UA 6 - 2020

NUMMER 6 | JAARGANG 10 | DEC 2020

THEMA MAAG EN DARMEN: DARMKANKER > COLOSCOPIE > DE P.O.E.P.-APP EN VERDER: TRANSPLANTATIEMEDICATIE > STRESS IN DE APOTHEEK

IN DIT NUMMER

OP RECEPT/ ZIEKENHUISFARMACIE

BRANCHE

ZELFZORG

06 Voorgeschreven

19 Annekedotes

26 Stoppen met roken?

MDL-arts Marco Mundt: “Opsporen en verwijderen van poliepen kan darmkanker voorkomen”

09 Het bevolkingsonderzoek darmkanker in cijfers 10 Alles over het kijkonderzoek van de dikke darm

12 Maag-darmnieuws 15 P.O.E.P.-app helpt patiënten obstipatie door opioïden te herkennen 17 Bijwerking belicht Hartritmestoornissen bij xylometazoline

De allerlaatste…

21 Zijn voorzetkamers uitwisselbaar?

24 Stress in de apotheek 29 Onze plannen voor 2021 31 Van onze partner Pharmalead-medewerker Rianne Vinke: “Blij dat ik deze kans heb gekregen”

32 Een jaar lang puzzelen met UA De winnaars

34 Nieuws van Optima Farma 37 Even voorstellen Nieuwe Poliklinische Apotheek UMCG

22 Wisselen van inhalator?

Zorg voor goede begeleiding

40 Aan het woord

Kies de methode die bij je past

43 Covergirl Megan Hardenberg: “Kies voor het beroep van apothekersassistent”

Project transplantatiemedicatie aan het UMCG

VERZORGING 44 Aandacht voor de huid tijdens kankerbehandeling 46 Producttips 47 Mooi door Marieke Huidveroudering

06

49 Verzorgingstips Tips tegen koude voeten

37

24

44

49

ABONNEMENT VOOR ALLE COLLEGA’S

UA TRAKTEERT 10 APOTHEKEN OP EEN ABONNEMENT VOOR ALLE COLLEGA’S UA is al 10 jaar lang jouw vakblad.

In januari 2021 vieren we onze 10e verjaardag.

En wie jarig is trakteert, dus geven wij 10 jaarabonnementen voor 2021 weg.

Elke apotheek in Nederland ontvangt 6x per jaar 1 exemplaar van UA gratis op locatie. Maar… 87%* van alle apothekersassistenten leest het vakblad UA het liefst thuis! Lekker op de bank of in bad met alle tijd van de wereld. En dat kan. Met een abonnement dat de apotheker kan afsluiten voor € 55,- per 20 assistenten per kalenderjaar. Maar nog niet alle apothekers en assistenten weten dat…

Zo maakt jouw apotheek kans op een gratis jaarabonnement: Zorg dat je zelf een gratis online account hebt aangemaakt op www.ua.nl Ga vóór 10 januari 2021 naar www.ua.nl/gratisjaarabonnement Klik op aanmelden Vertel ons waarom jouw apotheek een abonnement verdient

Voor 15 januari maken wij bekend welke 10 apotheken een gratis abonnement ontvangen. Zo kunnen alle collega’s van de 10 winnende apotheken zich op tijd aanmelden voor gratis thuisontvangst vanaf nummer 1 van 2021.

*UA lezersonderzoek aug/sept 2020, n=261 87% van alle apothekersassistenten leest het vakblad UA het liefst thuis, 8% liever onder werktijd en de rest leest lekker online tussen de bedrijven door.

4

UA062020

EERST DIT…

GOEDE VOORNEMENS December is de tijd van de goede voornemens. En januari is de tijd om ze uit te voeren - als het lukt tenminste…. Stoppen met roken, minder drinken, minder snoepen, meer bewegen, meer aandacht besteden aan je vrienden; dat zijn enkele zaken die veel mensen zich voornemen. Mooi als het gaat lukken. En hopelijk kunnen we over een tijdje ook weer ‘gewoon live’ invulling geven aan het voornemen om meer contact te hebben met onze vrienden en dierbaren.

Dit nummer van UA besteedt aandacht

Zelf heb ik ook een goed voornemen:

aan goede voornemens: aan stoppen met

minder werken. Een voornemen waar ik mij

roken bijvoorbeeld. In Maastricht is

waarschijnlijk wel aan zal kunnen houden,

daarvoor een keuzehulp ontwikkeld.

want… in januari krijg ik mijn eerste AOW.

‘Minder stress’ is ook iets waar velen van

Dat betekent dat ik stop als hoofdredac-

ons naar streven. Helaas komt stress in

teur van UA. Ik vind het superleuk dat ik

de apotheek nog veel voor; zeker in de

dit vakblad mede heb mogen opzetten,

decembermaand en zeker als er collega’s

vullen en managen én dat het zo goed

uitvallen door corona. Een apotheker en

bij jullie in de smaak valt. Dat jullie UA

een apothekersassistente vertellen hoe

waarderen, blijkt uit de lezersenquête

ze hiermee omgaan. ‘Praat erover’ is hun

die we in september hielden. Daar kwamen

advies. Ook een goed voornemen!

ook veel goede ideeën uit om UA nóg

Lees op pagina 29 UA's plannen voor 2021

meer af te stemmen op jullie wensen.

Voornemens die passen bij een gezonde

Het UA-team gaat ermee aan de slag,

leefstijl zorgen ervoor dat je minder risico

zoals je kunt lezen op pagina 12.

loopt op ziekten als hart- en vaatziekten, diabetes en kanker. Ziekten die veel leed

Een van mijn goede voornemens is ook:

veroorzaken. In dit nummer van UA – dat

niet achter de geraniums gaan zitten.

voor een groot deel is gewijd aan het

Een voornemen dat niet moeilijk is om vol

onderwerp maag en darmen – bespreken

te houden, want ik houd van actief bezig

zorgverleners uit het Flevoziekenhuis het

zijn. Maar ik houd ook van mijn werk: het

bevolkingsonderzoek naar darmkanker.

schrijven van artikelen op het gebied van

Waarom is dit zo opgezet? En hoe moet

geneeskunde en farmacie. Ik ben blij dat ik

je je voorbereiden als je een coloscopie

dat nog kan blijven doen, ook voor UA. Dus:

moet ondergaan? Waarschijnlijk heb je ook

‘we zien elkaar’. Ik wens het – gedeeltelijk

in de openbare apotheek wel eens iemand

nieuwe – UA-team veel succes met de

aan de balie die laxantia ophaalt omdat

nieuwe aanpak. Het ga jullie goed!

hij of zij zich ‘leeg moet maken’. In dit nummer van UA lees je waarom dat zo

Winifred Hazelhoff Roelfzema

belangrijk is. Goed om dat ook aan de

Hoofdredacteur UA

mensen aan de balie te kunnen vertellen.

UA062020

5

Foto Flevoziekenhuis 2018

VOORGESCHREVEN

MDL-ARTS MARCO MUNDT:

“OPSPOREN EN VERWIJDEREN VAN POLIEPEN KAN DARMKANKER VOORKOMEN” 6

UA062020

Een coloscopie is geen pretje.

Daarom is er in Nederland niet voor gekozen om mensen periodiek op darmkanker te screenen via zo’n kijkonderzoek van de darm, maar om een voorselectie te maken met een zelfafnametest.

Maag-darm-lever (MDL)-arts Marco Mundt (Flevoziekenhuis, Almere) was betrokken bij de opzet van het bevolkingsonderzoek naar darmkanker. “Daarbij hadden we te maken met een aantal ethische dilemma’s.”

Darmkanker ontstaat bijna altijd uit een poliep, een soort bobbeltje in het slijmvlies van de darm. Dat maakt darminspectie door middel van een scopie een goede

DE BELANGRIJKSTE RISICOFACTOREN VOOR DARMKANKER

DARMKANKERONDERZOEK

• mannelijk geslacht

Het darmkankeronderzoek is het eerste

• hogere leeftijd

bevolkingsonderzoek dat ook voor mannen

methode om darmkanker in een vroeg

• veel eten van rood vlees

bestemd is. De andere onderzoeken – op

stadium op te sporen en om poliepen – de

• roken

borstkanker en op baarmoederhalskanker –

• overgewicht

zijn immers alleen voor vrouwen.

voorlopers – te verwijderen. Want hoe vroeger je darmkanker opspoort, des te beter zijn de overlevingskansen. Voor die vroege opsporing is het bevolkingsonder-

voorkomen en het zorgt voor minder

de huisarts gaan, ongeacht hun leeftijd.

zoek darmkanker opgezet. “In sommige

sterfte. Patiënten die wel al darmkanker

Er wordt wel overwogen om de testgroep

landen worden mensen opgeroepen voor

hebben, hoeven bovendien mogelijk een

uit te breiden naar een leeftijd vanaf

een coloscopie. Mensen zien op tegen zo’n

minder zware behandeling te ondergaan.

50 jaar. Mundt: “Bij de groep 50-55 jaar

darmonderzoek en daarom is de deelname

Dat is natuurlijk beter voor de patiënten,

zullen relatief minder gevallen van kanker

relatief laag.” In Nederland is gekozen

maar ook voor de samenleving. “Een zieke

worden gevonden, maar aangezien ook

voor een laagdrempeliger methode: de

patiënt is duurder dan een gezond iemand”,

voorlopers (poliepen) worden verwijderd,

zelfafnametest. Mensen moeten wat

zoals Mundt het zegt. Bij de opzet van het

kan het toch zinvol blijken voor de perso-

ontlasting opsturen en als daarin bloed-

bevolkingsonderzoek moest de werkgroep

nen in deze leeftijdscategorie en is het

sporen worden aangetoond, is verder

zich buigen over een aantal dilemma’s.

mogelijk ook kosteneffectief. Dat wordt

onderzoek nodig door middel van een

Bijvoorbeeld in hoeverre je gezonde men-

nu uitgerekend.”

coloscopie. “Dan krijg je een hogere

sen wilt blootstellen aan een coloscopie.

deelname”, betoogt Mundt. “Een coloscopie

Daar wordt rekening mee gehouden in

Met al deze overwegingen is het onderzoek

is een invasief (inwendig) onderzoek en dat

de grenswaarde van bloedsporen in de

ontwikkeld zoals het nu plaatsvindt. En met

doe je liever alleen bij die personen bij wie

ontlasting. Die is zodanig dat daarmee

resultaat, zo lijkt het. “We zien nu een lichte

de kans groter is dat je een afwijking gaat

niet te veel mensen zonder afwijkingen

daling van de sterfte aan darmkanker.

vinden.”

aan de scopie worden blootgesteld.

Dat geeft aan dat het bevolkingsonderzoek

Ook de leeftijden (55 t/m 75 jaar) zijn zo

mogelijk aan zijn doel beantwoordt.”

De zelfafnametest wordt sinds 2014 elke

vastgesteld dat er niet te veel mensen

De komende jaren zal dit duidelijker

twee jaar verstuurd naar de doelgroep:

onnodig aan de scopie worden bloot-

moeten worden.

mensen van 55 t/m 75 jaar.

gesteld. Als er bij iemand van 75 jaar nog

“Die herhaling is de kracht van het bevol-

geen afwijkingen zijn gevonden in de

BIJ EEN POSITIEVE TEST…

kingsonderzoek”, vindt Mundt. “Kleine

ontlasting, dan is de kans dat deze persoon

Als er bloedsporen in de ontlasting worden

poliepen bloeden namelijk niet, grotere wel.

darmkanker zal krijgen en hieraan komt te

aangetroffen die boven de grenswaarde

In de tussenliggende twee jaar kunnen

overlijden veel kleiner geworden. Natuurlijk

liggen, dan wordt de patiënt uitgenodigd

kleine poliepen uitgroeien tot grotere,

moeten patiënten met klachten altijd naar

voor een vervolgonderzoek: de coloscopie.

In het volgende artikel kun je lezen hoe dit

bloedende poliepen.”

plaatsvindt en hoe de patiënt zich daarop

DILEMMA’S

DE ZELFAFNAMETEST

onderzoek zo belangrijk? “Zelfs één poliep

Het bevolkingsonderzoek naar darmkanker heeft als doel darmkanker in een vroeger

moet voorbereiden. Waarom is het vervolg-

In het testkitje zit een buisje met vloeistof.

Aan de binnenkant van de dop van dat buisje

kan uitgroeien tot darmkanker”, herhaalt

stadium aan te tonen dan wanneer een

zit een staafje. Met het staafje prik je op

Mundt. Daarom is het belangrijk om alle

patiënt met klachten zou komen. Bovenal

vier plaatsen in de ontlasting. De dop gaat

poliepen te verwijderen.

gaat het erom om potentiële voorlopers

op het buisje, waardoor het monster met

(grote poliepen) te detecteren nog voordat

ontlasting in de vloeistof zit. Dat wordt

deze zich hebben ontwikkeld tot darm-

opgestuurd naar een laboratorium, waar

kanker. Je kunt hiermee darmkanker

het wordt onderzocht op bloedsporen.

Lees verder op pagina 8

UA062020

7

VOORGESCHREVEN WAT ZIET DE ENDOSCOPIST? De endoscopist let bij de coloscopie op de kleinste afwijkingen. Kleine poliepen zijn namelijk niet altijd even makkelijk te herkennen. Soms stulpen ze wat verder uit, maar vaak is het een klein bobbeltje, of een vlak stukje darmwand dat net een beetje anders van structuur is dan de rest.

“Vooral die vlakke poliepen zijn moeilijker te detecteren. Hoe schoner de darm, des te beter ze te herkennen zijn”, aldus Mundt.

“We moeten goed de tijd nemen om het slijmvlies uitvoerig te bekijken, ook achter

De meeste poliepen kan de arts tijdens de coloscopie verwijderen; door middel van een metalen snaartje

alle plooien.”

met een lus om de poliep; met een zwakke elektrische stroom brandt hij vervolgens de poliep door.

Alle gevonden poliepen worden verwijderd.

“We weten namelijk nog niet welke poliepen

groei, dan verwijdert de chirurg het stuk

herstellen. Dat geeft een grotere kans op

zich zullen ontwikkelen tot darmkanker.”

darm waarin de tumor zich bevindt en de

genezing.”

Sommige poliepen hebben al cellen die

lymfeklieren die de lymfe-afvoer van dit

onrustig zijn en bij sommige poliepen zien

gebied verzorgen. Zoals bij alle kankerope-

CORONA

we dat er mogelijk al kankercellen zijn

raties, worden de cellen van de snijranden

Tijdens de eerste coronagolf in maart-april

ontstaan.

en van de uitgenomen lymfeklieren onder-

werd het bevolkingsonderzoek tijdelijk

zocht. Zijn er kwaadaardige of onrustige

gestopt. Er werden geen tests meer

“We proberen bij iedereen meteen alle

cellen, dan is er verdere behandeling nodig

verstuurd en aan mensen die de test nog

poliepen te verwijderen. Als het er niet te

met chemotherapie, net als wanneer er

niet hadden teruggestuurd, werd gevraagd

veel zijn en ze zijn niet te groot, dan kan

uitzaaiingen worden gevonden. Dat is het

om daarmee te wachten tot het onderzoek

dat meteen tijdens de coloscopie.” Mundt

terrein van de oncoloog. Zo niet, dan is de

weer was opgestart. De reden was dat

legt uit hoe dat gebeurt: “Er wordt een

behandeling afgerond. De patiënt wordt

de maximale afgesproken tijd tussen een

brandsnaartje om de poliep heen gelegd.

dan regelmatig onderzocht om nieuwe

test en de scopie niet haalbaar was, aldus

Door vocht tussen twee laagjes van de

tumoren of uitzaaiingen op tijd te

Mundt. Coloscopie werd wel uitgevoerd bij

darmwand te spuiten, komt de poliep als

ontdekken. Dat gebeurt deels weer bij

mensen met klachten en hoge verdenking

een soort blaartje hoger te liggen en kan

de MDL-arts. Die controleert ook het

op mogelijke darmkanker.

zo goed worden verwijderd.” Dat gebeurt

operatiegebied in de darm en eventuele

Half mei is het bevolkingsonderzoek weer

allemaal via de endoscoop. Als er veel

postoperatieve problemen.

opgestart, en op het moment van dit

poliepen zijn of als er sprake is van een of

interview – eind september – waren de

meer grote poliepen, dan moet de patiënt

Als de tumor in de endeldarm zit, is de

endoscopie-afdelingen bezig met een

vaak nog een of meer scopieën ondergaan

aanpak anders. “De endeldarm ligt in een

inhaalslag. “We lopen nog achter, ook

om alle poliepen te verwijderen.

nauw gebied in het kleine bekken, met

in de normale zorg”, verklaart Mundt.

diverse andere structuren eromheen. Bij

“Tijdens de eerste coronagolf ging het

BEHANDELTEAM

een operatie is er meer risico op schade

aantal diagnoses van kanker omlaag.

Als er sprake is van darmkanker, en deze

aan andere structuren en is het lastiger

Dat betekent dat er mensen zijn bij wie

kan niet meer lokaal worden weggehaald,

de tumor te verwijderen.” Daarom wordt

de diagnose in een later stadium wordt

dan volgt bespreking in het behandelteam

kanker in de endeldarm eerst behandeld

gesteld. Dat is niet goed: ze kunnen een

waarin een oncoloog, een MDL-arts, een

met radiotherapie en/of chemotherapie.

chirurg en een radiotherapeut zitten.

zwaardere behandeling nodig hebben en een slechtere prognose hebben. Daarom

Met een CT-scan wordt gekeken hoe ver de

“Zo maken we de tumor kleiner. Daarna

zetten we nu alles op alles om de reguliere

tumor is doorgegroeid en of er uitzaaiingen

kunnen we met minder risico opereren en

zorg te laten doorgaan.” <

zijn. Zijn er geen aanwijzingen voor verdere

zo mogelijk de verbinding met de anus

8

UA062020

BRANCHE

HET BEVOLKINGSONDERZOEK DARMKANKER IN CIJFERS IN NEDERLAND KRIJGT ONGEVEER 1 OP DE 20 MENSEN IN ZIJN OF HAAR LEVEN DARMKANKER

14.100 nieuwe patiënten in 2018 Huidkanker

MEEST VOORKOMENDE SOORTEN KANKER IN NEDERLAND

(exclusief basaalcelcarcinoom)

(aantal nieuwe patiënten per jaar) Overige vormen van kanker

Ruim 9 van de 10 gevallen van darmkanker

22.600

Borstkanker (inclusief borstkanker bij mannen)

39.579

treden op bij personen van 55 jaar of ouder.

