Energie+ #3 2022

Partners van Energie+

Energie+ is hét kennisplatform voor duurzame wijken van de toekomst. En richt zich op de energietransitie in de wijk. Dat netwerk bouwen we samen met onze partners. Om die reden bieden we partijen die deel uitmaken van ons partnernetwerk onder meer een flinke korting op het lidmaatschap van Energie+. Omdat het partnerschap in overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner. Heb je ook interesse om

Voorwoord Inhoud

Gedragsverandering of systeemverandering?

J an Rotmans, professor duurzaamheidstransities, zegt dat we als individu lijden aan de illusie van machteloosheid. Systeemverandering begint bij keuzes die we elke dag maken. Daar kan ik mij wel in vinden. Begint een beter milieu wel of niet bij ‘jezelf’ en moeten we als maatschappij individuen aansporen gedrag aan te passen of is ‘systeemverandering’ nodig? Ik vind dat een non discussie: het individu is onderdeel van het maatschappelijk systeem en speelt dus een grote rol in systeemverandering. In de route naar een fossielvrije maatschappij spreekt men steeds meer over gedragsverandering versus systeemverandering. Alsof het ene beter zou zijn dan het ander en we een keuze moeten maken. Dit verschil in perspectief zien we ook terug in de focus van transitie wetenschap versus gedragswetenschap (klimaatpsychologie). Systeemverandering en gedragsverandering zijn ‘twee zijdes van dezelfde munt’: er is een voortdurend samenspel tussen de levens stijl van individuen en de sociale, culturele, politieke en economische systemen waar zij in leven en die zij daarmee vormgeven.

Systeemveranderingen kunnen zorgen voor een fysieke en sociale omgeving wat het voor individuen eenvoudiger maakt zich duur zaam te gedragen, met minder energieconsumptie en een snellere transitie naar een duurzame maatschappij tot gevolg. De acties van individuen zorgen uiteindelijk voor grote systeemveranderingen. Om de doelstellingen van het Parijsakkoord te halen moeten veran deringen in gedrag plaatsvinden op systeemniveau in alle aspecten van de samenleving. De psychologie van gedragsverandering speelt daarom een essentiële rol bij de huidige klimaatvraagstukken. In een recent rapport van het klimaatpanel IPCC wordt nog eens nadrukkelijk gesteld dat gedragsverandering een sleutelrol speelt. Uit haar scenario’s blijkt dat gedragsverandering kan leiden tot zo’n 40% tot 70% minder uitstoot van broeikasgassen in 2050. Stel dat mensen massaal de trein pakken in plaats van het vliegtuig en hun biefstuk inruilen voor de vegetarische slager.

Maar deze gedragsverandering is lastig. Er bestaat een tegenstel ling tussen eigenbelang en gezamenlijk belang. Mensen zijn van nature gericht op kortetermijnwinst. Dat zien we ook bij de verduur zamingsopgave in de gebouwde omgeving. Energiebesparende maatregelen, kosten in eerste instantie geld. Daar zit het venijn. Naar het belang van gedragsverandering wordt de laatste tijd gelukkig steeds meer onderzoek gedaan, maar je ziet door de hoe veelheid van onderzoek, door de bomen het bos niet meer. Met dit nummer hopen wij daar verandering in aan te brengen. Wat zet men sen aan tot duurzaam gedrag en welke valkuilen liggen op de loer?

Jeroen Boon, hoofdredacteur Energie+

SlimmeBuur

En verder...

De drijfveren van bewoners 4

De onderschatte factor: gedrag 8 De lange adem van een actieve buurtbewoner 12 Willen en kunnen verduurzamen, is nog niet doen 16

Vijf manieren om woningverduurzaming te betalen 22 Zaadje van bewustwording 24

Column: Gabbie van der Kroef 27 Ondersteun kwetsbare bewoners 28 Service 31

Coverfoto: Michel Lammerse

Over noodzaak en verlangen

Gemeenten hebben de regie in de energietransitie. In die rol willen zij ook particuliere woningeigenaren ‘in beweging krijgen’. Wat is er nodig om hiervoor een effectieve aanpak te ontwerpen? Een belangrijk aspect is inzicht in motieven van de particuliere huishoudens én in hun onderscheidende stijlen van verduurzaming. Als je dat niet hebt, kun je de plank aardig mis slaan.

Kees Bakker deelt de analyse die hij maakte in Zuidoost­Brabant en bij EnergieHuis Helmond over de drijfveren van particuliere woningeigenaren.

Veel huishoudens investeren in hun woning. Woningen worden uitgebouwd, verbeterd, onderhouden, verduurzaamd. Eigenaren besteden aanpassingen die veel vakmanschap vragen uit, wat te overzien is doen eigenaren als het even kan zelf. De uitbesteder investeert moeite en geld. De doe­het­zelver vooral moeite en tijd

In de energietransitie is het de vraag of je huishoudens kunt stimuleren tot verduurzaming. Of je de investeringsbereidheid van huishoudens

kunt vergroten. En zo ja, hóe dan? Hoewel er veel op touw is gezet – aanbod voor ontzorging, collectieve inkoop, energieloket, energiecoach – is die vraag moeilijk te beantwoorden. Evaluatie van het aanbod ontbreekt. Wat kan helpen is een diepgaande analyse van de drijfveren van particuliere eigenaren én inzicht de stijlen van verduurzaming. Want huishoudens gaan op uiteenlopende manieren te werk.

Drijfveren

Een huishouden met een eigen woning dat investeert heeft daarvoor een reden, een drijfveer. En die drijfveer is altijd een eigen, intrinsieke

waarde die niet door anderen wordt opgelegd. Zeker als het gaat om een grote investering, bepaalt het huishouden zélf of er moeite, tijd en geld wordt geïnvesteerd in de eigen woning. Luister je goed naar motieven voor investeringen dan hoor je verlangen en/of noodzaak. Verlangen is graag willen. ‘We willen erg graag meer leefruimte, we laten de woonkamer uitbouwen en een dakkapel plaatsen’. En noodzaak, daar kun je niet onderuit: ‘Mijn dak lekt, er is een nieuwe dakbedekking nodig’.

Als het verlangen of de noodzaak groot genoeg is, komen mensen in actie om dat verlangen te realiseren.

Voordeel halen

Soms is voordeel halen een intrinsieke drijfveer. ‘Met zonnepanelen bespaar ik op mijn energierekening’. Niet voor niets benadrukken voorlichters en adviseurs de terugverdientijd en comfortwinst van een maatregel: ‘Je kunt geld besparen, je kunt meer comfort krijgen’.

Toch blijkt dat voordeel halen tot afgelopen jaar nooit een doorslaggevend motief was. Maar wat doet de torenhoge energieprijs van nu? De hoge prijs maakt het te behalen voordeel natuurlijk ook groot. Maar zijn huishoudens daarmee nu meer bereid te investeren in maat regelen? Daar lijkt het deels wel op. De vraag naar zonnepanelen, isolatie van spouwmuur en dubbelglas is enorm toegenomen. Maar voor andere investeringen wordt een spagaat zichtbaar: hoge b esparing versus grote onzekerheid en sterk oplopende kosten van levens onderhoud.

Externe prikkels

Huishoudens ontwikkelen zelf eigen, intrinsieke drijfveren. De vraag is wat externe prikkels doen. Zetten particuliere eigenaren zorgen om aardgas en klimaat, internationale afspraken (Parijs) en het gemeen telijk transitieplan om naar éigen drijfveren? Beleidmakers gaan daar wel vaak vanuit. Zij veronderstellen dat die prikkels aanzetten tot verduurzaming van de eigen woning. Gemeenten stellen: ‘In de energietransitie kunt u zelf ook al aan de slag’. Aanjagers en versnellers zeggen: ‘Wij helpen je jouw woning te verduurzamen’, ‘Jouw woning aardgasvrij’.

Een kleine groep particulieren doet dat. Een groep die vanuit de zorg om klimaat en aardgas zelf wil bijdragen aan oplossing van die vraag stukken. Een groep die verduurzaming tot onderdeel van de persoon lijke leefstijl maakt. Die daarin een eigen motivatie, een eigen drijfveer heeft voor investering. Je mag veronderstellen dat die groep groter wordt, het is vooralsnog maar een klein deel van de woningbezitters. Het overgrote deel van de particuliere huishoudens doet dat niet. Zet het verduurzamen niet om tot intrinsieke drijfveer. Hoewel deze groep in toenemende mate de zorg om klimaat deelt, zorg heeft over de beschikbaarheid en kosten van aardgas, zetten zij die zorg niet om in een eigen intrinsieke motivatie. Zij investeren niet om die reden in de eigen woning. De zorg om klimaat wordt geen verlangen, wordt geen noodzaak.

Dat is geen fijne vaststelling. De energietransitie zou makkelijker gaan als de doelstellingen van deze stromingen meer omarmd zouden worden door particuliere huishoudens. Vooralsnog is dat niet zo.

Het zou mooi zijn als juist daar onderzoek op gericht gaat worden. Hoe zou je dat proces kunnen beïnvloeden? Met een wijkaanpak, ontzorging, kleine duwtjes in de rug, voorlichting, campagne voor b ewustwording? Opvattingen lopen uiteen. De sleutel daarvoor is nog niet gevonden.

Stijlen van verduurzaming

Wanneer één of meer drijfveren voldoende kracht hebben zal het huis houden op zoek gaan naar vervulling. Er volgt een proces van verkennen

en afwegen en mogelijk van het in gang zetten van de uitvoering. Zo’n proces kan lang duren, zeker als de motivatie bínnen een huishouden per persoon uiteenloopt. Zo’n proces gaat zeker niet volgens de meest logische processtappen.

Van groot belang voor beleidmakers is het besef dat huishoudens zo’n proces op verschillende manieren vorm geven. Elk huishouden doet dat in een eigen stijl. Het ene huishouden gaat recht op het doel af (‘Ik wil zonnepanelen, mijn spouw isoleren’), het andere gaat eerst e ens rustig op onderzoek uit. Het ene houdt zelf de regie, het andere staat open voor ontzorging. Elk huishouden kiest een eigen route. Analyse van talloze gesprekken resulteerde in de beschrijving van acht onderscheidende ‘stijlen van verduurzaming’.

Herken de stijl

Een huishouden dat weloverwogen besluit om de spouw en vloer te isoleren zal zich niet snel openstellen voor een gesprek over aardgas vrij maken. Want daar ligt hun focus op dat moment niet. Een auto noom huishouden dat kiest voor een eigen oplossing zal niet snel meegaan in een gesprek over wijkaanpak of aanhaken wanneer een corporatie de rol neemt als ‘startmotor’. Dat huishouden kiest immers voor een eigen oplossing. Ken je de stijl van een huishouden, dan kun je daar op anticiperen.

Vragen en kritische reacties van particulieren tijdens bijeenkomsten zijn bijna altijd terug te voeren op drijfveren én stijlen van verduurzaming. Een particuliere eigenaar herkent weinig in een verwijzing naar het klimaatskkoord van Parijs. Een verhaal hoe ‘jouw woning aardgasvrij k an worden’ beklijft niet bij iemand die niet van plan is te investeren. Dat geldt ook als je van plan bent nu alleen het glas te vervangen.

