WADDEN voorjaar 2020 - jaargang 55 by Waddenvereniging

WADDEN PRIJS: â&#x201A;¬ 2,50 JAARGANG 55, MAART 2020

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

Opgeruimd?

De containerramp 1 jaar later Strandvondsten Zeeschatten spoelen aan

Film: Silence of the Tides Ontdek de ziel van de Wadden

7 machtige jagers Van blauwe kiekendief tot velduil

Kom in actie voor de Wadden De Wadden zijn ruig en prachtig, maar tegelijkertijd ook kwetsbaar. Ze verdienen bescherming. Vind jij dat ook? En durf jij je nek uit te steken voor het mooiste natuurgebied van Nederland? Kom dan in actie! Dat kun je doen door zelf een sponsoractie te starten voor de Waddenvereniging of door te doneren aan iemand anders die in actie komt. Doe je ook mee?

www.voordewadden.nl

3514_Waddenvereniging_ADV_ActieWadden_220x129.indd 1

Met voordeel schenken aan de Waddenvereniging

06-02-20 09:08

Ja, ik wil: de Waddenvereniging structureel steunen met een gift het waddengebied beschermen en behouden gebruikmaken van belastingvoordeel

Schenken met belastingvoordeel

Hoe werkt het?

Samen met u zetten we ons in voor het beschermen en behouden van het waddengebied. U kunt hier op een slimme manier aan bijdragen door te schenken met belastingvoordeel. Dat kan door uw schenking vast te leggen als periodieke gift. Als periodiek schenker kunt u uw bijdrage namelijk aftrekken van de inkomstenbelasting.

• de gift wordt voor 5 jaar of langer vastgelegd • de gift bedraagt € 50 of meer per jaar • de gift bestaat elk jaar uit hetzelfde bedrag

Informatie en aanmelden Kijk op waddenvereniging.nl/periodiekschenken voor meer informatie en aanmelding.

INHOUD Wadden: vrij van plastic

Aanspoelsels Op mijn lagere school in Amsterdam maakte de juf nog gebruik van de beroemde schoolplaten van Koekkoek. Die van het strand liet een helderblauwe zee zien met witte schuimkopjes, natuurlijke duinen, rondscharrelende scholeksters, een aangespoelde bruinvis en nestelende visdiefjes. Een heel ander beeld dan we van Zandvoort gewend waren. Jaren later zag ik dat de stranden van de Waddeneilanden soms wel overeenkomen met het beeld van Koekkoek. Maar dat werd een jaar geleden ruw verstoord toen in de nacht van 1 op 2 januari honderden containers van de MSC Zoe overboord gingen. In dit nummer van het WADDENmagazine staan we nog even stil bij deze ramp. Wat is er sindsdien gebeurd en hoe willen we in de toekomst een dergelijke ramp voorkomen? Naast alle rotzooi die jammer genoeg nog steeds aanspoelt, vind je ook geregeld mooie dingen op het strand. Wij zetten de meest bijzondere natuurlijke aanspoelsels op een rij. De containerramp drukte ons met de neus op de feiten. We produceren enorme hoeveelheden plastic rotzooi die voor een groot deel in zee terechtkomt. Bioloog Jan Andries van Franeker doet al jarenlang onderzoek naar deze plastic vervuiling van de zee. De noordse stormvogel is daarbij een belangrijke indicator. Ten slotte berichten we over een aantal leuke activiteiten die dit jaar op stapel staan. Zoals de ontmoetingen met experts van de Waddenvereniging, de première van de prachtige film Silence of the Tides en natuurlijk de exclusieve excursies die we dit seizoen weer organiseren voor onze leden.

IN DIT NUMMER

RUBRIEKEN

04 Skip het plastic Geen wegwerpplastic meer: luchtkasteel of kan het echt?

10 Waddenleven Machtige roofvogels

12 Terugblik: 1 jaar na de ramp Dit is er allemaal gebeurd na de ramp met de MSC Zoe 17 Waddenshoppen Truien, tassen en meer 18 Schatten langs de kust Vang een glimp op van het verborgen leven in zee 28 H et geluid van de Wadden Silence of the Tides is de nieuwste waddenfilmsensatie 32 Werelderfgoedweken Leden profiteren van de leukste natuurexcursies 40 Noordse stormvogel Jan Andries van Franeker speurt al 40 jaar naar plastic in de lijfjes van deze vogels

23 Wad4U Plastic is niet zo fantastic 27 Column Lutz Jacobi ‘Onze mooie Waddenzee heeft nog jaren last van alle rotzooi’ 34 Uit de vereniging Nieuws en updates uit het hart van de Waddenvereniging 38 De smaak van de Wadden Magische brouwsels van Texel 44 Geniet Wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips, wandelen en meer 46 Voor de Wadden Guus Schweigmann vecht tegen de vloedgolf aan plastic 47 Colofon

Hans Revier Hoofdredacteur FOTO GROOT: NATUURLIJKE DUINVORMING, HENK POSTMA FOTO'S KLEIN: FOTO FITIS, JEFFREY VAN HOUTEN, MARCEL VAN KAMMEN

WADDENmagazine WADDENmagazine1-2020 2-2019 3

TOM VAN HUISSTEDE

Festivals zijn een proeftuin voor verduurzaming.

HENK POSTMA

Het onafzienbare strand van Rottumeroog

Skip het plastic

De containerramp legt niet alleen de kwetsbaarheid van de Wadden bloot, het toont ook de gedrevenheid om het gebied op te ruimen en te beschermen. Want er ontstaan allerlei mooie initiatieven voor een plasticvrije Waddenzee. TEKST: CARLIEN BOOTSMA

WADDENmagazine 1-2020 5

HENK POSTMA

ACHTERGROND Op natuurlijke schone stranden groeit de zeeraket.

ACHTERGROND

Skip het plastic

Het is nog donker als de veerboot van Wagenborg op vrijdag 4 januari 2019 om 06.30 uur de haven van Lauwersoog verlaat. Het is een bewolkte ochtend, van dat typische druilerige winterweer. De veerboot is behoorlijk vol met zo’n honderd militairen en een flink aantal vrijwilligers allemaal vroeg uit de veren om de stranden van Schiermonnikoog op te ruimen. Terwijl het buiten lichtjes vriest, beslaan de ramen aan de binnenkant van de salon door alle reuring. De reden voor deze drukte op de veerboot? In de nacht van 1 op 2 januari verloor het containerschip de MSC Zoe 342 containers. In die eerste dagen van januari tekent de grootte van de ramp zich af. Overal ligt zooi: in zee, op het strand, in de

MARLEEN ANEMA

De milieustraat tijdens Into the Great Wide Open

duinen, op de dijken en in de kwelders. De aanblik van al die rommel doet pijn. Want als het waddengebied wordt geraakt, treft dat veel mensen in het hart. Ook de rest van de dag stromen mensen naar Lauwersoog om te helpen. Rederijen Doeksen en Wagenborg varen tegen gereduceerd tarief: opruimkorting. De volgende veerboot van 09.30 uur is propvol. Zo vol zelfs dat mensen op de kade moeten achterblijven.

‘Mensen willen wat doen’ De massale aanloop van vrijwilligers in die eerste dagen van januari blijkt een voorbode van de werklust die het afgelopen jaar is getoond. Want hoe rampzalig ook, het ongeluk laat zien dat juist in het heetst van de strijd mensen gaan samenwerken

en de schouders eronder zetten. In april 2019 gaat de Community Plasticvrije Waddenzee van start. De plannen voor zo’n community zijn er al een tijdje, maar de containerramp maakt het urgent. Een groep mensen zet zich in tegen plasticvervuiling in de Waddenzee. De community bestaat uit lokale bedrijven, organisaties, wadden- en kustgemeenten en Rijkswaterstaat. ‘Iedereen voelt zich betrokken’, zegt Floris van Bentum van Rijkswaterstaat, die de drijvende kracht vormt achter de community. ‘Mensen willen wat doen. Het belangrijkste is dan om die betrokkenheid vorm te geven.’ Want dat blijkt een uitdaging: de grote stroom vrijwilligers op de plekken krijgen waar ze het hardst nodig zijn. De hulpvragers en

Weg met het wegwerpplastic Het doel van de community is het waddengebied in 2025 geheel vrij te krijgen van wegwerpplastic. ‘Plastic is een wereldprobleem’, vertelt Willemien Veele van Vereniging Circulair Friesland. ‘Het is een probleem dat we niet eigenhandig kunnen oplossen’, vervolgt Veele, die ook actief is bij de Community Plasticvrije Wadden, ‘maar we kunnen wel kijken naar wat we wél kunnen doen.’ De community heeft inmiddels verschillende projecten lopen: ze maken platforms voor grootschalige opruimacties, brengen alternatieven voor wegwerpplastic in de horeca onder de

aandacht en doen proeven met vispluisvrij vissen. Een van de pijlers is het inzamelen van plastic dat aanspoelt. Daar worden dan weer producten van gemaakt voor de regio. Veele: ‘Denk aan fietstassen of een bak om je voeten in te wassen na het wadlopen. Op die manier wordt troep iets nuttigs. Er zijn al ontzettend veel initiatieven. Wij kijken hoe we ze verder kunnen helpen.’

Festival zonder afval Nog een voorbeeld van hoe het ook kan: het vernieuwde afvalsysteem op festival Into The Great Wide Open op Vlieland. Op dit festival wordt helemaal geen gebruik meer gemaakt van wegwerpplastic. Een toertocht, georganiseerd door Lab Vlieland, Vereniging Circulair Friesland en de Gemeente Vlieland, >

Afval verzamelen en recyclen

WADDENmagazine 1-2020 7

CAMILA WIJNMALEN

-aanbieders kunnen elkaar in die eerste dagen na de ramp niet goed vinden.

Als het waddengebied wordt geraakt, treft dat veel mensen in het hart

ACHTERGROND

Skip het plastic liet ondernemers uit het gebied tijdens het festival zien hoe dat is te realiseren. En wat de ondernemers zelf kunnen doen om het wegwerpplastic achter zich te laten. Tijl Couzij, een van de organisatoren van Into The Great Wide Open, leerde gaandeweg steeds meer over verduurzaming. ‘We zetten het festival in als proeftuin’, zegt hij. ‘Een festival als een circulaire samenleving, waar vooral naar oplossingen wordt gekeken. Waar partijen en mogelijkheden met elkaar worden verbonden.’ ‘Het begon voor ons bij kraanwater’, legt hij uit. ‘Op Vlieland hebben we het lekkerste kraanwater ter wereld.’ Plastic flesjes van de vaste wal laten overkomen ziet hij dan ook als onzin. Geen wegwerpflesjes meer, dan ook geen bekertjes. Het plastic werd zo steeds verder teruggedrongen. En dat is een hele opluchting voor Couzij: ‘Het festivalterrein lag niet meer bezaaid met plastic.’ Bezoekers krijgen een hardcup en die gaat vaak mee naar huis als aandenken. Al het eten wordt geserveerd op composteerbare bordjes met dito bestek. Het afval gaat allemaal op een grote bult compost om kruiden op te kweken. Een composteermachine maakt het verhaal compleet. Couzij: ‘We zetten de kennis en kunde in die we de afgelopen jaren hebben opgedaan. Dat delen we graag met horecaondernemers.’