15.000 13.800 12.900

DARMKANKER

13.600

(Bron: www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/kanker/cijfers-context/huidige-situatie)

Geen vervolgonderzoek

RESULTATEN VAN HET BEVOLKINGSONDERZOEK Screenen

Informeren

Behandeling BLOED IN ONTLASTING

Selecteren en uitnodigen

Longkanker Prostaatkanker

Diagnostiek

Bevolkingsonderzoek

Vervolgonderzoek

Aansluitende zorg

Surveillance

• Aantal tests verstuurd in 2018: 2.186.186 • Spontaan teruggestuurd: 61%. Na een extra herinnering liep dat op tot 73% • Deelname: 1.589.322 • Verwijzing i.v.m. positieve uitslag: 4,5% (mannen 5,5%, vrouwen 3,6%) • Deelname coloscopie: 82% • Aanwijzingen voor darmkanker en/of gevorderde poliepen: 42% van de coloscopieën (20.000 patiënten) • Daadwerkelijk darmkanker: bij ongeveer 8% van de coloscopieën (3700 patiënten) (Bron: Landelijke Monitoring Bevolkingsonderzoek Darmkanker 2018.)

UA062020

9

ALLES OVER

Cameralens

Irrigatie

Verlichting

Toegangspoort instrumenten

HET KIJKONDERZOEK VAN DE DIKKE DARM

Jaarlijks ondergaan ongeveer 100.000 mensen in Nederland een coloscopie, ofwel een kijkonderzoek van de dikke darm. Circa 66.000 keer per jaar gaat het om een vervolgonderzoek na participatie aan het bevolkingsonderzoek darmkanker. Tijdens de coloscopie zoekt de maagdarm-leverspecialist naar afwijkingen in de darm, zoals kanker of poliepen.

Om een coloscopie goed te kunnen uitvoeren, is het noodzakelijk dat patiënten zich goed voorbereiden.

Het is daarbij essentieel dat zij de voorschriften omtrent medicijngebruik en dieet strikt opvolgen.

Patiënten die een coloscopie ondergaan,

SEDATIE

gas (CO2) ingeblazen om de dikke darm te

zijn door de huisarts of medisch specialist

De coloscopie kan voor een patiënt

ontplooien Het onderzoek kan soms pijn

verwezen naar de Maag-Darm-Leverpoli

belastend zijn en soms pijnlijk. Daarom

veroorzaken. Als de pijn te hevig is, krijgt

(MDL). Dit kan zijn vanwege een verdenking

wordt meestal gekozen voor sedatie en

de patiënt intraveneus pijnstillende medi-

op darmkanker (colorectaal carcinoom),

zo nodig pijnstilling tijdens het onderzoek.

catie toegediend.

darmpoliepen of een ontsteking. Het

Na het inbrengen van het infuus en de

onderzoek vindt plaats in het ziekenhuis of

toediening van het slaapmiddel, start de

GOED KIJKEN

in een speciale kliniek en wordt uitgevoerd

coloscopie. Terwijl de patiënt op de linkerzij

Nadat de endoscoop volledig is ‘opgevoerd’,

door een MDL-arts, bijgestaan door twee

ligt, brengt de arts de endoscoop in via de

start het eigenlijke onderzoek. Jeanine

endoscopieverpleegkundigen.

anus en schuift deze verder de darm in.

Bernhard is MDL- en endoscopieverpleeg-

Om beter zicht te verkrijgen wordt wat

kundige in het Flevoziekenhuis Almere en

10

10

UA012020 UA062020

zij assisteert MDL-artsen bij de coloscopie.

die de patiënt draagt tijdens het onder-

ook vervelend, want achtergebleven

Op aanwijzing van de arts assisteert zij

zoek.”

ontlasting belemmert het zicht, en dat

tijdens het onderzoek bij het verwijderen

Het belangrijkste aspect van de intake gaat

maakt goede inspectie vrijwel onmogelijk.”

van poliepen en het nemen van biopten

over de voorbereiding die de patiënt thuis

(weefselhapjes). “Als de endoscoop tot

zelf moet doen. “Het is voor het kijkonder-

MEDICATIE AANPASSEN

het laatste deel van de dunne darm is

zoek heel belangrijk dat de darmen goed

Het kan nodig zijn dat patiënten vooraf-

ingebracht, trekt de arts hem langzaam

schoon zijn. Als er nog resten ontlasting

gaand aan de coloscopie het gebruik van

terug en bekijkt hierbij de darm. Er wordt

in de darmen aanwezig zijn, kunnen wij

bepaalde medicatie aanpassen of stop-

gekeken naar de conditie van het slijmvlies:

namelijk niet goed zien of er afwijkingen

zetten. Het gebruik van ferro bijvoorbeeld,

glanst het zoals zou moeten? Zijn er polie-

aan de darm zijn. Het onderzoek kan

moet minstens één week van tevoren

pen zichtbaar? Is er sprake van divertikels?

daardoor langer duren of onvolledig zijn

worden gestaakt omdat het de ontlasting

Dit zijn uitstulpingen in de darm, een soort

waardoor het opnieuw moet. Dat laatste

en daarmee het slijmvlies van de darm

holtes, waarin resten van ontlasting

willen wij uiteraard graag voorkomen.”

donker kleurt, waardoor poliepen minder goed zichtbaar zijn. Verder moet het

kunnen blijven staan en die kunnen gaan ontsteken. Ook de doorbloeding van de

Die voorbereiding begint drie dagen voor

gebruik van bepaalde bloedverdunners

darmen wordt bekeken. Vernauwingen,

de coloscopie. De patiënt moet de darmen

soms worden gestopt. Ook is er speciale

aambeien of ontstekingen worden ook met

reinigen door vezelarm te eten en door

aandacht voor diabetespatiënten. “Omdat

dit onderzoek opgespoord. En natuurlijk

laxantia te nemen. Dat gebeurt in principe

tijdens het laxeren voorafgaand aan de

wordt er gekeken of er afwijkingen, zoals

allemaal gewoon thuis. Daarnaast moet de

scopie minder mag worden gegeten, moet

een tumor, zichtbaar zijn.”

patiënt de voorgeschreven hoeveelheden

bij hen de hoeveelheid insuline of het aantal

vocht drinken. De laxantia die het Flevo-

tabletten worden aangepast om hypo-

Eventuele aanwezige poliepen worden

ziekenhuis voorschrijft, zijn Moviprep en

glykemie te voorkomen. Dit wordt grondig

direct verwijderd. Deze kunnen namelijk

bisacodyl. Kleanprep, Picoprep en Pleinvue

doorgenomen bij de intake. Toch kan het

op langere termijn ontaarden in kanker.

zijn voorbeelden van andere middelen op

eenmaal thuis nog tot vragen leiden”, aldus

Soms is het nodig een biopt te nemen; dit

de markt die kunnen worden gebruikt.

Van Westen, die desgevraagd wel een

wordt ook meteen gedaan. Het verwijderen

“Het op de juiste wijze innemen van de

aanvullende rol voor de apotheek ziet bij

van poliepen en het nemen van biopten is

laxantia is heel belangrijk”, benadrukt

de voorbereiding van patiënten op een

pijnloos. Wel kan de patiënt voelen dat er

Van Westen. “Net als het goed opvolgen

coloscopie. “Patiënten krijgen tijdens de

enigszins aan de darm wordt getrokken.

van de adviezen voor vochtinname. Tijdens

intake zoveel informatie, dat het zeker

Na het onderzoek kan de patiënt nog wel

het intakegesprek leggen wij het gebruik

toegevoegde waarde kan hebben als

enige tijd last houden van krampen, als

van de medicatie uit. Na afloop geven wij

apothekersassistenten er bij het ophalen

gevolg van het inblazen van gas. Deze

een folder en eventuele individuele instruc-

van de medicatie nog eens extra aandacht

klachten verdwijnen doorgaans snel.

ties op papier mee. Toch merken wij dat

aan besteden”, aldus Van Westen.

sommige patiënten moeite hebben met het

THUIS LAXEREN

juiste gebruik van de laxantia: de inhoud

RIETJE

Voor het goed laten slagen van de colo-

van de zakjes wordt onjuist gemengd of

Iedereen die wel eens een coloscopie heeft

scopie is een nauwkeurige voorbereiding

niet volledig opgedronken. Mensen met een

ondergaan, weet dat de drie dagen voor-

essentieel. Rita van Westen, verpleegkundig

vochtbeperking denken bijvoorbeeld dat

bereiding geen pretje zijn. Helaas bestaat

specialist MDL in het Flevoziekenhuis

zij niet alles mogen opdrinken. Het is dus

er geen minder vervelende manier om de

Almere, voert intakegesprekken.

zaak om mensen met een vochtbeperking

darmen te reinigen. Van Westen heeft wel

“De patiënten die in ons ziekenhuis een

van tevoren goed uit te leggen dat het

een tip die je mensen kunt meegeven aan

coloscopie ondergaan, komen van tevoren

vocht uit Moviprep niet door de darm wordt

de apotheekbalie. “Er bestaat geen leuk

langs voor een intakegesprek. Tijdens dit

opgenomen. Dat komt doordat het mine-

laxeermiddel en het smaakt ook echt niet

gesprek vertel ik wat de coloscopie inhoudt

raalzouten bevat. Ook komt het voor dat

lekker. Maar het helpt als je het middel

en ik laat ze de materialen zien die wij

patiënten met chronische diarree voortijdig

koud drinkt. En vindt iemand het middel

tijdens het onderzoek gebruiken, zoals de

stoppen met laxeren omdat ze te vlug

echt heel vies, adviseer dan om het door

speciale broek met gulp aan de achterzijde

denken al ‘leeg’ te zijn. Ten onrechte. En

een rietje te drinken.” <

UA062020

11

MAAG-DARMNIEUWS

Eigen rol patiënten bij nacontroles na darmkankerbehandeling

In 2019 is Radboudumc gestart met een nieuwe benadering van de nacontroles na de behandeling van stadium II/III dikkedarmkanker.

Jaarlijks krijgen ongeveer 14.000 patiënten dikkedarmkanker. Vrijwel alle patiënten worden geopereerd en nadien

KWF ondersteunt darmkankeronderzoek Catharina Ziekenhuis

gecontroleerd. De intensiteit en setting van deze controles werden bij deze nieuwe benadering afgestemd op de behoefte van de patiënten en hun individuele risico.

In dit project konden patiënten die hiervoor in aanmerking kwamen, na één jaar zelf bloed prikken en de uitslagen bekijken. In geval van een onduidelijke of 'foute' uitslag

Is het mogelijk om teruggekeerde endeldarmkanker beter te behandelen met extra chemotherapie voorafgaand aan een operatie? Dit wordt onderzocht in het Catharina Ziekenhuis

namen de patiënten zelf contact op met het ziekenhuis voor vervolgstappen.

De meeste patiënten waren heel tevreden met deze nieuwe

in Eindhoven, met steun van het KWF en ZonMW.

manier van follow-up en ongeveer 70% zocht geen contact

Elk jaar krijgen ongeveer 4000 Nederlanders de diagnose

benadering kan ook geld worden bespaard. Bij invoering in

endeldarmkanker. Deze vorm van kanker is vaak goed te

heel Nederland zou het kunnen gaan om 5-10 miljoen euro

behandelen en wordt door het bevolkingsonderzoek

per jaar.

meestal vroegtijdig ontdekt. Na de eerste behandeling komt

(Bron: Radboudumc)

met het ziekenhuis en regelde de follow-up zelf. Met deze

endeldarmkanker bij 5-10% van de patiënten helaas terug.

Uit eerder onderzoek is al bekend dat opnieuw voorbehandelen bij teruggekeerde endeldarmkanker veilig en efficiënt is. In deze studie wil het Catharina Ziekenhuis aantonen

PDS Keuzehulp

dat de zorg voor patiënten met teruggekeerde endeldarmkanker nog verder verbetert door extra chemotherapie te geven.

Om de patiënt de beste kans te bieden, is het van belang dat de vervolgbehandeling van deze patiëntengroep plaatsvindt

Voor mensen met het Prikkelbare Darm Syndroom (PDS) kan

in gespecialiseerde centra. Het Catharina Ziekenhuis is een

het een hele zoektocht zijn naar de best passende behande-

van deze gespecialiseerde centra.

ling. De online Keuzehulp PDS helpt hen na te denken over

(Bron: Catharina Ziekenhuis)

wat in hun persoonlijke situatie belangrijk is bij het kiezen van een behandeling. Al meer dan 3000 mensen maakten gebruik van de keuzehulp.

Heeft iemand een voorkeur voor pillen, therapie of een dieet?

Moet de behandeling wetenschappelijk bewezen zijn en moet deze vergoed worden? Na het invullen van de keuzehulp krijgt de patiënt een samenvatting met daarin een overzicht van de behandelingen, zijn antwoorden en zijn aantekeningen. Handig om later na te lezen en te bespreken met de zorgverlener, familie of vrienden.

(Bron: MLDS)

12

UA062020

10% van de bevolking krijgt laxeermiddel op recept

Bij welke supermarkten is een gezonde keuze makkelijker?

Nederlandse openbare apotheken verstrekten in 2019 aan

Bij Lidl, Dirk, Coop en Ekoplaza is het makkelijker om voor

ruim 1,6 miljoen mensen minimaal één keer een laxans dat

gezonde voeding te kiezen dan bij Albert Heijn, Jumbo, Aldi

tot het basispakket behoort. Dat komt neer op bijna 10%

en Plus. Dat blijkt uit het onderzoek ‘Superlijst Gezondheid’

van de bevolking. Dit aantal is al enkele jaren vrijwel gelijk,

van stichting Questionmark.

evenals het aantal verstrekkingen (ca. 4,3 miljoen). Dat meldt de Stichting Farmaceutische Kengetallen (SFK).

Volgens het onderzoeksrapport nemen alle acht onderzochte supermarktketens nog onvoldoende maatregelen

De meeste verstrekkingen (57%) betroffen de combinatie

om gezonde keuzes te stimuleren. Want gemiddeld 82% van

van macrogol en elektrolyten, gevolgd door de psyllium-

de aanbiedingen in reclamefolders is ongezond, bij vrijwel

zaad (14%), bisacodyl (8%) en lactulose (7%).

alle kassa's liggen snoep en chocola voor het grijpen en

Bij een derde van de 4,3 miljoen verstrekkingen van een

supermarkten lijken geen duidelijke doelen te stellen om

laxeermiddel op recept ging het om een niet-receptplichtig

minder ongezonde producten te verkopen.

product (bijvoorbeeld psylliumzaad, lactulose of bisacodyl).

Ongezonde voeding is op dit moment na roken de belang-

Deze worden vergoed als ze op recept worden verstrekt

rijkste vermijdbare oorzaak van sterfte en verloren gezonde

voor chronisch gebruik. De eerste verstrekking moet de

levensjaren.

patiënt echter zelf betalen. In 2019 betaalden ongeveer

Het onderzoek is tot stand gekomen in samenwerking met

400.000 mensen één verstrekking van een niet-recept-

het Diabetes Fonds, de Hartstichting, de Maag Lever Darm

plichtig laxans zelf.

Stichting en de Nierstichting, verenigd in de Alliantie

De belangrijkste toepassingen van laxeermiddelen zijn

Voeding voor de Gezonde Generatie.

obstipatie, lediging van de dikke darm voorafgaand aan

(Bron: MLDS)

een coloscopie en ter preventie van opioïd-geïnduceerde obstipatie bij gebruik van een opioïd.

(Bron: Pharmaceutisch Weekblad 13 augustus 2020)

UA062020

13

Een veelbelovend alternatief voor een laxans Een veelbelovende aanpak op maat voor uw -patiënt *,1-3

3

MOVENTIG.® EEN HELE OPLUCHTING VOOR UW OIC-PATIËNT *,1,2,4,5 * Moventig is geïndiceerd voor de behandeling van door opioïden geïnduceerde constipatie (OIC) bij volwassen patiënten met onvoldoende respons op laxeermiddel(en).3 Referenties en productinformatie elders in deze uitgave. KKI/NL/MOV/0057

MEDICATIEVEILIGHEID

P.O.E.P.-APP HELPT PATIËNTEN OBSTIPATIE DOOR OPIOÏDEN TE HERKENNEN Bij het gebruik van opioïden zoals oxycodon, fentanyl en morfine komt vaak obstipatie als bijwerking voor. Maar als je patiënten een laxans adviseert om dit te voorkomen, slaan ze dit vaak af. Een nieuwe app helpt patiënten om obstipatie tijdig te herkennen. De naam van de app? P.O.E.P.: dat staat voor Persoonlijk Obstipatie-Evaluatie-Programma.

Als je een opioïd aflevert zonder laxans,

in de openbare apotheek gebruikt geen

sluipend, en kan dan plotseling zo hevig

krijg je een melding via het AIS. Een patiënt

laxans. “Zo lang ze geen last hebben van

zijn dat het een heel vervelend of zelfs

die niet preventief een laxans gebruikt,

verstopping, zien mensen de noodzaak

gevaarlijk probleem wordt.”

kan namelijk last krijgen van obstipatie,

van een laxans niet”, vertelt Teichert.

de zogenaamde opioïd-geïnduceerde

“Hun primaire probleem is de pijn, daar

P.O.E.P.-APP

obstipatie. Dit kan zo erg zijn dat zieken-

willen ze vanaf.” Bovendien moeten

Om patiënten te helpen, heeft Teichert

huisopname noodzakelijk is en het leidt

patiënten de eerste uitgifte zelf betalen.

een app ontwikkeld. Die kun je patiënten

soms zelfs tot overlijden. Opioïd-geïndu-

“Sommige patiënten denken ‘die wil weer

aanbieden die geen laxans willen hebben.

ceerde obstipatie staat in de top tien van

iets verkopen’, maar als je afwacht, kun je

“Wees betrokken. Je kunt bijvoorbeeld

potentieel vermijdbare oorzaken van

te laat zijn. Daarom is het zo belangrijk dat

voorstellen: ‘U kunt het even aankijken

ziekenhuisopnames, vertelt apotheker

de arts, maar ook de apothekersassistent

zonder laxans, maar wel met een app die

dr. Martina Teichert, associate professor

die de medicatie aflevert, de patiënt op

u tijdig kan waarschuwen als er obstipatie

bij het Leids Universitair Medisch Centrum

het hart drukt om het laxans meteen bij de

dreigt’.”

(LUMC). Zij is tevens wetenschappelijk

eerste tekenen van verstopping te gaan

adviseur bij de KNMP en heeft een app

gebruiken. Anders ben je te laat en van

In de app houdt de patiënt elke dag bij

ontwikkeld die patiënten kan helpen om

verstopping kun je veel last krijgen.”

hoe het met de ontlasting is. Van elke ontlasting wordt het tijdstip ingevoerd,

obstipatie op tijd te herkennen, zodat

SLUIPEND

evenals de consistentie.

Natuurlijk is het moeilijk om aan te

Zo kan de patiënt zelf volgen hoe het met

“ZE ZIEN DE NOODZAAK NIET”

dringen als de patiënt geen laxans wil.

de ontlasting gaat en bij de eerste tekenen

Als je de patiënt op basis van de melding

Veel patiënten zeggen ‘het even aan te

van verdikking of verstopping met het

in het AIS een laxans adviseert, komt het

kijken’. “Maar patiënten hebben niet door

laxans beginnen. De app geeft een melding

nogal eens voor deze geen laxans wil. Een

op welk moment ze geobstipeerd raken”,

kwart van de patiënten die opioïden krijgen

waarschuwt Teichert. “Obstipatie ontstaat

ziekenhuisopname kan worden voorkomen.