Analyseren op drijfveer en route

Het achterhalen van drijfveren en stijl is interessant, het loont de moeite de inzichten te gebruiken wanneer je een aanpak voor particu lieren ontwikkelt. Neem de gemeente die wil versnellen in een wijk en k iest voor het ontwikkelen van een aanbod richting aardgasvrij door lokale bouw en installatiebedrijven.

Een eerste vraag die je bij deze aanpak kunt stellen is: op welke drijf veren zoekt de gemeente aansluiting? Wat zijn de veronderstellingen? Gaan huishoudens in de wijk mee in de drijfveren van de gemeente? Zijn huishoudens in de wijk zelf bereid te investeren om het klimaat vraagstuk? Of is voordeel halen veel belangrijker? Of zijn er heel andere zaken die mensen bezighouden?

Een tweede vraag is: zijn huishoudens gevoelig voor ontzorging, voor een extern aanbod? Een aanbod waarop je wellicht snel moet b eslissen? Willen huishoudens niet liever een uitgebreide oriëntatie, ligt de voorkeur wellicht meer bij aanpak in eigen regie, bij eigen oplossingen?

Analyse van een aanpak geeft gelijk input voor communicatie. Met het kennen van de drijfveren krijg je de kern van een boodschap. Het ken nen van de stijlen van verduurzaming geeft houvast voor de informa tie die je gaat brengen. Als je verhalen gebruikt, ambassadeurs zoekt,

ervaringsdeskundigen introduceert, kijk dan of deze passen bij de motieven, drijfveren en stijlen van de groep(en) die je wilt bereiken.

Valkuilen

In en buiten het programma aardgasvrije wijken zijn er voorbeelden waarbij gemeenten expliciet zoeken naar aansluiting op drijfveren van bewoners. Wanneer het besef van de drijfveren van de groepen die je mee wilt krijgen ontbreekt, is de kans groot in een of meer valkuilen te lopen. Dat gebeurt als je als bevlogen beleidmaker;

· denkt dat eigenaren automatisch meegaan in jouw professionele drijfveren;

· eigenaren aanspreekt op aardgasvrij maken als dat voor hen geen item is;

· een dialoog aangaat op basis van overkoepelend beleid (landen hebben in Parijs afgesproken dat).

Acht stijlen, acht routes

Analyse van gesprekken met huishoudens die een eigen woning hebben leidt tot een beschrijving van acht onderscheidende stijlen van verduurzaming. Het zijn stijlen van huishoudens die vanuit eigen motivatie op een eigen manier werk willen maken van verduurzaming.

De variabelen zijn:

· De mate waarin men wil verduurzamen: van enkele maatregelen tot aardgasvrij of energieneutraal;

· de mate waarin men de regie wil houden: van alles in eigen hand tot volledige ontzorging;

· de mate van autonomie : van individuele aanpak tot samen met de buurt;

· de mate van volgzaamheid: kiezen voor standaard oplossingen tot oplossingen vanuit eigen visie.

1 2 3 4 5 6 7 8

Direct besparen

‘Ik wil niet te veel overhoop halen, maar zoek naar aanpassingen en eenvoudige maatregelen waarmee ik direct kan besparen. Waar zit de meeste winst?’

Recht op het doel af ‘Ik weet wat ik wil: isolatie, zonnepanelen, isolerend glas, warmtepomp. Uit te voeren door een bedrijf dat ik zelf wil kiezen. Ik zoek informatie, tips en aanbieders.’

Rustig oriënteren

‘Ik zie veel op me af komen, ik heb een woning waaraan best wat moet gebeuren. Waar moet ik op letten, wat zijn verstandige stappen?’

Ontzorgd worden

‘Ik wil dat mijn woning zuiniger en duurzamer wordt maar kan of wil dat niet zelf organiseren. Ik zoek een partij die alles voor mij regelt.’

Samen met de buurt ‘Waarom zelf alles uitzoeken terwijl jouw buurtgenoten ook bezig zijn met besparen en verduurzamen? De kracht van het samen doen!’

Eigen oplossingen

‘Ik ben avontuurlijk aangelegd en wil mijn woning verduurzamen met mijn eígen oplossingen. Ik zoek kennis, nieuwe inzichten, een sparringpartner.’

Vergaand verduurzamen

‘Ik ga mijn woning flink verbeteren en wil dat op duurzame wijze doen. Van het aardgas af, nul op de meter, circulair, cradle-to-cradle, ecobouw.’

Nieuwbouw

‘Ik ga een nieuwe woning laten bouwen. Zonder aardgas. Wat zijn de mogelijkheden, waar vindt ik informatie, waar moet ik op letten?’

De meest onderschatte factor in de energietransitie…

Gedrag!

Je kunt als verhuurder een huis volledig isoleren, maar als de bewoner de ramen open laat staan, bereik je niets. Langer douchen, omdat ‘het toch een besparende douchekop is’. En zonnepanelen lijken pas interessant als de buurvrouw ze heeft. Het IPCC stelde onlangs dat gedrag van individuele mensen wereldwijd 40 tot 70 procent uitstoot kan schelen.

Gedragsonderzoeksbureau Duwtje deed in vijf proeftuinen verspreid over het land, onderzoek naar gedragsfactoren die een rol spelen in de weg naar aardgasvrij. In dit artikel delen ze vijf lessen voor de praktijk. Als je denkt dat wij als mensen op een rationele manier keuzes maken, dan heb je het mis. Het tegendeel blijkt namelijk waar: ons gedrag wordt voor een groot deel gestuurd door automatische processen. Niet gek, want je maakt op een gemiddelde dag zo’n 30.000 keuzes. Dat zijn vaak kleine keuzes; wat je op een dag eet, hoelang je doucht en of je de thermostaat wat lager of juist hoger draait. Maar je maakt natuurlijk ook grotere keuzes: vraag je vandaag die offerte aan voor zonnepanelen, of stel je het nog een dagje uit? Volgens het CBS denken zes op de tien Nederlanders dat eigen gedrag van invloed is op klimaatverandering en vinden die dat ze zelf klimaatbewuster zouden moeten leven. Toch doen we het vaak niet. In plaats daarvan raken we afgeleid door alle prikkels die er op een dag op ons afkomen. We maken goede voornemens en maken die vervolgens niet waar en kijken bij het maken van een keuze naar wat andere mensen doen in plaats van naar feiten. We kiezen bij het gevoel dat ons iets opgelegd wordt voor dat wat we eigenlijk niet wilden, omdat we ‘dat zelf wel uitmaken!’ Zelfs bij belangrijke onderwerpen zoals de energietransitie spelen irrationele gedachtes een hoofdrol.

Hoe het gedrag van anderen ons beïnvloedt

Een cruciale factor die vaak onderschat wordt is de kracht van sociale normen. Normen spelen een belangrijke rol in het gedrag van bewoners in de energietransitie. ‘Wat is normaal om te doen?’ ‘Zijn mijn buren al bezig met het verduurzamen van hun huis?’ Nee? Dan zal het vast niet mogelijk zijn in ons type huis of is het nog niet zo dringend. Vaak wordt gedacht dat we het gedrag van anderen volgen omdat we niet buiten de groep willen vallen en erbij willen horen. Dat klopt ook, maar het is zeker niet de enige reden om het gedrag van anderen te volgen.

We kijken naar wat anderen doen of vinden en halen hier waardevolle informatie uit. Dat is nuttig, ga maar na: als je op het station iedereen ziet rennen, ren je er misschien wel zonder aarzelen achteraan. Ook al wist je niet waarom je het deed, heeft jouw instinct je gered van bijvoorbeeld een brand. In de energietransitie is er iets vergelijkbaars

aan de hand. Door belangrijke anderen, zoals buren of iemand waar je tegenop kijkt, te volgen in hun gedrag, hoef je net als op dat station zelf minder na te denken over wat de beste keuze is. Het is makkelijk om bij twijfel te kijken naar het gedrag van de rest.

Hoe je deze inzichten toepast in je aanpak

• Kies de juiste afzender van je boodschap Huis aan huisgesprekken zijn vaak effectief om mensen mee te krijgen in veranderingen in de buurt. Waarom? Zo’n persoonlijke aanpak creëert vertrouwen. Degene die aanbelt is vaak iemand uit de buurt waarmee bewoners zich kunnen identificeren. Een gelijke ander, iemand die op je lijkt of uit de buurt komt, geeft dus vaak vertrouwen. We nemen bijvoorbeeld eerder aan dat zij geen (commerciële) belangen hebben, waardoor ze een betrouwbare bron van informatie zijn.

Een uitnodiging van buurtgenoten zorgde voor meer dan drie keer zoveel aanmeldingen dan een neutrale uitnodiging.

Een persoonlijk element toevoegen aan een klassiek communicatiemiddel leidt tot meer aanmeldingen.

Op grote schaal is het natuurlijk niet haalbaar om iedereen persoon lijk te benaderen. In de gemeente Apeldoorn hebben we daarom een opschaalbare, maar toch persoonlijke aanpak getest. Om bewoners uit te nodigen voor een actie waarbij ze hun CV-ketel op 70 graden zetten, verstuurden we uitnodigen die niet vanuit een coöperatie of de gemeente komen, maar van een buurtgenoot. Een familie uit de wijk nodigt buurtbewoners uit om ook mee te doen met de actie, net als zij. Een succesvolle zet: de uitnodiging van de familie zorgde voor meer dan drie keer zoveel aanmeldingen dan een neutrale uit nodiging.

• Communiceer het gedrag van de meerderheid

Het gedrag van anderen is in de energietransitie vaak minder zicht baar. Isolatie zie je meestal niet en weet jij wat voor douchekop je vrienden hebben? Waarschijnlijk niet. Hoe zet je dan toch sociale normen in om duurzame keuzes te stimuleren? Je kan een positieve sociale norm op verschillende manieren naar bewoners communiceren. Laat op social media zien hoeveel buren er bij een informatieavond waren of communiceer in een nieuwsbrief wat mensen in de buurt al doen in de energietransitie. Dit kan in tekst; “steeds meer wijkgenoten

koken op inductie”. Of visueel, bijvoorbeeld als je steeds meer zonne panelen in de wijk ziet. Hoe zichtbaarder dit wordt, hoe sterker het effect op de buurtgenoten die zo’n stap nog moeten zetten.

• Geef je communicatie een gezicht

Op grote schaal is het vaak niet haalbaar om persoonlijke gesprekken met de hele doelgroep uit te voeren. Je zult dan ook vaak uitkomen op klassieke communicatiemiddelen zoals brieven. Toch is het ook dan mogelijk om een persoonlijke aanpak te kiezen. Bijvoorbeeld door de afzender van de brief te laten zien of door een persoonlijk element toe te voegen. Mensen zijn namelijk geneigd om iets terug te doen wanneer iemand moeite voor ze heeft gedaan. In gemeente Zwolle testten we dit door een handgeschreven post-it op een brief; we lieten hiermee zien dat iemand de moeite heeft genomen om persoonlijk iets te schrijven. We waren benieuwd: kan zo’n brief concurreren met huis-aan-huisgeprekken? Het antwoord is opval lend. Hoewel de persoonlijke aanpak in verhouding tot meer aan meldingen leidt, zorgt de opschaalbaarheid van de brief al snel voor een beter resultaat in absoluut aantal aanmeldingen: het is namelijk veel goedkoper per aanmelding*.

