op basis van de bron zeggen dat moslims vrij hun geloof kunnen beleven tijdens de periode van de kruistochten? Waarom (niet)? Beargumenteer je antwoord. Welke historische vraag zou je aan de bron kunnen stellen? BRON 4 De plundering van Constantinopel in 1204 Terwijl de overwinnaars in hoog tempo de veroverde stad plunderden, die hun volgens het oorlogsrecht was toegevallen, begon abt Martinus aan zijn eigen buit te denken. Uit vrees met lege handen te staan terwijl ieder ander rijk werd, besloot hij zijn gewijde handen voor roof te gebruiken. Omdat hij het ongepast vond met diezelfde handen wereldlijke buit aan te raken, dacht hij na hoe hij voor zichzelf een deel van die relikwieën* van heiligen bijeen kon krijgen. Die waren er in grote aantallen. (…) Martinus, (…) koos een heel afgelegen gewijde plek die de voorwerpen leek te herbergen die hij zo vurig wenste. (Martinus bedreigde een oude priester die hem een kistje vol relikwieën toonde). Toen hij dat zag, stak de abt haastig en begerig zijn beide handen erin en zowel hij als de kapelaan vulden de plooien van hun pij met heilig roofgoed. Uit: Gunther van Pairis, Geschiedenis van Constantinopel, ca. 1208 De Vierde Kruistocht (1202-1204) strandt in Constantinopel, hoofdstad van het Byzantijnse Rijk. De stad wordt op gruwelijke wijze geplunderd in april 1204. Tijdens die plundering verliest Constantinopel heel veel relikwieën. De meeste schrijvers zwijgen over de roof of minimaliseren die. Een uitzondering is het verslag van abt Martinus van Pairis van de plundering. Martin is de abt van het cisterciënzerklooster van Pairis in de Elzas. Het verslag is opgetekend door de monnik Gunther van Pairis in zijn Geschiedenis van Constantinopel uit ca. 1208. * relikwie: overblijfselen van het lichaam van een heilige of voorwerpen die met het lichaam van de heilige in contact zijn geweest. Hoe wordt de plundering gerechtvaardigd? Waarom zwijgen de meeste schrijvers over de roof? Hoe kun je te weten komen of je antwoord op de vorige vraag juist is? © VAN IN

Meer dan in het westen zijn in het oosten de kruistochten levendig aanwezig. Het is onzin om te zeggen dat iedere Arabier in de Levant* na een kwartier direct over het onrecht van de kruistochten begint te spreken; zoals hier willen de meeste mensen daar gewoon een beetje gelukkig zijn en in vrede leven (...) Saladin is voor velen in de regio wel een groot voorbeeld, zowel bij de gewone man als bij politici. (...) Herinneringspostzegels verwijzen soms naar de geschiedenis en illustreren daarmee dat de gememoriseerde gebeurtenis nog betekenis heeft: zo worden in 1987 onder andere in Jordanië, Egypte, Saoedi-Arabië en Jemen postzegels uitgegeven die de Slag bij Hattin* uit 1187 herdenken. Bij mijn weten zijn er geen herinneringspostzegels in de westerse wereld uitgegeven in 1999 die de inname van Jeruzalem herdenken.

Uit: J. Philips, Godfried van Bouillon vs. Saladin: de schurk vs. de held? In: Hermes, 2011

J. Philips is historicus. Hermes is het tijdschrift van de Vlaamse Vereniging voor Leraren Geschiedenis.

* Levant: naam voor een deel van Zuidwest-Azië, ten oosten van de Middellandse Zee

Slag bij Hattin: enkele maanden voor de inname van Jeruzalem in 1187 werden de kruisvaarders verpletterend verslagen in

Hattin. Daarmee was het lot van de stad bezegeld.

• Waaraan zie je dat de bron bewerkt is? • Zijn er redenen om aan te nemen dat de auteur onbetrouwbaar is? • Herinneringspostzegels illustreren dat gebeurtenissen die herdacht worden nog altijd betekenis hebben. Leg uit aan de

hand van de kruistochten.

156 F2 De kruistochten naar het miDDen-oosten © VAN IN