S tedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid Theorie 1ste jaar professionele bachelor in het Vastgoed - Vastgoed & Landmeten Uitgave 2019-2020
Verantwoordelijke uitgever
Dieter Janssens
Inhoudstafel 1
De eerste generatie steden .........................................................................................11 1.1 Van een nomadenbestaan naar een sedentair bestaan ......................................... 11 1.2 Van gezinsverband naar dorpsstructuur ................................................................. 12 1.3 Van een dorp naar een stad ................................................................................... 12 1.4 Besluit .................................................................................................................... 13
2
De Griekse stad ...........................................................................................................14 2.1 De oudste Europese stad ....................................................................................... 14 2.2 De Griekse koloniale steden................................................................................... 16 2.3 De Griekse filosofen ............................................................................................... 17 2.4 Hippodamus van Milete .......................................................................................... 17 2.5 Besluit .................................................................................................................... 18
3
De Romeinse stad .......................................................................................................19 3.1 De Etrusken ........................................................................................................... 19 3.2 De stad Rome ........................................................................................................ 20 3.3 De kolonisatie van het Romeinse Rijk .................................................................... 21 3.4 Besluit .................................................................................................................... 24
4
De Middeleeuwse stad ................................................................................................25 4.1 Voortzetting van een Romeinse stad ...................................................................... 25 4.2 De natuurlijk gegroeide stad .................................................................................. 27 4.3 De getekende stad ................................................................................................. 28 4.4 Besluit .................................................................................................................... 29
5
De stad tijdens de Renaissance .................................................................................30 5.1 Invloed van de militaire bouwkunst ......................................................................... 30 5.2 Invloed van de stadskunst ...................................................................................... 31 5.2.1 Het perspectief ................................................................................................ 32 5.2.2 Decoratieve, monumentale ensembles ........................................................... 32 5.2.3 Architecturale voorschriften ............................................................................. 33 5.3 Invloed van de tuinarchitectuur ............................................................................... 34 5.4 De koloniale steden ................................................................................................ 34 5.5 Besluit .................................................................................................................... 35
6
De stad en haar omgeving tijdens de Industriële Revolutie .....................................36 6.1 Grootschalige transformatiewerken ........................................................................ 37 6.2 Filantropische ontwerpen ....................................................................................... 39 6.3 Besluit .................................................................................................................... 41
7
De stedenbouw in de XX eeuw ...................................................................................42 7.1 De tuinwijkgedachte ............................................................................................... 42 7.2 Congrès Internationaux d'Architecture Moderne ..................................................... 44 7.3 Suburbanisatie en rurbanisatie ............................................................................... 45 7.4 Banlieuevorming .................................................................................................... 45 7.5 Nieuwe steden en groeisteden ............................................................................... 46 7.5.1 door het oprichten van subcentra .................................................................... 46 7.5.2 door het kiezen van groeisteden ..................................................................... 46
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
2
7.5.3 door het bouwen van nieuwe steden ............................................................... 47 7.6 Besluit .................................................................................................................... 47 8
De stedenbouw in de XXI eeuw ..................................................................................48
9
Stad en verstedelijking ...............................................................................................49 9.1 Definities van de stad ............................................................................................. 49 9.2 Begrippen i.v.m. verstedelijking .............................................................................. 50 9.3 Soorten verstedelijking ........................................................................................... 50
10 Stedelijke functies .......................................................................................................51 11 Stedelijke plattegronden .............................................................................................51 12 De morfologische geleding van een stadsgewest ....................................................52 12.1 De binnenstad ........................................................................................................ 52 12.2 De 19de-eeuwse zone ............................................................................................. 53 12.3 De stadsrand .......................................................................................................... 54 12.4 De banlieue ............................................................................................................ 54 12.5 Wijkvorming ........................................................................................................... 54 13 Stedelijke structuurmodellen .....................................................................................55 13.1 Het concentrisch model van Burgess ..................................................................... 55 13.2 Het sectormodel van Hoyt ...................................................................................... 56 13.3 Het meerkernenmodel van Harris en Ullman (nuclei) ............................................. 57 13.4 Evaluatie van de modellen ..................................................................................... 57 14 Stedelijke invloedssferen en hiërarchische niveaus ................................................58 14.1 Begrippen............................................................................................................... 58 14.2 Rangschikken van steden : de Rank-Size Rule (1949) ........................................... 58 14.3 Het hiërarchisch stedennet ..................................................................................... 58 14.4 Afbakenen van invloedssferen ............................................................................... 59 14.5 Stedelijke relatieschema’s ...................................................................................... 60 14.5.1 De theorie van Christaller ................................................................................ 60 14.5.2 Toepassingen ................................................................................................. 63 15 Kijk op de hedendaagse stad en haar nieuwe (woon)structuren .............................64 15.1 De uitbreiding van de stedelijkheid over gans Vlaanderen...................................... 65 15.2 Tendensen van stedelijkheid .................................................................................. 67 15.2.1 Het streven naar een hogere bebouwingsdichtheid ......................................... 67 15.2.2 Het bouwen van de stad op mensenmaat ....................................................... 72 15.2.3 Het aanbieden van kwalitatieve publieke ruimte .............................................. 74 15.2.4 Het implementeren van stedelijk groen ........................................................... 75 15.3 De duurzame ontwikkeling binnen de bebouwde omgeving ................................... 78 15.4 Besluit .................................................................................................................... 81 16 Realisatie van nieuwe structuren ...............................................................................82 16.1 Aanpak ................................................................................................................... 82 16.2 Stadsvernieuwingsprojecten................................................................................... 82 16.3 Casussen ............................................................................................................... 83
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
3
17 Wetten en plannen binnen het ruimtelijk beleid ........................................................85 17.1 Stedenbouwwet van 1962 en de bodembestemmingsplannen ............................... 85 17.1.1 Het gewestplan ............................................................................................... 88 17.1.2 De plannen van aanleg ................................................................................... 89 17.2 Decreet van 1999 en de ruimtelijke structuurplannen ............................................. 91 17.2.1 Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen ......................................................... 94 17.2.2 Provinciale en gemeentelijke ruimtelijke structuurplannen ............................. 101 17.3 Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening (2009-heden) ............................................ 101 17.4 Beleidsplan Ruimte Vlaanderen ........................................................................... 101 17.5 Implicaties bij het uitvoeren van plannen .............................................................. 102 17.5.1 Recht van voorkoop ...................................................................................... 102 17.5.2 Onteigeningen ............................................................................................... 102 17.5.3 Her- en ruilverkaveling .................................................................................. 103 17.5.4 Planschade en planbaten .............................................................................. 103
NIETS UIT DEZE CURSUS MAG WORDEN GEDUPLICEERD OF OVERGENOMEN ZONDER TOESTEMMING VAN DE AUTEUR
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
4
ECTS-fiche Een ECTS-fiche biedt essentiële informatie over een opleidingsonderdeel en/of over de componenten van een opleidingsonderdeel. Op iedere fiche vind je eerst administratieve gegevens zoals hoeveel uur les je hebt en wie je docent zal zijn. Na een korte omschrijving van het opleidingsonderdeel vind je vervolgens onder meer basisinfo over volgende aspecten: -
-
inhoud: welke thema’s er allemaal aan bod komen. eindcompetenties: wat je moet kennen en kunnen bij het afronden van het opleidingsonderdeel. De docent zal je de weg wijzen en je ondersteunen om de leerdoelen te bereiken, maar jij zal door actieve deelname aan lessen en activiteiten en door te studeren de doelen moeten bereiken. evaluatie: hoe zal er geëvalueerd worden (+ puntenverdeling)
Je kan de studiefiches raadplegen via www.hogent.be/student/handige-links/studiefiches.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
5
“A good city is like a good party, people stay longer than really necessary because they are enjoying themselves.” Jan Gehl urbanist, architect, humanist
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
6
Inleiding De cursus “Stedelijke ontwikkeling en Woonbeleid” vormt een referentiekader dat we verder zullen uitdiepen met de cursus “Ruimtelijk beleid en Woonbeleid” in de 2de bachelor. De hoofddoelstelling van deze twee cursussen is dat de studenten inzicht krijgen in het geheel van reglementen en wetten die een sterke ruimtelijke impact hebben, iets wat vooral in de cursus “Ruimtelijk beleid en Woonbeleid” aan bod komt. Maar tegelijkertijd wordt ernaar gestreefd om de 'ruimte’ als begrip te omvatten en inzicht te krijgen in het functioneren ervan. Dit functioneren vormt het kader van waaruit we moeten vertrekken en zal aan de hand van deze cursus “Stedelijke ontwikkeling en Woonbeleid” uitgediept worden. We beginnen dan ook met het definiëren van de begrippen Planologie, Ruimtelijke Ordeningen en Stedenbouw. Deze begrippen worden vaak door elkaar gebruikt en hebben een heel duidelijk verband met elkaar. Het zijn de basisbegrippen waarop de cursussen “Stedelijke ontwikkeling en Woonbeleid” en “Ruimtelijk beleid en Woonbeleid” gebaseerd zijn. In het eerste hoofdstuk “Geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling” keren we dan terug naar het verleden en gaan we op zoek naar het ontstaan van de steden en hun verder ontwikkeling doorheen de geschiedenis. Deze geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling is van essentieel belang om het functioneren van onze steden vandaag te kunnen begrijpen. Het stedelijk functioneren in het verleden en vandaag kan vaak aan de hand van modellen onderbouwd worden. Iet wat vooral in het tweede hoofdstuk “Begrippen uit de stadsgeografie” aan bod komt. Uiteindelijk komen we terecht in het heden en zullen we in het derde hoofdstuk “Een kijk op de hedendaagse stad en haar nieuwe structuren” de stad van vandaag met haar eigen problematiek én opportuniteiten bestuderen. Ten slotte krijgen we in het laatste hoofdstuk “Inleiding tot de planologie” nog inzicht in de wetten en plannen die de inrichting en het gebruik van onze ruimte bepalen. Op het einde van deze cursus heb ik een reeks ‘doelstellingen’ opgenomen. Na het instuderen van de theorie, zou je in staat moeten zijn om op deze vragen een correct antwoord te geven. Ter info: notities nemen in de les is absoluut noodzakelijk!
