Vogels profiteren van klimaatbuffers
Boer Nijdam lééft voor zijn grutto’s
Boer Murk Nijdam uit het Friese Wommels ziet zijn
pensioengerechtigde
leeftijd dichterbij komen.
Toch denkt hij nog niet aan stoppen, want hij is niet zomaar boer. Nee, hij is ‘gruttoboer’, zoals hij zichzelf graag noemt. En hij
heeft de toekomst van zijn
TEKST HANS PEETERS
foto: Hans Peeters
Hans Peeters schreef een boek over boer Murk en het ontstaan van Gruttoland. Het boek Gruttoland – erfgoed van Murk Nijdam ; door Hans Peeters, uitgave Agrarisch Natuurfonds Fryslân, 168 p., hard cover, € 24,90 is verkrijgbaar in de winkel van Vogelbescherming en bij de boekhandel.
De boomlange Fries is met zijn 29 melkkoeien extensief veehouder. Hij boert weliswaar niet biologisch, maar stemde zijn bedrijfsvoering jaren geleden al af op de wensen van de grutto. Voor hem geen kunstmest, geen stikstofprobleem en geen uitkoopregeling. Wat dan wel? “Een hoog slootwaterpeil is essentieel”, aldus Murk, “maar ook een plasdras, uitgesteld maaibeheer, kruidenrijk grasland, ruige stalmest en het beschermen van weidevogellegsels.”
Vanuit grutto-oogpunt legt hem dit geen windeieren. Op zijn land tref je een van de hoogste broeddichtheden van grutto’s in Europa aan. Hiervoor werd hij in 2016 door Vogelbescherming geëerd met de Gouden Grutto, die toen nog als Bronzen Grutto bekend stond.
Over op kunstmest
Murk werd 63 jaar geleden geboren in de ouderlijke boerderij aan de Slachte, waar hij tot op de dag van vandaag zijn gruttobedrijf runt. Van jongs af aan was hij in de buurt van zijn vader te vinden, die destijds 40 ha grond pachtte en 30 melkkoeien bezat. Heit (vader) Nijdam bracht kleine Murk de traditie van het kievitseieren zoeken bij. In het voorjaar kleurden de weilanden lila door pinksterbloemen. Er buitelden kieviten, broedden grutto’s en baltsten tureluurs. Na de middelbare school hielp Murk zijn vader fulltime. Niemand keek er dan ook raar van op toen hij op 27-jarige leeftijd het boerenbedrijf
overnam. De kersverse boer wilde doorgroeien en had toekomstplannen. Onder invloed van toenmalig landbouwminister Sicco Mansholt ging Murk produceren voor de wereldmarkt. Hij breidde zijn veestapel uit tot 41 melkkoeien. Hij ging over tot het gebruik van kunstmest, waardoor het gras sneller groeide en vaker gemaaid kon worden.
Terug naar ruige stalmest
Murk: “Ik ging mee in de flow. We deden aan ruilverkaveling, egaliseerden ons land en gingen over op turbogras. Het Waterschap zorgde voor een laag slootwaterpeil.” Maar boer Murk zag ook met lede ogen de aantallen weidevogels om zich heen verminderen. Tot hij in 1992 besloot het roer om te gooien. Hij wilde weer grutto’s! Hij bracht zijn veestapel terug naar 29 koeien en stopte met het gebruik van kunstmest. Zo was hij weer terug bij de situatie van 1987.
Meer grutto’s
Murk is geen man van halve daden. Hij paste zijn bedrijfsvoering geheel aan op de behoeften van de vogels en richtte een plasdras in. Water op het land betekent meer voedsel in de vorm van insectenlarven en wormen. Enthousiast nam hij deel aan agrarisch natuurbeheer – de diverse subsidies waren welkom. Hiermee en met de verkoop van hooi en stro, wist hij zijn inkomen op peil te houden. In de loop der jaren zag hij
Gruttoland erfgoed van Murk Nijdam Hans Peeters Noordboek
foto: Bennie van der Weide
de aantallen broedende grutto’s toenemen. Van 11 tot 17 paren eind jaren negentig tot 132 in 2013. Afgelopen jaar registreerde Murk maar liefst 110 vliegvlugge gruttokuikens, het op een na hoogste aantal ooit. Het gaat er tenslotte om hoeveel kuikens er groot worden en uiteindelijk op trek naar Afrika gaan. In het broedseizoen helpen vrijwilligers van Vogelwacht Wommels Murk bij het inventariseren, beschermen, ringen en zenderen van de jonge vogels.