Lees verder op pagina 16

UA062020

15

MEDICATIEVEILIGHEID

als er twee dagen geen ontlasting of harde

REGIE

de consistentie verandert. Ze krijgen een

ontlasting (type 1 en 2) is ingevoerd. Via die

Het sterke punt van de app is dat patiënten

melding dat ze contact kunnen opnemen

melding is het mogelijk via e-mail de

zelf de regie kunnen houden, vindt Teichert.

met de apotheek of een andere zorgver-

zorgverlener te consulteren van wie de

Ze noteren zelf hun ontlastingspatroon,

lener, maar ze nemen zelf de beslissing. <

patiënt het e-mailadres heeft ingevoerd.

ze kunnen het zien als de frequentie of

OOK DE P.O.E.P.-APP AANBIEDEN? In het voorjaar van 2021 zal de app beschikbaar zijn via de app stores van Apple en Google.

Verkorte Productinformatie Salflutin 500/50 Product: Salflutin 50 microgram/500 microgram/dosis inhalatiepoeder, voorverdeeld. Bestanddelen: Elke inhalatie resulteert in een afgegeven dosis (de dosis die het mondstuk verlaat) van 47 microgram salmeterol (als salmeterolxinafoaat) en 460 microgram fluticasonpropionaat. Dit komt overeen met een voorverdeelde dosis van 50 microgram salmeterol (als salmeterolxinafoaat) en 500 microgram fluticasonpropionaat.

Indicaties: Salflutin is geïndiceerd voor de reguliere behandeling van patiënten vanaf 12 jaar met ernstige astma, waarbij het gebruik van een combinatieproduct (een langwerkende bèta-2-agonist samen met een inhalatiecorticosteroïd) aangewezen is. Salflutin is geïndiceerd voor de symptomatische behandeling van patiënten met COPD, met een voorspelde normale FEV1 (geforceerd expiratoir volume)-waarde < 60% (voorafgaand aan de bronchodilatator) en een voorgeschiedenis van herhaalde exacerbaties, die significante symptomen hebben ondanks een regelmatige therapie met een bronchodilatator. Waarschuwingen: Toenemende behoefte aan het gebruik van verlichtende medicatie (kortwerkende bronchodilatatoren) of een verminderde reactie op verlichtende medicatie duidt erop dat de ziekte minder onder controle is en dat patiënten door een arts moeten worden geëvalueerd. Vanwege het risico op exacerbatie mag behandeling met Salflutin niet abrupt worden gestaakt bij patiënten met astma. Voor patiënten met COPD kan het stopzetten van de therapie ook gepaard gaan met symptomatische decompensatie. Salflutin moet met voorzichtigheid worden toegediend bij patiënten met actieve of latente longtuberculose en een schimmel-, virale of andere infectie van de luchtwegen, bij patiënten met ernstige cardiovasculaire aandoeningen of afwijkend hartritme alsook bij patiënten met diabetes mellitus, thyreotoxicose, niet-gecorrigeerde hypokaliëmie en patiënten met een predispositie voor lage kaliumgehalten in serum. Ritonavir kan de concentratie van fluticasonpropionaat in plasma aanzienlijk verhogen. Bij patiënten met COPD moeten artsen alert blijven op de mogelijke ontwikkeling van pneumonie, aangezien de klinische kenmerken van zulke infecties de symptomen van exacerbaties van COPD overlappen. Gelijktijdige behandeling met ketoconazol of andere krachtige CYP3A4-remmers moet worden vermeden, tenzij de voordelen opwegen tegen het mogelijk toegenomen risico op systemische bijwerkingen van behandeling met salmeterol. Met name adolescenten < 16 jaar die hoge doses fluticasonpropionaat gebruiken (doorgaans ≥ 1000 microgram/dag) kunnen risico lopen op systemische effecten zoals Cushing-syndroom, cushingoïde kenmerken, bijniersuppressie, acute bijniercrisis en groeivertraging bij adolescenten, en in zeldzamere gevallen een reeks psychische of gedragseffecten, zoals psychomotorische hyperactiviteit, slaapstoornissen, angst, depressie of agressie. Er dient overwogen te worden de adolescent te verwijzen naar een pediatrisch longspecialist. Bijwerkingen; Zeer vaak: hoofdpijn, nasofaryngitis. Vaak: candidiase van mond en keel, pneumonie, brochitis, hypokaliëmie, keelirritatie, heesheid/dysfonie, sinusitis kneuzingen, spierkrampen traumafracturen, artralgie, myalgie.

Soms: overgevoeligheidsreacties van de huid, dyspneu, hyperglykemie, angst, slaapstoornissen, tremor, cataract, hartkloppingen, tachycardie, atriale fibrillatie, angina pectoris. Zelden: candidiase van de slokdarm, angio-oedeem, bronchospasmen, anafylactische reacties, Cushing-syndroom, cushingoïde kenmerken, bijniersuppressie, groeivertraging bij adolescenten, verminderde botmineraaldichtheid gedragsveranderingen, glaucoom, hartritmestoornissen, paradoxaal bronchospasme. Niet bekend: depressie, agressie, gezichtsvermogen wazig. ATC-code: R03AK06. Registratiehouder: Glenmark Pharmaceuticals Nordic AB, Skeppsbron 5, SE-211 20 Malmö, Zweden RVG 120133. Goedkeuringsdatum SmPC 23 mei 2019. Afleverstatus: UR. Raadpleeg voor voorschrijven de gehele SmPC beschikbaar op www.geneesmiddeleninformatiebank.nl. Voor vragen, klachten en het melden van bijwerkingen kunt u contact opnemen met Glenmark Pharmaceuticals BV 24 November 2020. (nlinfo@glenmarkpharma.com).

BIJWERKING BELICHT

HARTRITMESTOORNISSEN BIJ XYLOMETAZOLINE

In de rubriek Bijwerking Belicht bespreekt Bijwerkingencentrum Lareb in elk nummer van UA een bijwerking. Dit keer: hartritmestoornissen bij xylometazoline.

XYLOMETAZOLINE

van het hart. Vanwege LQTS hadden deze

PRODUCTINFORMATIE

Xylometazoline is geregistreerd voor de

patiënten een inwendige defibrillator, een

Na analyse van de meldingen in Europa is

behandeling van een verstopte neus, al

zogenaamde implanteerbare cardioverter-

er een waarschuwing opgenomen in de

dan niet in combinatie met ipratropium.

defibrillator (ICD). Dat is een apparaatje dat

productinformatie en in de bijsluiter van

Xylometazoline behoort – net als oxy-

bij gevaarlijke hartritmestoornissen ingrijpt

xylometazoline. Verder is in de medicatie-

metazoline en tramazoline – tot de

door een schok te geven die het normale

bewakingssystemen van de apotheek

imidazolinederivaten. Na paracetamol is

hartritme herstelt.

de contra-indicatie ‘aangeboren lange

xylometazoline het best verkochte middel

Bij beide patiënten trad de ICD in werking

QT-intervalsyndroom’ bij aanschrijven

dat vrij verkrijgbaar is in de apotheek en

toen ze hartritmestoornissen kregen na

van xylometazoline opgenomen.

bij de drogist.

normaal gebruik van xylometazoline (bij

Omdat patiënten xylometazoline ook

één patiënt op de eerste dag, bij de tweede

vaak zonder recept kopen, is het belangrijk

LANGE QT-SYNDROOM

patiënt na drie dagen gebruik), met een

de patiënt te wijzen op de informatie in

Bijwerkingencentrum Lareb ontving twee

succesvolle defibrillatie als gevolg.

de bijsluiter. <

meldingen van patiënten met het lange

Vergelijkbare meldingen van hartproblemen

QT-syndroom die hartritmestoornissen

bij patiënten met een LQTS bij het gebruik

Gerda Weits, farmakundige, werkzaam

kregen na gebruik van xylometazoline. Het

van xylometazoline werden ook in andere

bij Bijwerkingencentrum Lareb

lange QT-syndroom (LQTS) is een erfelijke

landen gezien. Naast hartritmestoornissen

hartziekte. Bij LQTS gaat er iets mis met de

werden bij gebruik van xylometazoline

elektrische prikkel die verantwoordelijk is

onder andere hartstilstand, verlies van

voor het samentrekken en het ontspannen

bewustzijn en ventrikelfibrilleren gemeld.

Een meisje van 15 jaar had last van rinitis en gebruikte daarvoor xylometazoline neusspray 1 mg/ml. Behalve LQTS waren er geen andere medische bijzonderheden bekend.

Vanwege LQTS had ze een ICD. Verder gebruikte ze propranolol.

Ongeveer een uur na het eerste gebruik van xylometazoline trad ventrikelfibrilleren op, waarna ze het bewustzijn verloor.

De ICD trad in werking met een succesvolle defibrillatie als gevolg. De casus werd gemeld bij Lareb.

CASUS

UA062020

17

ANNEKEDOTES

DE ALLERLAATSTE…

Hallo collega’s, Daarrrrr is ie dan… de allerlaatste aflevering van Annekedotes. Van de ene kant ga ik het erg missen, want het is superleuk om te doen. Van de andere kant is het goed zo: zestig columns voor UA! Ik had van tevoren nooit kunnen denken dat zich zoveel leuke, ongelooflijke en ongemakkelijke situaties voordoen in de apotheekwereld.

Ik wil iedereen bedanken die mij mailtjes heeft gestuurd. Daardoor maakten jullie het mij mogelijk om elke keer weer een leuke column te schrijven.

anders op: handen ontsmetten en doen

patiënt niet chloortaliban slikt, maar

wat haar gevraagd werd.

chloorthalidon.

Ik kan me best voorstellen dat je dan even moet slikken. Het is immers niet een

SEXY

dagelijkse bezigheid van een apothekers-

Er verschijnt een oudere dame aan de balie

assistent om een beha van een wildvreemde

en zij overhandigt haar recept aan mijn

te moeten vastmaken.

collega. Ineens komt er uit haar handtas een geweldig muziekje: “I’m sexy and I know it!”

CELLOFAAN

(waarschijnlijk stond het volume van haar

Toen ik een keer avonddienst had, verscheen

telefoon op voluit). Mijn collega schiet in de

er een jongeman bij mij aan de balie met

lach en mevrouw zegt heel droog: “Oh, dat

een recept voor flucloxacilline 500 mg.

is mijn man. Ik heb voor iedereen een ander

Natuurlijk vroeg ik vooraf wat hij gebruikte

deuntje.”

aan medicijnen en of hij allergisch was

Natuurlijk vroegen wij ons daarna af: hoe zou

voor bepaalde medicatie. “Ja”, zei hij,

haar man eruitzien?

“voor amoxicilline”.

Ik noteerde dit in de computer en tijdens

Iedereen bedankt voor de leuke reacties

Nou, daar gaat ie dan voor de allerlaatste

mijn uitleg bij het afleveren kwam zijn

die ik de afgelopen tien jaar heb mogen

keer.

moeder aangesneld.

ontvangen. En ook de redactie van UA

Zij vroeg: “Zit hier ook cellofaanzuur in?

bedankt dat jullie al mijn columns hebben

Een collega gaat naar de verpleegafdeling

Want daar kan hij waarschijnlijk ook niet

geplaatst. Het was een superleuke ervaring.

om ontslagmedicatie af te leveren bij een

tegen. Hij heeft een aantal jaren geleden een

mevrouw op leeftijd. Ze zou die dag het

combinatietablet gebruikt met amoxicilline

Ik hoop dat jullie er net als ik veel plezier

ziekenhuis verlaten en was alvast bezig om

en cellofaanzuur en daar reageerde hij

aan hebben beleefd en dat jullie ook met

zich aan te kleden. Stel je voor: je bent een

allergisch op.”

veel plezier in de apotheek blijven werken.

jonge meid, je komt op zaal bij een bejaarde

Gelukkig zijn wij met z’n allen supergoed in

Houd je ogen en oren open voor grappige

vrouw die jou ineens vraagt of je haar wil

het oplossen van cryptische omschrijvingen,

situaties; dat maakt het werk in de apotheek

helpen met haar beha. “Want”, zo zei

dus vroeg ik: “U bedoelt clavulaanzuur?”

nóg leuker.

mevrouw, “de verpleging heeft het zo druk.”

“Oh ja, dat zou zomaar kunnen, ik ben niet

Veel tijd om na te denken had mijn collega

zo goed in al die moeilijke namen.” En ik

Liefs,

niet, want mevrouw trok het gordijn alvast

dacht bij mezelf: nou gelukkig WIJ WEL.

Anneke

dicht. Dus voor mijn collega zat er niet veel

Zo snappen wij bijvoorbeeld ook dat een

UA062020

19

BRANCHE

ZIJN VOORZETKAMERS UITWISSELBAAR?

nen? Om het antwoord op deze vraag

KOMT UIT ELKE VOORZETKAMER DEZELFDE HOEVEELHEID MEDICIJN VOOR DE PATIËNT?

KAN ELKE DOSISAËROSOL MET ELKE VOORZETKAMER WORDEN GEBRUIKT?

meteen maar te verklappen: nee, dat kan

Nee. En dat heeft vooral te maken met de

Lastige vraag. Op zich is het technisch

niet zomaar. De werkzaamheid van de

mate waarin een voorzetkamer antistatisch

mogelijk, maar bij ‘vreemde’ combinaties

medicijnen kan dan namelijk behoorlijk

is. Als de binnenwanden van een voorzet-

weet je niet hoeveel van het medicament

gaan variëren.

kamer statisch geladen zijn, trekken ze

daadwerkelijk in de longen terechtkomt.

Kun je willekeurige voorzetkamers combineren met willekeurige inhalatiemedicij-

medicijndeeltjes naar de wand, en die Onderzoekers prof. Richard Dekhuijzen

kunnen dan dus niet ingeademd worden.

van het Radboudumc in Nijmegen en

Ook de vorm en de grootte van de voor-

dr. Paul Hagedoorn van de Rijksuniversiteit

zetkamer kunnen van invloed zijn op de

Groningen hebben combinaties van de

hoeveelheid deeltjes die uiteindelijk wordt

ZIJN ER VERSCHILLEN IN KLINISCHE UITKOMST ALS ER GEWISSELD WORDT TUSSEN VOORZETKAMERS?

zes meest voorgeschreven voorzetkamers

ingeademd. De auteurs adviseren om een

Dat is onbekend. Het is lastig om te onder-

en verschillende inhalatiemedicijnen

dosisaërosol altijd te koppelen aan een voor-

zoeken of een patiënt zich beter, slechter

(dosisaërosolen) nauwkeurig onderzocht.

zetkamer die in de SPC wordt genoemd. Het

of hetzelfde voelt na het gebruik van een

De voorzetkamers zijn:Aero-Chamber,

wordt dus als het ware één toedienings-

andere voorzetkamer. Een verschil kan

Inspira-Chamber, Opti-Chamber, Space-

systeem.

immers ook toe te schrijven zijn aan het natuurlijke beloop van de longziekte.

Chamber Plus, Vortex en Volumatic.

er in de dagelijkse praktijk vaak gewisseld

KUNNEN ALLE VOORZETKAMERS OP DEZELFDE MANIER WORDEN SCHOONGEMAAKT?

wordt van voorzetkamer. Daarbij gaan

Nee. De voorschriften in de gebruiksaan-

patiënten, voorschrijvers en apothekers

wijzingen verschillen nogal. De ene voorzet-

uit van de vooronderstelling dat de werk-

kamer kan in de afwasmachine, bij de ander

len. Kijk op www.inhalatorgebruik.nl

zaamheid van het betreffende geneesmiddel

is dat juist een no-go. Die moet afgewassen

voor een handig overzicht.

gelijk blijft en ook dat alle voorzetkamers op

worden in een sopje, maar dan niet met een

– Geef de patiënt bij iedere uitgifte opnieuw

dezelfde manier gebruikt en onderhouden

borstel. En nagespoeld, of juist niet. En niet

inhalatie-instructie (zie ook pagina 23).

kunnen worden.

afgedroogd. Of wel? En ook uitkoken kan

Uitgangspunt van hun onderzoek was dat

WAT MOET JE WETEN? – Voorzetkamers zijn niet allemaal één op één uitwisselbaar.

– Schoonmaakinstructies kunnen verschil-

– Als een patiënt toch een andere

een mogelijkheid zijn. Kortom, verwarring ligt

voorzetkamer krijgt, vertel dan waarom.

Hun onderzoek geeft antwoord op vier

op de loer, met mogelijk verschil in afgifte

Vertel ook welke verschillen in het gebruik

praktische vragen.

als gevolg.

er zijn ten opzichte van de vorige voorzet-

Kijk op www.inhalatorgebruik.nl voor een handig overzicht van schoonmaakinstructies.

kamer. <

(Bron: Pharmaceutisch Weekblad nr. 46, 13-11-2020, p. 16-21)

UA062020

21

OP RECEPT

WISSELEN VAN INHALATOR? ZORG VOOR GOEDE BEGELEIDING In januari is het weer zover: dan gaan de nieuwe contracten van zorgverzekeraars met medicijnfabrikanten in. Met als gevolg nieuwe lijsten preferente middelen. Veel mensen zijn er inmiddels wel aan gewend dat ze soms een ander tabletje krijgen. Maar een andere inhalator… dat heeft veel meer impact! Wat betekent dat voor patiënten en hoe kun je ze hierbij helpen?

Een astmapatiënte met haar inhalatiemedicatie.

22

UA062020

HOE GEEF JE INHALATIE-INSTRUCTIE? “Het Longfonds en de Longalliantie

Het beste is natuurlijk om bij een nieuwe inhalator inhalatie-instructie te geven. Om iedereen

Nederland pleiten ervoor om in principe zo

zoveel mogelijk te beschermen tegen covid-19 gebeurt dat tegenwoordig echter nog maar

weinig mogelijk van inhalator te wisselen”,

beperkt. De Longalliantie Nederland heeft een aantal aanbevelingen gepubliceerd over hoe je

zegt Xana van Jaarsveld, projectleider bij

in de apotheek toch goed inhalatie-instructie kunt geven.

het Longfonds. Toch is dat wat er moet gebeuren als bepaalde inhalatiemedicatie niet meer wordt vergoed (tenzij de patiënt wil bijbetalen).

Dan krijgt de patiënt vaak een generiek middel of een ander spécialité, met een andere inhalator. Die moet anders gebruikt worden en kan een andere inhalatiekracht vergen, of een andere mond-handcoördinatie. En dat is lastig.

Ook de afgifte kan daardoor minder zijn, waardoor iemand weer meer klachten krijgt.

• Wijs een beperkt aantal apothekersassistenten aan die inhalatie-instructie geven; zorg dat zij elk een eigen set placebo-inhalatoren hebben.

• Laat de patiënt niet met een placeboset inhaleren, maar met zijn eigen medicatie.