Meeuwen met plastic bekers

Door kennis en kunde te delen, weten we een heleboel 8

Vlieland heeft de ambitie om wegwerpplastic uit te bannen. De masterstudenten van de opleiding Design Driven Innovation van NHL-Stenden Hogeschool denken daarin mee. Een groep studenten werkt aan ideeën om het gft-afval op het eiland te houden en het daar te laten composteren. Er wordt gewerkt aan een app die horecaondernemers op het eiland verbindt om zo duurzame tips uit te wisselen. Een andere groep studenten werkt aan een

bewustwordings-app met aanbiedingen, spelletjes en wist-je-datjes voor badgasten. Volgens Willemien Veele van de community, is al een groot deel van het probleem ondervangen als mensen zich bewust zijn van wat ze kunnen bijdragen. ‘We kunnen niet verder zoals we nu bezig zijn’, zegt ze. ‘De eilanden en kustgebieden grenzen aan het Unesco Werelderfgoed Waddenzee.’ Veele vindt dat we ons daar ook naar moeten gedragen. ‘Het is een mooi, bijzonder gebied en de bewoners zijn er trots op.’ Veele: ‘Bewoners zien de ramp dagelijks met eigen ogen. Ze zien meeuwen met plastic bekertjes wegvliegen. Ze zien het afval in zee.’ Ze willen iets doen om dat een halt toe te roepen. ‘Ik hoop dat we op termijn een voorbeeld kunnen zijn voor andere Unesco werelderfgoedgebieden.’ De community komt ieder kwartaal bij elkaar. Veele: ‘Ieder heeft zijn talenten en netwerk. Mensen zoeken elkaar op, er komt hulp uit allerlei hoeken en vaak is er zomaar een link gelegd.’ Ook Van Bentum van Rijkswaterstaat herkent zich in dit beeld: ‘Het zijn mensen van allerlei pluimage. Er zijn geen muren meer.’ Veele: ‘Niemand weet alles, maar door kennis en kunde te delen, weten we een heleboel.’

Bolletjes tellen Het delen van kennis en kunde, of beter gezegd: deze bundelen. Dat doen de onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) met hun onderzoek naar de plastic bolletjes die aanspoelden aan de Noordzee- en Waddenzeekust. Vlak na de ramp opent de RUG de website www.waddenplastic.nl en roept burgers op deel te nemen aan een experiment. Deelnemers zetten op een willekeurige plek op het strand een stukje van 40 bij 40 centimeter af. Ze tellen het aantal plastic bolletjes en delen die informatie met de onderzoekers. Er werd veel gehoor

HENK POSTMA

gegeven aan de oproep: honderden mensen vulden hun bevindingen in. De onderzoekers roepen op om vooral te blijven tellen en te kijken op de website waar anderen nog niet zijn geweest. Daarmee wordt het onderzoek alleen maar waardevoller. In het afgelopen jaar is hard gewerkt om alle bolletjes uit de duinen en van de stranden te plukken. Rijkswaterstaat, Natuurmonumenten en gemeenten gaan gezamenlijk verder met het opruimen van het afval. Ze streven ernaar zo veel mogelijk plastic op te ruimen voor het broedseizoen eind april begint. André Borsch, berger bij BDS Harlingen, deed afgelopen jaar zijn uiterste best om zo veel mogelijk troep op te ruimen. ‘Maar’, zegt hij, ‘we lossen dit niet op het strand op. We moeten bij de bron beginnen, anders hebben we volgende keer weer hetzelfde liedje.’

HENK POSTMA

PLASTICVRIJE KUSTLIJN TERSCHELLING

Trots op de regio Eileen Blackmore van House of Design streeft ernaar om meer producten in het waddengebied te ontwikkelen, zodat er minder uit China hoeft te komen. ‘En die producten zijn zo natuurlijk mogelijk. Er is hier genoeg’, zegt ze. ‘Neem het Groningse bamboe uit Kloosterburen, hennep of vlas. Of zeewier om bioplastic van te maken. En wat dacht je van ambachtelijk gemaakte kruiken van de klei van de Dollard.’ De landbouw- en visserijsector is nu voornamelijk gericht op voedsel produceren voor de export of voor veevoer, maar dat kan volgens Blackmore worden aangevuld met gewassen voor het produceren van duurzame streekproducten. ‘Dat creëert nieuwe kansen en nieuwe werkgelegenheid in de maakindustrie. Zo worden we nog trotser op onze regio.’

Tijdens de nasleep van de ramp blijkt dat er geen centrale plek is waar vraag en aanbod bij elkaar komen. De Waddenvereniging wil hier verandering in brengen door een online platform te ontwikkelen waar beide werelden samenkomen. De voorspelling is dat het afval van de MSC Zoe nog zeker twintig jaar te vinden zal zijn in het waddengebied en

dus is er nog lange tijd behoefte aan een plek waarop duidelijk wordt waar de hulp het meest nodig is. Met steun van Stichting Vivace zet de Waddenvereniging de driejarige pilot ‘Naar een afvalvrije Terschellinger kustlijn’ op. Het doel is het opzetten van een netwerk van vrijwilligersorganisaties, natuurorganisaties en toeristische onder-

nemers, om daarmee samen een plasticvrije kustlijn te realiseren. Dit kan bijvoorbeeld door georganiseerde opruimacties. De ambitie is om met de bevindingen van deze pilot niet alleen de kustlijn van Terschelling plasticvrij te krijgen, maar ook de rest van het waddengebied. Het moet een netwerk voor de hele Wadden worden.

WADDENmagazine 1-2020 9

Waddenleven

In de serie Waddenleven reist hoofdredacteur en waddenkenner Hans Revier langs een verrassende groep dieren of planten van het wad. Deze keer: ROOFVOGELS. TEKST: HANS REVIER FOTO'S: MARCEL VAN KAMMEN

Voedsel in overvloed

Meer dan tien soorten roofvogels broeden of overwinteren in het waddengebied. Daar profiteren ze van de betrekkelijke rust en het voedsel dat overvloedig aanwezig is. De tijden lijken voorbij dat op roofvogels werd gejaagd en hun nesten verstoord. Ten onrechte beschouwde men roofvogels vaak als de oorzaak van de achteruitgang van andere vogelsoorten. Met een beetje geluk kun je in elk jaargetijde wel meerdere soorten roofvogels waarnemen.

Muizenbijter De BUIZERD is de meest algemene roofvogel van Nederland. Door gebruik te maken van opstijgende luchtstromen zweeft deze vogel hoog boven duinen en graslanden, speurend naar zijn favoriete prooi: muizen. Kenmerkend is de miauwende roep. Buizerds komen in heel veel kleurschakeringen voor: van donkerbruin tot bijna wit. Ze kiezen een partner die ongeveer dezelfde kleur heeft.

1 De BRUINE KIEKENDIEF jaagt het liefst op kleine watervogels, ratten en muizen. Met de vleugels in V-vorm vliegen ze in grote cirkels laag over de grond. Deze in Nederland meest algemene kiekendief broedt vaak in rietlanden. 2 Met de BLAUWE KIEKENDIEF gaat het niet zo goed in het waddengebied. De aantallen broedparen zijn sterk afgenomen. Mogelijke oorzaak is dat deze soort noodgedwongen is overgestapt op andere, kleinere prooidieren: muizen in plaats van jonge fazanten en konijnen.

3 De zeldzame GRAUWE KIEKENDIEF is een vogel van het boerenland. Daar jaagt hij vooral op muizensoorten die op de akkers voorkomen. In Groningen zijn succesvolle projecten uitgevoerd om landbouwgronden meer geschikt te maken voor deze slanke roofvogel. 4 Een van de weinige uilensoorten die je overdag boven weilanden op muizen ziet jagen is de VELDUIL. Maar ook zangvogels versmaden ze niet. Op Texel jagen velduilen in de schemering op vogeltjes die afkomen op het vuurtorenlicht. 5 In volle vlucht haalt de SLECHTVALK zo’n 150 km/u en in duikvlucht zelfs wel 350 km/u. Vanuit een hooggelegen uitkijkpost of een verkenningsvlucht stort deze valkensoort zich dan op zijn prooi vaak een duif, steltloper of jonge meeuw. Deze snelste vliegers broeden onder meer op Rottumerplaat, Vlieland en Terschelling. 6 Met zijn brede vleugels en een spanwijdte van meer dan 2 meter, is de ZEEAREND een echte luchtreus. Deze imposante roofvogel is nu een vaste broedvogel in het Lauwersmeergebied. Maar ook op andere plekken in het waddengebied wordt de ‘vliegende deur’ steeds vaker gezien. Daar jagen ze vooral op vis en watervogels.

MEER WETEN OVER ROOFVOGELS? Lees alles over de vogelpracht van het waddengebied op: www.beleefdewaddennatuur.nl. WADDENmagazine 1-2020 11

REMCO DE VRIES

ACHTERGROND MARCEL VAN KAMMEN

HENK POSTMA

Complete auto's worden opgevist

Overleg met minister Schouten van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit

Tijdlijn containerongeluk MSC Zoe

De ramp Het jaar van

In de nacht van 1 op 2 januari verloor containerschip MSC Zoe 342 containers: een ecologische ramp voor het waddengebied. Een terugblik op dit onstuimige jaar 2019. TEKST: CARLIEN BOOTSMA

HENK POSTMA

2 januari De eerste berichten komen binnen over de overboord geslagen containers. De eersten spoelen aan op Terschelling. Daarna volgen meldingen vanaf Ameland, Schiermonnikoog en ook Texel. De telefoon bij de Waddenvereniging staat roodgloeiend. Iedereen wil helpen de rommel op te ruimen. Ellen Kuipers, expert scheepvaartveiligheid en rampenbestrijding, weet nog dat ze in eerste instantie hoort dat het gaat om dertig containers. Van dat aantal schrikt ze al. De nacht van 2 op 3 januari slaapt ze nauwelijks. Kuipers: ‘Wat als iemand tegen een van die containers aanvaart en er ook nog een olielek bij komt kijken?’

Opruimen op het Rif bij Engelsmanplaat

6 januari Bergingsbedrijf BDS uit Harlingen roept de hulp in van de Waddenvereniging om Simonszand op te ruimen. De gevraagde vijftien vrijwilligers melden zich na onze oproep op Twitter al snel. Bijzonder handig is een Google Maps-kaartje (@helpwad), dat door vrijwilligers wordt gemaakt en bijgehouden. Daarop zijn alle rommelhotspots te zien.

3 januari In de ochtend trekken enthousiaste jutters naar het strand van Terschelling om flatscreens, krukjes, My Little Pony’s, schoenen en klapstoelen te oogsten. De stemming slaat om wanneer de rotzooi maar blijft aanspoelen en blijkt dat de wind ook plastic en piepschuim de duinen en kwelders in blaast en stukslaat in kleine stukjes. Het wordt duidelijk dat er een ecologische ramp gaande is waarvan de consequenties niet zijn te overzien. Een grote stroom vrijwilligers komt op gang en om die allemaal op de plekken te krijgen waar ze het hardst nodig zijn is een flinke uitdaging. Ellen Kuipers probeert in deze eerste dagen van januari -samen met haar collega’s en

directeur Lutz Jacobi - op het kantoor van de Waddenvereniging in Harlingen overzicht te krijgen. Waar ligt wat en wie houdt het bij? ‘We probeerden mensen zo veel mogelijk naar de goede locatie te krijgen en prioriteiten te stellen: het piepschuim moet eerst worden opgeruimd, dan pas de krukjes van Ikea.’ Aan het begin van de middag wordt op Schiermonnikoog een zak peroxide gevonden. Een container met gevaarlijke stoffen is onder water opengebroken. Waarschijnlijk drijven tientallen zakken met gevaarlijke stoffen in zee. Kuipers: ‘De Veiligheidsregio Fryslân schaalde de situatie af. Het was volgens hun definitie geen ramp.’ Lutz Jacobi ontploft! Dat het om een ecologische ramp gaat,

staat als een paal boven water. Ellen Kuipers probeert intussen de vrijwilligers te coördineren. Ze deed onderzoek naar de inzet van vrijwilligers bij rampen. Sterker nog: op 15 december 2018 leverde ze haar handelsperspectief af aan Rijkswaterstaat. Ze beschrijft daarin hoe vrijwilligers door incidentenorganisaties ingezet kunnen worden ten tijde van rampen. Volgens Kuipers is het rapport in de nasleep van de MSC Zoe onvoldoende gebruikt. Vrijwilligers moeten volgens haar veel beter worden benut door de formele crisisorganisaties. ‘Lutz en ik hebben flink zitten lobbyen, duwen en trekken om de boel beter gecoördineerd te krijgen.’

