Punta Prima - starożytny wrak u wybrzeży Balearów

tekst: Małgorzata Mileszczyk, Joanna Staniszewska, Enrique Aragón Núñez, Javier Rodríguez Pandozi, Andrea Sanz Catalá

Wspólny projekt połączył naukowców z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz IBEAM, działającej na Balearach instytucji specjalizującej się w archeologii morskiej. Przez okres minimum pięciu lat badacze będą odkrywać tajemnice statku, którego ostatni rejs zakończył się w zachodniej części Morza Śródziemnego, w okolicy malowniczej wyspy Formentery. Starożytny wrak u wybrzeży Balearów zostanie następnie zakonserwowany pod wodą oraz – w myśl najlepszych standardów, upowszechnianych przez UNESCO – udostępniony do zwiedzania, także w formie wirtualnej.

Dramatis personae

Institut Balear d’Estudis en Arqueologia Marítima (w skrócie: IBEAM) to hiszpańska organizacja pozarządowa założona, aby odkrywać, badać, chronić, popularyzować i pracować nad najlepszymi metodami udostępnienia podwodnego dziedzictwa kulturowego Balearów (archipelag na Morzu Śródziemnym, terytorialnie należący do Hiszpanii). Podczas systematycznej inwentaryzacji stanowisk podwodnych nurkowie-archeolodzy z IBEAM odkryli zachowane fragmenty kadłuba starożytnego statku oraz luźno zalegające na dnie zabytki sugerujące ciekawe datowanie. Podjęto decyzję o rozpoczęciu badań, także ze wzglądu na wyjątkowe narażenie wraku na zniszczenia. Nie było czasu do stracenia. Opracowano wstępny plan działania i zaproszono do współpracy archeologów podwodnych z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Podczas 4th Warsaw Seminar on Underwater Archaeology w listopadzie 2021 roku wygłoszony został referat prezentujący problemy badawcze i założenia hiszpańsko-polskiego zespołu. Punta Prima Project ruszył pełną parą!

Tajemnice mniej znanej wyspy archipelagu

Niedaleko od pulsującej nocnym życiem Ibizy znajduje się jej mniejsza i spokojniejsza sąsiadka – Formentera. To właśnie w pobliżu jej wybrzeży, na 24 metrach głębokości, spoczywa na (a głównie w) morskim dnie wrak, który od pobliskiego klifu został nazwany „Punta Prima”. Do jego odkrycia doszło w 2018 roku, kiedy badacze zrzeszeni w IBEAM pracowali nad stworzeniem katalogu podwodnych stanowisk archeologicznych wokół wyspy. Oprócz pozostałości kadłuba antycznego statku znaleziono również elementy jego ładunku, m.in. amfory, ołowiany fragment kotwicy i kamień młyński. Według wstępnych szacunków starożytny wrak u wybrzeży Balearów pochodzi z II wieku p.n.e. W maju 2022 roku udało się wspólnie zorganizować pierwszą podwodną kampanię, mającą na celu szersze rozpoznanie stanowiska i uszczegółowienie strategii na kolejne sezony badawcze.

Niespokojne życie podwodnych zabytków

Wrak, zlokalizowany niezbyt głęboko, w ciepłych wodach Morza Śródziemnego, narażony jest na często w takich warunkach występujące zagrożenia. Spowodowane prądami wodnymi i działalnością ludzką ruchy dna prowadzą do odsłonięcia wrażliwego materiału, co naraża zabytki na zniszczenia. W tym miejscu warto wspomnieć, że te zabytki organiczne, w tym drewniane, niezwykle rzadko zachowują się na stanowiskach archeologicznych. Dzięki specyfice środowiska to właśnie pod wodą spotykamy je najczęściej. Stopień ich zachowania zależy jednak od wielu czynników – woda niszczy zabytki na swój sposób, przesycając komórki drewna. Z tego powodu niekontrolowane wysuszenie tzw. „mokrego drewna archeologicznego” prowadzi do jego natychmiastowej deformacji. Degradacji sprzyja obecność niektórych pierwiastków (w tym tlenu), zabytki mogą też uszkodzić same tylko mechaniczne ruchy fal. Spustoszenie sieją także organizmy żywe, a wśród nich najsłynniejszy – świdrak okrętowiec. Ten żywiący się celulozą małż posila się materiałami, które dla archeologów są bezcenne, a na jego drodze stoją nieliczne tylko bariery – w tym stopień zasolenia zbiorników (im mniej soli, tym mniej świdraka). Nie występuje właściwie w wodach śródlądowych, jest bardzo nieliczny w mniej słonym Morzu Bałtyckim (chociaż jego liczebność zwiększa się). W Morzu Śródziemnym w obronie wraków stają jedynie osady denne, takie jak piasek czy muł – im bardziej zbite, tym lepszą barierę stanowią dla świdraka. Znaczy to jednak także, że archeolodzy bardzo rzadko znajdują zachowane fragmenty antycznych statków w tym regionie – zwykle głęboko w dnie, ewentualnie pod szczelną warstwą ładunku czy kamieni balastowych. I tu leży wrak pogrzebany! Punta Prima to dla tego regionu znalezisko na skalę słynnego Mazzarón 2 (chociaż przed nami jeszcze ocena stanu i stopnia zachowania konstrukcji kadłuba). To nie wszystko. Ze względu na położenie w pobliżu atrakcyjnych turystycznie terenów starożytny wrak u wybrzeży Balearów jest w dodatkowym niebezpieczeństwie. Jak wykazały prowadzone przez IBEAM okresowe inspekcje, od chwili odkrycia wiele z wcześniej zaobserwowanych przedmiotów zniknęło ze stanowiska. Na szczęście, archeolodzy mają kilka pomysłów, jak zadbać o podwodne dziedzictwo kulturowe w tym rejonie.