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
7
Begrippenkader A. Planologie In “Van Dale” vinden we voor het begrip “Planologie “ de volgende verklaring : “Door stedenbouwkundige De Casseres in 1926 gevormd van plan + logos. Leer van de beginselen waarnaar de bestemming en het gebruik van de bodem dient te geschieden” Dit begrip werd inderdaad in het Nederlands ingevoerd door De Casseres in 1926 en bestaat uit twee delen: - planum: Latijn = vlak - logos: Grieks = leer. Daarvoor had men ook al in andere landen pogingen ondernomen om het begrip ”planologie” te omschrijven maar zonder een duidelijk resultaat. De planologie beperkt zich duidelijk niet tot een 'planum'. Het is veel meer een 'oikos' (denk aan ecologie), een woongebied uitgerust met verschillende fysische en sociale kwaliteiten. De planologie is een normatieve wetenschap. Binnen het kader van de planologie wordt een ruimtelijke entiteit beoordeeld, gewaardeerd. Deze beoordeling gebeurt op basis van objectieve criteria na een grondig onderzoek zowel van de bestaande situatie als van de ontwikkelingstendensen. Het gebied dat door de planologie wordt bestreken is zeer gecompliceerd. De planologie is vooral betrokken bij het analyseren en evalueren van de ruimtelijke orde waarvan de structuur en de vorm het gevolg zijn van verschillende op elkaar invloed hebbende processen. De planologie blijft niet staan bij de evaluatie van de gegeven ruimtelijke ordening van de samenleving. Zij stelt zich ook tot vraag of een ingreep in de huidige ordening mogelijk is om te komen tot een betere aanpassing tussen ruimte en samenleving. De planologie houdt zich bezig met de vraag wat de gevolgen zijn van het geven van een bepaalde vorm en structuur aan de ruimtelijke ordening. Planologie is zelf geen ruimtelijke ordening maar ze bereidt de ruimtelijke ordening voor. Planologie kan worden gedefinieerd als ‘de wetenschappelijke discipline die de theorieën en reflectie vormt van de ruimtelijke planning’
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
8
B. Ruimtelijke ordening In “Van Dale” vinden we voor het begrip “Ruimtelijke Ordening“ de volgende verklaring : “De toepassing van de planologie, het organiseren van het gebruik van de bodem en het leefmilieu”. Ruimtelijke ordening is de maatschappelijke activiteit die de resultaten van de planologie toepast. Zij omvat behalve het maken van planologische voorschriften ook het doorvoeren van maatregelen ter verwezenlijking van de planologische doeleinden. Het is het ingrijpen van de overheid in de ontwikkelingen met een ruimtelijk effect. Het is de taak van de overheid n.l. het handelen van de overheid omtrent onze nederzettingspatronen door het opmaken van plannen, het opstellen van voorschriften, het nemen van maatregelen, het uitvoeren van werken. Ruimtelijke ordening is het scheppen van orde in de bestemming en het gebruik van de grond. Zij omvat zowel de regeling van het bestaande als het geven van leiding aan het toekomstige.
BEDENK Ruimtelijke ordening veronderstelt een integere, niet omkoopbare, evenwichtige overheid en dito overheidsdienaren en adviseurs. Bij ruimtelijke ordening worden continu belangen afgewogen. Voorbeelden : - Op een weg gebeuren regelmatig ongevallen. Waar moet een nieuw tracé worden aangelegd ? Ecologisch waardevol gebied ? Onteigenen ? - Planning Liefkenshoektunnel. Deze zou een oplossing zijn voor de overbelaste Kennedytunnel en zou dus ook tijdswinst betekenen. Maar de aansluitende wegen zijn niet aangelegd omdat er protest kwam van milieugroepen tegen het vernietigen van waardevol landbouwgebied. - Aanleggen Saeftinghedok (Doel) Afwegen economische belangen van de uitbreiding van de haven van Antwerpen tegenover het volledig onteigenen van de gemeente Doel. - …
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
9
C. Stedenbouw In “Van Dale” vinden we voor het begrip “Stedenbouw“ de volgende verklaring : “Aanleg, ontwikkeling en uitbreiding van steden en daarmee gepaard gaande problemen van esthetische, bouwtechnische, verkeerstechnische en economische aard”. Stedenbouw is de oudste term die kadert binnen deze cursus. De term 'STÄDTEBAU' werd voor het eerst gebruikt door Reinhard Baumeister rond 1880. In deze periode had men te maken met een sterke uitbreiding van handels- en industriesteden wat ervoor zorgt dat Stedenbouw in die tijd voornamelijk te maken had met steden. Maar Stedenbouw handelt in het algemeen over vormgeving van een reeks gebouwen en het plaatsen ervan in de ruimte. Stedenbouw overstijgt hiermee de taak van de architecten en de landschapsarchitecten die de ruimtelijke elementen (gebouwen en open ruimte) individueel gaan benaderen. Vandaag is “Stedenbouw” veel meer dan alleen een studie van steden en handelt stedenbouw ook over de gebieden buiten de stad. - In de enge zin zien we stedenbouw als een verlengstuk van de architectuur en de landschapsarchitectuur waarbij de vormbepaling een grote rol speelt - In de ruime zin kan men stellen dat stedenbouw het gehele proces is dat zich dagelijks in de ruimte rondom ons afspeelt met alle invloeden en krachten die daarop inwerken : spreidingspatronen, relaties tussen plaatsen, het creëren van een leefbare omgeving, … Stedenbouw is de technische uitvoering van de ruimtelijke ordening.
D. Samengevat
• Planologie bereidt de Ruimtelijke Ordening voor
• Ruimtelijke Ordening past de resultaten van de Planologie toe
• Stedenbouw is de technische uitvoering van de Ruimtelijke Ordening
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
10
Hoofdstuk 1 : Geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling 1
De eerste generatie steden De stad als specifiek leefmilieu dateert van ongeveer 6.000 jaar terug. Om tot een stad te komen moeten eerst een paar stappen worden doorlopen : - De overgang van een nomadenbestaan naar een sedentair bestaan - De overgang van het leven in een gezinsverband of clanverband naar een dorpsstructuur - De overgang van een dorp naar een stad
1.1 Van een nomadenbestaan naar een sedentair bestaan Tot de aanvang van het Neolithicum was de mens een zwerver die leefde in kleine groepen waarin de gemiddelde levensduur 30 jaar was. De enige sociale binding was het gezin. Alle kennis, alle energie werd besteed aan het zoeken van voedsel en het vinden van beschutting. De eerste sporen van permanente nederzettingen dateren van 140.000 jaar terug. Deze primitieve collectieve bundeling was het gevolg van het zoeken naar beschutting en van de emotionele binding met overleden familieleden. De megalietencultuur van Stonehenge en Carnac weerspiegelen de overgang van een nomadenbestaan naar een sedentaire levenswijze.
Figuur 1 : Voorbeeld van een megalietencultuur: Stonehenge (Hawkes, J., Corbis)
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
11
1.2
Van gezinsverband naar dorpsstructuur De overgang van het leven in gezins- of clanverband naar een complexer collectief systeem begint 30.000 jaar geleden wat resulteert in de sociale en ruimtelijke binding in dorpsverband. De eerste dorpsnederzettingen ontstaan 10.000 jaar geleden. Deze woonkernen vertoonden reeds een geleding en rond de dorpen waren omwallingen als bescherming aangelegd. Deze sedentaire levensvorm ging gepaard met het in cultuur brengen van gewassen en het fokken van dieren. De mens werd voedselproducent. Deze primitieve dorpen hebben vaak de opbouw van de dorpen die we nu nog in Afrikaanse landen of bij de Indianen terugvinden.
Figuur 2 : Voorbeeld van een primitieve dorpsstructuur
1.3 Van een dorp naar een stad Aanvankelijk hadden de nederzettingen weinig onderling contact. Doordat de stad vooral nietagrarische productievormen ging concentreren binnen haar territorium kreeg ze een meer heterogeen uiterlijk dan een dorp. De steden ontstonden als versterkte nederzettingen waar de handel in landbouwoverschotten van de vruchtbare gebieden geconcentreerd werd. Typisch aan deze periode was dat een stad bestond uit een concentratie van geïsoleerde centra; hoe groter het belang van een bepaald centrum was, hoe sterker dat centrum zich afsloot van de buitenwereld. Denk maar aan de omgeving rond de Egyptisch tempels en piramides.