WADDENmagazine 1-2020 13

ACHTERGROND

HENK POSTMA

‘Natuur is niet te koop. En wat je verknalt komt nooit weer terug’ 8 januari Het stormt flink. Windsnelheden lopen op tot 100 km/u. Bergingsbedrijven BMS uit Lauwersoog en BDS uit Harlingen slepen twee op drift geraakte containers de haven van Lauwersoog binnen. Berger André Borsch van BDS is vanaf het begin betrokken bij de opruimwerkzaamheden. En dat is hij nog altijd. Ondanks de ramp is hij een opgewekt man. Hij zegt: ‘We hebben het heel goed gedaan met zijn allen. Dat mag ook best een keer worden gezegd. Er is hard gewerkt: door vrijwilligers, door instanties en organisaties. Ik heb mensen zien samenwerken die je anders niet bij elkaar verwacht.’ Het heeft volgens hem geen zin om steeds maar stil te blijven staan bij wat fout gaat of is gegaan. Niet van dat sikkeneurige. ‘Ja, het is klote, en nu weer door. Kijk om je heen’, zeg ik dan. ‘Dat je hier mag lopen.’ Hij gaat van het positieve uit. En van de beste bedoelingen. ‘Dit heeft MSC ook niet gewild.’

14 mei In de Tweede Kamer is een plenair debat over de containerramp. Concrete maatregelen blijven uit. We zien maar een lichtpuntje: de inzet van vrijwilligers moet voortaan beter worden benut door formele crisisorganisaties.

10 april De Waddenvereniging zit als expert aan tafel bij een rondetafelgesprek over de containerramp in de Tweede Kamer. We pleiten voor het verkleinen van de kans op een incident in de toekomst, efficiëntere bestrijding en een betere informatievoorziening.

10 januari De Waddenvereniging zit om tafel met minister van Nieuwenhuizen van Infrastructuur en Waterstaat. Directeur Lutz Jacobi uit haar zorgen over de effecten op de kwetsbare waddennatuur. Tijdens het gesprek erkent de minister voor het eerst dat het gaat om een ecologische ramp. 14

7 februari De crisisfase is voorbij. Onder regie van Rijkswaterstaat wordt met alle organisaties hard gewerkt aan het opstellen van een pakket maatregelen.

18 mei De club mannen van wrakduikteam Zeester vaart voor de eerste keer dat jaar de haven van Lauwersoog uit. De stemming aan boord is opperbest. Na een winterstop staan de wrakduikers te springen om weer een ‘duikje’ te maken op een van de wrakken in de Noord- of Waddenzee. De jubelstemming slaat echter om als ze de zeebodem in zicht krijgen. Achter de wrakken blijft door de stroming allerlei zooi hangen. ‘Het was overweldigend veel troep’, zegt duiker Bjorn Sloos. ‘Dekbedden, badjassen, losse stukken plastic.’ De amateurduikers zijn van het praktische slag. De hoeveelheid maakt wellicht moedeloos, maar ze steken de handen uit de mouwen. ‘Er is maar een handjevol mensen dat op de zeebodem komt’, zegt Sloos, ‘dus is het van belang dat we meenemen wat we tegenkomen.’ Op de onderwaterbeelden die de duikers maken is te zien dat de wrakken boven de Waddeneilanden vol liggen met afval. De duikers noemen het containerschip voortaan de MSC Zooi.

STICHTING DUIK DE NOORDZEE SCHOON

Tijdlijn containerongeluk MSC Zoe

21 november

Duikers vinden nog overal rotzooi

11 september De Waddenvereniging stuurt met Stichting De Noordzee en twaalf andere organisaties een brief aan MSC: neem verantwoordelijkheid zoals beloofd. Een antwoord is ten tijde van het schrijven van dit artikel nog altijd uitgebleven.

24 oktober Het onderzoeksprogramma Zembla brengt in een tweeluik nieuwe feiten over de containerramp naar buiten. In de uitzending wordt bekend dat de kans zeer groot is dat het schip de bodem van de ondiepere zuidelijke vaargeul heeft geraakt.

Natuurmonumenten maakt de uitslag bekend van een onderzoek naar aangespoelde bolletjes plastic op Schiermonnikoog. Er zijn in januari zo’n 5,5 miljoen plastic korrels aangespoeld op Schiermonnikoog. Berger André Borsch probeert ze met een speciale machine - een rupsvoertuig dat hij heeft aangepast om de bolletjes op te kunnen zuigen - weg te krijgen. Borsch pleit voor het daadkrachtig oplossen van het probleem. ‘Een motorkapgesprek en dan actie’, zegt hij. ‘Het zou mooi zijn als we hier op een normale manier over kunnen communiceren. Nu durft niemand wat te zeggen.’ Ook Kuipers wil betere communicatie. Vooral in de crisiscommunicatie is een slag te maken. ‘Er moet voortaan meteen een website in de lucht, waarop updates gemeld worden.’ Het is volgens haar niet handig dat mensen - met de beste bedoelingen - allemaal zelf wat gaan uitvinden.

31 oktober Directeur Lutz Jacobi deelt in een opiniestuk haar zorgen over het uitblijven van maatregelen, waarmee gewacht wordt tot alle uitslagen van onderzoeken bekend zijn. Nu al zijn er voldoende feiten bekend om direct maatregelen te nemen om scheepvaart veiliger en rampenbestrijding efficiënter te maken.

WADDENmagazine 1-2020 15

ACHTERGROND

HENK POSTMA

28 november Tijdens een debat voert de Tweede Kamer ook de druk op het kabinet op om hardere maatregelen te nemen. GroenLinks, ChristenUnie en D66 willen dat er een schadefonds komt waaruit waddengemeenten schoonmaakwerkzaamheden kunnen betalen. Het fonds moet ook mogelijk maken dat er onderzoek kan worden gedaan naar de langetermijneffecten van de troep in zee. Daarnaast willen verschillende partijen dat grote containerschepen via een noodwet een verbod krijgen om de zuidelijke vaarroute boven de Waddeneilanden te bevaren.

17 december De Tweede kamer neemt een aantal moties aan waarin afspraken, zoals genoemd bij 28 november, worden vastgelegd. Dit verhaal is slechts een greep uit alle gebeurtenissen. De tijdlijn is te omvangrijk om in zijn geheel in het magazine te worden opgenomen. De complete tijdlijn is terug te vinden op: www.waddenvereniging.nl/containerramp/tijdlijn.

Tijdlijn containerongeluk MSC Zoe

Ellen blikt terug Terugkijkend ziet Ellen Kuipers van de Waddenvereniging dat er ontzettend veel aandacht voor de ramp is geweest. ‘In nationale en internationale media en bij kamerdebatten. Onderzoeken zijn ingesteld en inmiddels afgerond. Maar wat heeft dat het waddengebied opgeleverd? Ondanks alle publiciteit, politiek debat en onderzoeken worden veel maatregelen nog steeds vooruitgeschoven. De politiek vindt dat eerst meer onderzoek nodig is, maar die ambtelijke of juridische molen werkt wel vertragend op het nemen van adequate maatregelen. De concrete resultaten zijn op een hand te tellen. Of eigenlijk op twee vingers. Er is 2,5 miljoen kilo troep uit zee gehaald. Daarnaast vermijden sommige containerschepen, waaronder die van reder MSC, de route vlak boven de Waddeneilanden.’ Kuipers vindt het een mager resultaat. ‘Er kan meer worden ingezet op preventie: door reders te dwingen de noordelijke route te gebruiken, door de kustwacht meer bevoegdheden te geven om het scheepsverkeer aan te sturen. En door te zorgen dat containers sneller gevonden worden.’ Ook vindt ze dat kritisch moet worden gekeken naar verpakkingsmateriaal. ‘We moeten de kans op een nieuwe ramp nooit uitsluiten. Daarom moeten we inzetten op een efficiëntere rampenbestrijding, waarin goed wordt samengewerkt met vrijwilligers. Die moet je aan je binden door het bieden van opleiding en training.’

MERLIJN TORENSMA

WIJS MET DE WADDENZEE KOOP WADDENPRODUCTEN EN STEUN DE WADDENVERENIGING!

WIJS drinkfles

Het was al lang een wens van wadgids Renate: een duurzame RVS drinkfles. Deze houdt dranken tot 24 uur ijskoud of tot 12 uur warm. De coating aan de binnenkant is smaakloos en laat geen schadelijke resten achter in je drinken. De buitenzijde heeft een poedercoating voor extra grip en duurzaamheid.

WIJS sweater

Ben jij net als wadgids Laura ook Wijs met de Waddenzee? Deze retro WIJS sweater is gemaakt van 60% gerecycled katoen en 40% biologisch katoen. Zo geven we oud textiel een tweede leven. Verkrijgbaar voor dames, heren en kinderen.

45%

Leden

voordeel

99,95 Niet leden

179,95

Outdoorjas

Leden

34,95

20%

voordeel

Niet leden

43,95

59,95 Niet leden

74,95

20%

voordeel

Deze outdoorjas wordt al jaren met veel plezier gedragen door wadgids Chrisje. De waterdichte, ademende jas is heel geschikt voor diverse buitensporten. Verkrijgbaar in damesen herenmodel in kobaltblauw. Zolang de voorraad strekt!

.NIEUW!.

BESTEL GEMAKKELIJK EN SNEL OP WWW.WIJSMETDEWADDENZEE.NL OF VUL DE BESTELBON IN. Duurzame kwaliteitsproducten • Korting voor leden • Online bestellingen op werkdagen voor 15:00 uur besteld, dezelfde dag verzonden • Ook verkrijgbaar in verschillende winkels. Kijk voor de adressen op www.wijsmetdewaddenzee.nl • Klantenservice via 085 – 273 17 72 of waddenvereniging@ideavelop.net

Word lid

HENK POSTMA

Zeeschatten langs de vloedlijn

NATUUR

Wanneer een flinke storm grote hoeveelheden zeedieren uit de bodem loswoelt en die laat aanspoelen op het strand, is het feest voor meeuwen ĂŠn wandelaars. Zwaardschedes of mesheften, zeesterren en skeletten van zee-egels laten iets zien van de rijkdom van het zeemilieu. Ook andere bijzondere natuurlijke aanspoelsels bieden een glimp van de onbekende onderwaternatuur. TEKST: HANS REVIER

In juni kun je de eiersnoeren van de gewone pijlinktvis wel eens op het strand vinden. In de gelatineuze dreadlocks kun je soms de kleine inktvisjes al zien zitten. De gewone pijlinktvis is de meest algemene inktvis van de Noordzee. Ze komen voornamelijk in diep water voor, waar de snelle zwemmers jagen op vissen. Daarom spoelen de volwassen dieren nauwelijks aan. Wel is een paar keer een grote pijlinktvis op het strand aangetroffen. Deze soort kan twee meter lang worden en komt algemeen voor in de Atlantische Oceaan. De trek in de winter en het vroege voorjaar naar baaien en fjorden in Ierland, Noord-Schotland en Noorwegen loopt ook voor een deel door de Nederlandse kustwateren.

HENK POSTMA

pijlinktvis.

WADDENmagazine 1-2020 19

HENK POSTMA

eendenmossel.

worden in Zuidwest-Europa op vismarkten verkocht. Groeien de eendenmosselen op materiaal dat blijft drijven, dan kunnen ze ook in onze streken aanspoelen. Tot in de 17e eeuw dacht men dat eendenmossels aan bomen groeiden. Sommige geleerden beweerden zelfs dat ze de eieren waren van rotganzen. Van deze ganzen vond men namelijk nooit de nesten. Die kwamen alleen hier om te overwinteren of als doortrekkers.

ECOMARE/WIKI

TOCK ADOBES

Op het eerste gezicht lijken deze dieren op mosselen, maar ze zijn verwant aan zeepokken en behoren tot de kreeftachtigen. Dat kun je zien aan de vangpootjes. Die steken ze regelmatig als een ‘schepnetje’ naar buiten om plankton uit het water te vissen. De eendenmosselen komen vooral voor in zuidelijke wateren. Daar groeien ze met hun lange stelen op rotsen en andere harde structuren. De stelen zijn eetbaar en ze

wolharige. neushoorn. haas.