Starożytny wrak u wybrzeży Balearów i jego ładunek

Starożytny wrak u wybrzeży Balearów został wstępnie wydatowany na II wiek p.n.e. na podstawie zalegających na powierzchni dna fragmentów amfor. Stanowisko jest z całą pewnością bardzo interesujące z punktu widzenia badań nad historią Balearów w okresie, kiedy punicki ośrodek na Ibizie (Rzymianom znany jako Ebusus) był wciąż aktywny handlowo. Promień jego zasięgu ograniczył się prawdopodobnie głównie do wysp archipelagu, najpewniej z uwagi na wzrastający nacisk handlu rzymskiego w rejonie Półwyspu Iberyjskiego. Podobnie datowane wraki znane są zarówno z okolic wysp jak i wybrzeża dzisiejszej Hiszpanii. Wszystkie zawierają amfory italskie – jednak w różnej proporcji. W niektórych znajdujemy ładunek złożony głównie lub całkowicie z tych naczyń, ale są także takie, gdzie italskie amfory są w wyraźnej mniejszości, w porównaniu z zabytkami pochodzenia punickiego. Na tym polu celem badaczy jest umiejętne wyczytanie z wraku Punta Prima, a zwłaszcza tego, co przewoził, informacji dotyczących funkcjonowania szlaków handlowych w okresie poprzedzającym bezpośrednio dominację Rzymian.

Świadectwo przemian w szkutnictwie morskim w II wieku p.n.e.

Zachowane fragmenty kadłubów starożytnych statków są także zapisem zmian, jakie zachodziły w myśli szkutniczej. Taka przemiana miała miejsce m.in. w okresie zbliżonym do politycznej transformacji Republiki Rzymskiej w Imperium. Wcześniejsze statki morskie (charakteryzujące się m.in. „wysoką” stępką), wyewoluowały w płaskodenne jednostki z elementami konstrukcyjnymi połączonymi metalowymi gwoździami. Akademicy twierdzą, że ta zmiana zaszła między I wiekiem p.n.e. i II wiekiem n.e. Dysponujemy jednak zbyt nielicznymi danymi, aby ustalić, co spowodowało modyfikacje. Wiadomo jednak, że wyspecjalizowanie statków morskich było jednym z aspektów, które umożliwiły Rzymianom ekspansję na cały basen Morza Śródziemnego. Wspomniane wcześniej rozpoznane i przebadane wraki datowane na II wiek p.n.e. stanowią bazę porównawczą dla badań nad szczątkami kadłuba wraku Punta Prima – pochodzeniem budulca (statki były konstruowane z drewna z różnych lokalizacji i gatunków) i ewentualnymi naprawami, które mogą dodać więcej informacji do chronologii i „biografii” wraku. Badania archeologiczne stanowiska Punta Prima mają zatem dwa główne cele: określenie zakresu zmian w architekturze okrętowej oraz roli Balearów w kontaktach kulturowych i handlowych w II wieku p.n.e.

Archeologiczna „majówka” na Balearach

Zaraz po długim weekendzie, zamiast grillować z rodzinami i przyjaciółmi, archeolożki związane z Underwater Expedition Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego wyruszyły na Baleary, aby połączyć siły z badaczami z IBEAM i przeprowadzić wstępne badania terenowe. Podczas pracowitego tygodnia zespół podjął się oceny stanu zachowania stanowiska oraz jego systematycznej inwentaryzacji z użyciem podwodnego GPS. Nurkowania prowadzono z łodzi, z użyciem mieszaniny oddechowej wzbogaconej o dodatkowy tlen – nitroxu, który pozwala na dłuższą pracę na niewielkich głębokościach. Dokładnie zadokumentowano wszystkie zabytki luźno zalegające na dnie. Kilka charakterystycznych fragmentów wydobyto w celu dokładnego opracowania. Oceniono także stan zniszczeń elementów drewnianych i układ osadów dennych porównując je z pierwszymi wizytami IBEAM na wraku. Niestety, oprócz wzmiankowanego już ubytku w materiale ruchomym, zaobserwowano także znaczną degradację fragmentów kadłuba. Zostały one umiejętnie zabezpieczone niewielkimi drucikami, a następnie przykryte specjalistyczną włókniną oraz workami z piaskiem. W tym stanie oczekują kolejnego etapu badań.