Essentieel voor de stadsvorming was de uitvinding van het schrift, 6.000 jaar geleden. Daardoor ontstaan ook belangrijke technologische vernieuwingen zoals: - Het catalogeren en in kaart brengen van sterren als belangrijk oriëntatiemiddel - De irrigatie van landbouwgronden - Het smelten van ijzerhoudende metalen - De ontwikkeling van het transport
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
12
Het schrift was belangrijk als communicatiemiddel; het verbeterde transport liet bevoorrading van steden toe met de overschotten van het platteland. In de steden is vanaf het ontstaan een sociale organisatie aanwezig, een hiërarchische structuur, als middel van toezicht en sanctie. Deze controleert verzameling en verdeling van overproductie, coördineert de aanleg van grootschalige artefacten zoals openbare gebouwen, bevloeiingssystemen, woonzones,... Die collectieve organisatie veronderstelt gezags- en bestuursorganen die ondersteund worden door politieke en/of godsdienstige ideologieën. Bedenk dat naast maatschappelijke omstandigheden ook fysische voorwaarden gunstig kunnen zijn voor het ontstaan van steden. De meest gekende gebieden waar deze eerste steden zijn ontstaan zijn Mesopotamië en Egypte. Uit het gebied tussen Tigris en Eufraat, met steden als Ur, Babylon (2.500 v.Chr.) en Assur, is weinig bewaard gebleven. Het gebruikte bouwmateriaal bestond vooral uit klei.
Figuur 3 : Plan en restanten van de oude stad Assur
Uit de Nijlvallei zijn vooral de dodentempels aan de westelijke Nijloever bewaard. De woningen, vooral gevestigd op de oostelijke oever, waren opgetrokken uit baksteen en zijn verdwenen net zoals de dorpen gebouwd bij de piramiden.
1.4 Besluit ✓ Essentieel voor het ontstaan van een stad was de ontwikkeling van het schrift en het transport. Zonder transport en het schrift kan men niet aan handel doen en zonder handel heeft men geen stad. ✓ Van de alleroudste steden in Mesopotamië en Egypte is maar heel weinig bewaard gebleven.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
13
2
De Griekse stad Om het begrip “stad” in de Griekse tijd te kunnen begrijpen moeten we kijken naar wat men toen verstond onder het begrip “polis”. Het begrip Griekse “stad” staat volledig los van de criteria die we vandaag gebruiken zoals inwonersaantal en had te maken met een andere manier van leven die sterk verschilde van de levenswijze op het platteland. Op het platteland heerste nog steeds de wet van de sterkste terwijl er in de stad duidelijk sprake was van orde en recht. Vooral in dat opzicht was de invloed van de Griekse filosofen heel belangrijk en vormde dit een duidelijke aanzet tot het creëren van stelselmatige stedenbouw. Bij het ontstaan van de Griekse steden moeten we rekening houden met vier belangrijke invloeden: - De invloed van de oudste Europese stad Knossos - De invloed van de Griekse koloniale steden - De invloed van de Griekse filosofen - De invloed van Hippodamus van Milete als grondlegger van de stedenbouw
2.1 De oudste Europese stad De oudste Europese stad is Knossos (2.000 v.Chr.). Deze stad is samen met tal van andere steden ontstaan op het eiland Kreta. Het brede eiland had een gunstige ligging in de oostelijke Middellandse Zee om nauwe relaties te onderhouden met de Nijldelta, het Byzantijnse Rijk en het Tweestromenland. Het paleis van Knossos is een prototype van Minoïsche kunst.
Figuur 4 : Het regeringscentrum van de plaats Knossos, hoofdstad van het Minoïsche rijk. Dit soort bebouwing met talrijke en gevarieerde ruimten, dateert uit 1900 v. Chr. en wijst op een complexe en veelzijdige maatschappij.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
14
Rond een rechthoekig plein is het paleis gebouwd waarvan de muren elkaar loodrecht snijden. Rond het paleis zijn er woningen opgetrokken uit baksteen met een gemiddelde vloeroppervlakte van 100m² en met 2 à 3 bouwlagen ondersteund door zuilen. De muren van gebouwen waren versierd met kleurrijke fresco’s. In de stad is er een waterleiding en riolering voorzien, de wegen zijn verhard. Problemen veroorzaakt door reliëfverschillen werden verholpen door de bouw van bruggen en viaducten. De stedelijke plattegronden wijzen op een grootschalige organisatie voor het verdelen van voedselvoorraden en de distributie van grondstoffen en afgewerkte producten. Toch is er geen rationeel stedenbouwkundig opzet. De stedelijke groei verliep spontaan. Mensen zochten bij elkaar beschutting en gingen zich vestigen rond een centrale plaats die hen beschutting bood. Het was daarbij van geen enkel belang of de omwonenden die zich in een centrum kwamen vestigen, al dan niet een religieuze of bestuurlijke rol bekleedden. De stad Knossos telde tot 30.000 inwoners. Ondanks het ontbreken van een stedenbouwkundig opzet bestond, voldeden deze eerste steden reeds aan 3 voorwaarden : - De stad vormde één geheel, er waren geen afgesloten delen - De stad vormde een artificieel geheel, centraal in een natuurlijke omgeving - De stad was opgebouwd uit 3 delen: . Het centrum werd voorzien voor het paleis en de tempels die symbool stonden voor het bestuurlijke en religieuze aspect van de toen al vrij complexe samenleving . Daar rond bevond zich de openbare zone met talloze openbare voorzieningen . Aan de rand tenslotte bevond zich de woonzone
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
15
2.2 De Griekse koloniale steden Vanaf de VIII eeuw v.Chr. breidt Griekenland zich uit en worden steden opgericht aan de kusten van de Middellandse Zee. De zoektocht naar nieuwe vruchtbare landbouwgronden lag hier aan de basis. Voorbeelden van Griekse koloniale steden zijn Napels en Marseille. Deze plaatsen kenmerken zich door een gunstige ligging aan een baai of op een schiereiland en met meestal een hoogte op de achtergrond. De steden hadden geen duidelijk patroon en toonden aanvankelijk weinig sociale organisatie.
Figuur 5 : Griekse koloniale steden Massilia en Neapolis (600 v.Chr.)
Volgens de meeste bronnen is Massilia gevestigd op land verkregen van de Segobriges (een Ligurische stam). Protis, een Griek, was op zoek naar nieuwe handelsposten toen hij op de baai van Lacydon stootte (wat vandaag de haven van Marseille is). Dit is waar de geschiedenis en de legende één worden. De koning van de Segobridges, Nannus, nodigde de jonge Griek uit naar een banket waar zijn dochter een echtgenoot zou kiezen. Tot ieders verbazing (vooral ook die van Protis) verliet ze de favoriete Galliërs en presenteerde ze de ceremoniële beker aan Protis. Als huwelijksgeschenk gaf de koning het pasgetrouwde koppel het land dat later Massilia zou worden. De stad, gelegen op drie heuvels en met uitzicht op de haven, zou één van de eerste havens in West-Europa worden en uitgroeien tot een centrum van zeehandel. De Grieken zouden ook op andere manieren een diepgaande invloed hebben op het gehele gebied. Volgens oude bronnen leerden zij de lokale bevolking omgaan met een 'rechtsstaat', maar ook hoe ze het land dienden te cultiveren. (Wasson, D.,L., Illinois, 2013)
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
16
2.3 De Griekse filosofen Vanaf de 5de eeuw v.Chr. worden er door de Griekse filosofen richtlijnen opgesteld i.v.m. stedenbouw : - Hippocrates schenkt aandacht aan de invloed van het klimaat, de windrichtingen, de bodemgesteldheid, de voedselopbrengsten op de situering van woningen. Belangrijk is de oriëntatie van de stad i.f.v. de zon. Een oriëntatie op het noorden of op het oosten is te verkiezen. - Plato besteedt meerdere passages aan de plaatsen die kunnen in aanmerking komen voor het bouwen van steden. In "De Wetten" geeft hij de kenmerken van het nederzettingsmodel: . het inwonersaantal moet vooraf worden vastgesteld . de burgers worden ingedeeld in klassen . de omvang van elke klasse moet worden bepaald . de gronden en de woonplaatsen moeten zo gelijk mogelijk worden verdeeld over de klassen het bevolkingsaantal moet aangepast zijn aan de oppervlakte van het grondgebied . de bevolking moet talrijk genoeg zijn om zich te kunnen verdedigen, . In de ideale stad zijn er 5040 kavels en evenveel grondeigenaars. Ruimtelijk bestaat een stad uit een acropolis (een centrum) met daar rond 12 sectoren elk verdeeld in 420 kavels - Aristoteles legt een verband tussen de ligging van de stad en het bestuurlijk systeem. Democratieën komen voor in steden gelegen in een vlakte want daar worden handel, bevoorrading en culturele relaties bevorderd. Monarchieën komen voor bij steden uitgebouwd rond een acropool die de machtsuitoefening door de heersende klasse versterkt. Hij beweert ook dat de toegang tot de stad moeilijk moet zijn voor de verdediging, vandaar de aanwezigheid van kronkelende straten. Maar voor de gezondheid en het verkeer moeten de straten breed en recht zijn. Om deze tegenstrijdigheid op te lossen raadt hij aan de stad te verdelen in kernen die kwartier per kwartier te verdedigen zijn.