Zo’n 40.000 jaar geleden, tijdens de laatste ijstijd, bestond het gebied dat we nu kennen als de Noordzee uit onafzienbare steppes, waar de wolharige neushoorn en mammoet zich tegoed deden aan het harde gras. Na de laatste ijstijd vulde het Noordzeebekken zich en stierven de dieren uit. Regelmatig vangen vissers op de Noordzee fossiele resten van deze grote grazers. Ook komen botresten en kiezen van deze dieren op de stranden terecht. Vooral na zandsuppleties, waarbij zand uit de diepere delen van de Noordzee is gebruikt, heb je kans de wervel van een wolharige neushoorn of een kies van een mammoet te vinden.

NATUUR

maanvis. FOTO FITIS

shell-. schelp. Soms kun je naast de bekende kokkel- en strandschelpen bijzondere soorten tegenkomen. De wijde mantel, ook wel bekend als Shell-schelp is zoâ&#x20AC;&#x2122;n soort. Deze winter spoelden honderden exemplaren aan op de stranden

Een maanvis die op het strand wordt gevonden, trekt altijd veel bekijks en is vaak goed voor een stukje in de plaatselijke krant. Het zijn dan ook vreemde vissen. Het lijf is rond, sterk afgeplat en voorzien van twee puntige

van Terschelling. De soort heeft zich waarschijnlijk naar noordelijke wateren uitgebreid en komt nu in grote aantallen op de

vinnen. Maanvissen zijn de grootste beenvissen ter wereld en komen voor in alle gematigde en tropische oceanen. Een volwassen dier kan wel 2.300 kilo wegen en - van vin tot vin gemeten - 4 meter hoog worden. Grote maanvissen zijn echter zeldzaam in de Noordzee. Maanvissen hebben een dikke taaie huid, die op sommige plekken wel 7,5 centimeter dik is en bedekt met tandjes en slijm in plaats van schubben. Over het algemeen neemt men aan dat maanvissen plankton en kwallen eten. In de grote oceanen komen ze vooral in de diepere delen voor. Af en toe verschijnen de maanvissen dan aan de oppervlakte om zich door de zon te laten opwarmen.

de buurt van Terschelling voor. Wijde mantels kunnen goed zwemmen en bewegen snel door het water. Ze trekken daarvoor de spier samen waarmee de schelphelften aan elkaar vastzitten. In de koude

FOTO FITIS

bodem van de Noordzee in Barnsteen komt vooral voor in het Oostzeegebied, maar af en toe vind je ook op de Waddeneilanden kleine stukjes. Deze halfedelsteen is gefossiliseerde hars van dennenbomen die 35 miljoen jaar geleden daar voorkwamen. De

geluksvogel die denkt barnsteen te hebben gevonden moet wel oppassen. Soms zijn het stukken of stukjes van harsverbindingen die in de scheepvaart worden gebruikt. Harpuis, bijvoorbeeld, is een mengsel van hars, terpentijn

en lijnolie, dat al eeuwenlang in de scheepvaart wordt gebruikt. Aangespoelde brokken lijken erg op barnsteen. Kun je met een gloeiende naald makkelijk in zoâ&#x20AC;&#x2122;n stukje prikken dan is het waarschijnlijk geen barnsteen.

wintermaanden zijn ze minder beweeglijk en worden ze met de stroom mee op het strand geworpen.

K OC ST E OB AD

barnsteen. WADDENmagazine 1-2020 21

NATUUR

HENK POSTMA

veenresten. Na de laatste ijstijd steeg niet alleen de zeespiegel, maar ook het grondwaterpeil. Langs de kust ontstonden grote moerassen, die dikke pakketten veen vormden. Zoâ&#x20AC;&#x2122;n 4.000 jaar

geleden bestond half Nederland, waaronder het waddengebied, uit veen. Door afwatering en ontginning is het veen in de loop der tijd ingeklonken en stormvloeden deden de rest.

tropisch drijfzaad.

CK TO ES B O AD

Grote delen van het veengebied werden verzwolgen door de golven of met een laagje slib bedekt. Soms komen op het strand weer veenresten naar boven of spoelen brokken veen aan.

Paardenoogboon, zeehart, golfbalnoot of kokosnoot zijn voorbeelden van tropische drijfzaden die heel af en toe op onze stranden aanspoelen. Verschillende tropische planten verspreiden zich door zaden te vormen die lange tijd in zeewater kunnen drijven. De kokosnoot is daar het meest bekende voorbeeld van. Naar verluidt is ooit op Engelsmanplaat een kokosnoot aangespoeld en daar ook daadwerkelijk ontkiemd. Rond de vondst van opvallende grote soorten als de paardenoogboon of het zeehart zijn in Noordwest-Europa allerlei legendes ontstaan. Vind je een zeehart, dan ontmoet je spoedig de ware geliefde. Het drinken van een tinctuur van de zaden van deze bonensoort, met twee meter lange peulen, zou helpen bij een bevalling.

wadwaaier

Ook zo benieuwd wat je op het strand of wad hebt gevonden? Met de Wadwaaier zoek je snel en eenvoudig alles op wat drijft, kruipt of groeit. Dankzij het handige formaat past het in elke broek- of jaszak en heb je het altijd bij de hand. www.wijsmetdewaddenzee.nl

WAD4U Ruim baan voor de jeugd! Altijd in het hart van het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.

HEB JE EEN VRAAG, OPMERKING, GOED IDEE? SCHRIJF, BEL OF MAIL NAAR: 93693 WADDENVERENIGING POSTBUS 90, 8860 AB HARLINGEN TEL.: 0517-4 SBRIEF NIEUW JEUGD LE DIGITA DE JE E-MAIL: INFO@WADDENVERENIGING.NL WIL ONTVANGEN EN NOG MEER INFORMATIE? GA DAN NAAR WWW.WAD4U.NL EN MELD JE AAN! TEKST: LIDEWIJ KEMME

Er was eens een zee, die bracht plastic pony’s mee… Stop! Plastic in zee is geen sprookje, eerder een nachtmerrie, vooral voor dieren. Hoe dat zit lees je in WAD4U. Pony’s overboord! Begin 2019 vielen er meer dan driehonderd containers overboord van het schip MSC Zoe, vlak voor de kust van de Waddeneilanden. Televisies, kleren, koffers, vloerkleden, auto-onderdelen en speelgoed raakten in zee en spoelden aan op de stranden. Honderden plastic pony’s zwommen naar de kust en galoppeerden naar de kinderen op de eilanden… Helaas, dit verhaal eindigt niet als een sprookje. In het echt gebeurde er dit: heel veel mensen werkten keihard om alle spullen uit zee en van de stranden te halen.

Toch wordt er nu, na een jaar, nog steeds afval gevonden. Vooral heel veel kleine stukjes plastic en die zijn heel moeilijk op te ruimen.

Plastic is zó handig Goedkoop is het, plastic, en stevig. En je kunt het alle vormen en kleuren geven. Maar die voordelen hebben meteen ook een nadeel. Want plastic spullen worden vaak kort gebruikt en snel weer weggegooid. Omdat plastic zo stevig is, blijft het in de natuur aanwezig. Het wordt wel afgebroken in zon, weer en wind, maar alleen tot piepkleine

stukjes. Die stukjes komen overal terecht, ook in de maag van dieren. Dus kunnen we het maar beter uit de natuur houden. Bijvoorbeeld door geen plastic wegwerpspullen te gebruiken en van plastic afval nieuwe dingen te maken. Door sowieso minder spullen te kopen. Je kunt bijvoorbeeld speelgoed ruilen. Honderden plastic pony’s speelden hun leven lang met heel veel kinderen. Toen ze oud en afgedankt waren, gingen ze terug naar de fabriek, waar ze werden omgetoverd in slippers en tassen… Dat hoeft geen sprookje te zijn!

WADDENmagazine 2-2020 4-2019 23

WAD4U DIERENROMMEL

Dieren produceren ook afval, soms kotsen ze grotere etensresten weer uit in de vorm van braakballen. Je kent het woord uilenbal misschien. Maar ook andere vogels (bijvoorbeeld reigers en roodborstjes) maken braakballen. Door het afval te bestuderen, kun je te weten komen wie het maaltje at en wie of wat er werd gegetenâ&#x20AC;Ś RG L.O EO

Aan deze braakbal van een meeuw zie je dat hij schelpen heeft gegeten. TMA OS KP N HE

TIP Op internet vind je sites en filmpjes waar wordt uitgelegd hoe je braakballen kunt onderzoeken. Zo kun je zelf aan de slag. Maar eerst moet

In een uilenbal vind je haren en botjes van muizen.

je natuurlijk op pad, met je ogen op de grond gericht, om er een te vinden! Je uitrusting: een grote loep, een pincet, een paar latex handschoenen en een afsluitbaar

TMA OS KP N HE

doosje. Links zijn te vinden op www.waddenvereniging.nl/

De meeuw die deze bal uitkotste, had een maaltje bessen van kraaiheide op.

pluizen. Vind je â&#x20AC;&#x2122;t vies? Maak van dichtbij een mooie foto!

Oplossing quiz middenplaat: VUILNISBAK 26

Als geboren Friezin en kleurrijk Tweede Kamerlid had ze al oog voor de Wadden. En nu staat ze als directeur aan het roer van de Waddenvereniging. In deze column deelt ze haar mening, belevenissen en ervaringen.

EEN JAAR NA DE RAMP

en piepschuim, kwamen duizenden mensen in actie om de grootste rotBij de afschuwelijke bosbranden in zooi op te ruimen. Zij zetten hun grote Australië spreken we inmiddels al verontwaardiging om in daden. Heel weken over een enorme ramp. Ook veel leden en medewerkers van de bij overstromingen en aardbevingen, Waddenvereniging waren dagenlang waarbij mensen en dieren overlijden en bezig met opruimen. Wat een prachtige met grote gevolgen voor de samenleving zoals de economie en/of het milieu, solidariteit!! spreken we over een ramp. Hoe treurniswekkend is het om te Toen vorig jaar de MSC Zoe 342 contaiconstateren dat een jaar na de ramp ners verloor boven de Waddeneilanden nog veertig containers zoek zijn en nog en ons Werelderfgoed Waddenzee een miljoen kilo troep op de veranderde in een grote zeebodem ligt. De schadebult afval, was er discusWe hebben afhandeling gaat moeizaam sie of we hier van een nog jarenen op ons schriftelijke verzoek ramp mochten spreken. Wat een gezeur, dat is lang last van aan MSC-directeur Diego Aponte is tot op heden niet helemaal niet belangrijk. de rotzooi gereageerd. Maatregelen om Wat we wel weten is dat de noordelijke vaarroute voor onze mooie Waddenzee containerschepen verplicht te stellen en de wijde omgeving nog jaren last zijn er nog niet. Nog steeds wacht men hebben van alle rotzooi, die nu nog op op het rapport van de Onderzoeksraad de zeebodem, in het slib of onder het voor Veiligheid… zand ligt. Toen onze stranden, duinen en zeedijken op 2 januari 2019 vol lagen met krukken, elektrische kinderauto’s, My little pony’s, autobanden, schoenen, biljoenen plastic korrels, televisies

In 2020 gaat de Waddenvereniging er met volle kracht tegenaan voor de juiste maatregelen voor de bescherming van ons Werelderfgoed Waddenzee.