Grutto’s en de toekomst
Elk voorjaar kijkt Murk uit naar de terugkeer van zijn grutto’s. Om anderen mee te laten genieten, bouwde hij met vrijwilligers vier vogelkijk- en fotohutten, waarin hij op jaarbasis honderden gasten ontvangt.
De altijd vrijgezel gebleven boer begon zich de laatste jaren grote zorgen te maken over de toekomst van de grutto’s op zijn land. “Hoe moet het verder als ik, om wat voor reden ook, gedwongen word te stoppen met boeren?” Hij vond een bondgenoot in de stichting Agrarisch Natuurfonds Fryslân (ANF) met wie hij een samenwerkingsovereenkomst aanging. De stichting ANF is opgericht door de Bond Friese VogelWachten met als doel gronden te verwerven waar op een weidevogelvriendelijke manier geboerd wordt. Zo wil men de weidevogelstand in Friesland verhogen. Inmiddels zijn de weidevogelgronden van Murk overgedragen aan ANF, dat zich verplicht heeft tot voortzetting van het boerenbedrijf à la Murk tot in lengte van jaren. Daarmee is de toekomst van de grutto in Gruttoland, zoals het gebied inmiddels gedoopt is, verzekerd.
Meer info op gruttoland.nl en agrarischnatuurfondsfryslan.nl
Murk Nijdam is een vrij unieke weidevogelboer in Nederland, al zijn er zeker ook andere boeren die in meer of mindere mate iets extra’s doen voor de weidevogels. Ongelukkig genoeg was het landbouwbeleid de afgelopen decennia juist vooral gericht op schaalvergroting en bulkproductie. Veel partijen – waaronder Vogelbescherming – hebben al te vaak moeten wijzen op de onhoudbaarheid van dat systeem. De kwaliteit van de biodiversiteit in ons landelijk gebied behoort intussen tot de beroerdste van heel de EU. De stikstofcrisis zette de afgelopen jaren de boel op scherp en heeft ervoor gezorgd dat er een goed gevulde pot met geld – bijna 25 miljard euro extra – klaar staat om een transitie te bewerkstelligen richting een kringlooplandbouw. Vogelbescherming spreekt voor en achter de schermen de overheid aan om daarbij voor natuur en vogels daadwerkelijk effectieve maatregelen te nemen, waarbij ook gekeken wordt naar bijvoorbeeld waterpeil en gifgebruik.
Een essentiële factor daarin is de zogenaamde ‘niet vrijblijvende bijdrage’ die het kabinet eist van partijen zoals banken, zuivelbedrijven en supermarkten. Na jarenlang (fors)
winst te hebben gemaakt, moeten ze nu ook meebetalen aan het noodzakelijke natuurherstel in het landelijk gebied en zorgen voor een eerlijke prijs voor boeren die natuurinclusief werken, vindt Vogelbescherming. Onze pleidooien vallen in Den Haag níet in dorre aarde. Dat is verheugend, al laat de Haagse vertaling van het EU-landbouwbeleid (het ‘Nationaal Strategisch Plan’) weer veel kansen op vergroening onbenut. Dit voorjaar wil het kabinet nog met een Landbouwakkoord komen dat duidelijk maakt hoe boeren een bijdrage kunnen leveren aan natuurherstel, waterkwaliteit en het tegengaan van de opwarming van de aarde en hoe zij daarnaast een langjarig bedrijfseconomisch perspectief krijgen.
Ondertussen zijn er gelukkig ook partijen in Nederland die niet wachten op achterblijvende kaders en regels van de overheid. Zo biedt Lidl zuivel te koop aan waarop drie Beter-Leven-sterren prijken, een keurmerk dat zich richt op klimaat, dierenwelzijn en natuur, waaronder vogels. Er waren al weidevogelvriendelijke merken en er moet nog veel veranderen, toch bieden zulke initiatieven hoop op daadwerkelijke verbetering van de biodiversiteit op het platteland. (Arjan Berben)
In deze serie nemen Nico de Haan en Elwin van der Kolk u mee in een verrassende vogelwereld.