2.4 Hippodamus van Milete Hippodamus van Milete wordt vaak de grondlegger van de stedenbouw genoemd. Milete, zijn geboorteplaats, is de eerste stad die volgens ‘een plan’ is gebouwd na de verwoesting door de Perzen. Het idee was de stad steeds verder te kunnen laten groeien en de stad aan te passen aan het terrein.
Figuur 6 : Marktpoort Milete, Pergamonmuseum Berlijn
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
17
Merk echter op dat het rasterpatroon van de Griekse steden dat je kan terugvinden op het grondplan van Milete sterk verschilt van de latere Romeinse raster- of dambordpatronen want: - Er is geen verband tussen het verloop van de stadsmuren en de stadsplattegrond - De omwalling volgt grotendeels het verloop van de hoogtelijnen - Er zijn grote open ruimten voor agora en openbare gebouwen - Het uitgangspunt voor de geleding was de omvang van het woonblok en niet het wegenpatroon.
Figuur 7 : Plan van het oude Milete : In de Griekse stad waren de gebouwen, niet de straten, de dominanten bij uitstek. Daarom hadden de pleinen geen axiale relaties met het wegennet zoals in latere stedenbouwkundige realisaties.
2.5 Besluit ✓ De oudste Europese stad is ontstaan op de kruising van vele handelsroutes. ✓ De woningen groepeerden zich in blokken en deze blokken vormden het uitgangspunt van het rasterpatroon. ✓ Men treft nagenoeg geen groenzones aan tussen de stedelijke bebouwing maar wel openbare ruimten. ✓ De koloniale drang van de Grieken had ook een belangrijke invloed op de uitbouw van de Griekse steden. ✓ Milete is de eerste stad die volgens ‘een plan’ gebouwd is. ✓ De stad tekende zich duidelijk af van de omgeving door de aanwezige stadsmuren. Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
18
3
De Romeinse stad Het verstedelijkingsproces kwam in Italië pas laat op gang in vergelijking met de andere gebieden rond de Middellandse Zee. Tot in de VIII eeuw v.Chr. waren er in Italië alleen dorpen. Ook bij het ontstaan van de Romeinse steden moet rekening gehouden worden met drie belangrijke invloeden : - De invloed van de Etrusken - De immense groei van Rome - De kolonisatie van het Romeinse Rijk
3.1 De Etrusken De Etruskische invloed is van belang voor de latere Romeinse stedenbouw. Vanaf de VII eeuw v.Chr. hadden de Etruskische steden een dubbele functie n.l. - centrum van intensieve handelsrelaties met de gehele Middellandse Zee wereld - bestuurszetel voor de aristocratie die de opbrengsten van het platteland efficiënt controleerde en wist op te voeren. Etrurië bevond zich op het huidige gebied van Toscane en wordt gekenmerkt door een vruchtbare bodem, rijk aan grondstoffen zoals ertsen, marmer en basalt. Op diverse plaatsen was de bodem erg drassig. Om de malaria te weren in hun vochtige gebieden was permanente drainage nodig en de steden waren beveiligd door muren. De gebouwen waren opgetrokken in baksteen of in natuursteen en groepeerden zich rond een acropool waarop niet de burcht, maar wel een of meerdere tempels waren gesitueerd. Aan de voet van de vesting richtten de Etrusken hun necropolen op volgens ondergrondse gewelvenbouw.
Figuur 8 : Voorbeeld van een graftombe die deel uitmaakt van een necropool, teruggevonden in Cerveteri, Italië. (Rossi, D., Cerveteri, 2004)
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
19
De steden hadden bij voorkeur een rasterplan. De langwerpige bouwblokken waren ongeveer 160 m bij 50 m groot. De hoofdwegen waren 15 m breed; de secundaire wegen slechts 3 m breed. Het raster werd gecreëerd op basis van de wegen. De Etrusken legden echter nog geen dambordpatronen aan vermits in de streek waar zij leefden altijd rekening moest gehouden worden met grote reliëfverschillen waardoor de aanleg van een perfect vierkant onmogelijk was.
Figuur 9 : Plan van Marzabotto, eerste grid door de Etrusken (Gates, C., 2003)
3.2 De stad Rome Voor het specifieke Romeinse urbanisme dat zich manifesteert onder de vorm van een rasterof dambordpatroon, moet niet naar de structuur van Rome worden gekeken maar wel naar de stadsplattegronden in de gekoloniseerde gebieden. Rome is ontstaan op de plaats waar de Tiber overgaat van een heuvelachtig gebied in een vlak gebied. Oorspronkelijk waren alleen de zeven hoogten bewoond. De lagere delen fungeerden als begraafplaats. Later draineerde men deze zone en in het meest centrale deel ontwikkelde zich het Forum. Deze plaats kreeg een sacrale betekenis en deze ontmoetingsplaats leidde tot de bundeling van de oorspronkelijke woonkernen.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
20
Figuur 10 : Het Romeinse Forum (www.maquettes-historiques.net)
Rome oefende een enorme aantrekkingskracht uit op de verarmde bewoners van het platteland en herbergde de krijgsgevangenen waardoor het inwonersaantal een maximum bereikte van 1 miljoen inwoners. De bevolkingsdichtheid liep op tot 1.400 inwoners per ha. Meer dan 80% leefde in woonkazernes met soms meer dan 14 verdiepingen. Daarnaast werden grootschalige monumenten opgericht. Maar Rome bleef een stad met kronkelende straten en compacte bouwmassa's. Rome was in de eerste plaats cruciaal voor het uitrollen van haar bestuurlijk systeem!
3.3 De kolonisatie van het Romeinse Rijk In noordwest Europa bestond de meest gebundelde nederzetting bij het begin van onze jaartelling uit een 'oppidum'. Deze zijn meestal gelegen op een heuvel (kan ook een eiland zijn), omringd door een wal - de 'murus gallicus' - waarbinnen zich een citadel bevindt. Uitgaande van deze kernen bouwden de Romeinen hun steden uit. De steden werden handelskernen en/of militaire kampen (vici).
Figuur 11 : Schets van het oppidum van Entremont, Frankrijk (Golvin, J.-C., CNRS)
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
21
Voor de Romeinen was elke stad een voorpost van Rome, waarmee ze op rationele wijze verbonden was door bestuurlijke instellingen en door een goed onderhouden wegennet. Het omvangrijke verstedelijkingsproces vereiste een uniform stedenbouwkundig concept. Een gestandaardiseerd stadsmodel was noodzakelijk omdat de eerste stadsbewoners geen bouwkundig plan konden bedenken. Het stichten van een stad verliep volgens een bepaald ritueel (van oorsprong Etruskisch). De eerste fase was de 'inauguratio' of het exact vastleggen van de vestigingsplaats door de 'agrimensor', een landmeetkundige. De tweede fase was het bepalen van de gewenste stedelijke omvang ‘templum’ en het vastleggen van de globale indeling. In de derde fase, de ‘limitatio’, gebeurde de oriëntatie van de hoofdassen : De belangrijkste straat de 'decumanus maximus' (volgens voorschrift 12 m breed) werd oostwest getraceerd. Dit gebeurde op basis van de plaats waar de zon opging op de stichtingsdatum. Loodrecht op die weg werd de minder belangrijke 'cardo maximus' getrokken die 6 m breed was. De andere wegen werden evenwijdig aan de voorgaande getekend. De stadspoorten kwamen voor waar de decumanus en de cardo de stadsmuur bereikten.
Figuur 12 : Plan van de Romeinse koloniale stad Timgad in Algerije. (Boehringer, E., 1959)
Het stichten van de stad op de hierboven beschreven manier resulteerde in een plattegrond die de vorm had van een rasterpatroon, wanneer er bij het aanleggen van de stad ook nog een stadsmuur werd voorzien in de vorm van een perfect vierkant en er bijgevolg een stadsplan ontstond in de vorm van zo’n perfect vierkant, dan hadden we te maken met een dambordpatroon.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
22
Dé perfecte Romeinse stad had dus de vorm van een vierkant en hoofdstraten die elkaar kruisten met een rechte hoek. De kleinere straten vertrokken van deze slagaders en vormden een raster- of dambordpatroon. Veel van deze rasters hadden een verschillende functie: wonen, handel of recreatie. Een reeks van aquaducten bracht water tot in het centrum van de stad. Dit centrum werd gevormd door het forum, aanvankelijk een plaats voor openbare toespraken, maar tijdens Julius Caesar's tijd werd het 'een zichtbaar teken van de Romeinse verovering, wet en administratie'.
West-Europese steden zijn vaak gegroeid uit Romeinse kampen die op een dergelijke wijze werden gebouwd. Op vele plaatsen ontstonden vrij snel na de stichting van de stad buitenwijken meestal in de vorm van lintbebouwing langs de toegangswegen. Hier ontwikkelden zich de ambachtelijke activiteiten. Het Romeins recht stelde de afmetingen in voor de wegen en deelde ze in drie categorieën: - de via : alleen voor rijtuigen : 8 voet breed - de actus : alleen voor vee : 4 voet breed - de iter : alleen voor de voetgangers : 2 voet breed Niet alleen de plattegrond moest voldoen aan strenge ook de hoogte van de gebouwen was beperkt tot tweemaal de breedte van de aanpalende weg. Er kwamen drie types van woningen voor: de peristyl-woning (een soort patio-woning), de langgerekte woning en de woonblokken of insulae.