WADDENmagazine 1-2020 27

MERLIJN TORENSMA

COLUMN

Lutz Jacobi

DICK HARREWIJN

Silence of the Tides - Een kijkje in de ziel van de Wadden 28

DICK HARREWIJN

INTERVIEW

Pieter-Rim de Kroon en camera assistent Jeffrey van Houten aan de Duitse waddenkust bij Bremen

In de loop van 2020 gaat de film Silence of the Tides in première. Hoofdredacteur Hans Revier was aanwezig tijdens een voorvertoning van deze documentaire over de internationale Waddenzee en sprak met regisseur Pieter-Rim de Kroon. ‘Het is fascinerend om je te realiseren dat je het waddengebied kunt beschouwen als een groot ademhalend organisme.’ TEKST: HANS REVIER

Pieter-Rim de Kroon (1955) hoefde niet lang na te denken toen hij de mogelijkheid kreeg om een voorstel voor het maken van een waddenfilm bij het Filmfonds in te dienen. ‘Ik ben een filmmaker in de breedste zin van het woord, maar ik wil wel zo veel mogelijk buiten werken. Daarbij ben ik enorm gefascineerd door omgeving en licht en de relatie tussen mens en natuur.’ In een weekend had hij het idee voor de film uitgewerkt. ‘Nadenkend over de Wadden, ik kende het gebied al goed, kwam ik al snel uit bij de getijdencyclus die als een soort ademhaling, als longen, het gebied in leven houdt. Daarnaast heb je allerlei andere cycli, zoals de afwisseling tussen dag en nacht, de wisseling van de seizoenen, de vogeltrek en het komen en gaan van toeristen. Het is fascinerend om je te realiseren dat je het internationale waddengebied kunt beschouwen als een groot ademhalend organisme.’ In tegenstelling tot andere waddenfilms komen ook de mensen die wonen, werken en recreëren uitgebreid aan bod. ‘Mensen maken al duizenden jaren onderdeel uit van het waddengebied en moeten weten om te gaan met de getijden en de seizoenen. Bovendien ben ik ontzettend gefascineerd door de relatie tussen mens en natuur.’ > WADDENmagazine 1-2020 29

PIETER-RIM DE KROON

Oude aanlegsteiger bij Eckwarderhörne Duitsland

Twintig soorten wind Op het Duitse waddeneilandje Pellworm maakten De Kroon en zijn crew kennis met dominee Alexandra. Het leven, maar ook de dood op deze ruige en winderige hallig (=kweldereiland, red.) kregen een centrale plaats in de documentaire. ‘Je kunt geen film maken over de Wadden zonder daarbij ook de mensen te laten zien.’ In Silence of the Tides gebruikt De Kroon geen achtergrondmuziek. Ook een commentaarstem ontbreekt. ‘Met muziek kun je manipuleren. Daarmee kun je beeld spannender of vrolijker maken dan het is. Je vertelt dan aan de kijker wat ie moet vinden. En bovendien is er op de Wadden voldoende spannend geluid.’ De film maakt gebruik van de meest moderne technieken om het waddengeluid zo optimaal mogelijk te kunnen beleven. Van bulderende storm en donderend water tot de oorverdovende stilte op een windstille avond. ‘Weet je dat er wel twintig verschillende soorten wind zijn? En als het

windstil is hoor je het gegorgel van water in al die kleine geultjes en prieltjes. Wat mij nog het meest verraste was het geluid, het geritsel en geknisper van al die kleine wadslakjes die op de wadbodem krioelen.’

Beeldcontrasten De Kroon schuwt het ook niet om daarbij contrasten in beeld te brengen en te laten horen. ‘Het gezoem en geruis van de windmolens, de roerloze stilte bij laagwater op een windstille dag, de kakafonie in een broedkolonie, de chaos op het hoogtepunt van het toeristenseizoen of het kabaal van de oefenende straaljagers. De kijker moet daar zelf maar conclusies aan verbinden.’ Voor de kijker is dat even wennen. Maar uit de voorvertoning blijkt dat men al snel door beeld en geluid wordt gegrepen. Om vooral op de kleine gebeurtenissen op het wad de aandacht te vestigen, maakt hij gebruik van een statische cameravoering. ‘Snelle beeldwisselingen leiden je te veel af. Je kunt nu veel beter al die subtiele

- Speciaal voor leden Silence of theTides gaat in de loop van de zomer voor het grote publiek in de bioscoop in première. Daaraan voorafgaand worden in samenwerking met de Waddenvereniging speciale voorvertoningen georganiseerd. Houd voor de data onze website in de gaten: www.waddenvereniging.nl/silenceofthetides. 30

veranderingen beleven.’ De opnames voor Silence of the Tides vonden verspreid plaats in het internationale waddengebied, van Den Helder tot aan Esbjerg. Bij het filmen werd De Kroon soms overvallen door een enorm gevoel van ruimte, dan weer fascineerden de minuscule krabbetjes, die hij via een macrolens waarnam. ‘Al die beestjes staan onder invloed van de getijdenstromen en er is een constante cyclus van eten en gegeten worden’. Vooral de populariteit van de kokkel is hem bijgebleven. ‘De vogels en vissen eten er van, voor de handkokkelaars is het een belangrijke broodwinning en voor de biologen van het NIOZ een gewild onderzoeksobject.’

Windmolens Bij zijn verblijf op de Wadden viel hem op dat het gebied er relatief goed uit ziet. ‘Er is geen sprake van grote troep of enorme lozingen. Ik ben wel geschrokken van de visuele impact van de hotels en alle windmolens langs de kust. Daar word ik niet echt blij van.’ Verder laat hij het aan de kijker over om een mening te vormen. ‘Ik heb een film willen maken die je als het ware door een raam naar het waddengebied laat kijken, die je de magie van het gebied laat beleven. Het moest een film met een ziel worden.’

INTERVIEW

JEFFREY VAN HOUTEN

Crew aan het werk op de Halligen Duitsland. Hannie, de postbode van de hallig Oland in Sleeswijk-Holstein

WADDENmagazine 1-2020 31

STILL UIT DE FILM

‘Ik heb een film willen maken die je als het ware door een raam naar het waddengebied laat kijken’

PIETER-RIM DE KROON

Pieter-Rim de Kroon

Duik in de natuur!

Zelf oesters rapen, een nachttocht naar Ameland of een bijzondere wandeling naar Rottumeroog: ook dit jaar neemt de Waddenvereniging je weer mee naar bijzondere plekken in het waddengebied. De excursies organiseren we samen met lokale ondernemers én worden begeleid door een werelderfgoedgids van de Waddenvereniging.

Zaterdag 18 april

DAGJE OESTERMAN Een wel heel bijzondere excursie: zelf oesters rapen, ze openen én verorberen. De vissers van de Geïntegreerde Visserij leren je welke oesters je het beste kunt verzamelen en proeven. Een oester rechtstreeks van het wad, verser bestaat niet! Tijdens de vaartocht en wandeling over een wadplaat kom je meer te weten over de geschiedenis van de oester en oestervisserij. Ook wordt er wat verteld over de rol van oester- en mosselbanken in de natuur van het Werelderfgoed Waddenzee. Tijd: 10.30 - 19.00 uur. Plaats: Lauwersoog.

TEKST: RENATE DE BACKERE

Vrijdag 24 april

WERELDS FOTOGRAFEREN IN MODDERGAT

:. Boek nu je favoriete excursie op www.werelderfgoedweken.nl.

Mooie structuren in het slik, de schittering van de ondergaande zon en resten van landaanwinningswerken. Tijdens deze workshop, onder leiding van waddenfotograaf Henk Postma, leer je de mooiste foto’s maken van het Werelderfgoed Waddenzee. Ook leer je tijdens een korte introductie van onze werelderfgoedgids meer over de bijzonderheden van het gebied. Tijd: 16.30 - 21.30 uur. Plaats: Paesens-Moddergat.

Zaterdag 6 juni

Zondag 12 juli

Midden in de nacht maken we de oversteek van Holwerd naar 't Oerd, het oostelijk duingebied op Ameland. Tijdens deze sportieve uitdaging kun je optimaal genieten van de stilte en duisternis. We zien hoe de zon opkomt en de natuur ontwaakt. Onderweg geeft de werelderfgoedgids uitleg over de bijzonderheden van Werelderfgoed Waddenzee. Enige wadloopervaring en een goede conditie is een vereiste. Tijd: 02.15 - 07:30 uur. Plaats: Holwerd.

Dit is een unieke tocht die slechts beperkt wordt aangeboden! Onder leiding van de wadloopgidsen van De Vrije Wadlopers en een werelderfgoedgids van de Waddenvereniging brengen we je tot vlakbij Rottumeroog. Dit is het meest oostelijke onbewoonde eiland, dat vanwege de kwetsbare natuur permanente bescherming geniet. Tijd: 06.30 - 18.00 uur. Plaats: Lauwersoog.

NACHTTOCHT AMELAND

Zaterdag 4 juli

WADLOPEN NAAR HET STILLE SIMONSZAND Wadlopen, varen en opruimen op een heel bijzondere plek: het stille en afgelegen Simonszand. Deze zandplaat ligt ten oosten van Schiermonnikoog. Na een prachtige wadlooptocht, waarbij je meer leert over het bodemleven van het Werelderfgoed Waddenzee, gaan we op Simonszand afval opruimen. Kom helpen en genieten! Tijd: 13.15 - 22.15 uur. Plaats: Lauwersoog.

WADLOPEN NAAR ROTTUMEROOG

20%

KORTING -

VOOR LEDEN Dit is een greep uit de verschillende excursies die de Waddenvereniging deze zomer organiseert. Wees er snel bij en boek je favoriete excursie nu via www.werelderfgoedweken.nl. Hier vind je ook het volledige programma en meer informatie over de excursies. Leden van de Waddenvereniging krijgen 20% korting!

WONDERLIJK WAD BIJ ECOMARE Een onderdompeling in het Werelderfgoed Waddenzee, dat is de insteek van de nieuwe tentoonstelling Wonderlijk Wad die Ecomare op Texel momenteel ontwikkelt. De tentoonstelling, vanaf begin mei te bezoeken, behandelt het wad in al zijn facetten. Van de geologische geschiedenis tot de dwaalgasten, van de vaste bewoners tot de doortrekkers. Kinderen ontdekken in spelletjes welke route een kanoet jaarlijks aflegt of wanneer de steenkool onder de Waddenzee is gevormd. Een indrukwekkende timelapsefilm toont het getij en het steeds veranderende landschap. Ook bedreigingen als klimaatverandering, vervuiling en overbevissing komen aan de orde. Wonderlijk Wad laat zo een breed publiek de grootsheid van de Wadden ervaren.

WADDENmagazine 1-2020 33

Uit de vereniging Nieuws, aankondigingen, speciale acties voor leden & meer activiteiten van de Waddenvereniging. Blijf ook op de hoogte via de gratis digitale nieuwsbrief. Aanmelden: www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief. TEKST: TESSA VAN BUSSEL

4 FILMPJES

POSTCODE LOTERIJ / JURGEN JACOB LODDER

In samenwerking met VisitWadden produceert de Waddenvereniging vier filmpjes over wat er in het waddengebied te beleven is. YouTuber Bente interviewt onder andere milieujutter Guus Schweigmann en krijgt tips van fotograaf Henk Postma. Kijk op het YouTube-kanaal van de Waddenvereniging: www.youtube.com/waddenvereniging.

Margriet is Kanjer van Goud!

Een grote verrassing voor vrijwilligster Margriet Tichelaar uit Harlingen. Wij nomineerden haar als Kanjer van Goud bij de Nationale Postcode Loterij voor haar grote bijdrage aan het reorganiseren van het archief. Margriet werd op het kantoor van de Waddenvereniging verrast door directeur Lutz Jacobi in het bijzijn van haar mede-vrijwilligers en collega’s. Zij mag een weekje op vakantie naar haar geliefde Terschelling met man én hond. Directeur Lutz Jacobi vertelt waarom Margriet deze verrassing verdient: ‘We hebben ruim honderd vrijwilligers die allemaal een pluim verdienen, maar Margriet heeft in de afgelopen jaren wel iets heel bijzonders gepresteerd. Zij heeft het archief van

de Waddenvereniging, dat wij in 55 jaar hadden opgebouwd, helemaal gereorganiseerd, gedigitaliseerd en uitgezocht. Dit heeft ze met de grootst mogelijke deskundigheid en zorgvuldigheid gedaan. Daarom zijn we blij dat we haar nu samen met de Nationale Postcode Loterij in het zonnetje mogen zetten.’ Margriet is blij verrast: ‘Ik ben helemaal sprakeloos en geroerd. Bijna tien jaar ben ik bezig geweest met dit project. Er was zoveel archiefmateriaal bewaard! Iedereen had een kast ter grootte van een dubbele linnenkast op de kamer en die zaten helemaal vol. Ik heb alles gelezen en gearchiveerd. Gelukkig is lezen een hobby van mij. Heerlijk dat ik met man en hond nu een weekje weg mag.’

kom in actie ! Oud-collega Marianne start een sponsoractie voor meer blije vissen op www.voordewadden. nl. Niet alleen heeft ze zich jaren als collega en ledenraadslid voor ons ingezet, maar nu dus ook als actiestarter. We zijn heel blij met zulke betrokkenheid! Wil je zelf iets bijzonders doen voor de Wadden? Ga dan naar www.voordewadden.nl en start een actie!