Uiteraard maar één keer.

• Geef alleen inhalatie-instructie aan mensen met bekende luchtwegklachten. Bij nieuwe klachten is de kans op covid-19 groter.

• Plaats zo mogelijk een kuchscherm in de spreekkamer en ventileer goed. Zorg voor 1,5 tot 2 meter afstand. Is de spreekkamer te klein, dan kan er misschien instructie worden gegeven aan de balie.

• Laat de patiënt zo weinig mogelijk vastpakken, desinfecteer alle materialen en meubels vooraf en achteraf.

• Doe de inhalatie ‘en profil’ voor, zodat je uitademing niet naar de patiënt gaat.

Vraag de patiënt hetzelfde te doen.

Ook loop je het risico dat mensen verschillende soorten inhalatoren naast elkaar gebruiken wat het risico op fouten groter

Meer weten?

Zie het filmpje op https://inhalatorgebruik.nl/nl/zorgverleners#deel-4

maakt.

Overigens moeten patiënten niet alleen door het preferentiebeleid soms van merk en inhalator wisselen, maar ook omdat apothekers wel eens een ander merk

Helaas maken de zorgverzekeraars pas

aansluit bij de patiënt wat betreft gebruiks-

inkopen tegen gunstigere voorwaarden.

heel laat bekend welke middelen volgens

gemak, inhalatiekracht en mond-hand-

het preferentiebeleid moeten worden

coördinatie. Ook is het belangrijk goede

Behalve dat de inhalator anders is,

afgeleverd en welke niet meer worden

uitleg en inhalatie-instructie te geven.

kunnen er bij wisseling van merk ook

vergoed. Lastig voor het inkoopbeleid!

Van Jaarsveld: “Dus geef de nieuwe

kleine verschillen zijn in de hulpstoffen.

inhalator niet zonder toelichting mee in

Bijvoorbeeld een andere hoeveelheid

WAT TE DOEN?

een tasje, maar pak ‘m even uit, geef

lactose waardoor de werkzame stof onder

Wordt een inhalatiemedicijn niet meer

instructie en benoem de verschillen.

vochtige omstandigheden moeilijker

vergoed, dan kan het zinvol zijn om te zien

Geef de nieuwe gebruiksaanwijzing mee.

vrijkomt van de dragerstof. Ook dat kan

met welke inhalatoren datzelfde middel

Die kun je downloaden van inhalator-

leiden tot verergering van de klachten.

nog wel wordt vergoed. Vervolgens kan

gebruik.nl. Wijs ook op de instructiefilmpjes

díe inhalator worden gekozen die het best

op die website.” <

Vooral het veranderen van een poeder-

JOUW ROL

inhalator kan lastig zijn, is de ervaring van Van Jaarsveld. Maar ook bij dosisaerosolen zijn problemen bekend. Zo werden er in

JOUW ROL BIJ WISSELING VAN INHALATOR

2016 veel gezondheidsproblemen gemeld

› Wijs de patiënt op de verandering, zodat deze er niet pas thuis achter komt.

met het gebruik van de dosisaerosol

› Geef duidelijke instructies over wat er bij de betreffende inhalator anders is.

salbutamol 100 microgram van Sandoz.

› Geef de gebruiksaanwijzing van inhalatorgebruik.nl mee.

Patiënten meldden dat het medicijn minder goed werkte, waardoor hun klachten verergerden.

› Wijs op de filmpjes met gebruiksinstructies op inhalatorgebruik.nl. › Kan de patiënt niet overweg met de nieuwe inhalator, adviseer hem of haar dan om contact op te nemen met de voorschrijver.

UA062020

23

BRANCHE

Apotheker Farid Kantouh (links) en teamleider Mimount Madani-Hollander: “De grootste stressfactor? Onderbezetting.”

STRESS IN DE APOTHEEK:

“LET OP ELKAAR EN PRAAT EROVER” Hoge werkdruk die leidt tot stress is een bekend probleem in de apotheek. Wat zijn nog meer stressfactoren? En hoe ga je ermee om? Een gesprek met Farid Kantouh, apotheker, en Mimount Madani-Hollander, apothekersassistente en teamleider bij Boots apotheek Groenelaan in Amstelveen.

“Ik kan me opgejaagd voelen als er een klant

Van vaste klanten – die dus weten dat medi-

hebben mensen behoefte aan. Natuurlijk

staat te zuchten en laat merken dat hij het

cijnuitgifte tijd vraagt – krijgt ze geen stress.

is ons werk weleens stressvol en lukt dat

te lang vindt duren”, zegt Mimount Madani-

Wat ook helpt, is dat ze veel voldoening uit

luisteren niet altijd, maar je kunt ook veel

Hollander. “Dan heb ik de neiging ‘harder te

haar werk haalt, omdat ze beseft dat ze

doen met je lichaamstaal. Daarmee laat je

gaan lopen’, ook letterlijk. Al denk ik ook: het

mensen helpt bij hun herstel of bij een

zien: Ik leef met je mee.”

ligt aan de verwachting van de klant of hij

prettiger leven als de medicijnen een goede

drukte in de apotheek ervaart. Wij hebben

uitwerking hebben. Ze vindt het fijn een

PIEKMOMENTEN

dagelijks met die druk te maken.”

luisterend oor te kunnen bieden. “Daar

Mimount werkt normaal gesproken drie

24

24

UA012020 UA062020

dagen per week, maar heeft nu één dag per week ouderschapsverlof. Apotheker Farid Kantouh, die fulltime werkt, zegt: “Er zijn zeker piekmomenten, maar daar zijn we aan gewend. Zo is vrijdagmiddag in elke apotheek bijna altijd hectisch. Er moet vóór het weekend nog van alles geregeld worden, vaak voor patiënten die uit het ziekenhuis worden ontslagen.”

Naast piekmomenten zijn er piekmaanden.

De periode vóór de zomervakantie en de decembermaand zijn elk jaar opnieuw drukke tijden. Over die drukke maanden zegt Farid: “Het blijkt dat er in die tijd te weinig extra mensen beschikbaar zijn om te kunnen inzetten. Wel proberen we procedures en werkwijzen zo goed mogelijk te stroom-

Mimount Madani-Hollander: “Het herhaalservicesysteem scheelt ons werk.”

lijnen zodat we zo efficiënt mogelijk werken.

Maar dit jaar wordt het vooral spannend

GROOTSTE STRESSFACTOR

PRATEN MET ELKAAR

vanwege corona. Hoe gaan we het werk in

De grootste stressfactor? “Onderbezetting”,

Vaak ligt de oorzaak van stress of zelfs een

de piekmaanden dan rondbreien? Dat is wel

klinkt het eensluidend. Mimount: “Als de

(dreigende) burn-out niet alleen in het werk,

iets waar we veel mee bezig zijn. In decem-

bezetting rond is, werk je met minder

maar spelen er ook privézaken mee of is

ber komen er sowieso al veel meer recepten,

stress en ga je met een voldaan gevoel naar

de balans werk-privé verstoord. Dan kan er

die vaak veel werk met zich meebrengen.

huis. Dan kun je mensen naar behoren

een beroep worden gedaan op de verzuim-

Mensen willen het eigen risico optimaal

helpen.”

manager die werkzaam is binnen Boots

gebruiken. Patiënten én medewerkers zijn

“Als leidinggevende doe ik er alles aan om

apotheken Nederland. Deze kan dan

vaker ziek in de wintermaanden, daardoor is

de werkdruk te reguleren”, zegt Farid. “Door

gesprekken met iemand voeren en adviezen

de bezetting niet altijd voldoende. Als er dan

vooruit te plannen, vakanties uit te smeren,

geven. Mimount en Farid vinden echter dat

ook nog personeel uitvalt vanwege corona,

bij ziekte je medewerkers vragen extra te

het ook belangrijk is dat binnen de apotheek

dan zal dat zeker een stressvolle periode

werken en een beroep te doen op het cluster

iedereen op elkaar let en dat je er vooral over

zijn. Dan zijn er veel factoren die je niet in

van apotheken waarmee we samenwerken.

moet praten als je te veel stress ervaart.

de hand hebt.”

Verschillende systemen helpen om proce-

Farid: “Soms hoeft iemand het niet eens aan

dures zo efficiënt mogelijk in te richten. Zo

te geven, omdat je het als collega’s al in de

WELLES-NIETES

werken we met een herhaalservicesysteem.

gaten hebt dat het niet goed met iemand

Iets wat ook voor stress zorgt, is de bureau-

Wij houden de medicijnvoorraad voor chro-

gaat. Dan ga je erover in gesprek met elkaar.

cratie. Mimount: “Je moet veel uitleg over

nisch zieke patiënten bij. Ze ontvangen een

We kijken hoe je iemand meteen kunt onder-

vergoedingen geven. De uitleg van de

e-mailbericht als de nieuwe voorraad klaar-

steunen. Hoe iemand weer kan opladen.”

zorgverzekeraar komt niet altijd overeen

staat. We kunnen al dit soort werkzaam-

“We werken in een klein team. Als iemand

met die van de apotheek. Wat we heel vaak

heden door deze aanpak en automatisering

het niet meer trekt, heb je dat snel door

horen is: ‘Ik ben extra verzekerd’. Mensen

beter inplannen.”

van elkaar”, aldus Mimount. “We kunnen

gaan er dan vanuit dat ze het merkmedicijn

“Dat soort systemen scheelt ons veel werk”,

op elkaar terugvallen. En als het binnen onze

in plaats van het goedkopere generieke

vindt Mimount. “Zo managen we bovendien

apotheek niet lukt, kunnen we een beroep

middel krijgen. Dan beland je in een discus-

de verwachting van de klant. Ik kan me nog

doen op ons cluster.”

sie van welles-nietes. Dat vind ik echt een

de tijd herinneren dat mensen voor negen

Farid: “Tot slot is er nog iets wat ik ook

stressmoment. Maar ik probeer altijd

medicijnen stonden te wachten en dachten

belangrijk vind en waar ik me bewust van

duidelijk te maken dat het van ons uit

dat ze die allemaal meteen mee konden

ben: dat je als leidinggevende zelf de rust

geen onwil is.”

krijgen.”

weet te bewaren.” <

UA062020

25

ZELFZORG

STOPPEN MET ROKEN?

KIES DE METHODE DIE BIJ JE PAST Eigenlijk geldt het voor alles: kies de methode die bij je past. Houd je meer van hardlopen dan van fitnessen? Ga hardlopen! Ben je een vergeetachtig type? Gebruik dan niet de pil voor je anticonceptie, maar een inwendige methode. Moet je aankomen na een operatie?

Eet dingen die je lekker vindt en probeer niet tegen heug en meug eiwitten te eten.

Zo is het ook met de methode om te stop-

het best werkt. Voor coaching kunnen

roken. Nicotinevervangende producten

pen met roken. En zijn zoveel manieren!

mensen kiezen tussen individuele begelei-

helpen bij het hanteren van de ontwen-

Het is belangrijk de methode te kiezen

ding of groepsbegeleiding, op een locatie,

ningsverschijnselen; coaching helpt het

die het best bij je past.

via de telefoon of via een computerpro-

gedrag te veranderen en de medicijnen

gramma. Bij de farmacologische aanpak

werken op de verslavingskant.

KEUZESTRESS

zijn er diverse nicotinevervangende

Wat iemands voorkeur heeft, is heel

Het is gebleken dat de combinatie van

producten en een aantal medicijnen op

persoonlijk. Praat je liever in een groep of

coaching en een farmaceutische aanpak

voorschrift die helpen bij stoppen met

juist één op één? Wil je de deur uit of blijf je

26

UA062020

liever thuis? Of houd je het liever anoniem

NHG-Standaard Stoppen met roken.

stopmethode? Daarvoor vullen ze een

met een digitaal programma? Houd je van

Er worden dus geen hulpmiddelen gead-

aantal korte vragenlijsten in, voor en na het

sabbelen? Kun je in je werk wel kauwgom

viseerd die het NHG niet zinvol vindt bij

invullen van de keuzehulp, één maand later

kauwen? Wil je een medicijn op voorschrift,

het stoppen met roken (bijvoorbeeld

en na een halfjaar. Er zijn twee groepen:

of stop je liever zonder er al te veel rucht-

e-sigaretten, acupunctuur of mindfullness).

een groep die de volledige keuzehulp

baarheid aan te geven? Keuzestress!

doorloopt en een groep die een verkorte

KEUZES MAKEN

versie doorloopt. Interessant is of daar een

KEUZEHULP

Mensen die de keuzehulp doorlopen,

verschil uit zal komen.

Het blijkt dat veel mensen proberen zonder

krijgen vragen voorgelegd, afhankelijk

Begin oktober hadden al ruim 500 mensen

hulp te stoppen met roken. Dat is jammer,

van eerder gemaakte keuzes. Zo wordt bij

de keuzehulp volledig doorlopen. De resul-

want de kans dat dat lukt is klein: 7%.

coaching gevraagd naar de voorkeur voor

taten van het onderzoek laten nog even op

Terwijl er heel veel hulpmiddelen en hulp-

persoonlijke of groepsbegeleiding, voor

zich wachten. Nog tot januari 2021 kunnen

programma’s zijn.

live of online bijeenkomsten. Ook bij

mensen instappen, hun laatste vragenlijst

“Bij het kiezen van hulpmiddelen of

nicotinevervangers en bij receptmedicijnen

volgt een halfjaar later. Het is spannend

hulpprogramma’s gaat het mensen vaak

kun je voorkeuren voor eigenschappen

wat de uitkomsten zullen zijn.

duizelen”, vertelt onderzoeker Thomas

aangeven.

Het is de bedoeling dat het programma

Gültzow. “Ze willen stoppen met roken,

Als je het programma hebt doorlopen, volgt

uiteindelijk via een non-profitinstelling

maar weten niet hoe.” Daarom heeft hij

er een advies dat past bij je rookgedrag en

beschikbaar zal zijn voor gebruik in de

een digitale keuzehulp ontwikkeld, in

je voorkeuren.

praktijk.

SOCIALE MEDIA

aan de Universiteit Maastricht, de Univer-

WETENSCHAPPELIJKE ONTWIKKELING

siteit van Amsterdam en het Maastricht

Het programma is ontwikkeld met input

deelnemers? “Je moet proberen ook

UMC. De ontwikkeling ervan is gefinancierd

van zorgverleners, wetenschappelijke

mensen te vinden die niet naar de huisarts

door KWF Kankerbestrijding en de Keuze-

deskundigen, coaches én de doelgroep:

gaan en wel hulp willen”, legt Gültzow uit.

hulp VISOR is nu in de testfase. “Het is

mensen die willen stoppen met roken. Het

Dat gebeurt vooral via sociale media.

een mooi instrument voor mensen die

programma is nu af, maar de effectiviteit

Handig voor een online keuzehulp: je kunt

willen stoppen met roken, maar niet

wordt nog onderzocht voordat het breed

meteen doorklikken. Vooral via Instagram

weten waar ze moeten beginnen”, legt

wordt uitgerold. Mensen die het program-

zijn er veel – relatief jonge – deelnemers

hij uit. En dat blijkt vaak voor te komen.

ma doorlopen, kunnen meedoen aan een

gekomen. Gelukkig dat ook zij willen

Mensen weten niet wat er goed helpt, of

onderzoek. Daarmee wordt gemeten wat

stoppen met roken. Want roken kan zo

wat goed bij hen past. De online keuzehulp

deelnemers van het programma vinden en

schadelijk zijn voor de gezondheid. <

leidt ze stap voor stap door een pro-

of ze er iets aan hadden. Zijn ze succesvol

gramma met vragen. Op basis van de

gestopt? Welke gevolgen heeft dat voor

antwoorden wordt uiteindelijk een advies

hun persoonlijk leven? Hadden ze goede

Meer informatie:

gegeven, dat past in het advies van de

ondersteuning bij het kiezen van hun

www.visor-keuzehulp.nl

samenwerking met een aantal collega’s van de afdeling Gezondheidsbevordering

Hoe komen de onderzoekers aan de

TABEL SOORTEN NICOTINEVERVANGENDE PRODUCTEN. Voor alle producten geldt: gebruik stapsgewijs afbouwen. mogelijke bijwerkingen

snelheid van werking

werking en gebruik

Pleisters

huidirritatie

geleidelijke afgifte

Geeft 24 uur lang nicotine af, waardoor je geen last hebt van lichamelijke ontwenningsverschijnselen zoals onrust en trek

Kauwgoms, zuigtabletten, mondsprays*, inhalators*

keelirritatie

snelle afgifte, opname via mondslijmvlies

Te gebruiken op het moment dat je behoefte hebt aan roken.

Geeft direct nicotine af waardoor de trek verdwijnt

* Niet combineren met een andere nicotinevervangende methode, omdat er dan te veel nicotine kan vrijkomen.

UA062020

27

PLANNEN 2021

ONZE PLANNEN VOOR 2021 Afgelopen augustus vroegen wij via een lezersenquête om jullie mening over UA. Wat zijn wij blij verrast met complimenten, mooie ideeën, onderwerpen en inspirerende wensen. Dank daarvoor.

En natuurlijk doen we daar iets mee; UA maken we tenslotte voor en mét jullie!

DENK OF SCHRIJF MEE! Velen van jullie hebben aangegeven te willen meedenken over de inhoud van UA. Superfijn! Doordat we te maken hebben met covid-19, kunnen we helaas niemand fysiek uitnodigen en we verwachten ook niet dat dit op korte termijn wel kan. Maar laten we eerlijk zijn… vanuit je luie stoel je mening geven is toch net zo leuk? Daarom hebben we een alternatief bedacht: het online lezerspanel.

Dit betekent dat we degenen die zich daar voor aanmelden, af en toe zullen mailen met een vraag of kleine enquête zodat we een goed beeld hebben en houden van wat onze lezers willen. Je kunt ook leuke ideeën voor een artikel insturen of een ‘hot topic’ bij ons melden dat we direct online kunnen plaatsen. Het leuke is dat er online ook zoveel meer mensen kunnen meedoen. Voel je hier iets voor? Meld je dan aan via www.ua.nl/onlinelezerspanel.

Lijkt het je leuk om ook zelf iets te schrijven? Bekijk dan de informatie op www.ua.nl/lezersredactie en meld je aan. Als jouw artikel wordt geplaatst, ontvang je een Bol.com-waardebon t.w.v. € 50,-.

NIEUWS EN ACTUALITEITEN Uit de enquête blijkt dat jullie méér nieuws en actualiteiten willen en ook daar gaan we gehoor aan geven. Hoe? Nou, we verklappen nog niet alles, maar let op: meld je in elk geval aan voor de gratis nieuwsbrief via www.ua.nl en laat je verrassen!

LEZERSONDERZOEK AUG/SEPT 2020

(n=261)

87%

5%

leest UA het liefst thuis

leest UA online tussendoor

8% leest UA liever op het werk

UA062020

29

Élke vrouw is anders

Kies samen de anticonceptiemethode die het beste bij haar past.