Aan de rand van het forum werden twee hoofdgebouwen opgetrokken: de basilica (handelsfunctie) en de curia (bestuursfunctie). Doorrond verschenen ook nieuwe bouwwerken zoals amfitheaters en stadions. De sacrale functie werd gesymboliseerd door de tempels. In heel wat steden werden ook thermen gebouwd.
Figuur 13 : Zicht op de ‘via’ van de Romeinse stad Pompeï
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
23
De Romeinse “pax urbana” kende haar hoogtepunt in de I en II eeuw (cfr. Pax Romana). Vanaf de III eeuw verzwakt het Romeinse militaire apparaat. Men gaat de omwalling van steden verkleinen om de steden beter te kunnen verdedigen maar men behoudt de geometrische structuur, nl. het raster- of dambordpatroon. Vanaf de IV eeuw valt het Romeinse Rijk in elkaar en verzwakken ook alle stedelijke centra door hen opgericht.
3.4 Besluit ✓ Door het omvangrijke verstedelijkingsproces voorzag men tijdens de groei van het Romeinse Rijk een vast stedenbouwkundig patroon ✓ De steden werden gesticht volgens een vast ritueel ✓ De steden hadden een raster- of dambordpatroon met als uitgangspunt de twee hoofdrichtingen van de decumanus en de actus ✓ De oorsprong van het rasterpatroon moeten we zoeken bij de Etrusken ✓ Rome is geen goed voorbeeld van dit typische Romeinse urbanisme
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
24
4
De Middeleeuwse stad De Middeleeuwse steden kenmerken zich voornamelijk door hun grote verscheidenheid. Ze ontstonden als gespecialiseerde centra in een periode van rust en grote ontwikkelingen (in de landbouwtechniek, energie-opwekking, navigatie,…). Het klimaat was gunstig en er waren grote landbouwoverschotten. In deze periode hechtte men bovendien weinig belang aan regelmatige vormen en volmaaktheid. Ondanks hun grote verscheidenheid kunnen we de Middeleeuwse steden indelen volgens hun ontstaanswijze; ze groeiden ofwel - als voortzetting van een Romeinse stad - natuurlijk, spontaan bij een burcht of een klooster gelegen op een gunstige plaats - als gecreëerde stad
4.1 Voortzetting van een Romeinse stad De Franken die een dominerende rol speelden in de vroege Middeleeuwen binnen onze contreien konden de grote Romeinse steden niet inpassen in hun levenswijze. Zo konden ze de grote Romeinse bouwwerken konden geen functie geven en kregen bijvoorbeeld arena's vaak een woonfunctie.
Figuur 14 : Het middeleeuwse gedeelte van de stad dat gebouwd werd binnen het amfitheater van Arles (Myers, P.,V.,N., Medieval and Modern History, Boston, 1905)
Bovendien gingen religieuze elementen in deze periode een belangrijke rol spelen. Bisschoppen vestigden zich in de stad vlakbij de Romeinse omwalling.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
25
De stenen van de muur werden gebruikt bij de oprichting van de religieuze gebouwen. Kerken namen letterlijk de plaats in van oude Romeinse bouwwerken. De middeleeuwse stadskern breidde zich vooral uit aan de randzone van de Romeinse stad. Bedenk daarbij dat de Romeinen de doden niet mochten begraven binnen de stadsmuren en de christenen net bij de graven van de overledenen kerken gingen bouwen. Rondom deze kerken ging de stadskern uitbreidden.
Figuur 15 : Uitbreiding van de middeleeuwse stad buiten de stadsmuren Buyle, H., Stedebouw en Ruimtelijke Ordening, Gent, 2000
Dit alles had als gevolg dat heel wat Romeinse steden hun oorspronkelijke structuur verloren zagen gaan, alleen nog enkele kleinere Romeinse steden behielden hun structuur. Vooral in het centrum van deze steden kan deze structuur nog herkend worden. Voorbeelden van steden waar deze structuur nog herkend kan worden, zijn: Florence, Bologna, Koblenz, Toulouse, Verona.
Figuur 16 : luchtfoto van Firenze (Florence) met herkenbare Romeinse kern (Google, eigen bewerking)
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
26
4.2 De natuurlijk gegroeide stad De natuurlijk gegroeide steden zijn steden die zich hebben ontwikkeld vanuit een burg in gebieden met een gunstige ligging (knooppunt van wegen , rivieren, ‌) Een burg lag meestal op een al dan niet kunstmatig opgehoogde heuvel of was omringd door water. De burg werd vaak opgericht als verdediging tegen de invallen van de Noormannen, de Arabieren.. . De oppervlakte was klein en de vorm was aangepast aan de natuurlijke gesteldheid van het terrein. Een burg bevatte steeds: - een kerk (geestelijke overheid) - lokaal voor gerechtelijke vergaderingen (rechterlijke macht) - voorraadschuren (economische macht) - wallen, torens (militaire macht) - woningen voor heren en priesters Deze burgen vertoonden oorspronkelijk nog geen stedelijke kenmerken maar ze vormden een onderkomen voor de bevolking bij gevaar. Vaak ontstonden er binnen de zich ontwikkelende stedelijke agglomeraties duidelijk van elkaar gescheiden territoria met elk een eigen ontwikkelingspatroon die bij de groei van de stad met elkaar verbonden werden. Omdat deze plaatsen een veilig onderkomen vormden, gingen zich daar steeds meer mensen vestigen en kon zo een burg ontwikkelen tot een middeleeuwse stad zoals we die nu kennen. Kenmerkend voor deze steden is het radiaal-concentrisch stratenpatroon. Binnen de stadswal kwamen nog grote onbebouwde ruimten voor. Deze dienden o. a. voor de voedselbevoorrading bij belegering. Zo ontstonden Brugge en Gent beide vanuit een versterkte burg gelegen op een gunstige site.
Figuur 17 : stadsplan van het 17de-eeuwse Brugge
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
27
4.3 De getekende stad Deze steden zijn steden die volledig uit het niets werden opgericht. Hun ontstaan heeft te maken met economische en militaire factoren. In de bloeiperiode van de Middeleeuwen werd er heel veel handel gedreven en groeide de bevolking enorm. Daardoor moest de productie van voedsel en handelswaar sterk opgedreven worden door het verbeteren van de technieken en het in cultuur brengen van nieuwe gronden. Verder was men in die periode ook bezig met het uitbreiden van de gekoloniseerde gebieden naar Oost-Europa en het heroveren van Zuid-Europa ten aanzien van de Arabieren. Deze factoren maakten de aanleg van nieuwe steden noodzakelijk. Zo ontstond eind van de de
13 eeuw een dicht netwerk van Europese steden. Deze steden hadden elk hun eigen stedenbouwkundig en architectonisch opzet. Voorbeelden in Frankrijk van bastides of villes nouvelles die om militaire redenen werden opgericht zijn: - Aigues-Mortes: was een vlootbasis voor de kruistochten. De stad heeft een rechthoekig stratenpatroon wat gemakkelijk kon vermits ze aangelegd is in een vlak terrein. - Bastide Saint-Louis (Carcassonne)
Figuur 18 : Zicht op Aigues-Mortes (Zuid-Frankrijk)
Voorbeelden in België van getekende steden zijn: Oostende en Nieuwpoort: ten gevolge van het tot stand komen van nieuwe (landbouw)gronden.
Eind 13de begin 14de eeuw begon de periode van de “Dark Ages” gekenmerkt door een enorme daling van het bevolkingscijfer door oorlogen, economische crisis en voornamelijk door het uitbreken van de pest. Dit bracht de ontwikkeling van de Europese steden tijdelijk tot stilstand. Steden zoals Florence verloren tot drie kwart van hun bevolking.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
28
4.4 Besluit ✓ De Middeleeuwen starten als een zeer bloeiende en welvarende periode ✓ Er is een zeer grote verscheidenheid aan Middeleeuwse steden waardoor we ze enkel kunnen indelen volgens hun ontstaanswijze als gecreëerde stad, spontaan gegroeide stad of voorzetting van een Romeinse stad. ✓ De elite woont in het stadscentrum (patriciërswoningen). ✓ De straten zijn nauw en ongeplaveid. Zij dienden enkel als toegang tot gebouwen en pleinen en als ruimtelijke omlijning ervan. Er is geen riolering. ✓ Op het einde van deze periode komt de stedelijke ontwikkeling tot een stilstand.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
29
5
De stad tijdens de Renaissance De schaalvergroting van de Renaissance veranderde de sociale structuur. De middeleeuwse samenhorigheid maakte plaats voor een opkomend kapitalisme en arbeidsspeculatie. Er ontstond een scheiding tussen het beroepsleven en het persoonlijke leven. De samenleving werd opgesplitst in sociaal-economische groepen die zich in ruimtelijke zin uitten in segregatie en in het vertrek van de rijken uit de stad die nieuwe paleizen gingen bouwen in de vrije natuur. Voor de stedenbouw is de herontdekking van de werken van Plato, Aristoteles,... van grote betekenis. De steden ondergingen in deze periode geen ruimtelijke uitbreiding maar werden verder afgewerkt met het accent op verfraaiing. De bestaande steden en de nieuw opgerichte steden werden beïnvloed door vier belangrijke factoren: - de invloed van de militaire bouwkunst - de invloed van de stadskunst - de invloed van de tuinarchitectuur - de koloniale steden
5.1 Invloed van de militaire bouwkunst de
Door het gebruik van kanonnen vanaf de 15 eeuw worden de verdedigingsbouwwerken grondig beïnvloed. De plannen van de vestigingssteden worden beïnvloed door de topografie en de hydrografie en zorgden voor de versterking van de oorspronkelijk Middeleeuwse omwalling. Rond de vesting is er een zone van ongeveer een mijl waar niet gebouwd mag worden: de banmijl. De vormgeving van de woonsteden werd in de Renaissance soms beïnvloed door de vorm van een militaire vesting. VAUBAN Hij was de beroemdste militaire ingenieur van de Renaissance. Als geen ander wist hij de site, de topografie de hydrografie perfect te integreren in de verdediging. Hij bouwde en verbouwde vele versterkte plaatsen in Frankrijk en België zoals Ieper en Oostende.