HARTVERWARMEND

ZATERDAG 4 JULI: JEUGDDAG Zelf garnalen en kwallen vangen, graven in de wadbodem op zoek naar pieren en onderzoekjes doen als een échte bioloog, lijkt je dat wel wat? Kom dan naar onze jeugdledenmiddag in natuurgebied het Balgzand, vlakbij Den Helder. Samen met onze gidsen ga je op ontdekkingstocht over het wad. In de onderzoeksruimte doe je proefjes en opdrachten, waardoor je het waddengebied nog beter leert kennen. Je mag een vriendje/vriendinnetje meenemen dat geen lid is. Deelname is gratis, maar je moet je wel van tevoren aanmelden. Uiteraard zorgen wij voor gezelligheid, veiligheid en wat lekkers om te snacken. Zien we je daar? • Wanneer? Zaterdag 4 juli van 12.30 tot 16.30 uur. • Voor wie? Jeugdleden van de Waddenvereniging van 8 t/m 18 jaar. • Plaats: natuurgebied het Balgzand, Den Helder. • Meer info: www.waddenvereniging.nl/ jeugddag.

We zijn blij met iedereen die zich inzet voor de Waddenvereniging. Of dat nu is als lid, als vrijwilliger of op een andere manier, bijvoorbeeld door geld in te zamelen. Sommige verhalen zijn zo bijzonder dat we die graag delen: Op een dag krijgt onze ledenservice een wel heel bijzonder telefoontje binnen. Een mevrouw meldt dat haar schoonvader op sterven ligt en dat hij bij leven nog wil regelen dat de gasten op zijn crematie geen bloemen meenemen, maar een donatie doen aan de Waddenvereniging. Meneer kwam elke zomer zes weken op Terschelling, was vogelaar en een echte wadliefhebber. Wij zijn zeer dankbaar voor dit mooie gebaar en vinden het enorm bijzonder dat iemand tot op het laatste moment zo is begaan met de Wadden.

nieuw.

18 april op Ameland

DE WADDENDAG Nieuw dit jaar! Na het verschijnen van elk WADDENmagazine organiseren we speciaal voor leden een WADDENdag in het waddengebied. Hier gaan we dieper in op het thema uit het WADDENmagazine en ontmoet je medewerkers van de Waddenvereniging. De eerste editie is op zaterdag 18 april op Ameland. Je ontmoet Ellen Kuipers, bioloog bij de Waddenvereniging. Zij zal in Natuurcentrum Ameland alles vertellen over de gebeurtenissen en impact van de containerramp op het waddengebied. Er is een speciale activiteit rondom plastic voor kinderen én we gaan met elkaar het strand op om schoon te maken. De WADDENdag begint om 11.00 uur, kost € 9,50 voor volwassenen en is gratis voor kinderen t/m 12 jaar. Vooraf aanmelden is verplicht, dat kan via: www.waddenvereniging.nl/waddendag.

- VERZOEK VAN DE LEDENSERVICE De ledenservice handelt dagelijks vele mailtjes en telefoontjes af. Aanmeldingen, adreswijzigingen of inhoudelijke vragen; alles komt voorbij. Het helpt de ledenservice enorm als je naast je naam, ook altijd je postcode en huisnummer vermeldt. Zo kunnen we je makkelijker terugvinden in onze administratie

en kunnen we je sneller helpen. Voor de meeste mutaties of vragen kan het contactformulier op onze site gebruikt worden: www.waddenvereniging.nl/contact. Bellen mag natuurlijk ook. De ledenservice is op werkdagen van 09.00 tot 13.00 uur bereikbaar op: 0517-493693.

WADDENmagazine 1-2020 35

Berichten van de Ledenraad Begin 2018 is de Ledenraad ingesteld, die de vroegere Algemene Ledenvergadering vervangt. De 17 gekozen leden vertegenwoordigen de leden van de Waddenvereniging en houden toezicht op het bestuur. De ledenraad houdt zich niet alleen bezig met financiën en beleid. We denken ook mee over acties, bescherming, en voorlichting. En we zijn er om de band met de leden te versterken. We staan open voor ideeën en suggesties. E-mail: ledenraad@waddenvereniging.nl. SAMENSTELLING: JORIEN BAKKER EN THOMAS LEERINK

column voorzitter Jorien bakker .

Vis noch vlees Meer dan twintig jaar ge-

gevangen zijn met sleepnetten. Met de kokkels - nota-

leden ben ik van de ene op

bene basisvoedsel voor miljoenen trekvogels - ging het

de andere dag gestopt met

de afgelopen jaren niet goed vanwege de warmte. En

het eten van dieren. Rook-

voor duurzame kweekvis hebben soms ook mangrove-

worst, entrecote, kipkluif?

bossen moeten wijken.

Ik zou niet meer weten hoe

Dus, kappen met haring happen? Dat denk ik niet,

het smaakt. Nooit gemist

hoewel je voor de omega beter over kunt stappen op

ook. In de loop van de tijd

zeewier; ook nog eens heel duurzaam. Kleinschalige

ben ik wel weer af en toe

visserij kan bijdragen aan omgevings- en milieubewust-

bepaalde soorten vis en

zijn. Nog een stapje verder: ‘zelf doen’, zoals oesters

schelpdieren gaan eten

rapen of garnalen scheppen, maakt je bereidwilliger

omdat ik die smaak toch miste en de omega 3 goed kon

om het leefmilieu van je eten te willen beschermen. Nu

gebruiken. Maar alleen als ik precies weet hoe en waar

kan lang niet iedereen zich een middagje oesters rapen

deze gevangen is.

veroorloven, laat staan dat dat echt goed is voor de

Toch knaagt het. Het gaat wereldwijd helemaal niet

Waddenzee. Daarom blijven goede controle en kritische

goed met de visstand. Ook al ben ik spaarzaam, mijn

monitoring ontzettend belangrijk, van keurmerken,

visconsumptie draagt ook bij aan een verdere afname

vangstmethodes en visstand. En laat dit nou in hele

van de biodiversiteit onder en boven water. Ondanks

goede handen zijn bij de marien ecologen van de Wad-

convenanten lukt het nog steeds niet om de mossel-,

denvereniging!

kokkel- en garnalenvisserij in en om de Waddenzee verder te verduurzamen. Vis met MSC-label kan ook

Uit de vereniging

op de agenda -IS DE WADDENZEE WEL EEN NATUURGEBIED? bodemberoerende mosselzaadvangst naar de meer natuurvriendelijke vangst van mosselzaad uit de waterkolom, met zogenoemde mosselzaadinvanginstallaties.’ Met gas- en zoutwinning, visserij en schelpdierkweek, lijkt de Waddenzee eerder een economisch- dan een natuurgebied. Toch is de Nederlands-Duitse Waddenzee sinds 2009 een werelderfgoed vanwege zijn natuurwaarden. Wouter benadrukt dat de Waddenvereniging continu kijkt hoe beperkt menselijk medegebruik samengaat met natuurbehoud en -herstel. Op die manier willen we als vereniging blijven adviseren en meedenken met mensen die in het

gebied hun brood verdienen. Vanuit de ledenraad blijven we gesprekspartner voor het bureau om bijvoorbeeld na te denken over de vraag: mosselkwekers willen graag meer kweekpercelen in de Waddenzee als compensatie voor het sluiten van delen van de Waddenzee voor bodem mosselzaadvisserij. Is dit denkbaar voor de leden van de Waddenvereniging? Voor het eerst luisterde tijdens de vergadering een geïnteresseerd verenigingslid mee. Is dat ook iets voor u? Meld u dan aan bij voorzitter Jorien Bakker via ledenraad@waddenvereniging.nl. De volgende ledenraadsvergadering is op 28 maart 2020.

HENK POSTMA

‘Windkracht zeven met uitschieters naar acht of negen verwacht boven de Waddeneilanden.’ Het is duidelijk, het stormt op zaterdag 14 december. Dat is ook te zien aan de verwilderde haren en koude gezichten van ledenraadsleden, bestuursleden en bureaumedewerkers als zij het kantoor van de Waddenvereniging binnenkomen voor de laatste ledenraadsvergadering van 2019. Er is veel te bespreken. We praten uitvoerig over het meerjarenbeleidsplan 2020-2024 waarin thema’s als zeespiegelstijging, onveilige scheepvaartroutes en arme onderwaternatuur terugkomen. Als ledenraad zien we graag dat het meerjarenbeleidsplan niet alleen geschreven is door directie en bestuur, maar dat het een plan van ‘ons allemaal’ is. We stellen daarom voor om het nog uit te werken concept meerjarenbeleidsplan ook aan u voor te leggen tijdens de ledendagen in mei 2020. ‘Een goed idee’, vindt directeur Lutz Jacobi. We staan ook stil bij de vijf belangrijkste momenten voor de Wadden in 2019. Over een daarvan, dat onderwaternatuur net zo belangrijk is als natuur boven water, praten we door met marien ecoloog en projectleider vismigratierivier Wouter van der Heij: ‘Visserij in de Waddenzee en Noordzeekustzone steekt complex in elkaar. Ondanks convenanten voor een duurzame mossel-, kokkel- en garnalenvisserij, is er in de garnalenvisserij nog altijd veel bijvangst (62%) en lukt het de mosselzaadvisserij niet om volledig over te stappen van de schadelijke

WADDENmagazine 1-2020 37

N DE

DE SM

AAK VA

WAD

Magische smaken DRINKEN UIT TUIN VAN TEXEL

Toen Valerie Jongeneel en haar vriend Joram Timmerman plannen maakten voor een restaurant op Texel met seizoensgebonden gerechten van het eiland, vonden ze een standaard drankenkaart met cola, sinas en 7-up daar niet bij passen. Het werden siropen, shrubs, kombucha’s en waterkefirs van Valeries moeder Tineke. ‘Omdat wat zij maakt gewoon het beste is wat we ooit hebben geproefd.’ TEKST: JOJANNEKE DRIJVER FOTO’S: MERLIJN TORENSMA

Het is alsof we in een aflevering van Harry Potter zijn beland, of een andere film waarin heksen en tovenaars voorkomen. Op een tafel staan allerlei glazen flessen met daarop handgeschreven etiketten, waaronder eentje die gevuld is met een lavendelkleurig drankje waar blue pea op staat. ‘Dit is waterkefir van water, citroen, gedroogde vijgen en abrikoos. In een tweede fermentatie is de blue pea erbij gekomen. Dat is een blauwe bloem, die in combinatie met licht zuur zorgt voor deze mooie zacht lila kleur’, vertelt Tineke Jongeneel. Het meest in het oog springt een grote weckpot, waar half verzonken in een prachtig goudkleurige vloeistof een grote witte zwam drijft. ‘Dit is kombucha. Die zwam noem je een scoby. Normaal ligt ‘ie er heel mooi op, maar door het vervoer is hij wat scheef gezakt.’