Ik wil betrouwbare anticonceptie voor 5 jaar.3

Vraag uw accountmanager om meer informatie of kijk op medischwijzer.nl Zie de verkorte productinformatie elders in deze uitgave Referenties: 1. SmPC Kyleena 26 juni 2020 2. Gemzell-Danielsson K, et al. Evaluation of a new, low-dose levonorgestrel intrauterine contraceptive system over 5 years of use. European journal of obstetrics, gynecology, and reproductive biology. 2017; 210: 22-8. 3. SmPC Mirena 12 mei 2020.

PP-KYL-NL-0067-2

Ik wil betrouwbare anticonceptie voor 5 jaar, met minder hormonen.1,2

VAN ONZE PARTNER

PHARMALEAD-MEDEWERKER RIANNE VINKE: “BLIJ DAT IK DEZE KANS HEB GEKREGEN” PharmaLead biedt zijn werknemers veel gelegenheid om zich verder te ontwikkelen.

Dat is de reden dat Rianne Vinke er vier jaar geleden voor koos om zich aan te sluiten bij dit detacheringsbedrijf voor de farmaceutische zorg. Ze voltooide de hbo-opleiding Zorgmanagement en groeide door tot teammanager.

“Contact met patiënten is het mooiste van

kiezen voor de vorm van deeltijdstudie

het vak van apothekersassistent: uitleg

waarbij ik op mijn vrije dag – eenmaal in de

geven, voorlichting geven. Ik werk graag

twee weken – klassikaal onderwijs kreeg.

met mensen, dus dat ligt me goed.” Rianne

PharmaLead was heel flexibel, want ze

Vinke heeft dan ook met veel plezier vijf

pasten mijn werkschema aan aan het

jaar in een openbare apotheek gewerkt.

schoolschema.”

Maar ze wilde iets anders, ze wilde meer.

Maar wat, dat wist ze niet goed. Toen ze in

Toen er begin dit jaar een interne vacature

contact kwam met PharmaLead, besloot

kwam voor een teammanager, solliciteerde

ze om voor dat bedrijf te gaan werken.

Rianne en kreeg ze de functie. “Een fijne

“Vooral omdat ze je veel mogelijkheden

functie voor iemand die graag in team-

bieden om je te verder te ontwikkelen.

verband werkt en hierbij kan ik mijn kennis

Dat is precies wat ik wilde.”

uit de studie goed gebruiken. Ik ben het eerste aanspreekpunt voor de apotheRianne Vinke.

kersassistenten in mijn team in de regio Noord-Holland. Ik weet wat er speelt, ze

SNELTESTSTRATEN

Na enkele opdrachten in openbare apothe-

bespreken hun wensen met mij en ik voer

ken en poliklinische apotheken besprak

de voortgangs- en beoordelingsgesprek-

Lead Healthcare, het moederbedrijf van

ze haar toekomst met haar teammanager.

ken. PharmaLead heeft me zo een perfect

PharmaLead, heeft zijn zorgmedewer-

Ze kon een aanvullende studie gaan doen,

carrièrepad geboden, want ik wilde altijd

gefinancierd door haar werkgever.

al het management in.”

kers ingezet in eigen snelteststraten om mensen te testen op covid-19.

Het werd de hbo-studie Zorgmanagement,

Helaas viel het begin van deze functie

Verpleegkundigen nemen de swabs af,

een deeltijdstudie van één jaar bij het

samen met de opkomst van corona.

andere medewerkers helpen bij de

NCOI in Amsterdam.

Met wat spanningen in het begin, zonder

administratie. Zo ontlast het bedrijf de

In deze studie krijg je diverse modules,

live-gesprekken, teamuitjes en dergelijke.

teststraten van de GGD en helpt het

bijvoorbeeld HR-management, communi-

Maar met zoom-meetings om bij te kletsen

bedrijven en instellingen om hun mede-

catie, communicatietraining, project-

met het team. “We blijven de betrokkenheid

werkers snel te laten testen en snel

management en wet- en regelgeving in

met elkaar voelen.” <

uitslag te geven.

Ook Rianne heeft zich in de snelteststraten nuttig gemaakt. “Een leuke afwisseling”, vindt ze. www.covidsnelteststraat.nl

de zorg. Kennis die je kunt gebruiken in de apotheek, maar ook in ziekenhuizen en andere zorginstellingen en -organisaties.

“Ik werkte 36 uur, dus ik was eens in de twee weken een dag vrij. Daarom kon ik UA062020

31

JUBILEUMPUZZEL

DE WINNAARS VAN

EEN JAAR LANG PUZZELEN MET UA!

Als redactie vinden we het ontzettend leuk dat jullie in dit jubileumjaar van UA zo massaal hebben gereageerd op de oproep om de puzzels op te lossen die in elke editie verschenen. Met de juiste oplossing kon je meedingen naar de mooie prijzen die de sponsors beschikbaar hadden gesteld.

DE UITSLAG VAN DE PUZZEL IN UA5 De oplossing van de zandloper in UA5 was: 1. ONTSLAG 13. SPIRAAL Alle inzenders hebben een kortingscode ontvangen voor 10% korting op een Rebel & Rose-sieraad.

Uit de inzenders met het juiste antwoord zijn de volgende prijswinnaars getrokken: - Een waardebon voor Rebel & Rose t.w.v. € 50,00: Natasja van der Mark, Apotheek Koert, Utrecht en José van den Borg,Apotheek Kpuwenhoven, Leeuwarden.

- Avène verzorgingspakket t.w.v. € 72,50: Meriam Verkleij, Centraal Apotheek Leiden.

- Louis Widmer verzorgingspakket t.w.v. € 65,00: Martine Komen, Universitaire Poliklinische Apotheek VUmc, Amsterdam.

- Eucerin Hyaluron-filler verzorgingspakket t.w.v. € 72,97: Mariska Koemans, Scheldezoom Farmacie, Goes.

- Vichy Anti-aging pakket t.w.v. € 50,90: Leonie Spijker-Hutten, Apotheek Blanckenburgh, Beuningen.

- Novexpert Hyaluronzuur Booster t.w.v. € 64,95: Anouk van den Heuvel, Apotheek Hofsteede, Oss. - Sukin Purely Ageless Anti-age pakket t.w.v. € 64,00: Heleen Ruiter, Apotheek Keizerslanden, Deventer.

- Make-uppakket (CATRICE en essence) t.w.v. € 40,80: Ilona Többen, Apotheek De Venen, Stadskanaal.

Allemaal van harte gefeliciteerd!

32

UA062020

DE UITSLAG VAN DE EINDRONDE Als je meedeed aan alle puzzels, kon je codeletters sparen. Dit waren de juiste codeletters: UA1 R

U

UA2 I

H

O

UA3 W

T

P

UA4 E

R

E

UA5 T

A

Met de gespaarde codeletters kon je een woord vormen.

Voor wie nog niet heeft meegedaan: misschien vind je het leuk om alsnog te proberen om het woord te vormen.

Om de pret niet te bederven, vermelden we de oplossing op z’n kop onderaan deze pagina.

Dit zijn de winnaars van de eindronde: – Een waardebon voor Rebel & Rose t.w.v. € 130,00: Jenine Naberman-Netjes, Apotheek IJsselmuiden.

– Avène verzorgingspakket t.w.v. € 157,55: Sandra Roskamp, Apotheek De Venen, Stadskanaal.

– Louis Widmer verzorgingspakket t.w.v. € 85,00: Adrie Mandrekar, Stadsapotheek Venlo.

– Eucerin Hyaluron-filler verzorgingspakket t.w.v. € 136,45: Arina van Bemmel, Apotheek Breukelen.

– Vichy Anti-aging pakket t.w.v. € 78,85: Lina Karahodza, Ziekenhuisapotheek Rivierenland, Tiel.

– Novexpert-pakket t.w.v. € 64,95: M. Gaasbeek, FLeiR Apotheek Veldhuizen, De Meern.

– Sukin Purely Ageless Anti-age pakket t.w.v. € 164,00: Maureen Pijls, Zuyderland MC Apotheek, Sittard-Geleen.

– Make-uppakket (CATRICE en essence) t.w.v. € 68,54: Ellen Hubers, Apotheek Warnsveld.

Allemaal van harte gefeliciteerd!

Wil je de oplossingen van alle puzzels zien? Ga dan naar www.ua.nl/puzzel2020

www.rebelandrose.com

De oplossing van de eindronde is: THERAPIETROUW

UA062020

33

OPTIMA FARMA

Voor dit alles vragen we vanuit Optima Farma aandacht. Ook zorgen we dat gezien wordt welke belangrijke bijdrage apothekersassistenten in de keten van zorg op dit gebied kunnen leveren. Hier is gezondheidswinst te behalen en waarschijnlijk draagt

CORONAPROOF INHALATIEINSTRUCTIE

goede eenduidige voorlichting ook bij aan kostenverlaging van de gezondheidszorg, met onder andere minder ziekenhuisdagen en minder arbeidsverzuim.

Maar groot is onze schrik, nu we zien dat er bij veel apotheken vanwege corona geen of minimale inhalatie-instructie wordt gegeven.

Heel begrijpelijk natuurlijk, want je wilt niet met een hoestende patiënt in een klein kamertje zitten, zeker niet als er geen mogelijkheid is om jezelf afdoende te

Meneer Timmerman heeft in mei een puffer

om op Janny te spuiten zodat hij daarna

beschermen.

voorgeschreven gekregen omdat hij last

minder benauwd is.

We zien dat er als alternatief veel wordt

kreeg van benauwdheidsaanvallen. De huis-

verwezen naar de website inhalatorge-

arts dacht dat dit kwam door de nieuwe

Dit verhaal is wel heel extreem, maar uit

bruik.nl van de Longalliantie Nederland

huisgenoot die de familie Timmerman sinds

onderzoek blijkt dat ongeveer 90% van de

(LAN). Goede informatie. Maar deze infor-

april heeft: de poes die ze uit het asiel haal-

mensen met inhalatiemedicatie één of

matie alleen is niet voldoende. Aan het begin

den. Voor de gezelligheid, omdat ze door de

meer fouten maakt bij het gebruik van deze

van de coronapandemie hebben we vanuit

corona-uitbraak vaker thuis zaten. Een heel

medicatie. Ongeveer 85% van de eerste

Optima Farma aan de LAN gevraagd om

leuk beestje, Janny. Maar sinds Janny in

uitgiftes van inhalatiemedicatie wordt vanuit

nieuwe richtlijnen voor het geven van inhala-

huis is, heeft meneer Timmerman het dus af

de apotheek verstrekt. Vanuit Optima Farma

tie-instructie. Inmiddels staat er een filmpje

en toe behoorlijk benauwd. Hij hoest en

geven wij vaak aan hoe belangrijk het is dat

met diverse nuttige tips over corona-proof

piept. Hij geeft echter aan dat zijn klachten

patiënten goede voorlichting krijgen bij de

inhalatie-instructies op de website van de

niet afnemen sinds hij de puffer gebruikt.

eerste uitgifte, maar zeker ook dat ze goede

LAN.*

Corona misschien, dacht hij, maar hij is

begeleiding krijgen bij vervolguitgiften.

Bekijk deze video eens. Wellicht krijg je tips

negatief getest. Hij gebruikt de puffer netjes

Er valt grote gezondheidswinst te behalen

om te gebruiken in je eigen apotheek. Want

volgens de instructies van de apotheek:

door goed en trouw gebruik.

het geven van goede inhalatie-instructie is

2x per dag en goed schudden voor gebruik.

Apothekersassistenten kunnen hier een

te belangrijk om achterwege te laten.

”Maar”, zo zegt hij en toen snapte de

heel belangrijke bijdrage aan leveren.

apothekersassistente waarom het niet

Het is duidelijk dat wij ons hier als

werkte, “het is een nog een hele kunst om

apothekersassistenten niet altijd bewust

die spray elke keer op de poes te spuiten.”

van zijn, nog afgezien van het feit dat de bekostiging voor deze uitleg vanuit de

Dit verhaal klinkt in onze oren onvoorstel-

verzekeraar niet evenredig is aan het werk

Met vriendelijke groet,

baar. Maar het is echt gebeurd. Meneer

dat hier daadwerkelijk voor verricht moet

Trudy van Geffen,

Timmerman is waarschijnlijk allergisch voor

worden, als we het goed willen doen.

Voorzitter Optima Farma

de poes. Hij denkt dat hij iets heeft gekregen

* te vinden via https://inhalatorgebruik.nl/nl/zorgverleners#deel-4

34

UA062020

EEN VEELBEWOGEN JAAR BEROEPSVERENIGING VAN APOTHEKERSASSISTENTEN, FARMACEUTISCH CONSULENTEN EN FARMACEUTISCH MANAGERS

Het einde van 2020 nadert en we mogen wel stellen dat het een veelbewogen jaar was.

Een jaar dat gedomineerd werd door covid-19. Optima Farma heeft - in aangepaste vorm - haar werk kunnen doen.

WIL JE MEER WETEN OVER ONZE WERKZAAMHEDEN EN ACTIVITEITEN? BEZOEK DAN ONZE WEBSITE EN VOLG ONS VIA SOCIAL MEDIA!

Al zijn diverse activiteiten - zoals het congres - verplaatst naar 2021. Lichtpunt: binnen afzienbare tijd is er waarschijnlijk een vaccin beschikbaar. Wij wensen jullie allemaal dat je met familie en in

Optima Farma zet zich in voor onze beroeps-

goede gezondheid de kerst kunt vieren en dat 2021 ons weer de mogelijkheid geeft elkaar te

groep. Dit doen wij onder andere door

ontmoeten. Fijne feestdagen en hopelijk tot ziens in het nieuwe jaar.

gesprekken te voeren bij VWS en ZN over zaken als de regeldruk aan de balie, preferentiebeleid en medicijntekorten en de

INTRODUCTIE NIEUWE COLLEGA

uitstroom van medicijnen en medische hulpmiddelen. Maar ook over de inhoud en

BEROEPSVERENIGING VAN APOTHEKERSASSISTENTEN, FARMACEUTISCH CONSULENTEN EN FARMACEUTISCH MANAGERS

Mijn naam is Willemien Feenstra en samen met mijn man en onze drie dochters ben ik woonachtig in het mooie Olst aan de IJssel. Op dit moment ben ik als apothekersassistente werkzaam bij een detacheringsbedrijf waarbij ik diverse uitdagende opdrachten heb mogen doen en nog steeds doe.

kwaliteit van ons beroep, de Wet BIG art 34 en de kwaliteitsregistratie (KABIZ), over het opleiden tot apothekersassistent (mbo) en de vervolgopleidingen (hbo). Met scholingsaanbieders hebben we gesprekken over bij- en nascholing. En verder organiseren we natuurlijk ook nog ons eigen congres en

Mijn werkzame carrière ben ik gestart als verloskundige. Na een aantal jaren heb ik de overstap

regiobijeenkomsten waar men lezingen en

gemaakt naar de apotheek omdat dit voor mij beter te combineren was met mijn gezin. Samen

workshops kan volgen, informatiestands kan

met mijn vader – hij is apotheker – mocht ik als kind al mee naar de apotheek, waar we drop-

bezoeken en waar je ook collega’s uit het

drankjes maakten. Dus de apotheek is mij al van kleins af aan vertrouwd. Later werkte ik in de

werkveld kunt ontmoeten.

vakanties vaak mee om de bestellingen op te ruimen en om medicijnen te bezorgen. Na een aantal jaren als apothekersassistente wilde ik mij verder ontwikkelen en ben ik gestart met de opleiding

Optima Farma draait op vrijwilligers, zonder

Farmaceutisch consulent. Op mijn scriptie na heb ik deze opleiding afgerond. Tijdens deze

subsidie. En omdat vele handen licht werk

opleiding begon ik mij te interesseren voor het grotere plaatje in de farmacie. Ik kreeg meer en

maken zijn we dringend op zoek naar collega-

meer respect voor ons vak. En dat wij ondanks alle veranderingen (preferentiebeleid, terhand-

vrijwilligers die met ons de schouders eronder

stellings-onduidelijkheid, geen incontinentie- en verbandmaterialen meer leveren) toch zorg blijven

willen zetten! En natuurlijk zijn ook meer leden

geven aan onze patiënten. Leuk? Niet altijd, maar de dankbaarheid die je vaak van patiënten krijgt,

erg welkom, want zo kunnen we nog meer

is voor mij waardevol. Mijn studiemaatjes Linda en Saskia waren al betrokken bij het bestuur en de

doen. Word daarom lid van Optima Farma.

commissies van Optima Farma en vertelden vaak enthousiast over waar Optima Farma allemaal

Samen staan we sterker!

mee bezig is. Zelf signaleer ik tijdens mijn opdrachten veel problemen waar wij als beroepsgroep

Contactgegevens

mee te maken hebben. Dit maakt mij enthousiast om mij in te zetten binnen het bestuur van

Bezoek onze website:

Optima Farma. Mijn doel: alle ontwikkelingen met betrekking tot onze beroepsgroep volgen en

www.optimafarma.nl

gezamenlijk opkomen voor onze belangen.

Heb je vragen? secretariaat@optimafarma.nl

Willemien Feenstra

06-57 96 72 13 (ma t/m do) Heb je specifieke vragen m.b.t. de Wet BIG art 34 of kwaliteitsregistratie? register@optimafarma.nl.

UA042020 UA062020

35

Fotografie: Remie Kranendonk, tenzij anders vermeld.

EVEN VOORSTELLEN

NIEUWE POLIKLINISCHE APOTHEEK UMCG VEEL RUIMTE VOOR PATIËNTEN EN ASSISTENTEN De wachtruimte van de nieuwe Poliklinische Apotheek. Later zijn er spatschermen geplaatst. Foto Elise Klinkert.

Nieuwbouw, verhuizing en een naamsverandering. De poliklinische apotheek van het Universitair Medisch Centrum Groningen heette tot begin oktober Apotheek De Sprong.

“Die naam was niet echt duidelijk; daarom is de naam nu veranderd in Poliklinische Apotheek UMCG”, vertelt Mirjam Scholtens-Odink, apothekersassistent bij deze apotheek.

De verhuizing naar een nieuwe aanbouw was een goede gelegenheid om tevens de naam te veranderen. Nu is voor iedereen meteen duidelijk dat dit de poliklinische apotheek van het Universitair Medisch Centrum Groningen is.

