Alexanderknoop, Rotterdam

ROTTERDAM

LOCATIE Rotterdam OPGAVE zoektocht naar een overkoepelend en samenbindend narratief OPDRACHTGEVER gemeente Rotterdam PROJECTLEIDERS Esther Roth, Tim Langelaan ONTWERPEND ONDERZOEK …,staat i.s.m. IWT PERIODE november 2019 – januari 2020 INZET ONTWERP merk- en identiteitsontwikkeling

De stenige en anonieme Alexanderknoop groeit uit tot een ‘waterstad van morgen’

Het advieswerk voor de Rotterdamse Alexanderknoop is opzienbarend te noemen. Voor de herpositionering van het door spoor- en autowegen omgeven centrumgebied aan de oostzijde van de havenstad – dat vanwege de harde uitstraling, de dominantie van de auto, de geïsoleerde ligging en het eenzijdige aanbod van winkels, kantoren en flatwoningen aan een opknapbeurt toe is –, wendde het O-team zich niet tot ‘klassieke’ stedenbouw- en architectenbureaus, maar tot de merkontwikkelaars van het Amsterdamse bureau …,staat. Zij (geassisteerd door de architecten van het Rotterdamse bureau IWT) kregen de opdracht om voor de Alexanderknoop een herkenbaar narratief te bedenken, een brand dat ‘energie losmaakt, emoties oproept en partijen samenbindt’. Een krachtig verhaal dat het anonieme en ambigue kantoor- en winkelhart van een identiteit voorziet en zich nestelt in de hoofden van iedereen die de komende jaren met het gebied te maken krijgt – van gemeente tot vastgoedeigenaren, van bedrijven tot winkeliers, van bewoners tot bezoekers. Zo’n verhaal blijkt geen overbodige luxe, want de Alexanderknoop is een stadswijk zonder scherp profiel, vindt ook de gemeente.

Buitenstaanders zien een stenig en weinig aantrekkelijk winkel- en kantorengebied, terwijl bewoners opvallend genoeg hechten aan de ruime en toegankelijke opzet van de wijken eromheen. Niet voor niets liepen gemeente en O-team gezamenlijk op met het voorstel om voor de Alexanderknoop een overkoepelend verhaal te laten maken. Geen ontwerp, maar een gloedvol narratief dat als startpunt moet dienen voor alle stedenbouwkundige, infrastructurele en programmatische ontwikkelingen die de komende jaren op het gebied afkomen.

Met hun boek over ALX, een future polder district, zetten de ontwerpers van …,staat en IWT vol in op het thema water. Want ja, de Alexanderknoop is immers gelegen in een oud veenmoeras, maar liefst zes meter onder NAP. Bovendien domineren watergerelateerde vraagstukken het denken over stedelijke ontwikkeling. Of zoals de makers dichten in hun boek: ‘Daar waar eerst water was en de polderpioniers van toen gemoedelijk kwamen leven in rust en groen, in functionalistische woonwijken, in tijd bevroren experimenten, gescheiden door asfalt en beton, daar dagen de dalende bodem en de stijgende zee de polderpioniers van vandaag uit hun relatie met het water te herzien.’ Tegelijkertijd is het bewustzijn over de lage ligging voor een groot deel weggezakt. In de betonnen inrichting van de Alexanderknoop zijn verwijzingen naar water en natuur nagenoeg afwezig. De diepe ligging en het risico op overstromingen schrikken bovendien af. Amerikaanse bedrijven bijvoorbeeld piekeren er niet over om in de Alexanderknoop een kantoor te beginnen. En toch zien …,staat en IWT water als het leidmotief voor de broodnodige herontwikkeling van het centrumgebied. Een ‘waterstad van morgen’ zorgt, aldus de opstellers, voor economische kansen voor bijvoorbeeld innovatieve bedrijven in de watertechnologie. Het profiel biedt mogelijkheden om het eenzijdige aanbod van winkels en voorzieningen te doorbreken – door bijvoorbeeld event spaces toe te voegen, creatieve werkplekken, ‘pop-up waterrestaurants’ en festivals. Water heeft op cultureel vlak en in de activering van de openbare ruimte – die straks door ‘groene’ fiets- en wandelroutes in verbinding staat met het omliggende landschap – veel te bieden. Het narratief achter ALX zet in op de realisatie van een ‘levend laboratorium’ waar de fine fleur van de Nederlandse architectuur, stedenbouw en watertechnologie in specialty hubs en op test grounds experimenteert met het

ALEXANDRIUM

bouwen onder natte omstandigheden, met de aanleg van nieuwe vormen van waterberging – kortom, met de vormgeving van duurzame woon- en werkomgevingen van de 21ste eeuw.

Het narratief over een future polder district – en het bijbehorende advies van het O-team om dit verhaal leidend te maken voor de herontwikkeling van heel Rotterdam Alexander – is goed ontvangen. Maar is dat genoeg? Niet voor niets hameren de O-teamleden op het vervolg op de lange termijn. Ze adviseren de gemeente om het gedachtegoed van het narratief ‘zo breed mogelijk te versprei-

Het nieuwe narratief voor de gehele Alexanderpolder verbeeld: van veenmoeras via stadspolder naar waterstad.

Boven: met concrete ingrepen moet het waterkarakter zichtbaar worden gemaakt, bijvoorbeeld met een gemarkeerde fietsroute en buurtmarketing. Onder: het verhaal van een future polder district biedt aanknopingspunten om de Alexanderknoop op meerdere thema's te ontwikkelen.

den’, ‘leidend te maken voor nieuwe initiatieven’ en ‘een coalitie op te richten die zich voor dit verhaal sterk maakt’. Met die coalitie komt het wellicht goed. Navraag leert dat het profiel van een future polder district goed ligt bij bewoners, bedrijven en gebouweigenaren. Ook recente initiatieven geven blijk van een waterverhaal. Zoals het plan om het Prins Alexanderplein in onderwatersferen te verlichten, het plan van de stichting Hart voor Alexander voor een cultureel waterevenement en de bouw van een waterpaviljoen, een door het O-team bepleite thuisbasis voor informatie, voorstellingen en excursies. Toch is het risico dat het narratief in een lade beland reëel, vooral omdat binnen de gemeente de landing van het waterverhaal een stuk stroever verloopt. Achter de schermen heeft het O-team er op aangestuurd om met een sterk merk de Alexanderknoop te bombarderen tot één van de ‘big five-projecten’, vijf gebieden waar het stadsbestuur investeert in de openbare ruimte. Dit doel lijkt weliswaar gelukt (inmiddels is sprake van ‘big seven’), maar in de aanloop naar het gebiedsperspectief – waarin de stedenbouwkundige koers voor het gebied wordt uitgestippeld, plus hoe duizenden nieuwe woningen een plek moeten krijgen – speelt het water vooralsnog nauwelijks een rol. De zorg bestaat dat voor de bouw van deze woningen traditionele paden gevolgd worden en de handvatten die het narratief biedt genegeerd.

De oorzaken hiervoor zijn velerlei – personele wisselingen, nieuwe prioriteiten vanwege de coronacrisis –, maar het heeft in ieder geval niet geholpen dat het O-team het stadsbestuur niet heeft kunnen inlichten over de voordelen van het ALX-verhaal. Vanwege de lockdown in het voorjaar van 2020 ging de formele overhandiging van het eindadvies niet door. Omdat het verhaal door velen in het gebied omarmd is, zijn zij wellicht in staat om de makers van het gebiedsperspectief te overtuigen om het wateraspect niet uit het oog te verliezen.