Bruisende frisdranken Dan introduceert Valerie haar moeder gekscherend: ‘Van ambtenaar tot heks!’ Oké, ik ben blijkbaar niet de eerste die bij de getoonde brouwsels associaties heeft met magie. Het maken van de drankjes is dan ook wel een klein beetje als toveren. Neem de kombucha. Heel precies zijn de ingrediënten afgemeten. Dat zijn water, suiker, thee - in dit geval aangepast naar

een kruidenmengsel dat yerba mate heet – en natuurlijk bestaande kombucha en de kombuchazwam, de scoby. Dan moet het twaalf dagen fermenteren. ‘Dit leeft! Elke dag meet ik de pH en kijk of alles nog goed gaat’, vertelt Tineke. Tot slot volgt een tweede fermentatie, waarin de kruiden zijn toegevoegd die de kombucha zijn typische smaak geven. ‘Deze is gemaakt met verwarmende kruiden als gember, ginseng, citroen, kaneel en kruidnagel.’ Het resultaat is een licht bruisende frisdrank met een krachtige smaak.

Siroop met verse vruchten Het maken van alle drankjes noemt Tineke een passie. Naast haar baan als ambtenaar op de afdeling ruimtelijke ordening, is ze er bijna fulltime mee bezig. Haar kombucha wordt vaak als aperitief gebruikt. Valerie: ‘Wij vinden het leuk om de kombucha te mengen met vergeten drankjes, zoals met een rode vermouth of, oldschool, in combinatie met droge sherry.’ Net als de gerechten, worden de dranken aangepast aan elk seizoen. Valerie: ‘De kruiden en lokale ingrediënten die in de gerechten worden gebruikt, komen uit eigen tuin en zijn ook de basis voor de siropen.’ Tineke: ‘Er zijn klassiekers, zoals de siropen van gember, aardbei en

vlierbloesem en we proberen ook nieuwe dingen uit. Zo zijn de shrubs ontstaan. Dat zijn siropen van verse vruchten en kruiden als salie en rozemarijn waarin de helft van de suiker is vervangen door azijn als conserveringsmiddel. De shrub met Texelse cranberry’s is mijn favoriet!’

Lokaal walhalla De drankjes van Tineke gaan straks een hoofdrol spelen in de ambitieuze plannen van Valerie en haar vriend Joram. Valerie: ‘Voorjaar 2020 openen we op Oost aan de Loswal bij Oosterend. Het wordt een bed and breakfast met restaurant en grote tuin in een oude stolpboerderij met authentieke wierschuur. Dat was altijd al onze droom. De tuin wordt een plek waar de groente, kruiden en het fruit vandaan komen en daar ook weer mee bemest. Een walhalla waarin we onze gasten op een eerlijke en verantwoorde manier willen laten genieten van alles wat dichtbij is. Bewustzijn van de natuur, de tuin en het wad dat straks zo dichtbij is, dat is wat we mensen willen meegeven.’ Tineke vult aan: ‘Jullie vinden het een uitdaging om te laten proeven hoe smaken echt horen te zijn. Dat is ook mijn streven.’

Kijk voor nog meer smaak op www.waddenvereniging.nl/smaakvandewadden 38

WAD LEKKER

PROEF! Speciaal voor de Waddenvereniging heeft Valerie Jongeneel een gastronomisch arrangement samengesteld waarbij je kunt kennismaken met álle facetten van op Oost. Leden profiteren tot 30 december 2020 van 25% korting. Je betaalt € 237,50 p.p (normaal € 297,50). Boeken kan door een mail te sturen naar info@opoost.nl met als onderwerp Gastronomisch arrangemen WADDENmagazine 2020. De aanbieding is niet geldig tijdens feestdagen of vakanties. Ga voor een sfeerimpressie naar www.opoost.nl. Verblijf van 2 nachten in de Farm suites op Oost, inclusief : • Een culinair welkom met waddenoesters, amuse & huis-aperitief. • Een all-in-verrassingsmenu van vier gangen op de eerste avond. • Een heerlijk Farm-ontbijt op de eerste en tweede ochtend van uw verblijf.

WADDENmagazine 1-2020 39

Op het strand van Schiermonnikoog met een dode noordse stormvogel.

in het kort Jan Andries van Franeker (Amsterdam, 1954) studeerde biologie aan de Universiteit van Amsterdam. Na zijn militaire dienstplicht organiseerde hij expedities naar het Noord- en Zuidpoolgebied voor onderzoek naar de evolutionaire afstamming van stormvogelsoorten. Vanwege deze ervaring werd hij in 1986 voor zuidpoolonderzoek aangenomen aan het voormalige Rijksinstituut voor Natuurbeheer (RIN), nu Wageningen Marine Research. Na zijn pensionering (eind 2020) wordt Van Franekers onderzoek voortgezet door zijn eerdere promovendi: Fokje Schaafsma (poolonderzoek) en Suse KĂźhn (zwerfvuil). Die zal hij nog enige tijd verder inwerken. 40

WETENSCHAP

Plastic bij Noordse stormvogels

Stel je voor, een boterhamdoos vol plastic in je maag Jan Andries van Franeker doet al veertig jaar onderzoek naar de hoeveelheid plastic in het lijf van noordse stormvogels. ‘Negen van de tien noordse stormvogels heeft plastic in de maag.’ TEKST: MARCUS WERNER

‘Kijk’, zegt Jan Andries van Franeker, terwijl hij een rond plastic laboratoriumschaaltje over de tafel naar voren schuift, ‘dit vind je in de maag van een doorsnee noordse stormvogel.’ Schotjes delen het schaaltje in vier vakken. In het ene vak liggen slierten die nog herkenbaar zijn als stukken zeewier en ook kleine steentjes. Een volgend vak bevat bruinige voorwerpen die lijken op kattennagels. Van Franeker: ‘Dat zijn de snavels van de pijlinktvissen die door noordse stormvogels worden gegeten.’ De resterende twee vakjes bevatten een kleurige verzameling scherfjes, onregelmatig gevormde klompjes, waarvan sommigen enigszins doorzichtig, draadjes en iets dat lijkt op een soort miniatuur wokkel-zoutje. Van Franeker wijst met een pincet aan: ‘Hier, deels in de vogelmaag platgedrukte cellen van piepschuim en brokken schuimrubber.’ De schilfers blijken fragmenten van voorwerpen van hard plastic en lichtere korrels, zogeheten industriële plastic pellets. ‘Die worden in fabrieken omgesmolten om allerlei

plastic gebruiksvoorwerpen van te maken.’ Over de mini-wokkel vertelt Van Franeker: ‘Plastic wordt soms net als hout bewerkt, door er aan te schaven. Dan ontstaan er zulke krullen.’

Plasticnorm Al veertig jaar bestudeert Van Franeker noordse stormvogels. Of, om preciezer te zijn, de maaginhoud van dode, op stranden aangespoelde exemplaren van deze op de Noordzee algemene zeevogels. Minutieus pluist hij in het laboratorium de uit de kadavers gehaalde ingewanden uit. Het is hem om de niet-natuurlijke maaginhoud te doen. Plastic afval dat in de Noordzee ronddobbert en door Van Franekers onderzoeksobjecten aangezien wordt voor voedsel, of dat zij per ongeluk samen met ‘echt’ voedsel binnenkrijgen. Van Franekers bevindingen hebben in de loop der jaren zelfs een internationaal erkende ‘plasticnorm’ opgeleverd door de maximaal toelaatbare hoeveelheid plastic in noordse stormvogelmagen. Hijzelf geldt inmiddels als dé te raad> WADDENmagazine 1-2020 41

Noordse stormvogel in vlucht

mens noordse stormvogel

Gespierde magen

Hoeveel plastic zou een Noordse Stormvogel in de maag hebben als hij zo groot zou zijn als een mens?

plegen expert op het gebied van zeevogels en plastic. Pers, beleidsmakers en andere wetenschappers weten hem te vinden. In de nasleep van de ramp met de MSC Zoe was Van Franeker veel in het nieuws. Een jaar later is bij nieuwsmedia nog volop belangstelling voor zijn onderzoek. Bij het bezoek aan Van Franeker in het gebouw van zijn werkgever Wageningen Marine 42

Research in Den Helder, is zojuist een cameraploeg van nieuws- en achtergrondenprogramma Nieuwsuur vertrokken. De noordse stormvogels die Van Franeker de laatste jaren verzamelde, blijken gemiddeld iets minder dan een derde gram plastic in hun magen mee te dragen. Dat lijkt op het eerste gezicht niet veel, maar schijn bedriegt. Van Franeker: ‘Zou zo’n vogel het gewicht van een mens hebben, dan komt dat neer op ongeveer dertig gram, dat is een boterhamdoos vol plastic.’

Hoe schadelijk ingeslikte plastics precies zijn voor noordse stormvogels is nog onbekend, omdat de daarvoor nodige analyses ingewikkeld zijn. Maar dát ze kwaad doen, staat voor Van Franeker vast: ‘Er zijn heel veel redenen om dat aan te nemen.’ Zeker negen van de tien noordse stormvogels heeft plastic in de maag, dus bijna de hele populatie heeft ermee te maken. Het is niet zo dat meestal door verhongering om het leven gekomen aangespoelde noordse stormvogels méér plastic inslikten, waardoor een vertekend beeld ontstaat. Plotseling, door bijvoorbeeld vistuig, omgekomen vogels bleken net zo veel plastic te bevatten, ontdekte Van Franeker. Hij vervolgt over de schadelijkheid: ‘Ten eerste neemt het niet-voedzame plastic in de maag ruimte in waar anders voedsel kan zitten.’ Verder vermalen de gespierde magen van de zeevogels het plastic tot kleinere deeltjes, waarbij haast zeker schadelijke stoffen als weekmakers uit het plastic vrijkomen. ‘Daarvan weten we dat ze het hormoonsysteem ontregelen. Dan groeien bijvoorbeeld donsveren niet, of komen er eieren op het verkeerde moment in het seizoen. Dat zijn zaken

WETENSCHAP waar zulke vogels last van hebben en de gezondheid van de populatie als geheel verminderen.’

Een lichte daling Omdat Van Franekers onderzoek zo'n lange periode beslaat, brengt het veranderingen in de loop van tientallen jaren aan het licht. Zo blijkt de totale hoeveelheid plastic in de magen sinds ongeveer 1995 licht te dalen. Daarbij is de daling in de industriële plastics het sterkst. ‘Fabrieken hebben hun productie steeds meer op orde, waarbij minder gemorste plastickorrels via het riool in zee terechtkomen.’ Ook rioolzuiveringsinstallaties zijn steeds efficiënter plastics gaan filteren. ‘Maar we zijn er nog lang niet’, zegt Van Franeker. Volgens de internationale plasticnorm mag hooguit tien procent van alle stormvogels meer dan een tiende gram in de maag hebben. ‘Als de daling doorzet zoals nu, is dat in de Noordzee pas over dertig jaar het geval.’ Uiteraard is een route naar plastic in vogelmagen verminderen óók om plastic afval uit zee te halen. Een positieve ontwikkeling vindt Van Franeker dat vissers die veel plastic in hun netten krijgen, dat tegenwoordig kosteloos aan wal kunnen brengen. Over Ocean Cleanup, het mediagenieke initiatief van de jonge uitvinder Boyan Slat om plastics op volle zee op te ruimen, heeft Van Franeker bedenkingen: ‘Zijn methode is heel duur, terwijl het hooguit een à twee procent van de totale hoeveelheid plastic die jaarlijks in zee komt opvist.’ Het geld zou veel beter besteed zijn aan een ander idee van Slat, installaties in rivieren die langsdrijvend plastic invangen, vindt hij. ‘Die werken goed en zijn goedkoper. Je zou op heel veel plekken in de wereld die

systemen kunnen inzetten. Want het is aan de bronkant, dus de rivieren die plastic in zee uitbraken, dat het plasticprobleem het best is aan te pakken.’