Figuur 19 : Plattegrond van een Vauban-vestiging (Neuf-Brisach)
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
30
Neuf-Brisach is de meest merkwaardige vestingstad door Vauban gebouwd volledig volgens het concept van een militaire vestiging. Ze bestaat uit blokken van 45 m bij 60 m en straten van 10 m. In het midden is er een wapenplaats van 150 m bij 150 m die bereikt wordt via de hoeken of het midden van de zijden. Rond die plaats liggen alle belangrijke gebouwen.
Figuur 20 : Luchtfoto van Neuf-Brisach (http://ulm.pendulaire.free.fr/ciel_neuf-brisach.htm)
5.2 Invloed van de stadskunst Omdat de Renaissance gekenmerkt wordt als een periode waarin de steden verder werden afgewerkt en niet werden uitgebreid moeten we in deze periode ook aandacht hebben voor de individuele elementen die in de steden voorkomen : zoals de gebouwen, de pleinen, de straten, … Deze elementen bepalen de stadskunst en worden beïnvloed door de volgende factoren : - De ontdekking van het perspectief - Aanwezigheid van decoratieve en monumentale ensembles - Het respecteren van architecturale voorschriften
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
31
5.2.1 Het perspectief In de renaissance zal men twee kernpunten met een rechte as verbinden zelfs al vraagt dit groot grondverzet of moeten er grote hellingen worden genomen. Dit met als bedoeling zoveel mogelijke rechtlijnige aders te creëren binnen de stad wat het perspectiefzicht gaat versterken. Voorbeelden - VERSAILLES: in het park. - WASHINGTON D.C.: de as van het Capitool tot Lincoln memorial via Washington memorial. - PARIJS: de ‘Champs Elysées’ vanaf de ‘place de la Concorde’ tot de ‘Arc de Triomphe’
Figuur 21 : Zicht over de Champs-Élysées (Dalbéra J.-P.)
5.2.2 Decoratieve, monumentale ensembles Deze werden gebouwd denkend aan de fora van de Romeinse steden. Het zijn geïsoleerde plaatsen omringd met monumentale architectonische constructies. Voorbeelden - VENETIË: Piazza San Marco heeft een trapeziumvorm, de verbreding leidt naar de basiliek.
Figuur 22 : Zicht over het San-Marco plein (schilderij van Giovanni Antonio Canal, 1738)
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
32
-
ROME: het Sint-Pietersplein. NANCY: Place Stanislas
Figuur 23 : Place Stanislas in Nancy, voorbeeld van monumentaal ensemble
5.2.3 Architecturale voorschriften Vanaf de 17de eeuw begint de activiteit van de architect zich uit te strekken tot straten (toegankelijkheid), woningen (gezondheid) en groeit de idee om de woningen te laten deelnemen in een totaal kader, een harmonieus geheel. Elk gebouw is een deel van het geheel en moet aan een bepaald model beantwoorden en zodoende enkele architecturale voorschriften respecteren. Voorbeeld : BATH: gebaseerd op de plannen van John Wood. Hij wist het winstgevende aspect van de grondspeculanten te combineren met het esthetische. Queens Square is zowat het forum: een rechthoek van 120m bij 100m met centraal een omheinde tuin van 70m bij 70m (vandaar de naam square). Enkel via de hoeken kan men de plaats bereiken.
Figuur 24 : Plattegrond van de universiteitsstad Bath, ontworpen door John Wood
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
33
5.3 Invloed van de tuinarchitectuur In de Middeleeuwen was het tracé van de tuinen louter utilitair. De hovingen van kloosters en abdijen waren boomgaarden en moestuinen. Met de Italiaanse Renaissance wordt de tuin een decoratief element maar het oefent er weinig invloed uit op het stadspatroon. De Fransen en de Engelsen trachtten de site volledig in de compositie te verwerken. Denk aan Versailles aangelegd door Le Nôtre. Deze invloed uit zich in de steden door de aanwezigheid van parken en het planten van bomen in straten: - Avenue des Champs-Élysées te Parijs - Unter den Linden te Berlijn
Figuur 25 : 'Unter den Linden' (Johann Stridbeck, 1691)
5.4 De koloniale steden Net zoals de Romeinen vroeger gingen de Europeanen bij het koloniseren hun stedenbouwkundige concepten invoeren in de nieuwe gebieden. De Spanjaarden voerden het eerst een systematische koloniale stedenbouw door. Sinds 1573 beantwoordde én de keuze van de vestigingsplaats én de keuze van de structuur aan de Indische Wetten. De plattegrond moest systematisch worden verdeeld in gelijke percelen. De voorschriften i.v.m. straatbreedten, oppervlakten van de bouwkavels en van de openbare zones vormden de aanzet voor de uniforme Amerikaanse stedenbouw. Steden gesticht door Spanjaarden, voor wie koloniseren ook missionering inhield, hebben in tegenstelling tot de andere Amerikaanse steden een renaissance plein met kerk. Kenmerkend bij alle steden door kolonisten gesticht is het raster- of dambordpatroon overgenomen van de Romeinen als symbool voor de “re-naissance”.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
34
Figuur 26 : Plattegronden van New-Orleans met een duidelijk rasterpatroon (1770 en 1873) (Perry-Castaneda Library Map Collection - U.S. Historical City Maps)
5.5 Besluit ✓ De stad tijdens de Renaissance kenmerkt zich niet in het uitbreiden van de steden maar eerder in het verder afwerken van de steden. Dit resulteert vooral in de stad onder de vorm van architectonische elementen zoals stadspleinen,… en elementen uit de tuinarchitectuur zoals parken en bomenrijen. ✓ Bestaande steden werden niet uitgebreid maar er werden wel nieuwe steden opgericht: - Koloniale steden in Amerika volgens een raster- of dambordpatroon - Europese steden werden veelal gebaseerd op de militaire bouwkunst
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
35
6
De stad en haar omgeving tijdens de Industriële Revolutie In de eerste helft van de XIX eeuw doet zich ten gevolge van de sterke ontwikkeling van de secundaire sector (de industrie) een geweldig verdichtingsproces voor in de stad. Er ontstaan nieuwe straten en woningen in de nog onbebouwde zones binnen de omwalling. De binnentuinen worden volgebouwd; dit geeft ontstaan aan de beluiken zoals het Gentse Batavia beluik aan de huidige Plateaustraat.
Figuur 27 : Voorbeeld van een Gents beluik “Het Luizengevecht” (beeldbank stad Gent)
In de stad vestigt zich de industrie en worden treinstations gebouwd. Vele mensen trekken naar de stad door de landbouwcrisis. Ze hopen werk te vinden in de opkomende industrie. Het aldus ontstane overaanbod aan arbeidskrachten is mede oorzaak van het ontstaan van het arbeidersproletariaat. Door de bevolkingsgroei is de middeleeuwse stad te klein geworden. De stadsmuren en monumenten waaronder kloosters worden ontmanteld en de bouwvrije zone, de banmijl, vervalt hierdoor.
Figuur 28 : Doorsnede van de katoenspinnerij van Lieven Bauwens in het voormalige Kartuizerklooster (beeldbank stad Gent)
In grote steden wordt dit een zone met monumentale bouwwerken voor cultuur en wetenschap zoals universiteiten, parlementen, opera's, musea,... Een goed voorbeeld hiervan zijn de gebouwen in de 'ring' rond de oude stadskern van Wenen. Bij deze nieuwe tijd horen ook eigentijdse materialen zoals glas en ijzer. Het gebruik hiervan zal leiden tot de Art Nouveau.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
36
Figuur 29 : Interieur 'Hotel Tassel' (Brussel) ontworpen door Horta in Art Nouveau
Door die veranderingen wordt de binnenstad als woongebied steeds negatiever beoordeeld. Er is toenemende hinder van verkeer en bedrijven evenals een voortdurende proletarisering. Op deze situatie wordt op twee wijzen gereageerd. - Door het uitvoeren van grootschalige transformatiewerken binnen de stad - Door het oprichten van nieuwe 'woon-werk’-entiteiten buiten de stad.
6.1 Grootschalige transformatiewerken Met de politieke bewustwording van het proletariaat ontstaat gevaar voor opstanden. De angst voor oproer in de grootste steden met uitgestrekte arbeidsbuurten zet de burgerij aan deze te doorsnijden en ze te isoleren van de openbare gebouwen en de woningen van de gegoeden. Hiertoe trekt men lange, rechtlijnige en brede assen dwars door de stad. Deze bemoeilijken het opwerpen van barricades maar laten de cavalerie toe snel te chargeren. Voor deze ‘verfraaiingswerken’ worden volksbuurten gesloopt zonder dat voor de bewoners alternatieve bewoning wordt voorzien.