Als ik grote groepen eenden zie zwemmen met hun kop plat op het water, als een levende carrousel in hoog tempo rondjes zwemmend, dan kunnen dat alleen maar slobeenden zijn. Het is of ze allemaal vastzitten aan een onzichtbaar mechaniek dat ze in gelijk tempo laat rondgaan. Andere eendensoorten kunnen dat niet zo snel. Slobeenden grondelen veel minder dan andere eenden want ze zijn veel beter in staat het voedsel van het wateroppervlak af te slobberen. Het water wordt aan de voorkant, met de speciaal gevormde tong, de lepel-snavel ingepompt en
verlaat die weer via de getande zijkant. Alle eetbare priegelbeestje worden zo uit het water gezeefd en dat gaat in hoog tempo. Om de slobeend te kunnen herkennen hoef je de kleuren eigenlijk niet te onthouden. Er is maar één eend die zo’n zware snavel heeft als de slobeend. Omdat het beestje ook net iets kleiner is dan de wilde eend, ziet het er eigenlijk niet uit en zijn de verhoudingen volstrekt zoek! Maar die veel te grote snavel is wél een uitstekend instrument waardoor alleen de slobeend zo goed kan slobberen.
‘Me too’
Arkemheen is een van mijn favoriete weidevogelgebieden en daar brengt de slobeend ons helemaal in voorjaarssfeer. Onze slobeenden hebben
Als je wat langer naar vogels kijkt kun je vaak al aan het gedrag zien welke vogel het is, ook al bevindt die zich op grote afstand en valt er geen kleur te onderscheiden. Een mooi voorbeeld daarvan zijn slobberende slobeenden.
de winter doorgebracht rond de Middellandse Zee en zoeken alweer vroeg in het voorjaar een plekje op in het boerenland. Het lijkt erop dat er een stevig mannenoverschot is, want in maart en april zie je voortdurend twee of drie stalkende slobeendmannen die eindeloos achter een vrouwtje aanjakkeren. Laag boven de weilanden vliegen de heren steeds weer achter het vrouwtje aan dat met plotselinge zwenkingen aan al die aandacht probeert te ontkomen. Het lijkt erop dat slobeendmannen geen ‘me too’ kennen en allemaal heel vrouw-
onvriendelijk opereren, maar in werkelijkheid test het vrouwtje zo de fysieke kracht van de mannen. Uiteindelijk wordt de stoerste slobeendman geaccepteerd.
Na de paring verstopt het bruine vrouwtje zich in een ruige slootberm om de eieren te leggen en uit te broeden. Het mannetje blijft steeds in de buurt. Door de witte borst, die sterk opvalt, zie je hem al van veraf als een witte stip op wacht staan. De donkergroene kop en nek lijken, ook van veraf gezien, bijna zwart. De vierkante bruine zijkant contrasteert met de witte flanken. Als zo’n slobeendman opvliegt, let dan goed op het roffelgeluid van de vleugels, want ook dat doet geen enkele andere eend hem na. Het zijn dus niet alleen slobberaars maar ook… roffelaars!
Zeker in het voorjaar, wanneer ze door ons land trekken, kun je langs sloten en plassen twee kleinere steltlopers aantreffen:
oeverloper en witgat. Ook ‘neef’ bosruiter kan dan zijn opwachting maken. Hoe houd je deze vogels uit elkaar?
Gratis vogelherkenningscursus Vogelbescherming biedt online voor beginnende vogelliefhebbers gratis herkenningscursussen aan. Kijk op vogelbescherming.nl/ vogelcursus
everloper en witgat worden in Nederland vooral in voor- en najaar/nazomer waargenomen, als ze op doortrek zijn. De twee soorten komen vaak samen voor. En met wat geluk voegt de bosruiter zich er dan bij. Van deze drie is alleen de oeverloper een zeldzame broedvogel in Nederland. De witgat overwintert ook in Nederland, de oeverloper is dan juist heel zeldzaam.
