Visie

GENDERPROFESSOR SABINE OERTELT:

“ZELFS MANNELIJKE EN VROUWELIJKE CELLEN

KUNNEN VERSCHILLEND REAGEREN”

Iedereen die werkzaam is in de gezondheidszorg, is zo langzamerhand doordrongen van het feit dat hartklachten zich bij vrouwen anders kunnen uiten dan bij mannen. Maar niet alleen de vrouwen- en mannenharten zijn verschillend, ook op andere gebieden moet er in de geneeskunde onderscheid gemaakt worden tussen mannen en vrouwen.

“Het probleem is dat onderzoek in de genees kunde jarenlang alleen op mannelijke lichamen was geconcentreerd, zelfs de proefdieren waren mannelijk. Dat betekent dat standaarddiagnoses, geneesmiddelen en therapieën bijna allemaal uitgaan van het mannelijk lichaam.” Sabine Oertelt-Prigione is hoogleraar Gender in Primary and Transmural Care – te vertalen als hoogleraar Gendersensitieve geneeskunde – aan het Radboudumc in Nijmegen. Die gender sensitieve geneeskunde startte zo’n twintig tot dertig jaar geleden, toen begon door te dringen dat de symptomen van hart- en vaatziekten bij mannen en vrouwen verschillen, waardoor vrouwen lange tijd op een flinke achterstand in diagnose en behandeling hadden gelegen.

Het onderzoek naar de rol van geslacht en gender is momenteel hot en happening binnen de geneeskunde. “Waar we ook kijken, we zien verschillen”, aldus Oertelt. Bijvoorbeeld ook bij disciplines die mis schien niet zo voor de hand liggen, zoals de immuno logie.” En dan gaat het niet alleen om de (biologische) sekseverschillen tussen man en vrouw, ook gender speelt een rol. “We onderzoeken zodoende twee niveaus. Bij het eerste niveau gaat het om de bio logische verschillen tussen man en vrouw. En dat gaat ver, want zelfs mannelijke en vrouwelijke cellen kunnen verschillend reageren. Bij het tweede niveau, het gender niveau, gaat het om vragen rondom de genderidentiteit. Voelt de patiënt zich man of vrouw of ‘non-binair’? Is dat van invloed op de manier waarop hij of zij vertelt over de symptomen? En heeft de zorgverlener bepaalde verwachtingen bij deze patiënt? En ook: wat verwacht de maatschappij van een man of vrouw? En speelt dat een rol bij de toegang tot de zorg?”

VEEL MEER BIJWERKINGEN

Een goed voorbeeld van de noodzaak van gendersensitief onderzoek is volgens Oertelt de kwestie bijwerkingen. “Uit Amerikaans

onderzoek blijkt dat vrouwen een dubbel zo hoog risico lopen om last te hebben van bijwerkingen van medicatie. Je kunt dat niet voor alle afzonderlijke middelen stellen, maar statistisch is dat zo.” Dat heeft ver schillende oorzaken. Op het eerste niveau spelen de biologische verschillen. “Vrouwen hebben een andere stofwisseling, waarbij hormonen, de vrouwelijke cyclus en bepaal de enzymen meespelen. Ook zijn vrouwen vaak kleiner en heeft het vrouwelijk lichaam een andere vet-waterverhouding. De con centratie van het geneesmiddel in het bloed kan daar door anders zijn dan bij mannen.”

Maar het zou ook kunnen dat er gender verschillen zijn, op het tweede niveau dus. “Misschien zijn vrouwen eerder geneigd te rapporteren over bijwerkingen en zijn mannen resultaatgerichter: ze slikken het middel en dat is het dan. En misschien hangt het ook samen met wat de maat schappij verwacht van mannen en vrouwen. Dat wordt nu onderzocht.”

DIABETES, MS, OSTEOPOROSE, ANOREXIA EN BORSTKANKER

Oertelt grossiert in voorbeelden van sekseen genderonderscheid. Zo is bij diabetes de meest gebruikelijke screening die van de nuchtere bloedsuikermeting. “Maar bij vrou wen werkt de glucosetolerantietest – waarbij

SEKSE EN GENDER, HOE ZIT HET OOK ALWEER?