Figuur 30 : Gravure die deze tijd goed typeert : zicht op de Rue de Rivoli (Eugène Lami, 1842)
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
37
Dit soort stedenbouw is het best vertegenwoordigd door Haussmann, prefect van het SeineArrondissement rond 1850. De stad (Parijs) wordt opgevat als versterking tegen interne oproer en men situeert kazernes op de meest strategische punten. Belangrijke realisaties van Haussmann zijn: Rue de Rivoli, Boulevard Sébastopol, Avenue de l’Opéra,…
Figuur 31 : Drastische ingrepen om verbetering te brengen in het chaotische ruimtegebruik: de doorbraken van Haussmann (dikkere (rode) lijnen) in Parijs.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
38
6.2 Filantropische ontwerpen Deze ontwerpen situeren zich alle buiten de stad. Dit heeft te maken met de goedkopere grondprijs en ook met de uitbreidingsmogelijkheden. Het isolement verspreidt de arbeidersmassa, vermindert de kans op revolutie en bindt de arbeider aan de fabrieksheer via consumptiecoöperaties. Robert Owen: New Harmony Robert Owen was zijn tijd vooruit. Tijdens zijn leven probeerde hij de gezondheid, het onderwijs, het welzijn en de rechten van de arbeidersklasse te verbeteren. Deze ambitie om een betere samenleving voor iedereen te creëren bracht hem over de hele wereld, van het kleine molendorp New Lanark in Schotland tot Harmony in Amerika. Echter met wisselend succes. Hoewel hij in zijn leven veel kritiek en tegenstand ondervond, beïnvloedde hij hervormers die na hem kwamen. Veel van zijn opvattingen zijn ook vandaag nog relevant. Bij zijn katoenfabriek te New Lanark (nabij Glasgow) richt hij niet alleen woningen op voor zijn arbeiders maar ook de eerste kleuterschool ter wereld, een crèche voor werkende moeders, gratis medische zorg en een uitgebreid onderwijssysteem voor kinderen, inclusief avondlessen voor volwassenen. Kinderen jonger dan 10 mochten er niet werken. Ook vrije tijd en recreatie werden niet vergeten. Er werden concerten en dansvoorstellingen georganiseerd en er was aandacht voor de aanleg van de publieke ruimte. (New Lanark Trust, 2019)
Zijn ideale woongemeenschap ‘New Harmony’ die zou bestaan uit bedrijf, woningen, scholen, ontspanning,… is nooit opgericht. Het belang van Owen is vooral gelegen in de praktische verbeteringen van de arbeidsomstandigheden en zijn inzet voor de verandering van de arbeidswetgeving.
Figuur 32 : Schets van ‘coöperatiedorp’ New Harmony (Stedman Whitwell, 1824)
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
39
Henri De Gorge: le Grand-Hornu Dit complex van 412 woningen voor ongeveer 2.500 inwoners is gebouwd bij 2 mijnschachten in de Belgische Borinage. Hierbij worden enkel betere woonomstandigheden voor de arbeiders beoogd.
Figuur 33 : Le Grand-Hornu van Henri De Gorge http://sitehistorique.grand-hornu.eu/
INDUSTRIËLE TUINDORPEN Dit zijn dorpen opgericht buiten de centra met naast het bedrijf woningen met tuinen, bibliotheken, scholen, badhuizen, coöperatieve winkels,...
Bournville van George Cadbury bestaat overwegend uit cottages; de wijk is zeer gevarieerd van ontwerp en is blijven groeien tot 1960.
Figuur 34 : Bournville opgericht door George Cadbury in Birmingham in 1893 (archives of the Birmingham Mail and Bournville Village Trust)
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
40
Port Sunlight van William Hesketh Lever (stichter van Unilever) is wel als een geheel ontworpen. Van opzet is dit meer paternalistisch. 'The whole village was dominated by the spirit of soap' was de commentaar.
Figuur 35 : Reclameadvertenties van 1915 en ±1960 voor sunlight-zeep geproduceerd door de Lever Brothers
6.3 Besluit ✓ De stad tijdens de Industriële Revolutie wordt sterk beïnvloed door de komst van Industrie en enorme bevolkingsgroei die daarmee gepaard ging ✓ Middeleeuwse gebouwen werden hierdoor volledig ontmanteld en de zone rond de middeleeuwse stadsmuur waar de banmijl werd afgebakend werd volledig volgebouwd met fabrieken en arbeiderswoningen. ✓ Door de enorme bevolkingsgroei en de overschot aan arbeidskrachten ontstond het arbeidersproletariaat wat uiteindelijk leidde tot een sterk verzet en het optrekken van talloze blokkades. Deze blokkades probeerden de stadsarchitecten van toen weg te ruimen door het uitvoeren van grootschalige transformatiewerken waarbij het aanleggen van brede stadsaders dit moest voorkomen. ✓ Door de miserabele omstandigheden binnen de stad werd het platteland aantrekkelijker en werden nieuwe woon-werk eenheden opgetrokken buiten de stad onder de vorm van filantropische projecten en industriële tuindorpen.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
41
7
De stedenbouw in de XX eeuw Vanaf de 20ste eeuw is de stedelijke ontwikkeling en de evolutie van de stedenbouw niet meer enkel binnen de stad alleen te vinden. De invloeden van buiten de stad zijn eveneens heel belangrijk. De stedenbouw van de 20ste eeuw wordt beïnvloed door vijf belangrijke factoren : -
De tuinwijkgedachte die dateert van het begin van de 20ste eeuw en die ontstaan is in Engeland Het charter van 1933 dat de theoretische basis vormt voor de moderne stedenbouw en de moderne architectuur. Dit charter werd opgemaakt door CIAM Het suburbanisme en het rurbanisme: twee fenomenen die eveneens kenmerkend zijn voor de naoorlogse-periode De banlieue-vorming die begonnen is in de jaren 60 en tot het einde van de 20ste eeuw kenmerkend was. Het oprichten van nieuwe steden en groeisteden om stedelijke problemen die vooral in de naoorlogse periode zijn ontstaan te verhelpen: zoals verkeersproblemen en economische problemen
7.1 De tuinwijkgedachte Door de afschaffing van de stedelijke tol en door de sterke bevolkingsgroei vestigt men zich steeds meer buiten de oude stad. Toch niet te ver want het transport is duur ! Het invoeren in België van goedkope treinabonnementen (1870), de aanleg van de buurtspoorwegen (1885) en de groei van de stedelijke vervoersmaatschappijen stimuleren de vestiging buiten de stad. EBENEZER HOWARD : GARDEN CITIES OF TOMORROW Hij zoekt een alternatief voor de ongeordende uitbreiding van de steden. Volgens Howard ontstaan de sloppenwijken door de grote toename van de stedelijke bevolking en door de grondspeculatie. Om dit te veranderen ontwikkelt hij zijn theorie van de drie attractiepolen. Er zijn geen twee maar drie bestaansvormen n.l. de stad, het platteland en daarnaast de mogelijkheid om alle voordelen van actief en geconcentreerd stedelijk leven te combineren met de esthetische en hygiënische voordelen van het platteland. Deze derde bestaansvorm zijn de tuinsteden. Dit zijn nagenoeg autonome stedelijke entiteiten binnen een hoofdzakelijk voor agrarisch gebruik bestemd platteland. Hij ziet deze steden als samengesteld uit deelgebieden met eigen openbare functies. Hiermee beïnvloedt hij de latere wijkgedachte (zie banlieuevorming). In de tuinstad blijft de grond eigendom van de gemeente. De tuinstad heeft een regionaal karakter. Een dicht net van spoorwegen moet de centra met elkaar verbinden.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
42
Figuur 36 : De drie attractiepolen voorgesteld door Howard
Uitvoeringen op het continent Na W.O.I wordt dit idee op het continent overgenomen, niet zozeer voor tuinsteden maar wel voor tuinwijken. In België worden in de jaren 20 verscheidene tuinwijken gebouwd. Voorbeelden : - in de Limburgse mijnstreek - in Bosvoorde: Le Logis - in Nederland is het 'Plan Zuid' van Berlage voor de uitbreiding van Amsterdam zeer gekend. Berlage doet enkel het planologische werk; gerenommeerde architecten verzorgen de buitenzijde van de gebouwen. De tuinwijkgedachte wordt uiteindelijk verlaten omdat: - het vrij duur is - het te politiek is (socialistisch collectief) - het te veel ruimte inneemt
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
43
7.2 Congrès Internationaux d'Architecture Moderne Deze congressen (C.I.A.M.) gehouden tussen 1928 en 1959 met als boegbeeld Le Corbusier monden uit in het charter van 1933 dat de theoretische basis vormt voor de moderne stedenbouw en de moderne architectuur (‘modernisme’). Zij streven naar de uiteengelegde stad. Hun uitgangspunt is het splitsen van wonen, werken, recreëren en verkeer. De stad wordt opgesplitst in delen met elk hun eigen functies. Zoneringsplanologie De bedoeling is het huisvestingsprobleem snel en rationeel op te lossen. Vermits de oude steden niet meer voldoen moeten nieuwe kernen gebouwd worden volgens moderne stedenbouwkundige principes en met moderne materialen (beton). De ideeën van de C.I.A.M. worden uitgewerkt in het concept 'La cité radieuse' van Le Corbusier. Opvallend in de plattegrond zijn de 'unités d'habitation' reusachtige flatgebouwen met veel glas en beton. Deze woonblokken worden geplaatst in een open parkachtige ruimte waarin voetgangers vrij kunnen rondlopen. De gebouwen worden op zuilen geplaatst om meer ruimte te hebben voor de mens en in de blokken zijn gemeenschapsruimten voorzien. Te Marseille is één woonblok volledig volgens het ontwerp van Le Corbusier gebouwd.