Hoe persoonlijke normen ons beïnvloeden

Normen spelen een belangrijke rol in ons leven. Door allerlei ongeschreven regels verloopt het dagelijks leven soepel. We weten wat we van een ander kunnen verwachten en we weten wat er van ons wordt verwacht. Zo ben je vrolijk en beleefd tegen de caissière – ook al heb je je dag niet –en help je je vriend in nood, ook al heb je eigenlijk geen zin om je avondje op de bank op te offeren. We gedragen ons dus ook vaak in overeenstem ming met een bepaalde sociale rol en verwachten dit ook van anderen. Inconsistent handelen met wat je eerder al gezegd of gedaan hebt, wordt door veel mensen als een onaantrekkelijke eigenschap gezien. Als je doet wat je zegt, zien mensen je vaak als sterk, rationeel, betrouwbaar, eerlijk en stabiel: allemaal eigenschappen die we als mens graag nastre ven. Wanneer we voor onszelf uitspreken wát we van plan zijn, en hoe en wanneer, zijn we ook eerder geneigd daar navolging aan te geven.

Hoe je deze inzichten toepast in je aanpak

De transitie naar aardgasvrij wonen is een lang proces dat vaak jaren duurt. Het vraagt best veel van bewoners en ze zullen meerdere stap pen moeten zetten om uiteindelijk over te gaan op een aardgasvrij alternatief. Hoe zet je persoonlijke normen in om mensen in de juiste richting mee te krijgen?

• Ga stap voor stap

Heb je een groot verzoek aan bewoners, zoals het overgaan op inductie koken of het treffen van grote isolatiemaatregelen van hun huis? Laat bewoners dan eerst een kleine stap zetten, zoals het uit proberen van een inductiefornuis tijdens een workshop of het aan vragen van informatie over isoleren. Als je een tijdje later een groter verzoek doet, wat duidelijk in het verlengde ligt van die kleinere actie, zijn bewoners eerder bereid om ook met dat grotere verzoek mee te gaan. Ze willen namelijk consistent zijn. Het is daarbij wel belangrijk om feedback te geven na het eerste kleinere verzoek. Bijvoorbeeld door een compliment te geven, of te erkennen dat ze een stap in de juiste richting gezet hebben. Zo leidt iedere stap in de goede richting tot een volgende stap.

• Laat bewoners zich publiekelijk uitspreken. Als je publiekelijk hebt uitgesproken iets te doen of iets te vinden, is de kans groot dat je vervolgens wil handelen in lijn met dat wat je gezegd hebt. In gemeente Tytsjerksteradiel gaven we bewoners die al een eerste stap in de energietransitie hadden gezet – door een woningscan uit te voeren – een deurmat cadeau met daarop de tekst ‘Stap voor stap GASVRIJ’.

Het bleek het perfecte middel mensen de intentie te geven om te verduurzamen. Van de mensen die de deurmat ontvingen, gaf 94% namelijk in een vragenlijst aan de woning misschien tot zeker te willen verduurzamen. Dit in tegenstelling tot de controlegroep waar 65% aangaf de woning misschien tot zeker te willen verduurzamen. Ook zagen we een positieve trend in de frequentie waarin contact met de proeftuin werd opgenomen.

Met het neerleggen van de deurmat committeren mensen zichzelf als het ware aan de overstap op een gasvrij alternatief. Een deurmat is zichtbaar voor iedereen die op bezoek komt. Buurtgenoten zagen de deurmatten dan ook steeds vaker bij anderen liggen. Zo creëerden we als het ware een vliegwieleffect. Mensen spraken zich hiermee publiekelijk uit, en doordat steeds meer mensen dit deden, ontstond er een zichtbare sociale norm. Het langetermijneffect? Steeds meer mensen zetten stappen richting aardgasvrij.

Onderzoekstraject

In dit Onderzoekstraject ‘Persoonlijke aanpak en opschaling’ ging Duwtje, in opdracht van Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) en het Ministerie van Binnenlandse Zaken (BZK), in het kader van Programma Aardgasvrij Wijken (PAW), op zoek naar het antwoord op deze vragen. Ze werkten hierbij samen met een groep gedragsexperts van universiteiten en uit de praktijk, ervaringsdeskundigen en projectleden uit de proeftuinen.

Meer weten? info@duwtje.com www.aardgasvrijewijken.nl/themas

*28% meldt zich aan na huis-aan-huisgesprekken, dit kostte per aanmelding €117,86. 20,5% meldt zich aan na het ontvangen van de brief, dit kostte per aanmelding €35,97.

Geef bewoners de kans zich publiekelijk uit te spreken.

De lange adem van een actieve buurtbewoner

Voormalig opbouwwerker Paul Vlaar ondervindt in zijn eigen buurt hoe traag het proces van verduurzaming verloopt. Zijn bewonersinitiatief is sinds 2016 actief op zoek naar alternatieven voor aardgas en een tweede plan dreigt opnieuw schipbreuk te lijden. Hoe houd je de motivatie van de buurtbewoners en die van jezelf vast?

Na twintig jaar opbouwwerk in stadsvernieuwingswijken in Leeuwarden, Groningen en Nijmegen en nog eens twintig jaar bij een landelijk kennisinstituut voor zorg en welzijn, ging ik op 64-jarige leeftijd met pensioen. Het was nog geen tijd om stil te zitten of met een camper rond te gaan trekken. Op een oproep via buurtplatform Nextdoor heb ik me aangemeld om een werkgroep op te richten met als doel onze wijk, De Hoogkamp in Arnhem te verduurzamen. Een mooie gelegenheid om zelf maar eens – in mijn eigen wijk – in de prak-

tijk te brengen wat ik in veertig jaar samenlevingsopbouw gepromoot heb bij welzijnsorganisaties, bewoners, gemeenten, corporaties, ondernemers en andere instanties. En de klimaatverandering gaat me aan het hart. In oktober 2016 vormden we een werkgroep van tien bewoners. Onze doelen: zoveel mogelijk energie besparen door zuiniger gebruik, woningisolatie en zonnestroom en tegelijk op zoek gaan naar een alternatief voor aardgas. De Hoogkamp in Arnhem is een jaren ’30 buurt met 750 huishoudens, voornamelijk koophuizen, met

veel groen en aan drie kanten op loopafstand parken en bossen. Er wonen hoger opgeleide mensen en er komen gestaag meer jonge gezinnen wonen, veel tweeverdieners.

Veel kennis en potentie in de buurt

De werkgroep Hoogkamp Energie beschikt over een rijke mix aan kennis en ervaring op meerdere gebieden: warmtetechniek, geothermie, isolatietechniek, samenlevingsopbouw, interim management, mobiliteit, overheidsbestuur en onderwijs. De werkgroepleden kennen hun buurt op hun duimpje en de buurtbewoners kennen ons. In het begin hadden we ondersteuning van Buurkracht en in 2017 tot 2018 kregen we ondersteuning van het programma Wijken van de Toekomst van de provincie Gelderland. In de andere jaren kregen we een budget van de gemeente Arnhem voor organisatiekosten en voor ons werk als Aanjagers. We organiseerden vele buurtbijeenkomsten, gingen jaarlijks rond met de warmtecamera, hielden middenbermgesprekken en een informatiemarkt. Veel belangstelling en enthousiasme van de buurtbewoners. In de Werkgroep Warmte van veertien mensen werden alternatieven voor het aardgas onderzocht.

Twee keer een warmtesysteem De Werkgroep Warmte begon met een inventarisatie van alle mogelijke warmtebronnen in de buurt en kwam al gauw tot de conclusie dat die er niet waren. De Rijn ligt te ver weg voor aquatermie, we liggen te hoog voor aardwarmte en er zijn geen bedrijven of installaties die afvalwarmte produceren. Dan maar zelf warmte opwekken op een veld van twee hectare, deze opslaan in een seizoensbuffer en in de winter distribueren via een warmtenet op middentemperatuur. 70 graden aanvoertemperatuur is nodig om de 30-er jaren woningen comfortabel te verwarmen. De gemeente Arnhem was dermate enthousiast over ons plan dat besloten werd om nader te onderzoeken, samen met de naastgelegen buurt De Sterrenberg met zo’n 800 woningen. De bureaus IF technology en Wittenveen+Bos werkten het plan nader uit en kwamen eind 2020 op een businesscase met een onrendabele top van ruim € 20.000 euro aansluitkosten per woning. Voor de gemeente was dit reden om niet verder te gaan op dit spoor. Als werkgroep zagen we nog wel wat besparingsmogelijkheden, maar verder onderzoek was niet wenselijk. Nadat we deze teleurstelling hadden verwerkt, kwam Alliander op ons pad. Alliander heeft de ambitie om in 1.000 wijken van Nederland kleinschalige energiesystemen in beheer van een buurtcoöperatie te realiseren. Zij zochten in Arnhem een wijk voor een Buurt Energiesysteem (BES) en de gemeente Arnhem zag hiervoor wel mogelijkheden in de Hoogkamp vanwege onze actieve en deskundige werkgroep Hoogkamp Energie. Na enkele maanden overleg tekenden we een intentieverklaring, waarin de drie partijen Alliander, Gemeente Arnhem en de werkgroep Hoogkamp Energie hun samenwerking vastlegden om een onderzoek te doen naar de haalbaarheid van het BES. Dat was 1 juni 2021. De ambitie was om in twee of drie jaar de eerste schop in de grond te steken. Als werkgroep Hoogkamp Energie gingen we vol enthousiasme mee in dit plan. De drie partijen deden samen

een gooi om € 4,5 miljoen subsidie te krijgen als proeftuin in het Pro gramma Aardgasvrije Wijken, maar ondanks de complimenten voor onze aanpak en betrokkenheid van de buurt, werden we niet geselec teerd. Het is dan november 2021. Al gauw ging het tempo van het onderzoek omlaag. De gemeente lag dwars bij het plan voor drie locaties van de opwekunits (‘niet in het groen en niet ten koste van parkeren’) en bij nadere doorrekening van het BES-concept door een lid van onze werkgroep bleek de CO2-reductie aanzienlijk minder te zijn dan de 85% die aanvankelijk was genoemd. Er was te weinig bekend over de mate van isolatie van de woningen in de buurt en bovendien zouden de installaties in de woningen moeten worden aangepast. Er waren geen middelen om het BES verder door te rekenen naar de situatie van de Hoogkamp en ook een objectieve vergelijking tussen individuele en collectieve warmtesystemen kwam niet van de grond. De werk groep die de coöperatie voorbereidde, ondervond weinig enthousiasme in de buurt. We schrijven februari 2022 waar de explosie van de gas prijzen veel buurtbewoners wakker schrikt. Veel mensen, ook leden van onze werkgroep, willen niet wachten op de onzekere realisatie van het collectieve systeem en vragen offertes aan voor individuele hybride warmtepompen. Hierin aangemoedigd door minister De Jonge die de verplichting aankondigde dat vanaf 2026 vervanging van CVketels alleen nog door hybride warmtepompen wordt toegestaan.