Lees verder op pagina 38 UA062020

37

EVEN VOORSTELLEN Een verhuizing is altijd stressen. Maar het

Ze kon commentaar geven op de uitgewerk-

levert ook wat op. “We hebben nu veel meer

te plannen. “Die plannen voldeden aan het

ruimte, zowel voor de patiënten als achter

programma van eisen van de apothekers,

voor onszelf”, zegt apothekersassistent

maar als apothekersassistente keek ik veel

Marleen de Jong. Zij was lid van het bouw-

praktischer: naar de logische volgorde van

team dat een jaar lang het ontwerp en de

apparaten of materialen bijvoorbeeld, maar

realisatie van de nieuwe apotheek heeft

ook naar welke looproutes vrij moeten

begeleid. Gebrek aan rust en privacy voor

blijven en wat er nodig is bij de uitvultafel.

de patiënten én de krappe werkruimte voor

De printer staat nu bij de balie en de

de apothekersassistenten en andere mede-

verzameling recepten staat in het midden,

werkers waren de belangrijkste redenen om

bereikbaar voor iedereen. Elk werkblok heeft

een nieuwe apotheek te bouwen aan de

dezelfde indeling, zodat je altijd weet waar je

buitenkant van het ziekenhuis. Dat de

iets kunt vinden.” Ook constateerde Marleen

Spoedeisende Hulp ook meer ruimte nodig

dat er weliswaar een mooi kastje om het

had – en daarvoor zou uitbreiden naar de

waterapparaat was ontworpen, maar dat

plek van de oude apotheek – heeft de bouw

er daardoor geen maatcylinder onder het

van de nieuwe apotheek en de verhuizing

kraantje paste. Gelukkig kon dat nog worden

versneld.

Marleen de Jong bij de ‘wokkel’: de uitgang van

aangepast.

de medicijnrobot.

KRATJES

“Het is in alle opzichten een verbetering”, vindt Marleen. “Op de vorige locatie zaten de

beter afstand kan houden, ook al draagt

De verhuizing vond plaats op zaterdag

patiënten in de ziekenhuishal op hun beurt

iedereen chirurgische mondneusmaskers.

10 oktober. “De verhuizing verliep ‘smooth’,

te wachten, nu in een mooie ruime wacht-

Marleen: “Er komen hier immers kwetsbare

al was het wel bikkelen”, vindt farmaceutisch

ruimte. Daar zit je prettiger en je hebt er

mensen. Die moet je beschermen. Natuurlijk

consulent Marga Boon. De apotheek is maar

meer privacy.” Zat de apotheek tot oktober

hebben ook wij spatschermen bij de balies

één extra dagdeel gesloten geweest: op de

aan de zuidkant van het UMCG, nu is er een

en vragen we patiënten om afstand te

zaterdagochtend, waarop ze normaal wel

nieuwe aanbouw aan de noordkant.

houden.” Nog een verbetering: op de vorige

geopend zijn. Marleen: “We hadden zelf alles

Patiënten komen de apotheek binnen vanuit

locatie was de apotheek verdeeld over

ingepakt in handige stapelbare kratten met

de centrale ziekenhuishal. Er zijn elf balies

‘boven’ en ‘beneden’. “We liepen veel op en

wieltjes, die we door het ziekenhuis naar de

– met geluiddempende schermen – en een

neer of belden elkaar. Nu stap je gewoon

nieuwe locatie konden rijden. Een route van

spreekkamer. Een verdubbeling ten opzichte

even op de ander af.”

zo’n 250 meter. Op die zaterdag hadden we hulp van twee verhuizers bij het versjouwen

van de oude locatie. Er kunnen dus meer patiënten tegelijk worden geholpen.

De medicijnrobot neemt de assistenten veel

en verrijden van de spullen. Maar we pakten

De wachttijden zijn enorm afgenomen, ook

werk uit handen. “We hoeven nu minder zelf

zelf de kratten weer uit en zetten alles

door de hulp van een robot. Helaas is er nog

klaar te maken”, vervolgt Karina. “Dat kostte

meteen op de juiste plek.”

niet genoeg personeel om alle balies te

voorheen het meeste tijd. Nu voer je de

Op maandag 12 oktober ging de apotheek

kunnen bemannen.

gegevens in en het doosje komt met etiket

weer open, op de nieuwe locatie en onder

Ook voor de medewerkers is er nu meer

en al uit de robot.”

de nieuwe naam. Alles liep meteen perfect.

ruimte. “Op de vorige locatie was het achter

De robot is geplaatst tussen de balie en de

Een grote verbetering, vindt iedereen.

veel krapper”, vertelt apothekersassistent

werkruimtes achter. “Zo hebben patiënten

Karina Wiersma, die daar 12,5 jaar heeft

minder zicht op de andere werkzaamheden

SPECIALE ACTIVITEITEN

gewerkt. “We draaiden maar om elkaar heen

en dat blijkt minder irritatie te geven”,

Het team van deze poliklinische apotheek

en moesten een plekje zoeken voor onze

constateren de assistenten tevreden.

telt ongeveer vijftig mensen, inclusief de apothekers, een farmaceutisch consulent,

werkzaamheden. Nu zijn er ruime uitvultafels en computerplekken. Alles heeft

PRAKTISCH

apotheekmedewerkers, administratief

een logische plaats.” Zeker in deze tijd van

In het bouwteam vertegenwoordigde

medewerkers en studenten Farmacie van

corona is het goed dat iedereen nu veel

Marleen de Jong de apothekersassistenten.

de Rijksuniversiteit Groningen. De studenten

38

UA062020

Mirjam Scholtens-Odink aan de balie van de ivf-poli. Rechts: Karina Wiersma maakt ontslagmedicatie klaar.

Farmacie helpen ’s avonds met het klaarma-

hoe iemand het middel gebruikt en hoeveel

assistenten) en de ivf-poli (met elke ochtend

ken van medicatie die gepland kan worden

er is geleverd. Het programma houdt bij

één apothekersassistent).

klaargemaakt. “Zeker drie per avond, en op

wanneer de medicatie bijna op is. Dan belt

Als de arts een recept heeft uitgeschreven,

zaterdag werken ze met ons mee om te

iemand van Alcura de patiënt om een leve-

kan de patiënt de medicatie daar direct

‘pakken en te plakken’”, vertelt apothekers-

ring af te spreken. Aan de hand daarvan

ophalen. Bij de oogpoli wordt standaard-

assistent Mirjam Scholtens-Odink.

krijgen wij een werkformulier zodat we

medicatie – zoals de middelen die nodig

Mirjam vertelt verder over de speciale

weten wat we moeten klaarmaken of klaar-

zijn na een staaroperatie – van tevoren

activiteiten van de apotheek. Zo zijn er

zetten voor bezorging.” Karina: “Zelf bellen

klaargemaakt, zodat de patiënt het zakje

satellietapotheken bij de ivf-poli en bij de

we de patiënten om informatie te geven en

oogmedicatie direct na de operatie kan

oogpoli, verzorgt de apotheek de ‘over-

om naar andere medicatie te vragen.”

meekrijgen.

gehevelde medicatie’ voor patiënten in het

In de operatieplanning zien de assistenten

hele land en is er een apart project voor de

“Bij oncolytica werken we altijd per maand

hoeveel van dergelijke operaties er die week

transplantatiepatiënten.

of van polidatum tot polidatum”, vervolgt

zijn gepland.

Mirjam. “Op een poli-afspraak verandert

“Op de ivf-poli hebben we ook een belang-

OVERGEHEVELDE MEDICATIE

vaak iets – bijvoorbeeld een labwaarde of

rijke functie”, vertelt Mirjam. “Mensen die

De ‘overgehevelde medicatie’ betreft

de uitslag van een scan – waardoor we

daar onder behandeling zijn, hebben vaak

specialistische geneesmiddelen die tussen

nieuwe medicatie, een andere dosering of

een druk leven en willen niet dat anderen

2013 en 2016 zijn overgeheveld van de

een andere sterkte moeten leveren. Het is

weten dat ze in dit traject zitten. Soms

openbare apotheken naar de ziekenhuizen.

heel belangrijk om goed te vragen of iemand

komen ze een paar keer per week bij de arts

Openbare apotheken mogen deze niet meer

nog voldoende heeft tot de volgende poli-

voor een echo, een punctie of een zaad-

leveren en de kosten vallen onder het

afspraak, of dat we tussendoor nog thuis

donatie. In deze aparte apotheek kunnen

ziekenhuisbudget en zijn opgenomen in de

moeten bezorgen. Dit leggen we ook

we hen snel en makkelijk helpen, met de

kosten van een behandeling. “Het doel van

allemaal vast. Zo blijven ook de kosten van

nodige privacy. Ook kunnen we inspelen op

de regeling was om artsen zuiniger te laten

de dure medicatie beter onder controle.”

bijzondere situaties. Bijvoorbeeld hormonen

voorschrijven. Het gaat om orale oncolytica,

voor één dag meegeven als een echo laat

TNF-alfaremmers, groeihormonen en

Medicatie voor transplantatiepatiënten

zien dat het goed is om nog één dag langer

middelen voor ivf.” In het UMCG worden

wordt verzorgd door de apothekersassis-

door te gaan met de hormonen, zodat het

patiënten uit heel Nederland behandeld.

tenten zelf, dus niet via Alcura, vertelt Marga

eitje nog nét iets meer kan rijpen.”

Daarom wordt er geprobeerd om de levering

Boon, die als farmaceutisch consulent bij dit

te combineren met een afspraak op de poli

project betrokken is (zie pagina 40).

en anders wordt de medicatie thuisbezorgd.

De apothekersassistenten zijn blij met hun nieuwe ruimte, de patiënten ook. Karina:

“Hiervoor werken we met een programma

SATELLIETAPOTHEKEN

“We krijgen ook zulke positieve reacties

van Alliance Healthcare, genaamd Alcura. In

Heel handig zijn de satellietapotheken op de

van de patiënten. Ik heb echt zin om hier

het computerprogramma zetten we precies

oogheelkunde-poli (met twee apothekers-

nog een hele tijd te werken.” <

UA062020

39

AAN HET WOORD Farmaceutisch consulent Marga Boon leidt het zogenaamde transplantatieproject.

Samen met de apotheker en drie apothekersassistenten verzorgt zij de medicatieuitgifte voor deze patiënten. Op dit moment gaat het om vijftig patiënten na een longtransplantatie, twintig patiënten na een niertransplantatie en – sinds augustus 2020 – tien patiënten na een levertransplantatie. Verder wordt eraan gewerkt om ook patiënten na een stamceltransplantatie in het project op te nemen.

“Maar dan moet de capaciteit wel worden uitgebreid”, denkt Marga.

In 2016 was de apotheek begonnen met een pilotproject voor longtransplantatiepatiënten. Maar vanwege de beperkte ruimte op de oude locatie werd het project gestopt. Toen bekend was dat de apotheek naar een ruimere locatie zou verhuizen, werd het project vorig jaar weer opgestart Fotografie: Remie Kranendonk

en uitgebreid naar lever- en niertransplantatiepatiënten.

VEEL VERANDERINGEN IN MEDICATIE Wat gebeurt er in dit project? Natuurlijk de medicatieverificatie bij ontslag. De

PROJECT TRANSPLANTATIEMEDICATIE AAN HET UMCG

“JE ZIET PATIËNTEN KWIEKER WORDEN”

medicatie bij opname wordt dan vergeleken met de medicatie die de patiënt bij zijn ontslag krijgt. “Daarbij vergelijken wij het medicatieoverzicht bij ontslag ook met de ontvangen recepten. Als er recepten ontbreken, nemen wij contact op met de voorschrijver.” De projectgroep heeft samen met de betrokken artsen een

Het UMCG is een vooraanstaand transplantatiecentrum. Patiënten uit heel Nederland, en soms van buiten Nederland, komen hier voor een lever-, nier-, long-, hart- of andere transplantatie. Na een transplantatie heb je levenslang immunosuppressiva en andere ondersteunende medicatie nodig. Na hun ontslag verzorgt de Poliklinische Apotheek UMCG de medicatie.

40

UA062020

overzicht opgesteld van de geneesmidde-

“Wij hebben veel kennis van deze patiën-

len die transplantatiepatiënten standaard

tengroep. Bovendien verwerken wij deze

dienen te gebruiken (zoals Prograft,

medicatie veel vaker dan de eigen

Cellcept, pantoprazol, co-trimoxazol en

apotheek; daardoor hebben we bij vragen

prednisolon) en een lijst met veelvoor-

of problemen meteen een antwoord; dat is

komende medicatie. Als er zo’n middel op

bij de eigen apotheek niet altijd het geval.”

de ontslaglijst ontbreekt, wordt bij de arts

Marga noemt een voorbeeld: als de patiënt

nagevraagd of dat klopt.

is ingesteld op een bepaald immunosup-

Bij transplantatiepatiënten zijn de verschil-

pressivum, dan mag dat vanwege de

len tussen medicatie vóór opname en na

smalle therapeutische breedte niet worden

ontslag heel groot, legt Marga uit. “Aan de

vervangen door een ander merk. Als de

ene kant krijgen ze veel nieuwe medicatie

thuisapotheek van de patiënt de uitgiftes

en aan de andere kant verandert er veel in

Marga Boon maakt de pakketjes met medicatie

overneemt, gaat deze soms mee met de

de medicatie die ze voorheen al gebruik-

klaar.

wens van de verzekeraar om het middel

ten.” Een paar dagen voor het ontslag legt

te vervangen door een preferent merk.

de verpleegkundige de nieuwe medicatie

Dat is erg belangrijk omdat de dosering

Ook de korte lijnen met de voorschrijvers

uit aan de patiënt. Ook start dan de

hierop moet worden aangepast. Als dat

zijn een pluspunt.

medicatietraining. De patiënt krijgt van

niet is gebeurd, attenderen wij de arts

de apotheek een envelop met informatie

hierop en die past het zo nodig aan.”

THERAPIETROUW

over het traject.

Na hun controlebezoek op de poli kunnen

De assistenten in de projectgroep proberen

Op de dag van ontslag voert een apothe-

patiënten hun medicatie afhalen. Dan

ervoor te zorgen dat de medicatie kan

kersassistent het medicatiegesprek. “Het

wordt de actuele medicatielijst door-

worden verdeeld over maximaal vier

is een uitgebreid medicatiebegeleidings-

genomen en de doseringen van Prograft en

innamemomenten op een dag. Dat ver-

gesprek, dat vaak wel 30 tot 45 minuten

prednisolon worden gecontroleerd. Dat is

betert de therapietrouw. Al lukt het zeker

duurt. Zo’n twee of drie dagen na het

nodig omdat artsen tijdens de polibezoe-

in het begin helaas niet altijd, afhankelijk

ontslag bellen we de patiënt om te vragen

ken – vooral in het eerste halfjaar –

van de medicatie.

of alles duidelijk is en hoe het gaat. Dat

regelmatig wijzigingen in de medicatie

Belangrijke informatie bij Prograft is dat

wordt erg op prijs gesteld.”

doorvoeren. Soms wordt pas een paar

zonblootstelling kan leiden tot huidkanker.

dagen na het polibezoek duidelijk dat er

“We adviseren daarom om altijd een

De apothekersassistenten van de trans-

een wijziging nodig is, omdat dan pas een

zonbeschermingsmiddel met SPF 30

plantatiegroep informeren ook de eigen

labuitslag bekend is. De arts stuurt de

(of voor mensen die zeer gevoelig zijn

apotheek van de patiënt. “Daardoor houden

recepten dan naar de apotheek, en de

voor de zon zelfs SPF 50) te gebruiken als

artsen en verpleegkundigen meer tijd over

assistenten van de transplantatiegroep

bodylotion en dagcrème. Dan ben je goed

voor hun andere werkzaamheden. Boven-

geven de wijziging door aan de patiënt en

beschermd.”

dien spreken we als apothekersassistenten

laten eventuele veranderde medicatie

dezelfde taal”, verklaart Marga.

thuisbezorgen. Als de patiënt zo snel

Het transplantatieproject is een mooi

mogelijk aangepaste medicatie moet

voorbeeld van een goede samenwerking

VERVOLGMEDICATIE

gaan gebruiken, kan het wel eens nodig

tussen verschillende disciplines. Marga

Voor de meeste patiënten blijft de Poli-

zijn om de thuisapotheek in te schakelen.

is er trots op dat dit project zo goed is

klinische Apotheek UMCG de medicatie

“Het mooie van dit project is dat je de

georganiseerd en dat er zoveel vertrouwen

verzorgen en dit wordt bewaakt door de

patiënten leert kennen en ziet opknappen”,

is tussen de betrokken artsen en de

herhaalmodule in het AIS. “Voordat wij

vindt Marga. “Ze worden kwieker; het is

apotheek. <

deze medicatie voor de patiënt klaarzetten,

een bijzonder proces.”

vergelijken wij de medicatie met het overzicht in het ziekenhuissysteem, en

TOEGEVOEGDE WAARDE

passen wij de gegevens zo nodig aan.

De Poliklinische Apotheek UMCG heeft een

Ook controleren we altijd op de nierfunctie.

toegevoegde waarde bij deze begeleiding.

UA012020

41

UA062020

41

VERKORTE SAMENVATTING VAN DE PRODUCTKENMERKEN Moventig 12,5 mg en 25 mg filmomhulde tabletten. Samenstelling: Elke filmomhulde tablet bevat naloxegoloxalaat overeenkomend met 12,5 resp. 25 mg naloxegol. Indicaties: Behandeling van door opioïden geïnduceerde constipatie (OIC) bij volwassen patiënten met onvoldoende respons op laxeermiddel(en).

Contra-indicaties: Overgevoeligheid voor de werkzame stof of voor één van de hulpstoffen of voor een andere opioïdeantagonist. Patiënten met een bekende of vermoede gastro-intestinale (GI) obstructie of patiënten met een verhoogd risico op recidiverende obstructie, vanwege de kans op een gastro-intestinale perforatie. Patiënten met onderliggende kanker met een verhoogd risico op een gastro-intestinale perforatie, zoals onderliggende maligniteiten van het maag-darmkanaal of het peritoneum, recidiverende of gevorderde ovariumkanker, behandeling met vasculaire endotheliale groeifactor (VEGF)-remmers.