Figuur 37 : Het schoolgebouwtje (lager onderwijs) op de 9de verdieping van 'La cité radieuse' (Le Corbusier, 1952)
C.I.A.M. streefde naar een zoneringsplanologie, het scheiden van wonen, werken, verkeer, recreatie. Dit heeft in onze steden geleid tot de vermindering van de woonfunctie in de stad, de eenzijdige samenstelling van buurten en het ontstaan van slaapsteden.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
44
Hun visie is fataal geworden voor de na-oorlogse stadsontwikkeling omdat geen rekening werd gehouden met de sociale dimensie van het stedelijk wonen. De ideeën van de C.I.A.M. zijn misbruikt door speculanten die door hoog en snel bouwen met minderwaardige materialen alleen hun winstbejag behartigden. Men bouwt brede wegen, bruggen, tunnels om de nieuwbouwzones te ontsluiten om dan zo uitgestrekt, zo groot, zo hoog te kunnen bouwen als men wil. De omvangrijkheid van vele projecten leidde tot het nivelleren van niveauverschillen, het rechttrekken van wegen en waterlopen, het vergroten van percelen m.a.w. een devaluatie van het landelijke karakter en het streekeigene.
7.3 Suburbanisatie en rurbanisatie Na W.O.II verliest de kernstad steeds meer haar woonfunctie. De oorzaken hiervan zijn: - de verhoogde individuele mobiliteit (de auto) - de veranderde woonappreciatie: men wil in het groen leven - de kortere arbeidsduur; men heeft meer tijd om een langere verplaatsing te maken en men is twee dagen per week vrij - de verbeterde woonomstandigheden buiten de stad; er is nu overal elektriciteit, waterleiding, riolering, kabel, internet,… Dit leidt tot suburbanisatie (het verstedelijken van de stadsrand) en rurbanisatie (het verstedelijken van plattelandsgemeenten, meestal diegene met een goede verbinding naar de stadskern). Deze vormen van verstedelijking worden voornamelijk gekenmerkt door een sterke bevolkingsgroei en wijkvorming.
7.4 Banlieuevorming Door het fenomeen van de rurbanisatie ontwikkelt zich rond de stad de banlieue: een zone met slaapwijken waarvan de bewoners overdag naar de stad trekken en enkel tijdens hun vrije tijd in hun woongebied verblijven. De banlieuevorming brengt verkeersproblemen mee; de bereikbaarheid van het centrum wordt moeilijker. Ook de stadskernen hebben hierdoor financiële problemen omdat de meest kapitaalkrachtigen de stad ontvlucht zijn. Het uitoefenen van centrumfuncties kost de stad geld. Alleen de inwoners betalen ervoor terwijl ook mensen uit de randgemeenten van de stedelijke faciliteiten gebruik maken. Vandaar dat men sinds de jaren ‘90 de eerste en ook de belangrijkste functie van de stad n.l. wonen opnieuw wil herstellen en aantrekkelijker maken. Nu gaat men op de nog bestaande open bouwruimte in de stad zoveel mogelijk woningen met modern comfort proberen te plaatsen. Men noemt dit fenomeen inbreiding. Ook doet men een poging aan de stadswijken hun multifunctioneel karakter terug te geven. In de Bijlmer (Amsterdam zuidoost) waren oorspronkelijk alleen woningen en enkele winkelcomplexen voorzien. Deze woonbuurt was niet attractief. Sinds men bedrijven (vooral kantoren) heeft ingeplant trekt de buurt meer bewoners aan.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
45
Bedenk dat daar waar in de stad mensen wonen er een sociale controle is. Dit heeft een gunstige invloed op het voorkomen van kleine criminaliteit. Wijkvorming daarentegen zorgt voor segregatie wat dan weer andere sociale problemen met zich meebrengt.
7.5 Nieuwe steden en groeisteden Er bestaat sinds de jaren 60 een tendens om de stadskernen te decentraliseren om op die manier de stedelijke problemen gedeeltelijk te kunnen oplossen. Men doet dit op verschillende manieren :
7.5.1 door het oprichten van subcentra Deze worden doelbewust opgericht op breekpunten van het openbaar vervoer. Dit zijn contactplaatsen van metro, spoorweg, autobus- en autoverkeer. Meestal komen ze voor aan de stadsring. Deze secundaire groeipolen moeten een gedeelte van de kantoor en winkelruimte uit het stadscentrum opvangen. De wijk "La Défense" in Parijs is een voorbeeld van zo een subcentrum. Er is gezorgd voor een vermenging van functies en het voetgangersgebied is gescheiden van het verkeer dat volledig ondergronds wordt geleid.
Figuur 38 : Wijk “La Defence” in Parijs opgericht als subcentrum
7.5.2 door het kiezen van groeisteden De overheid kiest bepaalde bestaande steden uit die in hun groei zullen gestimuleerd worden en waarvan de centrumfunctie zal versterkt worden. Zo kunnen zij zorgen voor de ontlasting van de grote centrale stad. Voorbeelden van groeisteden zijn Zwolle en Breda.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
46
7.5.3 door het bouwen van nieuwe steden Het idee van de nieuwe steden is veelal gebaseerd op de tuinstad van Howard. Het zijn totaal nieuwe steden opgericht in de banlieue van het stadsgewest. Het bouwen van nieuwe steden gebeurt met een aantal concrete doelstellingen voor ogen: - Verhelpen aan het grote woningtekort in de grote agglomeraties. - De migratiestromen naar en/of uit de grote agglomeraties opvangen. Zo probeert men de horizontale uitbreiding van de stedelijke centra te beperken. - Een beter stedelijk leefmilieu creëren en de sociale segregatie tegengaan. - Echte woon-werksteden bouwen. Nieuwe steden mogen niet uitsluitend slaapsteden worden. Daarom zijn voldoende werkgelegenheid en tertiaire uitrustingen ter plaatse noodzakelijk. Zo beperkt men de kooppendel en de forenzenstroom. - De nieuwe steden kunnen wezenlijke componenten zijn in de plannen voor een regionaal economische groei en kunnen bijdragen tot het wegwerken van de regionale welvaartsverschillen. Voorbeelden van nieuwe steden zijn : Almere (1975), Louvain-La-Neuve (1968) De inplanting van Louvain-La-Neuve is gunstig. Aan de autoweg op 35 km van Namen en Brussel en aan een spoorlijn op 45 minuten van Brussel. Fundamentele optie bij de bouw was dat de universiteit moest geïntegreerd zijn in de stad. Er werd geopteerd voor een stad met 50.000 inwoners waarvan 15.000 studenten.
7.6 Besluit ✓ De stedenbouw in de 20ste eeuw wordt voornamelijk gekenmerkt door het zoeken van oplossing voor de overbevolkte stad die typerend was voor de 19de -eeuwse stad. ✓ Dit resulteert in het herontdekken van het platteland en het oprichten van nieuwe kernen buiten de stad. ✓ Vooral de tuinwijkgedachte van Howard en de zoneringsplanologie van Le Corbusier vormen hiervan de basis ✓ Uiteindelijk heeft het herontdekken van het platteland geleid tot het rurbanisatieproces en de banlieuevorming waar vooral de wijkvorming een sterke uiting van is. ✓ Het oprichten van nieuwe kernen heeft geleid tot het ontstaan van subcentra, groeisteden en nieuwe steden.
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
47
8
De stedenbouw in de XXI eeuw Voor de stedenbouw in de 21ste eeuw verwijs ik hier alvast naar hoofdstuk 3 : “De hedendaagse stad” waarin de meest recente tendensen verder worden uitgediept. We kunnen in ieder geval stellen dat het fenomeen van de inbreiding verder gaat en dat er vandaag actief campagne gevoerd wordt om het wonen in de stad aantrekkelijk te maken. Kijk zeker eens op www.stedenbeleid.vlaanderen.be Ook op het platteland bestaat een tendens om het aansnijden van nieuwe woonwijken in het buitengebied te vermijden en het beschikbare woongebied efficiënt mogelijk te benutten.
“Ik denk dat er nog veel kan vervangen worden en dat we hoger kunnen bouwen, ik denk dat de densiteit van de stad moet verdichten. Maar we moeten in ieder geval het vrije groen vrijhouden want dat hebben we nu bijna helemaal opgesoupeerd. Er zijn heel wat steden die op een heel goede manier bezig zijn met allerlei gronden buiten gebruik door de industrie of door de spoorwegen of noem maar op, van die op een goede manier te gaan gebruiken, daar denk ik dat er nog een hele taak ligt. En dat steden dat eigenlijk ook wel goed aan ’t voorbereiden zijn. Laat ons alstublieft niet verder verkavelen!” bOb Van Reeth, Vlaams bouwmeester (1998-2005)
Faculteit Natuur en Techniek – Vakgroep VASTGOED
Stedelijke Ontwikkeling en Woonbeleid – 1VAS & 1LAM
48