Op de waakvlam

Bij de evaluatie in september jongsleden kwamen we tot de conclusie dat we sinds de intentieverklaring van juni 2021 nauwelijks voortgang hadden geboekt en dat er op dat moment ook geen perspectief was op versnelling. Op voorstel van onze werkgroep is er een pauze ingelast van één jaar. Tijdens dat jaar gaat iedere partij in eigen huis aan de slag om de randvoorwaarden op orde te brengen. De gemeente ontwikkelt een afwegingskader voor het ruimtebeslag dat voor de transities in wijken nodig is, Alliander ontwikkelt een generieke businesscase voor Buurt Energie Systemen en Hoogkamp Energie gaat gestaag door met acties voor energiebesparing en isolatie. Momenteel loopt een collec

tieve actie voor isolatieglas, waarvoor 90 huishoudens zich hebben aangemeld. Na een jaar komen we weer bij elkaar, waarna het mogelijk moet zijn om binnen twee tot drie jaar een collectief plan te realiseren. Ook kunnen we in de tussentijd zien hoeveel mensen overgaan op indi viduele oplossingen zoals een hybride warmtepomp. Bij voldoende perspectief drukken we op ‘play’ en anders wordt het ‘stop’.

Frustraties

Als actieve wijkbewoner steek ik heel veel energie in het verduurzamen van onze buurt. We hebben een productieve werkgroep, die meer wil dan het ophalen van laaghangend fruit. We oogsten veel waardering voor onze werkzaamheden en de opkomst op buurtbijeenkomsten is hoog. We hebben meer dan de helft van de buurt op de verschillende bijeenkomsten, warmtewandelingen, energiemarkt en middenberm gesprekken bereikt. In oktober 2021 oordeelde 63% positief over een buurtenergiesysteem, uiteraard onder de voorwaarden dat dit betaalbaar, betrouwbaar, toekomstbestendig zou zijn en voldoende CO2-besparing zou opleveren. Uiteraard waren er ook zeer kritische bewoners en we stuitten ook op enkele klimaatontkenners en water stof-adepten. Maar 2022 zou het jaar worden van concrete plannen, uitmondend in een propositie aan de bewoners tegen het einde van het jaar. We wilden een objectief vergelijkend onderzoek tussen de individuele oplossingen en de collectieve. Dat kwam er niet. De door berekening van de businesscase naar de situatie in de Hoogkamp bleef uit en voor de ruimtelijke inpassing van buurtstations kwamen geen oplossingen. De bijeenkomsten van het kernteam van de drie partijen werden ongemakkelijker en er ontstonden conflicten, met name over de communicatie met de bewoners. Als Hoogkamp Energie wilden we het eerlijke verhaal brengen, terwijl gemeente en Alliander de neiging hadden om de stand van zaken minder scherp te formule ren. “Bewoners willen niet lastiggevallen worden met details”, was vaak het argument. Door het gebrek aan voortgang en niet in de laat ste plaats door de oorlog in Oekraïne zijn we het momentum kwijt geraakt om het draagvlak voor een collectieve oplossing uit te bouwen. We doen een stapje terug, maar blijven ons inzetten voor een klimaat neutrale buurt.

De werkgroep Hoogkamp Energie beschikt over een rijke mix aan kennis en ervaring op meerdere gebieden. (Beeld Ruud Ploeg, Buurkracht)

Als actieve wijkbewoner steekt Paul Vlaar veel energie in het verduurzamen van de buurt. (Beeld Ruud Ploeg, Buurkracht)

Naar een ander level

In 2017 heb ik met een klein groepje opbouwwerkers het initiatief genomen om bij de beroepsgroep opbouwwerkers te promoten dat zij zich in gaan zetten voor de verduurzaming van wijken. We hebben inmiddels een landelijk netwerk van 90 zzp-ers en opbouwwerkers die in hun buurten en wijken bewoners ondersteunen bij klimaataanpak in de meer kwetsbare buurten van Nederland. Het begint vaak met ‘dicht bij huis’-acties rond vergroening, ‘fixbrigades’ om kieren te dichten, energiebesparing, gezonde voeding, hergebruik van speelgoed en kleding, tegelwippen, groene daken et cetera. En momenteel is de aanpak van klimaatarmoede een hot issue. Met name om grote groe pen minima toegang te verschaffen tot de regelingen die vaak onbe kend zijn of gewantrouwd worden. Via mijn oude netwerk benaderen we ook de brancheorganisatie Sociaal Werk Nederland, de beroeps vereniging BPSW en het kennisinstituut Movisie om meer aandacht te genereren voor de rol die sociaal werk kan en moet spelen in de energie transitie in Nederland. Deze beweging komt langzaam op gang. Een discussie in het verlengde daarvan is om het sociale aspect van de energietransitie bij gemeenten, provincies en het rijk c.q. het Programma Aardgasvrije Wijken onder de aandacht te brengen. Het besef begint steeds meer door te dringen dat de energietransitie alleen succesvol kan zijn als deze op een sociaal rechtvaardige wijze en met actieve inzet van burgers tot stand gebracht wordt. Her en der wordt dit besef

vertaald in concrete ondersteuning van bewoners, maar in de volle breedte gebeurt dit nog veel te weinig. Samen met Energie+ ontwikke len we masterclasses voor zowel mensen uit de sociale als de fysieke hoek om hen hiervoor toe te rusten.

Activisme

In vergelijking tot zes jaar geleden is het klimaatvraagstuk volop op de agenda’s komen te staan. Hieraan hebben we een steentje bij kunnen dragen. Maar het gaat nog veel te langzaam. Als regeringen tien jaar geleden geluisterd hadden naar wetenschappers en klimaatactivisten hadden we nu minder met de gebakken peren gezeten met de explosie van de energieprijzen en de geopolitieke chantage van Rusland. En nog lopen we aan tegen subsidiëring van de fossiele industrie, de dominantie van multinationals en het consumentisme van de rijke landen. Via de Grootouders voor het Klimaat ben ik lid geworden van Extinction Rebellion en sponsor ik de Sustainable Development Goals. Ik plak mezelf niet vast op straat of aan kunstwerken, maar doneer voor de advocaatkosten die jonge actievoerders maken als zij worden veroordeeld tot zware boetes voor lichte vergrijpen om de aandacht op het klimaat te vestigen. Waar de boeren vrijuit gaan, worden zij zonder uitzondering opgepakt. Dat vind ik onrechtvaardig. Zo word ik op mijn oude dag toch weer activist en neemt mijn motivatie om klimaat verandering te bestrijden alleen maar toe.

In Hoogkamp wonen vooral hoger opgeleide mensen en er komen gestaag meer jonge gezinnen wonen, veel tweeverdieners.

Het perspectief van woningeigenaren bij woningverduurzaming

Willen en kunnen verduurzamen is nog niet doen

Auteurs Anja Steenbekkers, Yvonne de Kluizenaar en Samantha Scholte

Zonnepanelen zijn alleen weggelegd voor een selecte groep.

Door de huidige energieprijzen wordt de urgentie het energieverbruik te verminderen door de woning te verduurzamen breed gevoeld. Eerdere onderzoeken van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) laten echter zien dat lang niet iedereen dit daadwerkelijk kan of doet. In dit artikel gaan we daar dieper op in. Welke belemmeringen en zorgen ervaren woningeigenaren? Welke voordelen en nadelen verwachten ze? En hoe kan beleid daarop inspelen?

In het Klimaatakkoord werd media 2019 een belangrijke rol toebedeeld aan eigenaren van gebouwen om de beleidsdoelen voor de ‘sector gebouwde omgeving’ te behalen. Concreet: het streven naar energieneutrale gebouwen en woningen en aardgasvrije wijken. Maar hoe kijken de eigenaren van circa 7 miljoen woningen naar de verant woordelijkheid die ze indirect toebedeeld hebben gekregen? Als ze al weten er wat van ze verwacht wordt, in hoeverre willen en kunnen ze daar dan uitvoering aan geven? En weten beleidsmakers waar eigenaar b ewoners tegenaan lopen en wat hen tegenhoudt?

Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) heeft in 2019 in een aantal studies het perspectief van burgers op dit deel van de klimaatopgave onderzocht. In focusgroepen hebben we tientallen eigenaar b ewoners en in enquêtes duizenden Nederlanders aan het woord gelaten. Het algemene beeld over hun opvattingen, urgentie, verwachtingen, zorgen en veranderbereidheid vatten we samen in het begrip burger perspectief op woningverduurzaming.

Beperkt draagvlak voor aardgasvrij Eén van de resultaten van de deelstudie waarin we (in de winter van 2018 2019) met tientallen huiseigenaren over de beoogde uitfasering van aardgas spraken, geldt waarschijnlijk nog steeds: namelijk dat veel huisbezitters een afwachtende houding aannemen. Het is voor veel mensen onduidelijk wat het aardgasvrij maken van de gebouwde omgeving voor hen betekent en ze zijn onzeker over wat ze moeten doen. De gemeentelijke warmtevisies hebben misschien intussen iets meer informatie opgeleverd, maar voor veel woningeigenaren zijn wijkplannen nog niet concreter geworden. Terwijl er een brede behoefte is aan transparantie en duidelijkheid over beleid, mogelijke alternatieven voor aardgas en over het proces dat wordt gevolgd.

Veel mensen snappen de ratio achter het beleid en leggen zich neer bij het kabinetsbesluit hierover, maar toch tonen ze weinig bereidheid er zelf iets voor te doen: “Ik weet wel dat we zuinig moeten zijn met energie en dat er van alles aan zit te komen, maar inderdaad: hoe pak je het aan? Wat is handig?” Al ver voordat de oorlog in Oekraïne zich aan diende en de aardgasprijzen de lucht in schoten, hadden veel eigenaar b ewoners zorgen over de betaalbaarheid van alternatieven voor aard gas. Maar ook over de effectiviteit van alternatieve warmtebronnen. “Houden die mijn huis wel warm?” Ook het verlies aan controle houdt

woningeigenaren bezig, bijvoorbeeld in geval van collectieve warmte netten. Uit het onderzoek kwam de ogenschijnlijke tegenstrijdigheid naar voren dat mensen enerzijds zeggen controle te willen behouden over zijn of haar eigen situatie, en dat zijn tegelijkertijd wel iets zien in een collectieve aanpak. Dit laatste heeft voor hen vooral meerwaarde als kennis, kunde en kosten kunnen worden gedeeld. Deze en andere inzichten bundelden we in het rapport ‘Onder de pannen zonder gas’ (Steenbekkers en Scholte 2019).