Archeolodzy powrócą na stanowisko jesienią. Uzyskany przez kierownika projektu, dr Enrique Aragóna, grant badawczy World Wood Day Foundation pozwoli na dalsze zabezpieczenie drewna oraz pozyskanie prób do badań laboratoryjnych, które pozwolą określić gatunek drewna i jego pochodzenie oraz uściślić chronologię wraku.

Podwodna konserwacja, edukacja i świadomy dostęp

Oprócz przebadania stanowiska i ustanowienia jego prawnej ochrony, badacze zrzeszeni w ramach przedsięwzięcia „Punta Prima Project” kładą także nacisk na prowadzenie działań edukacyjnych przez prezentację walorów podwodnego dziedzictwa kulturowego i możliwości włączenia go w zrównoważony rozwój wyspy. W ramach doraźnych zabezpieczeń, uwzględniających zarówno zagrożenie ze strony człowieka jak i natury, planowane jest wydobycie i zakonserwowanie zabytków ruchomych oraz wzmocnienie elementów drewnianych i osłonięcie wraku pod wodą. Jest to trudna sztuka podwodnej konserwacji „in situ”, czyli w miejscu zalegania. Z kolei długofalową inwestycją w ochronę podwodnego dziedzictwa kulturowego Formentery będzie seria warsztatów ukierunkowana na podniesienie świadomości jego znaczenia wśród dzieci i młodzieży oraz poszerzanie wiedzy i rozwijanie wrażliwości na wspólne dziedzictwo osób dorosłych. Odpowiednio dostosowane zajęcia dedykowane będą kilku różnym grupom: uczniom, studentom i nurkom rekreacyjnym. Oprócz lekcji w miejscowych szkołach planowane są także wizyty na wraku i „na zapleczu” działającej misji archeologicznej. Poprzez współpracę nawiązaną z lokalnymi władzami samorządowymi, szkołami, służbami mundurowymi i miejscowymi przedsiębiorcami projekt propaguje budowanie świadomego i zrównoważonego modelu turystyki i zaangażowanie społeczności lokalnej w ochronę podwodnego dziedzictwa kulturowego. Badacze z obu jednostek mają doświadczenie w działaniach edukacyjnych, czego dowodem są cieszące się powodzeniem warsztaty i obozy nurkowe prowadzone przez zespół z Hiszpanii oraz praktyka popularyzatorska archeologów z UW. Ponadto, w ramach projektu opracowany zostanie innowacyjny naukowy model zaangażowania lokalnych społeczności w ochronę konkretnego podwodnego stanowiska archeologicznego, bazujący na badaniach statystycznych i jakościowych przeprowadzonych wśród mieszkańców wyspy podczas wywiadów i działań popularyzatorskich. Prawdziwa ochrona dziedzictwa kulturowego może zostać osiągnięta jedynie przez świadomą współpracę i zaangażowanie wszystkich potencjalnych interesariuszy, które może przyjąć różne formy. Niezbędne w tym procesie jest udostępnienie stanowisk podwodnych, zarówno bezpośrednie (np. nurkom, dzięki współpracy zaangażowanych centrów nurkowych) jak i pośrednie (np. przez model fotogrametryczny czy nagrania wideo prezentowane w jednostkach samorządu terytorialnego, centrach kultury, szkołach), podobnie jak budowanie wiedzy i wrażliwości ich „użytkowników”. Wszystko to w myśl Konwencji o ochronie podwodnego dziedzictwa kulturowego UNESCO 2001. Współpraca z badaczami z Hiszpanii przy budowaniu modelu zaangażowania społeczności lokalnych w badania i ochronę dziedzictwa pomoże archeologom z Uniwersytetu Warszawskiego opracować strategię, którą będzie można dostosować do kolejnych projektów, w tym prowadzonych na terenie Polski. Wieloletnia współpraca z nurkami rekreacyjnymi (studium podyplomowe „Archeologia Podwodna”, współdziałanie z zaprzyjaźnionymi centrami i bazami nurkowymi) oraz prowadzone licznymi kanałami popularyzacja i edukacja pokazały, że droga do ochrony podwodnego dziedzictwa kulturowego prowadzi przez zaangażowanie. Mamy wśród absolwentów grono stałych współpracowników i przyjaciół, którzy są na to dowodem!

Już wkrótce zapraszamy do przeczytania artykułu pt. Punta Prima Project: In Situ Preservation of an Early Roman Shipwreck Near Formentera Island (Spain). An Educational Experience autorstwa Enrique Aragona, Małgorzaty Mileszczyk, Javier Rodrígueza i Joanny Staniszewskiej w III tomie serii “Światowita” (czasopismo Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) „Archaeology: Just Add Water”.

Zapraszamy także do śledzenia strony Punta Prima Project na Facebooku!