Sekse gaat om de biologische geslachts kenmerken: word je geboren als jongetje of als meisje?

Bij gender draait het om psychologische, sociale en culturele aspecten: voel je je man, vrouw of daartussenin en hoe kijken anderen tegen je aan? Publicist Lisa Peters bedacht in 2016 het ezelsbruggetje: Sekse zit tussen je benen, gender tussen je oren.

EN DAN NOG CORONA

Verreweg de meeste statistieken laten zien dat mannen vaker lijken te overlijden aan corona dan vrouwen.

“Maar”, zegt Sabine Oertelt, “in landen als Canada en België – waar doden in verpleeg huizen worden meegeteld en er een brede case definition is – zien we dit verschil niet.” Het is dus maar de vraag of deze breed gedragen overtuiging klopt. Wat vóór pleit, is dat er biologische verklaringen zijn (niveau 1 dus): zowel het gen voor de receptor voor het SARS-CoV-2 als een aantal belangrijke genen voor het immuunsysteem liggen op het X-chromosoom – waarvan mannen er maar één hebben en vrouwen twee – en daar komt nog bij dat het immuun sys teem van vrouwen over het algemeen actiever is dan dat van mannen.. Maar ook hier kun je de gender vraag stellen (niveau 2). “Wie wordt getest en dus geteld?” Oertelt veronderstelt dat het ziekteverloop op jongere of middelbare leeftijd bij mannen inderdaad ernstiger is dan bij vrouwen. Maar vooral bij de oudere generaties (zoals in verpleeghuizen) speelt mee wie er getest zijn en in de statistieken terechtkomen.”

de patiënt suikerwater moet drinken – veel beter. De nuchtere bloedtest is goedkoper, wordt standaard gedaan en werkt beter bij mannen, zodat zij eerder gediagnosticeerd worden dan vrouwen.” Een ander voorbeeld komt uit Israël; daar blijkt uit onderzoek dat vrouwen in de (vaak jarenlange) aanloop naar de diagnose multi ple sclerose vooral naar een psycho loog of psychiater worden verwezen, terwijl mannen naar orthopeden of elektrofysiologen wor den gestuurd. “Het gaat hier om de interpretatie van dezelfde fysieke symptomen, waarbij gender blijkbaar een rol speelt.” Mannen zijn ook wel eens de dupe van stereo tiepe patronen: osteoporose en anorexia bijvoorbeeld, worden bij hen later gediagnosticeerd. En bij borstkanker is de behandeling vooral op vrouwen toegespitst; het is maar de vraag of de (relatief zeld zame) mannen met borstkanker wel een optimale behandeling krijgen.

ONTRAFELEN

Sekse- en genderonderzoek kan ook helpen bij het verder ontrafelen van ziektebeelden. Migraine is zo’n onderzoeksonderwerp. “Migraine komt meer voor bij vrouwen en hormonen zouden een rol kunnen spelen. Door bij het onderzoek onderscheid te maken tussen mannen en vrouwen, hopen we te weten te komen welk mechanisme er achter migraine verscholen zit. Wie weet ontdekken we dan oplossingen die we van tevoren niet hadden kunnen bedenken. “

TIP VOOR APOTHEKERS ASSISTENTEN

Op de vraag of sekse- en genderverschil ook aan de balie in de apotheek kan spelen, antwoordt Sabine Oertelt bevestigend. “Wees alert op bijwerkingen, houd in je achterhoofd dat vrouwen meer last kunnen hebben.” Het zou zelfs kunnen dat de dose ring aanzienlijk verlaagd moet worden. En nee, dat is niet vergezocht: “In de Verenigde Staten krijgen vrouwen die zolpidem slikken standaard de helft van de dosering van mannen, omdat is gebleken dat vrouwen die het gebruikten als slaapmiddel vaak de volgende ochtend in het verkeer een gevaar op de weg waren.” Als het aan Oertelt ligt, gaan vrouwen terug naar hun huisarts met klachten over medicatie om te vragen of het aan hun vrouwzijn kan liggen. “Als steeds meer vrouwen hun huisarts hierop atten deren, wordt de kennis over sekse- en genderverschil verder verspreid. Dat is een effect dat voor iedereen positief zou kunnen zijn!” <