10
SPUI 49 02 | 2018 alumni.uva.nl
tekst • Hugo van Dam en Bram van Vulpen beeld • Mattmo
WANTROUWEN IN DE WETENSCHAP
DE REDE ZAL ONS NIET REDDEN
Wantrouwen ten opzichte van de wetenschap neemt vele vormen aan en wetenschappelijke zekerheden worden openlijk betwist. De zuivere rede biedt hier onvoldoende antwoord op. We moeten oog hebben voor de irrationele kanten van de mens en de ruimte bieden om te experimenteren. In de kurkdroge woestijn van Californië stuift een zelfgebouwde raket de lucht in. Aan boord zit de Amerikaanse zestiger ‘Mad Mike’ Hughes. Op de raket prijken de woorden: Research Flat Earth. Deze lancering is niet zomaar voor de kick. Hughes is aangesloten bij de Flat Earth-beweging, die ervan overtuigd is dat de aarde de vorm heeft van een frisbee. Hij wil wetenschappelijk bewijzen dat de aarde plat is. In zijn garage bouwde Hughes daartoe op eigen houtje een stoomraket, die vanaf een lanceerinstallatie op zijn camper kon opstijgen om zo van grote hoogte de ware vorm van de aarde te kunnen waarnemen. Voor zijn onderzoek wist Hughes via crowdfunding enkele duizenden dollars binnen te slepen. De andere helft betaalde hij uit eigen zak, van zijn inkomsten als chauffeur van een limousine. Na wat opstartproblemen vond begin 2018 een succesvolle lancering plaats. In luttele seconden steeg de gezagvoerder tot bijna zeshonderd meter hoogte. Deze dappere vliegstunt staat niet op zichzelf. Afgelopen jaar zijn we getuige geweest van meerdere pogingen om
een wetenschappelijke consensus te ontkrachten. Anti-vaccinatiesentimenten winnen aan kracht in het publieke debat, actievoerders in de Oostvaardersplassen lappen de wetenschappelijke adviezen voor het natuurgebied aan hun laars en de Amerikaanse president zet vraagtekens bij de menselijke rol in klimaatverandering. De strijd over de waarheid wordt breed uitgemeten in
‘HOE MINDER VERSTAND VAN JE VAN WETENSCHAP HEBT, HOE SCEPTISCHER JE BENT’
de media, met termen als fake news en alternatieve feiten. Een algemeen geaccepteerde waarheid onder de mensen zou zijn verdwenen in het zogenoemde post truth-tijdperk. Het wantrouwen in de wetenschap baart onderzoekers, politici, activisten en burgers zorgen. Op de Roeterseilandcampus van de UvA houdt universitair docent psychologie Bastiaan Rutjens de wetenschapsscepsis nauwlettend in de gaten. Rutjens promoveerde in 2012 cum laude aan de UvA op het proefschrift Start making sense: Compensatory responses to control- and meaning threats. Hij is aangesloten bij de onderzoeksgroep Uncertainty Lab, waar hij samen met collega’s onderzoek doet naar risicopercepties, vertrouwen in instituties, en naar hoe attitudes worden vormgegeven en hoe mensen beslissingen nemen. Samen met Mark Brandt van Tilburg University bracht Rutjens onlangs een bundel uit over post truth-tendensen vanuit psychologisch perspectief. Belief systems and the perception of reality gaat in op de invloed van ideologie op de menselijke waarneming van de werkelijkheid.
Wat kunnen vondsten uit de psychologie ons vertellen over het wantrouwen in de wetenschap? Daarover spreken we Rutjens in een van de vele hippe koffietentjes die AmsterdamOost rijk is. Hij is amper een week vader en glundert van trots. Van enig slaapgebrek merken we niks. De laatste jaren is hij veel bezig geweest met de psychologische antecedenten van wetenschapsscepsis, vertelt hij. ‘Welke psychologische variabele draagt bij aan klimaatscepsis, vaccinatiescepsis of het wantrouwen ten aanzien van genetisch gemodificeerde organismen? Dit zijn allemaal controversiële wetenschappelijke onderwerpen waarover twijfel bestaat, net zoals de evolutietheorie en nanotechnologie. Ik wil proberen te achterhalen hoe het vanuit een psychologisch perspectief te verklaren valt dat mensen deze scepsis ervaren.’ Met kwantitatieve analyses, onder meer op basis van vragenlijsten, probeert Rutjens intra-individuele verschillen in waarheidspercepties te verklaren op basis van ideologie. Want hoe kan het dat mensen feiten totaal anders zien? Zien mensen überhaupt of er