OEVERLOPER
De naam witgat kan voor verwarring zorgen. Want ook de oeverloper heeft een wit ‘gat’, de onderkant van de staart. De witgat heeft z’n naam dan ook vooral te danken aan een witte stuit. En dat is meteen een belangrijk kenmerk om oeverloper en witgat uit elkaar te houden. Oeverlopers hebben namelijk een donkere stuit, het onderste deel van de rug. Verder is de witgat vooral heel donker van boven – boven- én ondervleugels, kop en borst – met een mooie witte buik. Bij de oeverloper is die combinatie eerder lichtbruin met wit; hij heeft ook grotendeels witte ondervleugels.
Wipkippen
Witgat en oeverloper verschillen daarnaast in gedrag. Oeverlopers hebben relatief korte poten waardoor ze wat voorovergebogen lopen, in tegenstelling tot de langpotiger wit-
Scan de QR-codes en luister naar de roepjes van de oeverloper, witgat en bosruiter. Of ga naar vogelbescherming.nl/oeverloper vogelbescherming.nl/witgat vogelbescherming.nl/bosruiter
gatten. Tijdens het foerageren wippen beide soorten voortdurend met hun achterlijf op en neer, oeverlopers gaan hierbij nog wat dieper door de knieën.
Witgatten zijn iets heimelijker in hun gedrag. Vaak zie je ze pas wanneer ze opvliegen en je blijkbaar te dichtbij komt. In vlucht wordt dan nog een belangrijk kenmerk zichtbaar. De bovenvleugels van de witgat zijn namelijk effen donkerbruin (bijna zwart) en bij de oeverloper wordt een vleugelstreep zichtbaar.
BOSRUITER
Eigenlijk zijn witgat en bosruiter wat betreft uiterlijk nog iets lastiger uit elkaar te houden. Maar de bosruiter is wel een stuk schaarser. Een belangrijk verschil is goed te zien door de verrekijker of telescoop: waar de donkere borstband van witgat (en oeverloper) scherp is ‘afgesneden’ van de witte buik, zie je bij de bosruiter een vagere overgang. De poten van bosruiters zijn meer geel, die van witgat groen. In vlucht valt vooral de lichte ondervleugel van de bosruiter op. Zie de qr-codes op deze pagina voor het verschil in roepjes.
OEVERLOPER foto links:
Yves Adams/Vilda
foto rechts: Markus
Varesvuo/Agami
WITGAT foto's: Daniele
Occhiato/Agami
In 2023 organiseren Vogelbescherming en Sovon het Jaar van de Scholekster, want het gaat niet goed met deze soort in Nederland. Daarmee lijkt de geliefde tepiet-roeper op de grutto en de kievit, maar vergeleken met die weidevogels heeft de scholekster nóg meer problemen. Hij maakt daarom zeker kans op de droeve titel ‘nationale pechvogel’. Naast weidevogel zijn scholeksters immers ook wadvogel en in toenemende mate stadsvogel. Maar ook daar hebben ze te maken met bedreigingen. Hoewel hiernaar al onderzoek is gedaan, weten we nog steeds te weinig over de uitbreiding naar de stad en het broedsucces in stad en landelijk gebied. We nodigen beschermers uit om mee te doen aan onderzoek naar de scholekster. Maar ook als je ‘ongeschoold’ bent kun je soms helpen.
1. Geef nesten van scholeksters in de stad door op de website scholeksterophetdak.nl. Vooral broedgevallen op industrie- en bedrijventerreinen ontsnappen nog te veel aan de aandacht. Iedereen kan dat doen, maar de oproep geldt zeker ook voor Sovon-tellers.
2. Tel en/of bescherm je al weidevogels op het platteland? Houd in 2023 bij of en hoeveel kuikens overleven. Meer informatie via scholekster.org.
3. Staat er bij jou een nestpaal voor scholeksters in de buurt? Ga naar jaarvandescholekster.nl om te kijken wat je kan doen.
4. Ben je een geschoolde vogelring-vrijwilliger? Graag in 2023 speciale aandacht voor de scholekster. Zie scholekster.org voor meer informatie.
5. Heb je een plat dak? Ga naar scholeksterophetdak.nl om te kijken hoe je ze mogelijk kan helpen.