Gelijktijdig gebruik met krachtige CYP3A4-remmers (bijvoorbeeld claritromycine, ketoconazol, itraconazol of telithromycine; proteaseremmers zoals ritonavir, indinavir of saquinavir; grapefruitsap indien gebruikt in grote hoeveelheden). Waarschuwingen en voorzorgen: Omstandigheden met verhoogd risico op gastrointestinale perforatie Naloxegol mag niet worden gebruikt bij patiënten met een bekende of vermoede gastrointestinale obstructie of bij patiënten met een verhoogd risico op recidiverende obstructie, of bij patiënten met een onderliggende kanker met een verhoogd risico op een gastro-intestinale perforatie. Voorzichtigheid is geboden bij het gebruik van naloxegol bij patiënten met een aandoening waarbij de integriteit van de wand van het maag-darmkanaal kan worden aangetast (bijvoorbeeld ernstige maagzweer, de ziekte van Crohn, actieve of recidiverende diverticulitis, infiltratieve maligniteiten van het maagdarmkanaal of peritoneale metastasen). Patiënten dienen te worden geadviseerd de therapie met naloxegol te staken en onmiddellijk contact op te nemen met hun arts als zij ongebruikelijk ernstige of aanhoudende abdominale pijn krijgen. Verstoringen van de bloed-hersenbarrière Bij patiënten met klinisch belangrijke verstoringen van de bloed-hersenbarrière bestaat het risico dat naloxegol in het CZS binnendringt en dient naloxegol met voorzichtigheid te worden voorgeschreven, waarbij gelet moet worden op mogelijke effecten op het CZS, zoals symptomen van opioïdeontwenning en/of interferentie met opioïd-gemedieerde pijnstilling. Gelijktijdig gebruik van methadon In klinische studies werd waargenomen dat patiënten die methadon namen als primaire therapie voor hun pijnaandoening, vaker last kregen van gastro-intestinale bijwerkingen (zoals abdominale pijn en diarree) dan patiënten die geen methadon kregen. In enkele gevallen werden symptomen waargenomen die wezen op opioïdeontwenning, bij een groter gedeelte van de patiënten die methadon namen t.o.v. de patiënten die geen methadon namen. Gastro-intestinale bijwerkingen Er zijn gevallen van ernstige abdominale pijn en diarree waargenomen in klinische onderzoeken met de dosis van 25 mg, vooral kort na de start van de behandeling. Er was een hogere incidentie van het staken van de behandeling vanwege diarree en abdominale pijn. Patiënten moet geadviseerd worden om ernstige, aanhoudende of erger wordende symptomen direct aan hun arts te melden, die kan overwegen om de dosis te verlagen tot 12,5 mg. Opioïdeontwenningssyndroom Er zijn gevallen van opioïdeontwenningssyndroom gemeld in het klinische programma van naloxegol. Dit syndroom ontwikkelt zich meestal binnen minuten tot enkele dagen na toediening van een opioïdeantagonist. Als opioïdeontwenningssyndroom wordt vermoed, moet de patiënt het gebruik van Moventig staken en contact opnemen met de arts. Cardiovasculaire aandoeningen Naloxegol moet bij patiënten met een voorgeschiedenis van myocardinfarct korter dan 6 maanden geleden, symptomatisch congestief hartfalen, manifeste hartziekten of patiënten met een QT-interval van ≥ 500 msec met voorzichtigheid worden gebruikt. CYP3A4-inductoren Naloxegol wordt niet aanbevolen voor patiënten die krachtige CYP3A4-inductoren nemen (bijvoorbeeld carbamazepine, rifampicine, sint-janskruid).

Nierinsufficiëntie De aanvangsdosis voor patiënten met matig ernstige of ernstige nierinsufficiëntie is 12,5 mg. Als er bijwerkingen optreden die van invloed zijn op de verdraagbaarheid, dient de behandeling met naloxegol te worden gestaakt. Ernstige leverinsufficiëntie Voor patiënten met ernstige leverinsufficiëntie wordt het gebruik van naloxegol niet aanbevolen. Aan kanker gerelateerde pijn Vanwege beperkte klinische ervaring met het gebruik van naloxegol bij OIC-patiënten met pijn die gerelateerd is aan kanker is voorzichtigheid geboden bij het voorschrijven van naloxegol. Bijwerkingen: In klinische onderzoeken waren de meest frequent gemelde bijwerkingen van naloxegol (≥ 5%): abdominale pijn, diarree, nausea, hoofdpijn en flatulentie.

Het merendeel van de gastro-intestinale bijwerkingen werd beoordeeld als mild tot matig van ernst, trad vroeg in de behandeling op en verdween in de loop van de behandeling. Overige bijwerkingen waren nasofaryngitis, hyperhidrose, opioïdeontwenningssyndroom,overgevoeligheid en gastro-intestinale perforatie.

Afleveringsstatus: UR Vergoeding en prijzen: Moventig wordt volledig vergoed binnen het GVS. Voor prijzen wordt verwezen naar de Z-index taxe. Registratienummers: EU/1/14/962/001-011 Registratiehouder: Kyowa Kirin Holdings B.V., Bloemlaan 2, 2132NP Hoofddorp, Nederland. De volledige productinformatie (SmPC) is op aanvraag verkrijgbaar bij Kyowa Kirin Pharma B.V., tel. 0900-1231236. Datum: Oktober 2019 Referenties: 1. Chey WD, Webster L, Sostek M et al. N Eng J Med. 2014;370:2387-2396 2. Tack J, Lappalainen J, Diva U et al. United European Gastroenterol J. 2015;3(5):471–480 3. Moventig Samenvatting van de Productkenmerken, Oktober 2019 4. Webster L, Chey WD, Tack J et al. Aliment Pharmacol Ther. 2014;40:771-779 5. Floettman E, Bui K, Sostek M et al.

J Pharmacol Exp Ther. 2017;361:280-291 KKI/NL/MOV/0122

Verkorte productinformatie Mirena® Samenstelling: Mirena is een hormonaal intra-uterien systeem met een depot van 52 mg levonorgestrel. Gedurende een periode van vijf jaar wordt hieruit per 24 uur gemiddeld 15 microgram levonorgestrel afgegeven. Indicaties: Anticonceptie; behandeling van versterkt menstrueel bloedverlies of menorragie (bij deze indicaties vervangen na 5 jaar); progestageen adjuvans ter voorkoming van endometriumhyperplasie tijdens oestrogeentherapie in de peri- en postmenopauze (na 3 jaar vervangen). Contra-indicaties: Zwangerschap of het vermoeden ervan; aanwezigheid of vermoeden van mammacarcinoom of andere geslachtshormoonafhankelijke maligne aandoeningen; acute, subacute of chronische ontstekingen in het kleine bekken, ook in de anamnese; cervicitis; genitale infecties, SOA; endometritis post partum; in de afgelopen 3 maanden: een abortus gecompliceerd door een infectie; aandoeningen die chronisch met een verminderde weerstand gepaard gaan of die als gevolg van bacteriëmie kunnen verergeren (klepafwijkingen, aangeboren hartafwijkingen); cervixdysplasie; bevestigde maligniteit van het corpus uteri of van de cervix, of het vermoeden daarvan; abnormale vaginale bloeding waarvan de diagnose (nog) niet is vastgesteld; congenitale of verworven anatomische afwijkingen van de uterus, waaronder myomen, indien het cavum uteri hierdoor wordt vervormd; acute aandoeningen van de lever of levertumoren; overgevoeligheid voor een van de bestanddelen. Waarschuwingen en voorzorgen bij gebruik: Mirena is niet de eerste keuze voor postmenopauzale vrouwen met gevorderde uteriene atrofie. Wanneer bij de behandeling van versterkt menstrueel bloedverlies de bloeding niet tot staan komt, of wanneer er sprake is van zware doorbraakbloedingen, moet met een andere (bijvoorbeeld organische) oorzaak van de bloeding rekening worden gehouden. Onregelmatige bloedingen kunnen sommige symptomen en aanwijzingen voor endometriumpoliepen of -carcinoom maskeren. Tijdens het inbrengen resp. verwijderen kan de patiënte als gevolg van een vasovagale reactie flauwvallen tijdens de ingreep en bij epilepsiepatiënten kan er een insult optreden. Tijdens het eerste jaar van het gebruik ontwikkelt zich bij 57% van de vrouwen in de vruchtbare leeftijd geleidelijk een oligomenorroe, en bij 16% een amenorroe. Bij recidiverende endometritis of ontstekingen in het kleine bekken, of als een acute infectie ernstig is of niet binnen enkele dagen op een behandeling reageert, moet het IUD worden verwijderd. Bloedingen en pijn kunnen symptomen van partiële of volledige expulsie van een IUD zijn. Een IUD dat zich niet meer op de juiste plaats bevindt, moet worden verwijderd en vervangen. Zowel het geven van borstvoeding ten tijde van de insertie als insertie tot 36 weken post partum werden geassocieerd met een verhoogd risico op perforatie. Het risico op perforaties kan ook verhoogd zijn bij vrouwen met een uterus in retroversie-flexie. Het IUD in geval van perforatie zo snel mogelijk verwijderen. De mogelijkheid van een ectopische zwangerschap moet worden overwogen in geval van lage abdominale pijn, en met name als de menstruatie uitblijft of als een vrouw met amenorroe begint te bloeden. Het absolute risico van ectopische zwangerschap bij Mirena-gebruiksters is klein. Echter, als een vrouw met Mirena in situ zwanger raakt, is het relatieve risico van ectopische zwangerschap verhoogd. Bijwerkingen: Zeer vaak: hoofdpijn, buikpijn/pijn in het kleine bekken, veranderd menstruatiepatroon inclusief toename en afname in menstrueel bloedverlies, spotting, oligomenorroe en amenorroe, vulvovaginitis, vaginale afscheiding. Vaak: depressieve stemming/depressie, zenuwachtigheid, verminderd libido, migraine, misselijkheid, duizeligheid, acne, hirsutisme, rugpijn, benigne ovariaal cyste, dysmenorroe, gevoelige borsten, pijn in de borsten, expulsie van het IUD (geheel of gedeeltelijk), gewichtstoename. Soms: opgeblazen gevoel, alopecia, pruritus, eczeem, chloasma/huidhyperpigmentatie, uteriene perforatie, ontstekingen in het bekken, endometritis, cervicitis/Pap-smear normaal (klasse II), oedeem. Onbekend: hypersensitiviteit, inclusief huiduitslag, urticaria en angiooedeem, verhoogde bloeddruk. Handelsvorm: Verpakking met 1 IUD. Nummer van de vergunning: RVG 16681. Vergunninghouder: Bayer B.V., Energieweg 1, 3641 RT Mijdrecht. Verdere informatie beschikbaar bij: Bayer B.V., Energieweg 1, 3641 RT Mijdrecht, tel. 0297 280 666. Afleveringstatus U.R. Datum van goedkeuring/herziening van de SmPC: 12 mei 2020. Versie: juni 2020. Uitgebreide informatie (SmPC) is op aanvraag beschikbaar.

MA-MIR-NL-0003-1

Verkorte Productinformatie KyleenaTM 19,5 mg, afleveringsysteem voor intra-uterien gebruik Samenstelling: Werkzame stof: bevat 19,5 mg levonorgestrel. Hulpstoffen: Polydimethylsiloxaan elastomeer, siliciumdioxide (colloïdaal watervrij), polyethyleen, bariumsulfaat, polypropyleen, koperftalocyanine, zilver. Indicatie: Anticonceptie voor maximaal 5 jaar. Contra-indicaties: Zwangerschap; acute of terugkerende PID (pelvic inflammatory disease) of aandoeningen die geassocieerd zijn met een verhoogde kans op infecties in het kleine bekken; acute cervicitis of colpitis; endometritis post partum of geïnfecteerde abortus gedurende de afgelopen drie maanden; cervicale intra-epitheliale neoplasie, tot genezing; maligniteit van uterus of cervix; progestageen-gevoelige tumoren, bijv. borstkanker; abnormaal uterien bloedverlies met onbekende oorzaak; congenitale of verworven uterusanomalie, waaronder myomen die het inbrengen en/of vasthouden van het intra-uteriene systeem zouden belemmeren (d.w.z. als zij de baarmoederholte vervormen); acute leveraandoeningen of levertumor; overgevoeligheid voor de werkzame stof of voor één van de hulpstoffen. Bijzondere waarschuwingen en voorzorgen bij gebruik: Indien één of meerdere van de volgende aandoeningen bestaan of voor het eerst optreden een specialist consulteren of verwijdering overwegen: migraine, focale migraine met asymmetrisch verlies van gezichtsvermogen of andere symptomen die wijzen op voorbijgaande cerebrale ischemie; uitzonderlijk ernstige hoofdpijn; geelzucht; duidelijke bloeddrukverhoging; ernstige arteriële ziekte, bijvoorbeeld beroerte of myocardinfarct. De bloedglucosespiegel dient te worden gemonitord bij gebruiksters van Kyleena die lijden aan diabetes. Het inbrengen en verwijderen kan gepaard gaan met enige pijn en bloeding. De ingreep kan een vasovagale reactie bespoedigen. Bij zwangerschap tijdens het gebruik moet ectopische zwangerschap worden uitgesloten en wordt tijdige verwijdering van het systeem aangeraden. Effecten op het menstrueel bloedingspatroon zijn bij de meeste gebruiksters van Kyleena te verwachten. Als het bloedverlies in de loop van de tijd heviger en/of onregelmatiger wordt, dienen passende diagnostische maatregelen te worden genomen. Zoals tijdens het gebruik van alle typen IUS/IUD zijn infecties in het kleine bekken gemeld. Zoals bij andere gynaecologische of chirurgische procedures kan na insertie van een IUD een ernstige infectie of sepsis optreden, hoewel dit zeer zeldzaam is. In klinische onderzoeken was de incidentie van expulsie laag en in hetzelfde bereik als de incidentie die voor andere IUD’s/IUS’en is gerapporteerd. Een partieel uitgedreven Kyleena dient te worden verwijderd. Perforatie of penetratie van het corpus uteri of de cervix door een intra-uterien anticonceptivum kan voorkomen. Bij eventuele perforatie een dergelijk systeem verwijderen; operatief ingrijpen kan noodzakelijk zijn. Zowel het geven van borstvoeding ten tijde van de insertie als insertie tot 36 weken post partum werden geassocieerd met een verhoogd risico op perforatie, evenals een uterus in vaste retroversie-flexie. Als de draadjes voor het verwijderen bij follow-uponderzoek niet zichtbaar zijn bij de cervix, moeten onopgemerkte expulsie en zwangerschap worden uitgesloten. Bijwerkingen: Zeer vaak: hoofdpijn, buikpijn/pijn in het kleine bekken, acne/seborroe, veranderingen in het bloedingspatroon, waaronder meer of minder menstruatiebloedingen, spotting, soms optredend bloedverlies en amenorroe, ovariumcyste, vulvovaginitis, gewichtstoename. Vaak: depressieve stemming/depressie, verminderd libido, migraine, duizeligheid, misselijkheid, alopecia, infectie van het bovenste deel van het tractus genitalis, dysmenorroe, pijnlijke of gevoelige borsten, expulsie van het systeem (volledig en partieel), afscheiding uit de geslachtsorganen. Soms: hirsutisme, uteriene perforatie. Handelsvorm: 1x1 IUS. Nummer van de vergunning: RVG 118462. Vergunninghouder: Bayer B.V., Energieweg 1, 3641 RT Mijdrecht. Verdere informatie beschikbaar bij: Bayer B.V, Energieweg 1, 3641 RT Mijdrecht, tel. 0297 280 666 Afleverstatus: U.R. Datum goedkeuring/herziening van de SmPC: 26 juni 2020. Versie: juli 2020. Uitgebreide informatie (SmPC) is op aanvraag beschikbaar.

MA-KYL-NL-0007-2

2010-NL990 WH vpi Twin UA ed 6 2020 90x130.indd 1

26-Oct-20 10:21:55 AM

COVERGIRL

MEGAN HARDENBERG:

“KIES VOOR HET BEROEP VAN APOTHEKERSASSISTENT”

Met haar feestelijke bloes en mooi opgemaakt, is Megan Hardenberg een prachtige kandidaat voor de cover van UA in deze ‘feestmaand’. En je snapt waarom die aanhalingstekens er staan: door corona zullen we de feestdagen dit jaar anders vieren dan anders.

Het was een leuke ervaring om aan de

In coronatijd staan alle apothekersas-

fotoshoot mee te doen, vindt Megan.

sistenten natuurlijk voor extra uitdagingen.

“Opgemaakt te worden, te kletsen met

“Met een mondkapje én een face shield

collega’s. Maar ook wel spannend, die

voor én de plexiglazen kuchschermen op

camera.” Het was toch al een spannende

de balie zijn we voor veel mensen niet

dag, want ’s morgens kon ze een huis gaan

goed verstaanbaar. Maar het is nodig

bezichtigen. Dat huis is het uiteindelijk niet

voor de bescherming van de patiënten

geworden overigens, maar ze heeft

en de medewerkers. En zo geef je ook

inmiddels wel iets anders gevonden en

het goede voorbeeld voor de bezoekers.”

woont nu op zichzelf.

In het gezondheidscentrum waar de apotheek is gevestigd, kan het personeel

MENSEN HELPEN

met een sneltest worden getest op covid-

Megan werkt nu vier jaar in Alphega

19. “Daardoor zijn we bij klachten gelukkig

Apotheek Huizermaat in Huizen. Haar

niet lang uitgeschakeld - als de test

eerste vaste baan na haar opleiding.

tenminste negatief is.”

Het bevalt haar prima. “Een leuk team, wilde mensen helpen, dat was voor haar

“WORD APOTHEKERSASSISTENT!”

de belangrijkste reden om te kiezen voor

Megan heeft het gevoel dat steeds minder

de opleiding Apothekersassistent. Ook al

jongeren kiezen voor het beroep van

vriendelijke cliënten, heel divers.” Ze

wist ze niet precies wat de opleiding en

reden heeft voorgeschreven. Juist bij

apothekersassistent. “Veel jongeren

het beroep zouden inhouden, ze wilde het

middelen waarvan je niet merkt wat ze in je

gebruiken de opleiding als opstapje naar

graag verkennen. Tijdens haar eerste

lichaam doen, vind ik het belangrijk om te

een hbo-opleiding. Dat is zonde, want

stagedag wist ze meteen: dit vind ik leuk,

benadrukken waarom ze zijn voorgeschre-

apothekersassistent is echt een leuk én

dit is wat ik wil.

ven.”

belangrijk beroep. Het is erg aan te raden om in de apotheek te gaan werken.” <

Wat ze het leukste vindt? “Het contact met klanten, helpen als iets niet duidelijk

Sinds kort is Megan toegevoegd aan het

is, ervoor zorgen dat ze medicijnen goed

baxterteam, dat de baxtermedicatie ver-

gebruiken. Als ik merk dat iemand twijfelt

zorgt voor diverse instellingen en een

aan het nut van een geneesmiddel, dan ga

aantal zelfstandig wonende patiënten.

ik daarover in gesprek. Ik vertel wat het

“Nieuwe dingen leren, nieuwe taken.

middel doet en dat de dokter het met een

Dat vind ik leuk.”

UA042020 UA062020

43

VERZORGING

AANDACHT VOOR DE HUID

TIJDENS KANKERBEHANDELING Wie met cytostatica of radiotherapie wordt behandeld voor kanker, kan te maken krijgen met huid- en haarproblemen. De behandelingen bestrijden de kankercellen in het lichaam van een patiënt, maar ontzien de gezonde cellen helaas niet.

Daarnaast kan de huid zélf te maken krijgen met een vorm van kanker. Goede verzorging van huid (en haar) kan klachten voorkomen of verlichten.