Diverse barrières richting aardgasvrij

Uit de enquête in zomer 2019 bleek al dat overgrote meerderheid van de Nederlanders overtuigd was van de noodzaak van energiebesparing en groene energie. Naar verwachting is de gevoelde urgentie alleen maar groter geworden. Ook over de noodzaak om anders te moeten gaan leven, zijn de meeste mensen het eens (70 76%). De groep die dit anders ziet is relatief klein (10 15%). Slechts de helft van de bevolking ziet de noodzaak om naar aardgasvrije woningen om te schakelen (49%), en de tegenstand is ook groter (27%). Al is er een gedeeld probleembesef rond klimaatverandering en steun voor de energietransitie in brede zin, dat wil nog niet zeggen dat er steun is voor een specifieke maatregel als de transitie naar aardgasvrij. Het zal dan ook niet verbazen dat een actieve betrokkenheid van woningeigenaren hierbij ook matig is. Op de vraag of ze een aardgasvrij alter natief overwegen als de huidige gasverwarming aan vervanging toe is, antwoordt minder dan de helft positief (42%) en ongeveer een kwart negatief (26%). Er spelen diverse barrières een rol bij deze afwachtende houding. Zoals we hiervoor al zagen, hebben veel mensen moeite om te bepa len wat een goed alternatief zou zijn (71%). Minstens zo belangrijk is dat een flinke groep weinig vertrouwen zegt te hebben in beschikbare alternatieven (64%). Dat men behoefte heeft aan meer informatie blijkt uit de uitspraak voorlopig af te wachten tot men iets van de over heid hoort (54%). Deze en andere cijfers zijn terug te vinden in de publicatie Op weg naar aardgasvrij (Scholte et al. 2020).

Uit ons onderzoek blijkt dat er bij bepaalde groepen een samenhang is in het al dan niet ervaren van bovengenoemde barrières. Twee groe pen overwegen vaak al aardgasvrije alternatieven: ‘Overtuigde voor lopers’ ervaren geen barrières; ‘Voorzichtige voorlopers’ ervaren nog b arrières in het vertrouwen op alternatieven, het bepalen van wat goede alternatieven zijn en wachten nog op de overheid. Twee groepen ‘achterblijvers’ overwegen vaak nog geen aardgasvrij alternatief; de ‘aarzelende achterblijvers’, de grootste groep, vindt het vooral lastig te bepalen wat een goed aardgasvrij alternatief is. Karakteristieken van deze groepen zijn enigszins voorspelbaar, zoals ook bij de adoptie van andere (technologische) innovaties. Voorlopergroepen omvatten veelal mensen die prima financieel rond kunnen komen en hoger opgeleid zijn. Achterblijvers in de beweging naar aardgasvrije woningen lijken vooral groepen die hierin minder gemakkelijk ku nnen meekomen (bv. ouderen, alleenstaanden); het is niet per se dat ze niet zouden willen

Isolatie: niet iedereen komt in actie Naast het aardgasvrij maken van de woning wordt van eigenaar bewoners concreet verwacht dat zij de woningisolatie verbeteren om energie te besparen en dat zij investeren in hernieuwbare energie bronnen zoals zonnepanelen. Volgens dat wat zij zelf rapporteerden, heeft 25% van de woningeigenaren isolatie toegepast en 19% zonne panelen op het eigen dak geplaatst. Dat betekent dat een groot deel van de huiseigenaren nog geen stappen heeft gezet naar woningver duurzaming: bijna de helft heeft nog niet de isolatie verbeterd en driekwart van de eigenaren met een eigen dak heeft nog geen zonne panelen geplaatst. De groep die alsnog maatregelen wil gaan nemen is (nagenoeg) even groot als de groep die dit niet wil. In geval van isolatie: 23% van de woningeigenaren wil wel isoleren, 26% wil dat niet; en in geval van zonnepanelen aanschaffen is de groep die die wel/niet wil even groot (elk 35%). Deze en andere bevindingen staan in het rapport Woningverduurzaming: willen kunnen is nog niet doen (Steenbekkers et al. 2021).

Isolatie: niet willen of niet kunnen Opvallende uitkomst van het onderzoek is dat bijna de helft van de woningeigenaren in meer onzuinige woningtypen (in onze studie: grondgebonden én bouwjaar vóór 2000 én energielabel C t/m G) zegt

de woningisolatie niet te willen verbeteren, alhoewel ze verbetermogelijkheden zien. Dit roept de vraag op of er achter dit niet willen misschien een niet kunnen schuilgaat.

Soms zijn belemmeringen gerelateerd aan specifieke persoons of huishoudenskenmerken. We vonden dat eigenaar bewoners van onzuinige woningen gemiddeld significant ouder zijn, lager opgeleid, niet werkend of gepensioneerd. Ook kunnen ze minder gemakkelijk financieel rondkomen. De groep die moeite heeft met rondkomen is groter naarmate het energielabel slechter wordt (A t/m F); voor woningen met energielabel G is dit beeld minder eenduidig, aangezien een deel hiervan (waarschijnlijk de historische panden) in handen is van bewoners die juist wel gemakkelijk kunnen rondkomen. Dit duidt erop dat om twee redenen belangrijk is bij het bevorderen van isolatiemaatregelen rekening te houden met groepen die niet goed financieel kunnen rondkomen. Enerzijds omdat zo de stijgende energieprijzen minder hard ingrijpen bij kwetsbare groepen, anderzijds omdat daarmee relatief veel onzuinige woningen kunnen worden aangepakt.

“Een groot deel van de huiseigenaren heeft nog geen stappen gezet naar woningverduurzaming”

Een groot deel van de huiseigenaren heeft nog geen stappen gezet naar woningverduurzaming.

Betaalbaarheid belangrijke barrière bij isolatie

In diezelfde studie van het SCP is dieper gekeken naar contextuele belemmeringen die eigenaar bewoners aandragen. Daarbij verschillen de argumenten in de groep die besloten heeft niet te willen isoleren, versus de groep die het isoleren nog voor zich uitschuift. In de groep ‘onbereidwilligen’ is bijna de helft van mening dat de woning isolatie al goed genoeg is, alhoewel ruim eenderde een middelmatig of slecht energielabel heeft. De belangrijkste overige argumenten zijn terug te voeren op de kosten van isoleren. In de afwachtende groep heeft bijna de helft als belangrijkste redenen dat het te duur is of dat men zich er nog niet in heeft verdiept. Dit duidt erop dat over de hele linie betaal baarheid een belangrijke barrière vormt. In beide groepen noemt ongeveer een op de zes personen als reden dat men niet weet hoe lang nog in de woning te wonen: “ Ik heb een berekening laten maken en voordat dit geld oplevert verwacht ik al verhuisd te zijn.” Dit duidt erop dat de urgentie door velen in 2019 nog niet zo werd gevoeld; dit zal onder de invloed van hoge energieprijzen wel veranderd zijn. De vaak genoemde ‘gedoe’ factor speelt nauwelijks een rol.

“Bij het bevorderen van isolatiemaatregelen moet je rekening houden met groepen die financieel slecht rondkomen”

Andere argumenten bij de ‘afwachtenden’ om het isoleren voor zich uit te schuiven zijn dat men de investering niet in verhouding vindt staan tot de comfortwinst, dat slechte ervaringen met isoleren hen

tegenhoudt, dat de informatie hierover niet overtuigend of zelfs tegen strijdig is, of dat men van mening is dat het praktisch gezien niet mogelijk is (bijvoorbeeld geen spouwmuur of in VvE verband).

Zonnepanelen alleen weggelegd voor selecte groep In dezelfde studie was ook aandacht voor het plaatsen van zonnepanelen op het eigen dak als onderdeel van de woningverduurzaming; ook dit beeld komt dus uitdrukkelijk uit zelfrapportage. Bijna een kwart van de eigenaar bewoners van een woning met een dak heeft zelf zonnepanelen geplaatst. Dit gebeurt gemiddeld minder vaak op woningen van voor 1975 (18%). Hier is wellicht meer noodzaak om te investeren in isolatie dan in zonnepanelen; en een deel van de oudere woningen is ook minder geschikt voor zonnepanelen (bijvoorbeeld beschermd stads of dorpsgezicht). Ook nemen bewoners minder vaak maatregelen naarmate met langer in de woning woont, dus dit hangt samen met de leeftijd. Driekwart van de eigenaar bewoners heeft dus nog geen zonnepanelen geplaatst. In hoeverre is men bereid dit alsnog te doen? Van de eigenaar bewoners die hier zelfstandig over kunnen beslissen is bijna de helft van plan zonnepanelen aan te schaf fen. Hierbij is het hebben van een eigen dak van invloed, maar niet de leeftijd van de woning.

Wat kan beleid doen?

De resultaten van de SCP onderzoeken duiden op een voorzichtige beweging naar een bredere acceptatie en adoptie van maatregelen om een woning te verduurzamen. Er lijkt sprake van vertraging bij de grote meerderheid en een mogelijke weerstand in de kleine achterhoede, die zonder beleid dat hen stuurt en prikkelt niet de motivatie of (finan ciële) mogelijkheden lijkt te hebben om zelf hun woning duurzamer te maken. Om dat te realiseren, is enerzijds beleid nodig om de huiseigenaren die willen aan te moedigen en te stimuleren; anderzijds zal meer specifieke beleid nodig zijn om de minder draagkrachtige woning eigenaren die niet zelf kunnen verduurzamen te ontlasten en te ontzorgen. En om de onzuinige woningen waar de meeste winst te behalen is met prioriteit aan te pakken.

SCP heeft een literatuurstudie gedaan naar de effectiviteit van vele tientallen beleidsmaatregelen. Een overzicht hiervan is gebundeld in het hoofdstuk ‘Meedoen aan woningverduurzaming’ in de SCP publi catie Kwesties voor het Kiezen 2021 . Hierin staan diverse opties en aanbevelingen voor beleid en voor de uitvoering. Sommige zijn gericht op het willen verduurzamen door woningeigenaren via het beïnvloeden van bewustwording, kennisniveau en motivatie. Andere richten zich specifiek op het kunnen verduurzamen, enerzijds via maatregelen die de betaalbaarheid bevorderen voor de gemiddelde populatie eigena ren, anderzijds met instrumenten die het ‘doe vermogen’ vergroten. Speciale aandacht is er voor interventies die de betaalbaarheid van woningverduurzaming voor lage inkomensgroepen verbeteren. Deze aanbevelingen bieden aanknopingspunten om woningeigenaren te ondersteunen en de klimaatdoelstellingen te realiseren. Van willen en kunnen naar doen! Slechts de helft

van de bevolking ziet de noodzaak om over te schakelen naar aardgasvrij wonen.

Ervaring van een SlimmeBuur

Willem uit Zeist verbouwde zelf zijn huis tot een duurzame woning

Klimaatstichting HIER helpt slimme keuzes te maken die ook goed zijn voor het klimaat. Op hier.nu/slimmebuur vind je alle buren in Nederland die jouw vragen over energiebesparende maatregelen beantwoorden. Ze kunnen je meer vertellen over de kosten, energiebesparing én de juiste uitvoerder. Zo vind je altijd een buur die antwoord geeft op jouw vragen!

Willem en zijn vrouw Geke wonen in een twee-onder-een-kap in Zeist. Met zijn vijf broers en vrienden renoveerde Willem in de jaren ’90 eigenhandig een groot deel van de woning. “Als SlimmeBuur wil ik mijn jongere buren helpen. De mensen van nu hebben minder tijd.”