Het pensioen nadert Volgens de wetenschapper is nog altijd de beste manier om plastics in zee te verminderen, het massale gebruik van plasticverpakkingen voor eenmalig gebruik aan te pakken - de vleesbakjes in supermarkten, plastic tasjes en allerlei wikkels zijn maar enkele van de ontelbare voorbeelden. Hij is optimistisch over de kans dat dit in de toekomst weleens kan gaan gebeuren: ‘Als mensen die eenmalige verpakkingen écht niet meer pikken, draait de industrie uiteindelijk wel bij. En de overheid kan ook helpen, met regels en normen.’ Nu Van Franeker binnenkort met pensioen gaat ligt het voor de hand om te vragen hoe hij terugkijkt op al die jaren snijden in niet altijd fris ruikende noordse stormvogelmagen? Met een grijns: ‘Ik ben best trots dat ik het plasticprobleem voor zeevogels op de kaart heb helpen zetten - als een van de mensen, hoor, die daarin een rol speelden.’

Volgens de internationale plasticnorm mag hooguit tien procent van alle stormvogels meer dan een tiende gram plastic in de maag hebben

WADDENmagazine 1-2020 43

Genietwad

VAN HET WAD: BOEKEN, APPS, WANDELINGEN, ETEN, KUNST EN MEER TEKST: PAULA ZUIDHOF

zien.

lezen. Verboden eiland

Eeuwig water van Schier Open Atelier KunstFaam op Schiermonnikoog is een initiatief van Klasiena Soepboer, geboren en getogen op het eiland. Klasiena is keramist en docent beeldende kunst en vormgeving. Ze werkt graag samen met andere kunstenaars en is gastvrouw in haar eilandatelier, dat tevens fungeert als expositie-

ruimte, workshoplokaal en theatertje. In haar winkel, ook online, verkoopt ze bijzondere kunstvoorwerpen en materialen. Een kenmerkend kunstwerkje is het ‘eeuwig water’, gemaakt van keramiek en op het strand gevonden glas. Locatie: Badweg 5, Schiermonnikoog. Info: www.kunstfaam.klasiena.nl.

luisteren.

Jonge musici in concert

Het markante witte kerkje in Den Hoorn op Texel fungeert regelmatig als kleine zaal voor de klassieke concertserie New Masters On Tour. Jonge musici van over de hele wereld bewijzen hun muzikaliteit tijdens een sfeervol avondconcert. Op maandag 18 mei, aanvang 20.15 uur, treden violiste Geneva Lewis en pianiste Daria Parkhomenko op in het kerkje. Het thema is ‘kamermuziekdier versus klavierleeuwin’. Op het programma staan werken van Johannes Brahms, Eugène Ysaÿe en Georges Enescu. In de pauze is er gelegenheid iets te drinken in het pand naast het kerkje. Kaarten € 18,00, jongeren 13 t/m 29 jaar halve prijs. Reserveren: VVV Texel of www.texel.net. 44

Het eiland Rottumerplaat ligt ten oosten van Schiermonnikoog en is ruim zes vierkante kilometer groot. In 1971 had het eiland tijdelijk twee beroemde bewoners, de schrijvers Godfried Bomans en Jan Wolkers. Naast een enorme hoeveelheid vogels en zeehonden wonen er nu alleen twee vogelwachters. Voor ieder ander is het eiland verboden terrein. Vogelwachter Barwolt Ebbinge beschrijft in zijn boek Rottumerplaat, verboden eiland in de Waddenzee (Atlas Contact, € 24,99) het kleine natuurreservaat zo nauwgezet en levendig, dat het lijkt alsof je er als lezer zelf rondloopt.

Alle activiteiten van de Waddenver eniging vindt u in de agenda op onze webs ite: www.waddenvereniging.nl.

beleven.

zien.

TAANDAG

Expositie Helmantel op Ameland

luisteren.

zien.

Wat tanen precies is wordt gedemonstreerd op de jaarlijkse ‘taandagen’ bij het Wieringer Eilandmuseum Jan Lont. Tijdens die dagen is de gigantische taanketel op het terrein heetgestookt met een houtvuur en aangevuld met cachou, een conserveringsmiddel voor zeilen en netten van traditionele schepen. Op het terrein van de museumboerderij worden grote en kleine zeilen getaand. De taandagen zijn feestelijk van opzet, met verschillende activiteiten voor kinderen. De eerste taandag is op zondag 26 april, Museum Jan Lont, Stroeërweg 39, Hippolytushoef. Info: www.museumjanlont.nl.

Werken aan DE WITTE SWAEN EDDIE MOL

Lenny Kuhr op Texel

Op Ameland is tot september een expositie te zien met schilderijen van Henk Helmantel. De kunstenaar put inspiratie uit het werk van illustere voorgangers en schildert voorwerpen met een ‘verleden’. Toch is zijn werk overduidelijk modern, heel precies gemaakt door een schilder die in de twintigste eeuw is gevormd. Helmantels werk in olieverf toont zijn geloof in puur realistische schoonheid. Cultuurhistorisch Museum Sorgdrager, Herenweg 1, Hollum, Ameland. Voor openingstijden: www.amelandermusea.nl.

Het Songfestival is terug in Nederland door de winst van Duncan Lawrence in 2019. Vijftig jaar geleden was er eenzelfde Nederlands succes, Lenny Kuhr won met haar lied De Troubadour. Lenny treedt nog steeds op, maar in die halve eeuw is er in haar leven veel gebeurd. In haar voorstelling Het lied gaat door staat de zangeres stil bij dingen die voorbijgaan en bij dat wat nooit voorbijgaat. ‘De mens en de zanger vergaan, maar zoals de geest van de mens eeuwig is, is het lied dat ook.’ Lenny Kuhr wordt begeleid door Reinier Voet op gitaar en Mischa Kool op basgitaar. Zaterdag 4 april, Theater & Restaurant De Toegift, Klif 12, Texel. Info: www.detoegift.com.

De Witte Swaen, de reconstructie van het expeditieschip van de zestiende-eeuwse zeevaarder Willem Barentsz, is te zien in de haven van Harlingen. Het schip wordt gebouwd door vrijwilligers, die er inmiddels duizenden uren aan hebben gewerkt. Na de winterstop, op 1 april, gaan de bouwers weer aan de slag. Hun doel is om het schip mee te laten varen met Sail Amsterdam in augustus, maar of dat lukt? De Willem Barentsz-werf, met bezoekerscentrum, is voor individuele bezoekers gratis te bezichtigen aan de Nieuwe Willemshaven in Harlingen. Voor groepen worden rondleidingen georganiseerd, € 2,50 per persoon. Open: maandag tot en met vrijdag van 11.00 tot 17.00 uur, in het weekend en op feestdagen van 13.00 tot 16.00 uur.

WADDENmagazine 1-2020 45

Voor de wadden

De Wadden zijn ruig en prachtig, maar tegelijkertijd ook kwetsbaar. Gelukkig zetten allerlei mensen zich met hart en ziel in om het gebied te beschermen. GUUS SCHWEIGMANN bijvoorbeeld. Op Terschelling werkt hij als vrijwilliger voor De Milieujutter. ‘Wekelijks halen we in drie uurtjes 300 tot 500 kilo zwerfvuil van het strand.’ TEKST: DANIËL MULDER

zwerfvuil opgehaald. Om het minuscule dierenleven op het strand te beschermen, gebeurt het opruimen handmatig: met handschoenen en grijpers. ‘Na drie uur jutten, ga je in je eigen leven ook anders met plastic om.’ Vooral bewuster, hoopt Schweigmann.

E-golfkar

Naam: Guus Schweigmann • Geboren: 1952 Woonplaats: West-Terschelling • Info: www.demilieujutter.nl

Zeebonk jut wekelijks plastic Als zeeman voer hij over alle oceanen. En met het vlot Sterke Yerke III stak hij in 1979 met drie vrienden de Atlantische Oceaan over. Dat was niet alleen uit zucht naar avontuur, onderweg deden ze ook onderzoek naar de vervuiling van de zee. ‘Iedere vier uur haalden we het net leeg dat we achter het vlot aantrokken. De zee leek brandschoon, maar altijd zaten er olieresten in. Toen wist ik: als je iets niet ziet, wil dat niet zeggen dat het er niet is.’ Als vrijwilliger werkt de gepensioneerde Guus Schweigmann sinds 2010 bij stichting De Milieujutter, die in 2008 werd opgericht door de Amsterdammer Jan Boy Bosma, die zich ergerde aan het vuil op de 46

stranden van Terschelling. ‘Iedere twaalf uur spoelt er nieuwe zooi aan. Nee, daar word ik niet moedeloos van, ik doe liever iets dan oeverloos vergaderen. En de rommel moet snel worden opgeruimd, want voor je het weet is het verdwenen onder het zand. ‘Het strand lijkt schoon, maar als je aan één touwtje trekt, komt er vaak een heel visnet tevoorschijn.’ Wekelijks, op zaterdag, gaat Schweigmann drie uurtjes op pad met een groepje vrijwilligers om plastic en andere troep op te ruimen. Vaak haken ook eilanders aan. ‘Zo horen toeristen ook nog wat eilandverhalen.’ Per keer wordt tussen 300 en 500 kilo

Dit jaar begint De Milieujutter, samen met de Waddenvereniging en Ekotours, met het project ‘Naar een afvalvrije Terschellinger kustlijn’. De Waddenvereniging heeft een groot vrijwilligersnetwerk, Ekotours regelt het milieuvriendelijke vervoer via elektrische golfkarretjes én ze kunnen onderweg wat vertellen over de natuur op het eiland. De Milieujutter regelt de praktische zaken zoals afvalzakken en handschoenen. ‘Zo versterken we elkaar.’ En belangrijk: dankzij de elektrische golfkarretjes kunnen de vrijwilligers nu ook naar plekken worden gebracht die verder weg liggen van de strandovergangen. Want bij de overgangen is het meestal wel brandschoon. ‘Als het project slaagt’, droomt Schweigmann hardop, ‘dan kunnen we dit misschien op alle eilanden doen en langs de hele Waddenzeekust.’

kom in actie ! steun een project: www.voordewadden.nl

TON VAN DER LAAN

WADDENmagazine

WADDENmagazine, maart 2020, nummer 1. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging E-mail: info@waddenvereniging.nl ISSN 0 166-4824 Hoofdredactie: Hans Revier Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Jojanneke Drijver, Marcus Werner Vormgeving: Très Melis Correcties: Sijka Rispens Druk: Pijper Media, Groningen Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie. Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting.

VERBEELDING

Structuren op wad en strand, een veelkleurige zonsondergang, het ijle groen van de kwelders; de bijzondere natuur van het waddengebied inspireert en zorgt voor onvergetelijke indrukken. Het volgende nummer is een lofzang op de verbeelding.

Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,50 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar. Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging. Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op. Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

www. wadden vereniging .nl

Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar

www.waddenvereniging.nl WADDENmagazine 1-2020 47

Tien jaar geleden werd de Waddenzee uitgeroepen tot UNESCO Werelderfgoed. Een prachtige bekroning van een uniek natuurgebied, die vooral te danken is aan het beschermende werk van de Waddenvereniging. Maar bescherming kan altijd beter. Zo moet de bodemdaling door gaswinning nu echt stoppen. En willen we het ecosysteem - van de zeehonden tot het kleinste slijkgarnaaltje – sterk en gezond houden. De Waddenvereniging blijft zich inzetten voor onze mooiste natuur!

Foto: Flying Focus

We komen ook op plekken zonder postcode. De Waddenvereniging ontvangt sinds 1997 een bijdrage van € 25,4 miljoen. Deelnemers van de Postcode Loterij: bedankt! Dankzij u kunnen wij de Waddenvereniging en meer dan honderd andere organisaties financieel ondersteunen. En dankzij u heeft de Postcode Loterij sinds 1989 al ruim € 5,8 miljard aan goede doelen geschonken. Samen voor een betere wereld: postcodeloterij.nl

Dankzij u.

WADDEN voorjaar 2020 - jaargang 55

Articles inside

Plastic bij Noordse stormvogels 'Stel je voor een boterhamdoos vol plastic in je maag'

Silence of the Tides - een kijkje in de ziel van de Wadden

In de nacht van 1 op 2 januari verloor containerschip MSC Zoe 342 containers: een ecologische ramp voor het waddengebied. Een terugblik op dit onstuimige jaar 2019.

Skip het plastic

Schatten langs de kust

Werelderfgoedweken

De smaak van de Wadden