Onderzoek: de Zwarte Dood, een middeleeuwse pandemie Ontdekplaat* De pest

Onderzoek: de Zwarte Dood, een middeleeuwse pandemie

In 2020 maakt het coronavirus wereldwijd meer dan 1,6 miljoen slachtoffers. Mondmaskers, quarantaine en lockdown worden dagelijkse kost. Grafieken van het aantal besmettingen en overlijdens beheersen het journaal. Beelden van covidafdelingen in ziekenhuizen confronteren ons met de harde realiteit van ziekte en dood. Dat waren we in het westen niet meer gewend, maar eeuwenlang lag ook bij ons de dood altijd en overal op de loer. Ze maakt deel uit van het dagelijks leven. De schrik zit er vooral in tijdens en na de pestepidemie van het midden van de 14e eeuw. Later omschrijft men die pandemie als ‘de Zwarte Dood’. Historici schatten het aantal pestdoden in West-Europa op ongeveer 40 miljoen. Dat is een derde tot de helft van de totale bevolking. In dit onderzoek bestudeer je die pestepidemie. In welk jaar duikt de

ziekte voor het eerst op in Europa? Wat hebben de plaatsen die toen getroffen werden gemeenschappelijk? In welk jaar bereikt de pest onze streken? Wat kun je besluiten over de weg die de pest aflegt in Europa? Welke oorzaken geeft men in de middeleeuwen voor het uitbreken van de pest?

± 500 ± 1450 ± 1750 ± 1945

OPDRACHTEN Bestudeer de bronnen en de bijhorende informatie aandachtig. Beantwoord de volgende onderzoeksvragen. 1 In welk jaar duikt de ziekte voor het eerst op in Europa? 2 Wat hebben de plaatsen die getroffen worden, gemeenschappelijk? 3 In welk jaar bereikt de pest onze streken? 4 Wat kun je besluiten over de weg die de pest aflegt in Europa? Gebruik de windrichtingen om je antwoord concreet en duidelijk te formuleren. 5 Welke oorzaken geeft men in de middeleeuwen voor het uitbreken van de pest?

6 Toon aan dat die verklaringen standplaatsgebonden zijn, met andere woorden samenhangen met de

middeleeuwse cultuur.

7 Toon met twee argumenten aan dat ook vandaag de kennis over de Zwarte Dood evolueert.

8 Geef twee verklaringen voor die nieuwe inzichten. 9 Geef drie manieren waarmee men zich in de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd probeert te beschermen tegen de pest. 10 Stel bij de titel van deze les nog een historische vraag waarop je in dit onderzoek nog geen antwoord gekregen hebt.

DDE MIDDELEEUwEN vAN 900 TOT 1450 75

MIDDELEEUWEN 1346 1351 pandemie:

wereldwijde verspreiding van een besmettelijke ziekte

VROEGMODERNE MODERNE TIJD TIJD

HEDENDAAGSE TIJD ZWARTE DOOD © VAN IN

Het herkomstgebied van de pestbacterie bevindt zich in Azië. Daar leeft de bacterie in vlooien op knaagdieren en andere kleine zoogdieren. In de 14e eeuw zijn er al intensieve handelscontacten tussen Azië en Europa. De pestbacterie reist mee richting Europa.

BRON 2 Archeologen onderzoeken een middeleeuws massagraf in Londen (2011) In samenwerking met andere wetenschappers, zoals biologen, onderzoeken archeologen menselijke overblijfselen in (massa)graven. Met nieuwe technieken, zoals DNA-onderzoek, gaat men na of de begraven personen aan de pest gestorven zijn. Dat leidt tot nieuwe inzichten. Men heeft bijvoorbeeld lang gedacht dat alleen ratten en de rattenvlo de Zwarte Dood in Europa verspreid hebben. Dat idee wordt verlaten, omdat het praktisch niet mogelijk is. Maar hoe is het dan wel gegaan? Waarschijnlijk zijn er ook vlooien en luizen van mens op mens overgesprongen. Menselijke vlooien komen nu gelukkig niet zo veel meer voor, maar in de middeleeuwen is dat wel even anders. Dat komt omdat de mensen op stro slapen en ze hun kleding veel langer dragen. Kleding is namelijk erg duur. Bovendien kunnen vlooien en luizen ook meereizen met handelaars in oude kleren en pelzen. Onderzoek bij recente opgravingen wijst bovendien uit dat besmetting via de lucht wel eens een belangrijkere oorzaak zou kunnen zijn dan men vroeger dacht. Nu blijkt wel degelijk dat mensen elkaar besmet hebben, zonder toedoen van vlooien. Historici stellen hun kennis over de Zwarte Dood nog steeds bij. ONDERZOEK DE zwARTE DOOD, EEN MIDDELEEUwSE PANDEMIE© VAN IN

Miniatuur van Piérart van Tielt uit: Gilles Le Muisit, Kroniek, 1347-1349. Gilles Le Muisit (1272-1352) is

abt van de abdij van de Sint-Maarten in Doornik. Zijn kroniek is een geschiedenis van de wereld tot 1349. Omdat hij op dat moment al blind is, dicteert hij zijn werk. Piérart van Tielt werkt in Doornik. Hij illustreert

en kopieert manuscripten.