Willem en Geke kochten een huurwoning die flink wat onderhoud nodig had. Inmiddels is het er goed toeven. Door de jaren heen werd het huis gedeeltelijk voorzien van HR++-glas, spouwmuurisolatie, dakisolatie, vloerisolatie, vloerverwarming, HR+-ketel, infraroodpanelen in de badkamer en zonnepanelen. In de moderne, rood-grijze keuken glanst een inductiekookplaat ons tegemoet; ze wonen bijna aardgasvrij. alleen nog voor warm water wordt gas gebruikt. Ook bouwde Willem een WTW-systeem (warmteterugwin) in de douche.

Het hele jaar warm

We krijgen koffie en thee in de serre aan de achterkant van het huis. Die bestaat helemaal uit glas, van een centimeter dik. Het is er, ondanks het gure herfstweer, lekker warm maar niet vochtig, zoals je in een glazen kas zou verwachten. “Dat komt door het infraroodpaneel”, zegt Willem terwijl hij ernaar wijst. Geke vult aan: “Ja, maar die hebben we maar een paar maanden per jaar nodig, we kunnen hier in feite bijna het hele jaar ons krantje lezen in de ochtend. De zon warmt ons op en als het echt nodig is zetten we het paneel even aan.”

Je bent er druk mee geweest. Hoe heb je zelf het verduurzamen ervaren?

“Ik, mijn vijf broers en vrienden, we zijn er gewoon aan begonnen, zonder een heel duidelijk idee over hoe lang het zou duren. Het was een enorm bouwwerk, daar moet je doorheen durven kijken. We hebben ook wel dingen uitgevoerd zonder dat we precies wisten wat we deden, maar we zijn een handige familie en kunnen ons prima inlezen, dan kom je een eind. Je loopt ook per ongeluk tegen dingen aan. Zo hebben we de vloer van de eerste verdieping destijds geïsoleerd voor het geluid, maar dat blijkt nu ook goed te werken tegen de warmte. Uiteindelijk hebben we over het grootste deel negen maanden gedaan. Een flink project, maar leuk om te doen.”

Hoe

zie je jouw rol als SlimmeBuur voor je?

“Ik hou me graag bezig met moderne technieken. Ik heb mijn leven lang ‘in de techniek gezeten’, dat enthousiasme krijg je er niet uit. Nu hoop ik de mensen om me heen te kunnen helpen. Vooral mijn jonge buren, die neem ik graag wat tijd uit handen. De jonge gezinnen van nu hebben veel minder tijd, zo lijkt het. Zelf wil ik nog iets onder het schuine dak doen, dat ga ik denk ik wel uitbesteden, de buren willen hier ook aan mee doen. En we denken momenteel ook nog na over een warmtepompboiler, dan zou de cv-ketel er uit kunnen. Daarin samenwerken op SlimmeBuur spreekt me dan ook erg aan, dat lijkt me echt de manier om snel verder te komen.”

“We kunnen hier bijna het hele jaar ons krantje lezen in de ochtend”

Vijf manieren om de verduurzaming van je huis te betalen

Niet iedereen kan het prijskaartje van een woningverduurzaming betalen. Daarom zorgt de overheid de komende jaren voor een steuntje in de rug door een aantal subsidies, leningen en andere regelingen die bijvoorbeeld een deel van je isolatie of warmtepomp dekken. Maar ook via de eigen hypotheek kun je als particulier energiebesparende maatregelen meefinancieren.

Investeringssubsidie Duurzame Energie (ISDE) Dit is de algemene verduurzamingspot voor een duurzaam warm huis. Met de ISDE kun je als particulier een deel van de kosten voor een warmtepomp of zonneboiler afdekken, maar ook een verse laag isolatie kan je met deze subsidie deels vergoed krijgen. Afhankelijk van de grootte van je gewenste pomp of boiler kan het subsidiebedrag oplopen tot meer dan € 6.000. Wordt in jouw buurt het warmtenet uitgebreid? Dan kun je tot € 3.325 aan subsidie uit de ISDE krijgen.

Goed om te weten, bij het nemen van twee isolerende maatregelen (glas of isolatie) krijg je 30% subsidie, bij één maatregel 15%. Voor warmtepompen en zonneboilers is er een tabel met subsidiebedragen terug te vinden op de website van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. Deze subsidie kan tot 12 maanden na installatie aangevraagd worden.

Dit artikel is een samenwerking met Klimaatstichting HIER.

Salderingsregeling

Wanneer je als particulier beschikt over zonnepanelen en meer energie opwekt dan verbruikt, dan wordt dit teruggeleverd aan het net. De stroom die je op het net zet mag je aftrekken van je eigen verbruik en de overheid betaalt je van je ‘overschot’ het aankoopbedrag per kWh terug. Dit lijkt misschien geen subsidie, maar dat is het wel. Het plan is dat de regeling geldt tot 2025 en daarna langzaam wordt afgebouwd tot 2031.

Een lening via je (nieuwe) hypotheek

Check bij je hypotheekverstrekker of je energiebesparende maatregelen kan meefinancieren in je hypotheek. Je kunt dan tot 6 procent van je woningwaarde (met een maximum van € 9.000) extra lenen. Dit bedrag, bijvoorbeeld voor een warmtepomp, zonneboiler of isolatiemaatregelen, wordt dan in een zogenaamd bouwdepot gezet, een soort tussenrekening. De hypotheekverstrekker kan zo controleren of jij het geld wel écht aan deze maatregelen besteedt.

Energiebespaarlening van het Nationaal Warmtefonds

De rente van deze lening ligt tussen 2% en 4%, afhankelijk van de looptijd en hoogte van de lening. Dat is te vergelijken met de rente op hypotheken met een Nationale Hypotheekgarantie en daarom interessant. Bovendien hangen er zeer gunstige voorwaarden aan. Huishoudens met een verzamelinkomen tot € 45.014 per jaar betalen vanaf 1 november 2022 zelfs geen rente wanner ze een nieuwe lening aanvragen bij het Nationaal Warmtefonds. De looptijd van deze Energiebespaarlening is tot 20 jaar voor woningeigenaren en tot 30 jaar voor VvE’s vanaf 8 appartementen. Je kunt aan bedragen tot € 25.000 lenen en zelfs tot € 65.000 wanneer je naar nul-op-de-meter gaat. Het is mogelijk om één maatregel te financieren. Alleen bij zonnepanelen moet er wel een tweede energiebesparende maatregel worden genomen. Maar let op: het is wel de bedoeling dat particulieren de klus laten uitvoeren (je mag het dus niet zelf doen).

Een lening bij je eigen bank Wanneer je als particulier een beter gevoel hebt bij je eigen bank, kun je vaak ook daar terecht. Diverse banken bieden ‘green loans’ voor het verduurzamen van je huis. De meeste maatregelen mag je daarmee financieren. Maar pas op: niet alle banken hebben een groene bedrijfsvoering. Sowieso een goed idee om eens te checken hoe jouw bank zelf scoort op duurzaamheid.

Leningen

Met een lening ga je een schuld aan. Maar het kan wel net dat steuntje in de rug zijn om aan de slag te gaan in jouw huis en je verdient vaak de investering terug via een lagere energierekening. Wees je er wel altijd van bewust dat je bij het aangaan van een lening vaak aansluitkosten en rente betaalt (geld lenen kost geld). Ook word je in de meeste gevallen geregistreerd bij het BKR.

Krachtpunten brengen gesprek

Zaadje van bewustwording

Hoe breng je buurtbewoners op een laagdrempelige manier in contact met energiebesparende maatregelen? Door het tastbaar te maken en het gesprek op gang te brengen. En dat is iets wat Krachtpunten bij uitstek doen. In opdracht van welzijnsorganisatie Diverz heeft Moxie Design drie echte conversation pieces ontworpen. Eén van die drie Krachtpunten behuisd een heel scala aan adviezen en voorwerpen die op een makkelijke manier bij kunnen dragen om de energierekening flink naar beneden te krijgen.

De Krachtpunten staan op centrale plekken in de wijklocaties van Diverz. Buurtbewoners kunnen meedenken over de inhoud en elke paar maanden rouleren ze over de locaties. Michael Randoe van Diverz werkt als beheerder van het Wijkgebouw Hart van Meerder voort, een multifunctioneel pand in Zwijndrecht waar een school en

een kinderdagverblijf gevestigd zijn, maar waar, met onder andere een wekelijkse wijkkeuken en kidsclub, ook een huiskamer voor de buurt is. “Hier proberen we buurtbewoners actief in contact te brengen met woningverduurzaming. Dat doen we met behulp van het Kracht punt Duurzaamheid. We stellen vragen en brengen bewoners op een interactieve manier in aanraking met het onderwerp. Zo komt het tot leven”, aldus Randoe.

Bewustwording creëren

In Hart van Meerdervoort is ook André Lodder, Opbouwwerker Energie transitie, werkzaam voor Diverz. “Door middel van de Krachtpunten, waaronder die met het thema duurzaamheid, wordt het onderwerp energiebesparing tastbaar gemaakt en komt er met bezoekers makke lijker een gesprek op gang over klimaatverandering en het belang van energiebesparing. Zo creëren we bewustwording. Ook verbinden we lopende activiteiten als taallessen, de moedergroep en een lesbrief over energie en energiebesparing voor de basisscholen aan het Kracht punt. Zo kan in een taalles het accent gelegd worden op energiebespa

Auteur Robert Dingemans

over energiebesparing op gang

Met behulp van het Krachtpunt gaan energiecoaches in workshops het gesprek aan. (Beeld Michel Lammerse)

ring en kan dat gecombineerd worden met een bezoek aan het Kracht punt. Daar voeren ze dan verschillende opdrachten uit. Zo sla je twee vliegen in één klap. Begrippen rond klimaat en energie worden bespro ken in combinatie met handig te nemen maatregelen voor thuis.” Diverz zet de Krachtpunten zelf in Zwijndrecht in, maar levert ze ook aan andere welzijnsorganisaties of energieloketten. In Arnhem en Huissen wordt al dankbaar gebruikgemaakt van deze mogelijkheid. Diverz levert de inhoud als bouwpakket aan en op locatie worden de Krachtpunten door de vrijwilligers ter plekke in elkaar gezet, waarmee elk Krachtpunt een unieke uitwerking krijgt.