De meest voorkomende huidklachten bij

optreden, vooral als de huid zelf wordt

schaafwond ontstaat. Dat kan pijnlijk zijn, en

behandeling met cytostatica zijn: een droge,

bestraald, zoals bij huidkanker of bij in de

ook kan er huidverkleuring optreden. Zowel

schilferige huid, jeuk, plotselinge uitslag,

huid doorgegroeide borstkanker. De bestra-

cytostatica als radiotherapie maken de huid

roodheid, acne, verkleuringen van de huid en

ling veroorzaakt in eerste instantie roodheid

gevoelig voor blootstelling aan de zon.

vlekken zonder pigment. Ook bij behandeling

van de huid, daarna vervelling. Daarnaast

met radiotherapie kunnen huidklachten

kan de wond opengaan, waardoor een soort

44

UA062020

HUIDBESCHADIGING VOORKOMEN

welk product op dat moment het beste

gevallen is het ook mogelijk haaruitval tegen

past. Omdat heet water de huid nog verder

te gaan door de hoofdhuid te koelen. Tijdens

“Het is beter deze klachten te voorkomen

uitdroogt, is een hydrofiele douche- of

de chemotherapie krijgt de patiënt dan een

dan ze te moeten genezen”, zegt Froukje

badolie bij het douchen of baden ook aan te

kap op, waar een koude vloeistof doorheen

van Santen. Al meer dan dertig jaar werkt

raden. Of een zeep- en parfumvrije wasgel.

stroomt. Deze koelt de hoofdhuid af tot 15-

zij in het Erasmus MC Rotterdam op de poli

Daarnaast is een product dat tegen de zon

25 graden, afhankelijk van hoeveel haar

Dermatologie, waar zij huidkankerpatiënten

beschermt onmisbaar, omdat de huid tijdens

iemand heeft. Door de koeling van de huid

adviseert over de verzorging en bescher-

de behandeling met chemo sneller ver-

gaat er minder bloed en dus ook minder

ming van de huid. Daarnaast is zij docent bij

brandt.”

medicijn naar de haarwortels. Hierdoor

Dangremond, een opleidingsinstituut voor

beschadigen de haarvormende cellen

uiterlijke verzorging, en geeft ze cursussen

ZONBESCHERMING

over huidtherapie aan co-assistenten.

“Ook patiënten met huidkanker geef ik

“Aandacht voor de huid van kankerpatiënten

advies over zonbescherming. Dat is voor

Als verlies van het haar niet te voorkomen is,

is van belang, want de huid verandert tijdens

hen uiterst belangrijk, omdat huidkanker

kan dit psychisch belastend zijn voor een

de behandelingen. Wat mij betreft zou dit bij

over het algemeen ontstaat door te veel

patiënt. Daarnaast is het niet fijn dat je via

het bespreken van het behandelplan bij de

zonblootstelling. Dat is altijd een persoonlijk

een kaal hoofd veel warmte verliest. Veel

arts ook meer aandacht mogen krijgen.

advies op maat. Voor mannen is het vaak

patiënten kiezen ervoor om het kale hoofd

Snel delende cellen zoals huidcellen lijden

nieuw om dagelijks een huidproduct aan te

tijdelijk te bedekken. Dit kan met een pet,

de meeste schade door chemo. De aanmaak

brengen. Voor hen is een vetvrij product met

muts, sjaal of een haarwerk. Deze haar-

van huidcellen raakt verstoord. Radiothera-

SPF op lotionbasis een goede keus. Vrouwen

werken worden meestal vervaardigd van

pie legt de talgklieren lam. Door deze pro-

zijn vaak al gewend om een dagcrème te

echt haar en kunnen op maat gemaakt

cessen ontstaan er tekorten aan vet en

gebruiken. Zij kunnen overstappen naar

worden. Het is van belang om het haarwerk

vocht in de huid, waardoor de huid uitdroogt.

een dagcrème met SPF, als ze die nog niet

al voor de behandeling uit te kiezen bij een

Dit geeft klachten als jeuk, schilfering en

gebruiken. Maar liever nog zie ik dat zij

haarwerkspecialist. Deze kan dan het eigen

kloven.”

voortaan een zonproduct gebruiken om

haar namelijk nog zien en het haarwerk daar

Tijdens de behandelingen herstelt de huid

de huid optimaal te beschermen”, besluit

zoveel mogelijk op afstemmen. Na afloop

minder snel. Daarom is het beter om te

Van Santen.

van de behandeling kan het haarwerk

voorkomen dat de huid kapotgaat. Van

minder snel en dat gaat haarverlies tegen.

gewoon worden doorgedragen. Dit heeft

Santen: “Meteen bij aanvang kiezen voor een

HAARVERLIES

geen nadelige gevolgen voor het terug-

indifferente therapie kan veel problemen

Een van de bekendste bijwerkingen van

groeiende haar.

voorkomen. Als de huid heel droog is, dan is

chemotherapie is haaruitval. Dat komt

Het nieuwe haar kan anders zijn dan daar-

aanvullen met water en vet nodig. Bijvoor-

doordat cytostatica de haarvormende cellen

voor. De kleur kan veranderd zijn (vaak

beeld met een o/w-emulsie. De zogenaamde

beschadigen, waardoor er geen of minder

donkerder, of juist grijs) en/of de structuur is

zalfdriehoek kan helpen om vast te stellen

nieuw haar wordt gevormd. En het nog

anders. Ook kan het haar dunner of dikker

aanwezige haar wordt dunner en valt uit.

zijn, steiler of juist gekrulder. <

Gelukkig treedt deze bijwerking niet bij alle

VLOEIBAAR

soorten chemotherapie op. In sommige O/W schudsel lotio

emulsie

koelpasta

W/O

JOUW ADVIES BIJ HUIDKLACHTEN DOOR KANKERBEHANDELING

JOUW ES ADVI

› Begin al voor de chemotherapie met het preventief verzorgen van de huid met indifferente producten. › Gebruik tijdens douche of bad een hydrofiele olie.

VAST

VET zalf, pasta

De zalfdriehoek. O/W: olie in water; W/O: water in olie (Bron: huidziekten.nl).

› Bestrijd jeuk eventueel met een mentholgel of -poeder. › Houd de nagels kort om de huid niet te beschadigen. › Zorg voor een goede zonbescherming.

UA062020

45

PRODUCTTIPS Advertenties

PRODUCTTIP

PRODUCTTIP

PRODUCTTIP

VERZORGING VAN DE HUID ROND DE ANUS

BESCHERM DE KWETSBARE HUID!

Ongewenste effecten op de huid van

Goede verzorging van de huid is belangrijk. En

De huid van zowel baby’s als ouderen vraagt

kankerbehandelingen verminderen en

ook de huid rond de anus verdient aandacht.

extra aandacht en verzorging. Daarom is het

EAU THERMALE AVÈNE ZET ZICH IN OM DE LEVENSKWALITEIT VAN KANKERPATIËNTEN TE VERBETEREN

verzachten. Het kan.

belangrijk om de huid dagelijks goed te reiniMet name bij zwangere vrouwen en vrouwen

gen, te verzorgen en te beschermen met Inoli.

Ons dermocosmetisch advies:

die net bevallen zijn, heeft de huid rond de

• Avène Thermaal Water: verzachtend, gaat

anus extra verzorging nodig omdat aderen

Inoli Badolie laat na het baden een dun laagje

dan met meer druk te maken hebben dan

olie op de huid achter. Het beschermt de huid tegen uitdroging en tegen allerlei invloeden van buitenaf en het beperkt de kans op huidreacties.

irritatie tegen • Avène Cicalfate+: herstellende crème

gebruikelijk.

• Avène XeraCalm A.D.: tegen droge, jeukende Het is belangrijk om vaatwanden soepel en

huid • Avène Tolérance: voor een goede hydratatie van het gezicht • Avène zonproducten: voor een goede zonbescherming

elastisch te houden. Curanol zorgt voor een totaalaanpak bij ontsierende aderen rond de anus. Curanol is ook zeer geschikt voor de cosmetische verzorging van spataderen, want sterkere en elastische bloedvaten kunnen

In onze adviesbrochure vind je onder andere vragen en antwoorden, adviezen en verzorgingsrituelen. Download de adviesbrochure op: www.eauthermaleavene.nl Tabblad « ons advies » skin & cancer

beter een hogere druk aan en behouden dus hun vorm en werking.

Curanol-zalf: • zorgt voor de aanpak van buitenaf; • houdt de bloedvaten elastisch en bevordert de doorbloeding ter plaatse; • is met name geschikt voor de verzorging van de aderen en de huid rond de anus.

Curanol-tabletten: • werken van binnenuit; • houden de bloedvaten elastisch en in een goede conditie; • zijn uitstekend te combineren met Curanolzalf.

Gebruik Curanol-zalf in combinatie met Curanoltabletten voor een optimaal resultaat.

www.eauthermaleavene.nl

46

UA062020

www.curanol.nl

Inoli intensief verzorgende Shampoo & Wascrème is een speciaal ontwikkelde 2-in-1-formule. Het is geschikt voor milde reiniging en verzorging van de droge en kwetsbare huid en van het haar.

Inoli intensief vettende Crème met extra vettende natuurlijke oliën hydrateert en verzorgt de droge, tere huid intensief en versterkt de natuurlijke huidbarrière.

Het voedt de huid en maakt deze weer zacht en soepel. www.inoli.care.nl

VERZORGING MOOI DOOR MARIEKE

HUIDVEROUDERING Een jonge, strakke en gave huid, dat willen we allemaal wel. Toch krijgen we op den duur allemaal te maken met huidveroudering.

Vanaf zo’n beetje ons 25ste levensjaar begint

Daarnaast wordt er minder hyaluronzuur

FITNESS VOOR JE HUID

onze huidconditie achteruit te gaan. Waar

aangemaakt. Hyaluronzuur is een eiwit dat

De ouder wordende huid is vooral gebaat

onze huidcellen er tot die tijd normaal

een grote rol speelt bij de vochthuishouding

bij goede hydratatie, bij bescherming tegen

gesproken 28 dagen over doen om zichzelf

van onze huid. Een tekort hieraan zorgt

de zon en bij het gebruik van antioxidanten.

te vernieuwen, doen ze daar vanaf ons

ervoor dat de huid steeds droger (vocht-

Antioxidanten vertragen de celveroudering

25 steeds wat langer over.

armer) wordt naarmate we ouder worden.

doordat ze oxidatie van lichaamscellen

Doordat de stofwisseling van de huid

Een aantal factoren heeft invloed op de

– zoals bijvoorbeeld een bindweefsel-

vertraagt, wordt er minder collageen en

mate waarin onze huid veroudert. Naast

massage – kan de huidconditie verbeteren.

elastine aangemaakt. Deze eiwitten zorgen

erfelijke aanleg spelen ook omgevings-

Deze ‘fitness voor je huid’ zorgt voor een

voor de stevigheid en elasticiteit van onze

factoren een grote rol, zoals overmatige

betere doorbloeding en daarmee voor een

huid. Door vermindering van de aanmaak

blootstelling aan zonlicht, roken, hormonale

snellere stofwisseling. Bovendien stimuleert

van deze stoffen verslapt de huid en krijgen

disbalans, voeding, zwaartekracht en lucht-

het ook de aanmaak van collageen en

we te maken met rimpels en plooien.

verontreiniging.

elastine.

ste

tegengaan. Ook een intensieve behandeling

VEROUDERING VERTRAGEN

JOUW ADVIES TEGEN HUIDVEROUDERING

JOUW ES ADVI

Het huidverouderingsproces stoppen is nog steeds niet mogelijk, maar we kunnen het proces wel zoveel mogelijk vertragen.

Om dat te doen, zullen we al vanaf ons

› Gebruik een dagcrème met een hoge beschermingsfactor (minimaal SPF 30).

twintigste jaar moeten zorgen dat onze

› Vermijd stress.

huidconditie in orde is. Dat begint met een

› Nuttig niet te veel alcohol.

gezonde leefstijl. We weten allemaal dat het

› Drink voldoende water.

goed is voor ons lichaam om regelmatig te

› Stop met roken.

sporten. Het regelmatig onderhouden van de

› Eet gezond en gevarieerd.

huid draagt echter ook bij aan een gezond

› Gebruik voedingssupplementen en/of cosmetica met antioxidanten.

en strakker vel. In het kader vind je tips om

› Hydrateer je huid (ingrediënten als hyaluronzuur en aloë vera zijn goede hydratanten).

het huidverouderingsproces te vertragen. <

› Zorg voor voldoende nachtrust. › Verbeter je huidconditie door een bindweefselmassage te laten doen.

www.mooidoormarieke.nl

UA042020 UA062020

47

UA062020

48

VERZORGING

De winter komt eraan.

De tijd van koude voeten.

Althans, voor sommigen.

Er zijn mensen die nooit koude voeten hebben, terwijl anderen er zelfs in de zomer mee kampen.

Hoe komt dat en welke tips kun je deze mensen geven?

TIPS TEGEN KOUDE VOETEN Bij een lage omgevingstemperatuur trekken de bloedvaatjes in de ‘acra’ (de uiterste puntjes van ons lichaam) samen. Zo houdt het lichaam de vitale

TIPS TEGEN KOUDE VOETEN Mensen die gauw koude voeten hebben, zijn misschien geholpen met de volgende tips.

delen warm. Bij sommige mensen gebeurt

• Zorg voor voldoende beweging. Dat brengt de bloedcirculatie op gang.

dat al eerder en sterker dan bij anderen.

• Wissel regelmatig van houding.

Zij hebben vaak koude voeten, koude

• Draag kleding in laagjes. Tussen elk laagje zit een beetje lucht; dat geeft extra isolatie.

Dat geldt ook voor je sokken. Je kunt bijvoorbeeld dunne katoenen sokken dragen met wollen sokken eroverheen.

handen en een koude neus.

Ook een gebrekkige bloedsomloop kan meespelen, bijvoorbeeld bij de ziekte van Raynaud, bij diabetes mellitus of bij hart- en vaatziekten.

En altijd weer die hormonen… Vrouwen hebben vaker last van koude voeten dan mannen.

• Koop (en draag) leuke warme sokken en laat de chique nylonkousen zoveel mogelijk in de kast.

• Dat geldt ook voor de schoenen: kies voor warme laarzen in plaats van voor pumps, en draag zeker geen knellende schoenen.

• Laat je voeten masseren (of probeer het bij jezelf).

• Dompel je voeten afwisselend in warm en koud water (wisselbaden). Let op: dit is niet geschikt voor mensen die geen gevoel in hun voeten hebben, bijvoorbeeld door diabetische neuropathie.

Zij voelen het namelijk niet als het water te warm is en kunnen daardoor hun huid verbranden.

• Houd je bloedvaten gezond, onder andere door niet te roken en door gezond te eten.

UA062020

49

INFORMATIE Colofon

Waarom UA?

UA – Uitsluitend voor apothekersassistenten – is een onafhankelijk multimediaal vakblad speciaal voor apothekersassistenten, farmaceutisch consulenten en farmaceutisch managers. UA geeft branche-informatie, praktijktips, scholings- en trainingsnieuws en relevante productbeschrijvingen.

UA belicht trends en laat mensen uit het vak aan het woord over hun aanpak en ervaringen. UA wordt gerealiseerd door een keur aan specialisten, journalisten en andere deskundigen.

Vormgeving:

Bij opzegging binnen het kalenderjaar

www.designworkscreative.nl

vindt geen verrekening plaats.

Auteurs:

Redactie en uitgever zijn niet

Anneke Angenent, Claudia Demmers,

aansprakelijk voor de inhoud van de

Marieke Ettema, Winifred Hazelhoff

onder auteursnaam opgenomen

Roelfzema, Marjam Overmars,

artikelen en van de advertenties.

Gonnie Petstra, Nathalie Triepels, Karien Vissers, Michelle Vrij, Gerda Weits

Alle rechten voorbehouden.

Adviseurs: Annette Leijen (apotheker), Monique Versleijen (docent FPZ)

Margot van Gils

visagist: Shaymea Ben El Caid

H&B Multimedia B.V. Vlotbrugweg 1b

makkelijk leesbare vorm te voorzien

1332 AE Almere

Abonnementen (alleen binnen Nederland):

van achtergrondinformatie en

6x per jaar gratis 1 exemplaar per

088-44 55 930

info@ua.nl www.ua.nl

over de producten in de apotheek,

ISSN 2211-0941

Thuisontvangst via collectief abonnement: per 20 assistenten per kalenderjaar € 55,00 (incl. btw).

gebruik van de producten, hogere

Niek Petstra

Privéabonnement: € 19,50 per

klanttevredenheid en een verbeterde

kalenderjaar (incl. btw).

Ook uw vacature of advertentie plaatsen?

Hoofdredactie: Winifred Hazelhoff Roelfzema

Voorts wordt de kwaliteit van het Accountmanagement: Elisabeth Lopes Escudeiro

Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan. Facturatie per volledig kalenderjaar. Opzeggen mogelijk tot 31 december van het lopende jaar.

geven van zowel achtergrond- en productinformatie als handige tips.

anderszins.

apotheek.

Directeur-uitgever:

thekersassistent verhoogd door het

methoden, door fotokopie, opname of

Apotheek Huizermaat, Huizen

met als uiteindelijk resultaat: beter

verkoopadviesgesprek van de apo-

of openbaar gemaakt, noch met

– model: Megan Hardenberg, Alphega

de apothekersassistenten in een

therapietrouw.

opgeslagen in een documentatiesysteem

- visagie: Paul van der Wal; assistent-

Het vakblad heeft als doelstelling

ze klanten beter kunnen adviseren

mag zonder uitdrukkelijke toestemming

elektronische, noch met mechanische – fotografie: Marco ter Beek

Redactiesecretariaat en administratie:

praktische feitjes en weetjes, zodat

Geen enkel onderdeel van deze uitgave

van de uitgever worden verveelvoudigd, Eindredactie:

Cover:

UA, hét vakblad voor apothekersassistenten.

© 2020 H&B Multimedia B.V., Almere.

In het volgende nummer onder meer:

Onze accountmanager Elisabeth Lopes Escudeiro spreekt graag de advertentie- en andere zakelijke mogelijkheden met u door.

088-44 55 931

› Hart en bloedvaten

elisabeth@hbmultimedia.nl

› Medicatiebewaking

Advertenties voor UR-geneesmiddelen

› Leefstijl

ten behoren namelijk tot de

› Couperose

in de Geneesmiddelenwet. Zie hiervoor

zijn ook mogelijk. Apothekersassisten-

beroepsbeoefenaren zoals gedefinieerd

Hoofdstuk 9 Geneesmiddelenwet.

Disclaimer. De meningen die in deze uitgave

Desalniettemin zijn onvolkomenheden niet altijd

informatie, noch voor enige schade en/of letsel

producten. De lezer wordt aanbevolen om

worden geuit, zijn die van de geïnterviewden of

te vermijden, mede door de snelle ontwikke-

aan personen en/of goederen uit hoofde van

de besproken diagnoses, behandelingen en

geraadpleegde bronnen en niet noodzakelijker-

lingen in de medische wereld. De redacteuren

productaansprakelijkheid, onjuiste of onvolledige

productaanwijzingen altijd te controleren in het

wijs die van de uitgever. De inhoud van deze

en uitgever aanvaarden geen enkele aan-

informatie of ontstaan door het toepassen van

licht van de nieuwste publicaties. Personen op

uitgave is met grote zorg samengesteld.

sprakelijkheid voor de juistheid van de

de in deze uitgave genoemde methoden of

foto’s komen niet per se in de artikelen voor.