Tijdens de pestepidemie trekken steeds grotere groepen flagellanten van stad naar stad. Ze brengen

zichzelf in het openbaar zweepslagen toe. Zo willen ze boeten voor hun eigen zonden en die van anderen.

© imageselect flagellant:

middeleeuwse persoon die zich in het openbaar en in groep met een zweep slaat om boete te doen voor zijn zonden en die van anderen. Zo hoopt hij God gunstig te stemmen.

77D DE MIDDELEEUwEN vAN 900 TOT 1450 BRON 4 Alle joden over de hele wereld hadden zich voorgenomen de christenen met gif om het leven te brengen en daarom hadden ze alle waterputten, ver en dichtbij, en ook stilstaande wateren overal laten vergiftigen. Daardoor stierven zoveel mensen dat zoiets vreemds voordien nooit was voorgekomen. Men nam de joden daarom overal gevangen en wierp ze in het vuur. Daarin stierven ze aanstonds [onmiddellijk], alles vanwege de jammerlijke sterfte, waarover u hebt gehoord. Uit: Jan van Boendale, Boek van de wraak van God, ca. 1350 Jan van Boendale (waarschijnlijk ca. 1280-1351) werkt als secretaris en raadgever voor het Antwerpse stadsbestuur. In zijn boek beschrijft hij hoe God volgens hem de mensen in het verleden en in zijn eigen tijd straft voor hun slechte gedrag. In de middeleeuwen leeft het idee dat de joden verantwoordelijk zijn voor de dood van Jezus. © VAN IN

Beschilderd beeld van hout, 101 cm, eerste helft 16e eeuw, Mechelen, Museum Hof van Busleyden

Sint-Rochus is een van de vijf ‘pestheiligen’ die in de middeleeuwen worden aanbeden. Volgens de katholieke kerk zou Rochus van Montpellier (12951327) tijdens een pelgrimstocht naar Rome besmet zijn met de pest. Een engel geneest hem, een hond voorziet hem van het nodige brood. Bij zijn thuiskomst herkennen zijn stadgenoten hem niet meer omdat hij zoveel littekens heeft door de pest. Ze denken zelfs dat hij spioneert voor de vijand. Rochus sterft in de gevangenis.

‘Pestdokters’ steken een mengsel van kruiden en specerijen in een masker met BRON 7 Plattegrond van Venetië een vogelbek. Die vrijwilligers worden betaald om zieken in quarantaine te plaatsen. Het masker van de snaveldokter wordt nog steeds gedragen tijdens het carnaval van Venetië. Je vindt het trouwens

De cartograaf Benedetto Bordone (1460-1531) geeft in 1528 een plattegrond uit van Venetië. Daarop geeft hij ook de drie quarantainestations weer. Na de Zwarte Dood gaan lokale besturen wel maatregelen nemen om zo’n ramp in de toekomst te vermijden. Op 27 juli 1377 vaardigt het bestuur van de republiek Ragusa (nu Dubrovnik, Kroatië) een nieuwe wet uit. Voortaan moeten handelaars drie weken in isolement blijven op een eiland voor de kust. Als ze besmet zijn, sterven ze daar. Zijn ze na die tijd nog in leven, dan vormen ze geen gevaar meer. Nadien nemen andere overheden dat systeem over. Venetië verplicht vanaf 1448 schepen om veertig dagen buiten de haven te blijven liggen alvorens ze de stad binnenvaren. In het Venetiaans is veertig ‘quarantena’. Dat ligt aan de oorsprong van het woord ‘quarantaine’: een verplicht isolement om de verspreiding van een ziekte te vermijden. Die quarantainestations worden vaak vernoemd naar Lazarus, de met zweren bedekte bedelaar uit het Nieuwe Testament. het hele jaar door in de souvenirwinkels in die van oorsprong middeleeuwse stad. KUNNEN 1 bronnen bestuderen om historische vragen te beantwoorden 2 een voorbeeld van standplaatsgebondenheid geven 3 met voorbeelden aantonen dat de kennis van het verleden verandert 4 een kaart interpreteren 5 een historische vraag stellen ONDERZOEK DE zwARTE DOOD, EEN MIDDELEEUwSE PANDEMIE© VAN IN