Meteen winst

Hanspaul Maarseveen van Rijnstad is opbouwwerker in Malburgen, Arnhem, een wijk met ongeveer 20.000 bewoners en van oudsher de nodige uitdagingen. Sinds kort zet hij het Krachtpunt naar tevreden heid in. “Ik hoorde er ongeveer een jaar geleden over op een bijeen komst van Diverz. Het concept past heel goed in een wijk als de onze. Je maakt iets direct concreet.” Dat begon al bij de bouw door mensen

uit de wijk. “Omdat het zichtbaar is zijn mensen benieuwd en komen ze kijken. Daarmee komt het gesprek op gang.” Maarseveen kan zich één zo’n gesprek nog goed herinneren. “Een vrouw kwam langs, zag het Krachtpunt met de zonnepanelen en vertelde dat zij onlangs een aanbod van de woningcorporatie had gehad om die te laten installeren. Ze had het afgewezen, omdat de huur omhoog zou gaan. Dan is er iets fout gegaan in de communicatie. Ik heb direct contact opgenomen met de woningcorporatie, de huurder is gerustgesteld en nu worden ze als nog geïnstalleerd. Dat is meteen winst.” Een buurthuis is wat dat betreft de ideale plek om deze reizende mini tentoonstelling te plaatsten. Maarseveen: “Er worden hier natuurlijk allerlei activiteiten georganiseerd. Van biljarttoernooien, tot naaicursussen en kookworkshops. En terwijl dat allemaal plaatsvindt worden mensen geconfronteerd met het Krachtpunt en de energiebesparende maatregelen die er in tentoongesteld worden. Niet alleen ligt er een pakje radiatorfolie dat je vast kunt pakken, maar je ziet ook hoe het toegepast is. Het is allemaal te zien.” Uiteraard wordt het Krachtpunt ook ingezet op een meer actieve manier. “We organiseren workshops

Het Krachtpunt biedt tal van voorbeelden van attributen die bij kunnen dragen om de energierekening naar beneden te krijgen. (Beeld Michel Lammerse)

waarin energiecoaches het gesprek aangaan. Er gaat een lamp rond, een besparende douchekop en we laten zien hoe deurveren worden toegepast. Daarbij wordt bewustwording gecreëerd? Wat doe jij al?” Na afloop kunnen deelnemers zich direct inschrijven voor een afspraak met een energiecoach die hen helpt bij het nemen van laag drempelige maatregelen binnenshuis.”

Meetbaar effect

En het effect. “Tot nu toe ben ik zeer tevreden”, aldus Maarseveen. Na drie van de zes activiteiten in buurthuizen met rond de 168 deelnemers, hebben 72 mensen zich ingeschreven voor de energiecoach. “Met flyeren halen we één op honderd”, geeft hij het verschil aan met andere communicatievormen. Maarseveen heeft prestatieafspraken met de gemeente. “Voor 31 12 2022 moeten we 200 mensen ‘light’ geïnformeerd hebben doormiddel van een workshop en 200 mensen moeten een afspraak met de energiecoach hebben. Mede dankzij de inzet van het Krachtpunt liggen we op koers om die afspraak te halen.” Maarseveen ziet nog een factor die de communicatie met bewoners makkelijker maakt. “Steeds meer mensen krijgen een nieuw aanbod van hun energieleverancier. Dat aanbod is zo extreem.” Zelfs mensen die van nature niet geneigd zijn om met hun problemen te koop te lopen, voelen zich nu genoodzaakt naar oplossingen te zoeken. “Men sen zijn de schaamte voorbij.” Het ijzer wordt dan ook gesmeed nu het heet is. “Naast de workshops hebben we nu ook twee keer in de week inloopspreekuur. Daar zetten we het energiehuisje in, maar uiteraard pakken we het samen met vrijwilligers in de wijk, breder op. We werken met een stroomschema. Aan de hand van de problematiek worden mensen naar de juiste personen doorverwezen. Dat kan een energie coach zijn, maar ook sociaal raadslieden of de schuldhulpverlening.”

Eigen signatuur

Hoewel het Krachtpunt in Arnhem als bouwpakket is afgenomen van welzijnsorganisatie Diverz, heeft het een duidelijk eigen signatuur. Vrij willigers Willem Hissel en Arie Sijtsma zijn daarvoor als bouwer verant woordelijk. Hissel: “We hebben er een week of zes werk aan gehad,

twee a drie dagen in de week in een hoekje in de gymzaal. Het aangele verde pakket zat vernuftig in elkaar, maar was naar onze smaak wel iets te steriel. Daarom hebben we verf uitgekozen voor de muren en het dak. Daardoor is het een echte blikvanger geworden. Je ziet het direct bij binnenkomst. Verder hebben we het ‘hufterproof’ gemaakt door los staande onderdelen vast te zetten. Ook was er na opening ruimte voor suggesties. Bijvoorbeeld van de energiecoaches die het jammer vonden dat niet alle lampen waren aangesloten. Dat houdt ons aan de slag.”

De twee buurtvrijwilligers zien dat het Krachtpunt impact heeft op de bezoekers van het buurtcentrum. Zelf zijn ze al langer bezig met energie. Sijtsma: “Ik kom uit de techniek en ben al veel langer bezig met duur zaamheid. Ons huis is goed geïsoleerd, maar het gaat ook om een stukje bewustwording. Het aanpassen van gewoontes. Ik ben veel in de haven, daar is water sowieso beperkt, dus dan is het onder de douche, afspoelen en wegwezen. Vanwege mijn technische achter grond probeer ik dat door te trekken naar het wijkgebouw en geef ik het aan bij Rijnstad als ik denk dat iets verbeterd kan worden. Daarnaast heb ik aangegeven dat ik open sta voor vragen van energiecoaches voor wat betreft de technische kant van de verduurzaming.” Hissel en Sijtsma hebben na zes weken, hun werkzaamheden afgerond, maar hebben nog wel een nadrukkelijke mededeling. “Het is belangrijk dat deze boodschap van duurzaamheid breed uitgedragen wordt in de wijk. De deur staat voor iedereen open.”, aldus Sijtsma. “Maak het kenbaar”, voegt Hissel toe. “We willen iedereen bereiken!”

Op het moment dat deze uitgave naar de drukker gaat worden de drie Krachtpunten van Diverz in Zwijndrecht opnieuw ingericht. Het Krachtpunt duurzaamheid krijgt een invulling onder het motto ‘groen is koel’. Het Krachtpunt heeft een groene uitstraling met planten, een regenton en een plantenbieb. Het Krachtpunt gezond eten krijgt het thema ‘suikerbewustzijn’ met een bijbehorende suikerchallenge. Het derde Krachtpunt bewegen wordt ingericht op ‘spelen en bewegen’ met een beweegbingo waar je met bewegen prijzen kunt winnen.

Dankzij de bouwers in Arnhem, kreeg het Krachtpunt in Malburgen een compleet eigen signatuur. (Beeld Michel Lammerse)

Een energie(k) team!

Elk team bestaat uit diverse talenten. Dat geldt dus ook voor ‘energiegroepen’: bewoners die zich in hun vrije tijd inzetten voor de energietransitie in hun eigen buurt. Het is echter niet vanzelfsprekend dat bewoners met hun talenten als vanzelf slagvaardig samenwerken. Startende buurtinitiatieven krijgen soms steun van organisaties als Buurkracht of een welzijnsorganisatie. Die steun is vaak echter tijdelijk of beperkt.

De meeste gemeenten richten zich primair op de technische en bestuurlijke uitdagingen van de energietransitie. Voor bewo nersgroepen is het daarom een kwestie van zelf doen. Met vallen en opstaan. Of een buurtteam over een langere periode resultaten boekt is niet alleen afhankelijk van de motivatie van de groepsleden, maar ook van hun besluitvorming, taakverdeling en doorzettingskracht.

We ontdekken al werkende weg hoe ons vrijwilligersbuurtteam het beste functioneert. Bij onze start drie jaar geleden kregen we een impuls van Buurtkracht. Nu organiseren we onszelf. Ons doel? We willen vooral dat zo veel mogelijk bewoners goed geïnformeerd zijn over hun energieverbruik, woningisolatie en de stappen van de gemeente in de energietransitie. Zodat ieder die dat wil, kan mee doen aan deze verandering. Meedoen betekent het verminderen van het energieverbruik en het gebruik van duurzame energie. Hier door vermindert onze CO2 uitstoot. Steeds meer bewoners doen mee: zij laten zich adviseren, isoleren hun woning en plaatsen zonnepanelen. De stijgende energienota’s versterken dat proces.

De samenstelling van onze groep weerspiegelt zich in onze activitei ten. Er zijn doeners die huis aan huis aanbellen bij bewoners om in gesprek te gaan over de energienota, minder energieverbruik en woningisolatie. Ook zijn er denkers, die bijvoorbeeld ambtenaren

advies kunnen geven bij een onderzoek naar een passend alterna tief voor aardgas voor onze buurt. Weer andere buurtbewoners dromen over de toekomst; ze denken vooruit over de buurtontwikkeling en de stappen voor de buurt. Kortom: een goed bewonersteam heeft een mix van talenten nodig om succes te boeken, in de buurt en bij de gemeente, op de korte en lange termijn.

Hoe blijven we een energiek team? De eerste vragen bij ieder over leg zijn telkens: hoe gaat het? Hou je het vol? En wat heb je nodig om energie te houden of te krijgen bij de volgende stap van de energie transitie? Het ‘stil staan bij het groepsproces’ is nodig om daarna verder door te gaan. In de afgelopen drie jaar zijn onze activiteiten veranderd net zoals de samenstelling van onze groep. We werken met tijdelijke taakgroepen. Een werkgroep onderzocht gedurende twee maanden de kosten van dak , vloer en spouwmuurisolatie voor verschillende woningtypen in onze buurt. Een andere groep voerde gesprekken met de beleidsmedewerkers van de gemeente en de wethouder. En een kleine coördinatiegroep, die bestaat uit drie bewoners, maakt de agenda voor een breed overleg en een bondig bulletin voor alle leden van de werkgroepen.

Hoe gaan we verder? We vinden dat onze buurt pas aardgasvrij kan worden als duidelijk is dat een alternatief voor aardgas betaalbaar, betrouwbaar en duurzaam is. Zolang dat alternatief nog niet duide lijk is, zetten wij ons ook in voor een brede ontwikkeling van onze buurt. Denk aan ontmoetingsactiviteiten, veiligheid, vergroening en klimaatadaptatie. Door activiteiten te organiseren voor de hele buurt, zoals een Nieuwjaarsbijeenkomst of een energietoer, is er regelmatig aanwas van nieuwe actieve bewoners. Bij iedere stap beslissen we samen hoe we verder gaan. Zo blijven we een energie(k)()team: onafhankelijk, kritisch én duurzaam.

Gabbie van der Kroef, Bewonersgroep Energietransitie De Buitenpepers, ’s-Hertogenbosch

Stop met goedbedoelde adviezen, start met ondersteunen

Door de stijgende energieprijzen komen veel mensen in de problemen. Vooral kwetsbare huishoudens worden hard geraakt. Volgens het CPB kan maar liefst 84% van deze huishoudens te maken krijgen met betalingsproblemen. Het kabinet trekt € 300 miljoen uit om energiearmoede aan te pakken. Gemeentes kunnen hierdoor bijvoorbeeld energiebesparende producten uitdelen of energieadvies geven. Maar hoe effectief zijn deze maatregelen? Volgens onderzoekers van de Hogeschool van Amsterdam moeten gemeentes stoppen met vrijblijvend adviseren en starten met het bieden van praktische hulp.

Begin dit jaar hadden naar schatting 630.000 huishoudens te maken met energiearmoede.

Auteurs Loes Kreemers, Carlijn Kappers, Reint Jan Renes

Wanneer iemand na het betalen van de vaste lasten niet genoeg geld meer heeft om de energierekening te betalen of als iemand meer dan 10% van het besteedbare inkomen uitgeeft aan de energie rekening spreken we van energiearmoede. Begin dit jaar hadden naar schatting 630.000 huishoudens te maken met energiearmoede. Sinds dien zijn de energieprijzen alleen maar verder gestegen. Hogeschool van Amsterdam onderzocht hoe mensen in een financieel kwetsbare positie kunnen worden ondersteund om energiezuiniger te leven.

energieonzuinige huurwoningen aan en help huurders met klein onderhoud”

Moeite om energie te besparen

Bij een hoge rekening is het voor de hand liggend om zuinig om te gaan met energie. We weten over het algemeen best dat we energie kunnen besparen door efficiënter gebruik te maken van energie en door simpel weg minder te verbruiken. Er kan vooral bespaard worden door de woning te isoleren, het naar beneden bijstellen van het stookgedrag, minder en korter warm douchen, en het vervangen van verouderde apparatuur door energiezuinige versies. Veel huishoudens die kampen met energiearmoede zouden veel baat hebben bij deze maat regelen, maar hebben helaas veel moeite om ze uit te voeren. Vanuit de psychologie is deze moeite goed te verklaren.

Psychologische consequenties van schaarste Mensen met energiearmoede hebben door een gebrek aan geld een beleving van permanente schaarste met verschillende psychologische consequenties tot gevolg.

• Beperkte mentale ruimte. Zo legt schaarste bijvoorbeeld onmiddellijk beslag op de mentale ruimte van mensen. Het dwingt ze om steeds afwegingen te maken; ‘wat kan ik nog betalen? Welke rekening moet eerst? Wat kan wachten?’. Er is weinig ruimte voor fouten omdat een financiële buffer ontbreekt om verkeerde beslissingen op te vangen.

• Korte termijn focus. Door een gebrek aan geld hebben mensen dik wijls te maken met een opeenstapeling van problematiek waardoor hun hoofd overloopt: die brief van een deurwaarder, de lege koel kast, het schoolreisje van de kinderen. Dit zijn zaken die allemaal in het hier en nu aandacht vragen, waardoor voor het nemen van energie besparende maatregelen die een positief effect hebben in de toe komst amper nog ruimte is.

• Weinig vertrouwen. Daarnaast wonen de meeste mensen die te maken hebben met energiearmoede in een sociale huurwoning. Zij zijn daardoor afhankelijk van een andere partij voor het verduur zamen van hun huis. Door hun afhankelijkheidspositie en door slechte ervaringen hebben ze vaak weinig vertrouwen in instanties (zoals woningcorporatie, energieleverancier, gemeente). Wantrou wen kan het aannemen van adviezen of hulp hij het verduurzamen van woningen in de weg zitten.

“Pak

“Mensen nemen eerder iets aan van mensen die ze goed kennen en vertrouwen”

Bestaande initiatieven

Kijkend naar de psychologische consequenties van schaarste is het heel verklaarbaar dat mensen die te maken hebben met energiearmoede niet goed in staat zijn energiezuinige maatregelen te implementeren. Goedbedoelde adviezen, besparende producten of financiële prikkels zijn daarom vaak onvoldoende om mensen aan te zetten tot energiebesparend gedrag. Helaas – zo laat onderzoek van de Hogeschool van Amsterdam zien – is dat wel waar in de praktijk vaak op wordt ingezet. Zo worden vouchers voor energiezuinige producten uitgedeeld of worden besparingsboxen gevuld met energiezuinige producten – soms in combinatie met een workshop energiebesparing. Ook bieden veel gemeentes de optie van een energiecoach aan, die op bezoek kan komen om besparingstips te geven toegespitst op de specifieke woonsituatie, soms in combinatie met een besparingsbox. Hoewel dit in de basis mooie initiatieven zijn, blijken ze van weinig nut voor mensen met energiearmoede. Ze zijn blij met gratis producten, maar de doos blijft vaak onaangeroerd in huis staan.

transparant, en werk samen met het bekende informele sociale netwerk in de wijk. Een goede relatie is cruciaal, investeer daarin.

3. Betrek het hele huishouden Diegene die de energierekening betaalt wíl meestal zelf wel besparen, maar vaak houdt niet iedereen in zijn of haar sociale omgeving hier rekening mee. Hierdoor ervaren de mensen verantwoordelijk voor de rekening een gebrek aan steun. Maak het daarom ook voor andere leden van het huishouden aantrekkelijk om mee te doen.

4. Faciliteer Pak energieonzuinige huurwoningen aan en help huurders met klein onderhoud. Zorg dat isolerende maatregelen budgetneutraal zijn voor huurders. Geef de gelegenheid om energieslurpend witgoed in te ruilen voor een energiezuinige variant of maak energiezuinige apparaten toegankelijk door deze met een rentevrije lening aan te bieden.

“Natuurlijk zijn ze blij met gratis producten, maar de doos blijft vaak onaangeroerd in huis staan

Een goed voorbeeld van een initiatief waarin deze aanbevelingen mooi samenkomen is de FIXbrigade van Jungle in Amsterdam Oost. De FIXbrigade komt bij bewoners thuis om energiebesparende maatregelen uit te voeren, zoals het aanbrengen van tochtstrips en radiatorfolie en het waterzijdig inregelen van de CV. Dit is gratis voor mensen met een laag inkomen (anderen betalen een kleine vergoeding). Dit ontzorgt, faciliteert en geeft vertrouwen.

Eén van de grootste bespaarmogelijkheden is het aanpassen van het stookgedrag.

Wat werkt wel?

Gegeven de specifieke problemen waar mensen met energiearmoede tegenaan lopen is een gerichte aanpak nodig. Op basis van hun onderzoek hebben onderzoekers van de Hogeschool van Amsterdam een viertal aanbevelingen opgesteld die de kans op een geslaagde aanpak vergroten.

1. Ontzorg

In de eerste plaats is het van belang dat mensen met energiearmoede worden ontzorgd. Dat houdt in, meer doen dan alleen adviseren. Creëer financiële ruimte en biedt praktische hulp aan. Deel als gemeente niet alleen energiebesparende producten uit, maar installeer ze ook.

2. Geef vertrouwen

Mensen nemen eerder iets aan van mensen die ze goed kennen en vertrouwen. Maak daarom echt contact, wees betrouwbaar en

Deze aanbevelingen zijn weliswaar gericht op het stimuleren en faciliteren van energiezuinig gedrag van mensen met een laag inkomen, maar geen aanbevelingen áán mensen met een laag inkomen. De aanbevelingen zijn bedoeld voor partijen die het netwerk en de middelen hebben om een situatie te creëren waarbinnen bezuinigen op energie realistisch is. Dit kan alleen door recht te doen aan de complexe realiteit waarin mensen met energiearmoede leven. Om voor deze groep echt iets te kunnen betekenen is samenwerking en afstemming tussen alle partijen nodig: gemeente, woningcoöperaties, energieleveranciers, sociaal werkers, zorgspecialisten, schuldhulpprofessionals, buurthuizen en burgerinitiatieven. Kortom, willen we mensen levend in energiearmoede daadwerkelijk ondersteunen, zullen we met elkaar de daad bij het woord moeten voegen.

Lees het volledige rapport energiezuinig gedrag Hogeschool van Amsterdam

Energie+ expertblog

Een groep representatieve professionals uit de energiesector vormt het expertpanel van Energie+ Regelmatig leest u een nieuw blog van een van de experts online. De redactie is nog op zoek naar nieuwe leden voor het blogpanel.

Dus wilt u graag een paar keer per jaar schrijven over energiegerelateerde onderwerpen binnen uw vakgebied? Stuur dan een mail naar energieplus@aeneas.nl

Lees de blogs door het scannen van de QR-code, of ga naar www.energieplus.nl/blog

Meest geraadpleegde artikelen januari 2022 t/m oktober 2022

Verder op www.energieplus.nl

• Het complete online archief van Energie+

• Het laatste nieuws

• Aankomende evenementen

• Interessante WebTV-uitzendingen

• Energie+ op Twitter: @energie_plus

Reageren?

Heeft u een vraag of opmerking over Energie+? Neem dan contact met ons op.

Colofon

Team Energie+

Yvette Vierhout Evamarije Smit Robert Dingemans

Media-advies

Leo Nijs L.Nijs@aeneas.nl

Aan dit nummer werkten mee: Sanne Dietz, Jeroen Boon, Kees Bakker, Harry van der Velde, Eveline de Kok. Paul Vlaar, Anja Steenbekkers, Yvonne de Kluizenaar, Samantha Scholte, Gabbie van der Kroef, Britt van den Heuvel, Carlijn Kappers, Loes Kreemers, Evamarije Smit, Robert Dingemans

Uitgave

Aeneas Media, Veemarktkade 8, Ruimte 4121, 5222 AE ’s-Hertogenbosch www.aeneas.nl, 073-2051010

Lezersservice

klantenservice@aeneas.nl, T 073-2051020 www.energieplus.nl

Vormgeving

Inpladi bv, Cuijk

Aeneas Media

T 073-2051020 Afdeling Lezersservice E klantenservice@aeneas.nl Veemarktkade 8, Ruimte 4121 5222 AE ’s-Hertogenbosch

Aanmelden voor de nieuwsbrief?

Stuur een e-mail o.v.v. ‘Nieuwsbrief Energie+ ’ naar klantenservice@ aeneas.nl of ga naar www.energieplus.nl

Lidmaatschappen in 2022

Jaarlidmaatschap vakblad + online 135 Jaarlidmaatschap online 115

Alle prijzen zijn exclusief btw. Buiten Nederland geldt een toeslag voor extra porto. Abonnementen lopen per jaar en kunnen elk gewenst moment ingaan. Opzeggen moet altijd schriftelijk gebeuren, uiterlijk twee maanden voor de vervaldatum.

ISSN 1871-9627

Voorwaarden

© Aeneas Media 2022. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. De algemene publicatievoorwaarden van de uitgever worden verondersteld bij de auteur bekend te zijn en zijn op aanvraag beschikbaar. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Energie+ niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever.

Gedragsverandering

TRAININGENERGIE+ 2023

Hoe organiseer je een eerlijke transitie op wijkniveau? Hoe betrek je daarbij bewoners, zowel krachtige als kwetsbaren? Hoe breng je bewoners, ondernemers en anderen in de wijk in positie? Met welke professionals kun je samenwerken, dwars door diverse sectoren heen? Hoe koppel je de technische uitdaging die de energietransitie ook is, aan andere sociaal maatschappelijke thema’s zoals werkgelegenheid, veiligheid, vergroening en zo meer.

VOOR WIE?

ZETDESTARTBIJEENKOMST ALVASTINJEAGENDA

Sp S eelveld en Samenwerken in de Energietransitie

Datum maandag 23 januari 2023 Tijd inloop vanaf 10 00 uur, einde om 16 00 uur Locatie omgeving Utrecht

Meld je aan via www.energieplus.nl/training2023

Kennisnetwerk Energie+ biedt in 2023 een training voor ALLE professionals die in wijken werken aan de energietransitie als sociale opgave Je stelt zelf je eigen training samen door te kiezen uit verschillende Webinars De training is bij uitstek geschikt voor medewerkers van gemeenten, provincies, corporaties, onderhoudsbedrijven, zorg en welzijnsorganisaties en energieleveranciers. Ook opbouwwerkers zijn van harte welkom om hun vaardigheden bij te slijpen.

WANNEER?

De training is opgebouwd uit losse Webinars De online groepen bestaan uit maximaal 20 personen We starten en eindigen samen met een fysieke bijeenkomst.