Schwarz-Rot-Gold

De geschiedenis en betekenis van de Duitse vlag

ole leChneR - Volgens artikel 22, paragraaf 2 van de Duitse grondwet is de Bundesflagge (de nationale vlag van Duitsland) zwart-rood-goud. Toch ziet het onderste deel van de driekleur er geel uit in plaats van goud. De Belgische vlag, die bijna dezelfde kleuren gebruikt, wordt in de grondwet beschreven als rood, geel en zwart. Hoe komt het dat Duitsland zo’n aparte benaming hanteert?

Hoewel Duitsland tot in de 19e eeuw niet één staat vormde, stammen de kleuren van de Duitse vlag uit de middeleeuwen. Het Heilige Roomse Rijk gebruikte namelijk al in de 14e eeuw een gele banier met daarop een zwarte adelaar met rode klauwen en snavel. De adelaar wordt vandaag de dag ook nog gebruikt als Duits nationaal symbool: het Duitse parlementsgebouw en de 2 euromunt worden hiermee bijvoorbeeld versierd. Ook de machtige Habsburgers begonnen in de hoge middeleeuwen gebruik te maken van zowel de adelaar als de kleuren zwart en geel. Met Napoleons invasie in 1805 kwam er een einde aan het Heilige Roomse Rijk en daarmee ook aan het officiële gebruik van de kleuren zwart, rood en geel (hoewel Oostenrijk nog tot het einde van de Eerste Wereldoorlog een zwart-gele vlag gebruikte). De in 1815 opgerichte Duitse Bond had aanvankelijk geen nationale kleuren. De Duitse kleuren hadden echter nog niet hun laatste adem uitgeblazen. Integendeel: in de 19e eeuw speelden de kleuren een belangrijke rol in de nationaal-liberale beweging die een Duitse staat wilde stichten. Voor het eerst werd ook de term ‘goud’ gebruikt in deze context. Na te hebben gevochten in de Napoleontische Oorlogen begon een studenten-vrijkorps zich te manifesteren als belangrijke voorvechter van een verenigd Duitsland. Dit korps droeg een zwart-rood uniform met gouden knopen en ging in de naoorlogse jaren een zwart-rood-gouden vlag gebruiken. De kleuren zouden staan voor de zwarte nacht van de onderdrukking, de bloedige strijd voor rechten en de gouden dageraad van de vrijheid. In de aanloop naar de revolutie van 1848-1849 werd de kleurencombinatie steeds meer ingezet om de ‘Duitse natie’ te vertegenwoordigen. De revolutionairen riepen op tot liberaal-democratische hervormingen en de vorming van een Duitse staat. Toen in maart 1848 onrust uitbrak, zwaaiden zij in meerdere steden met vlaggen in de welbekende kleuren. De Duitstalige staten slaagden er in 1848 niet in om zich te verenigen, met name vanwege

de vele verschillende belangen van de heersende klassen. Een Duits rijk - met de driekleur als vlag - werd kortstondig gevormd, maar stortte binnen een jaar alweer in, waarop de Duitse Bond werd hersteld. Desalniettemin legde de revolutie de basis voor een Duitse identiteit, die stevig verbonden was met de kleuren zwart-rood-goud. Met het hernieuwde belang van de kleuren besloot de Duitse Confederatie dan ook om de driekleur te blijven gebruiken. Niet iedereen was tevreden met de uitkomst van de revolutie. Met name Pruisen, naast Oostenrijk de machtigste staat in de Duitstalige gebieden, pleitte voor een ‘klein-Duitse oplossing’. Dat wil zeggen, het vormen van een staat zonder Oostenrijk, onder leiding van Pruisen. Pruisen slaagde er geleidelijk in dit doel te bereiken door eerst de Noord-Duitse Bond op te richten in 1867 en vervolgens (na een paar oorlogen) door het Duitse Rijk op te richten in 1871. De nieuwe Duitse staat deed afstand van de driekleur en verving deze door zijn eigen, zwart-wit-rode: een combinatie van de zwart-witte Pruisische vlag en de kleuren van de Hanzesteden, wit en rood. Dit ging met weinig verzet gepaard: ook liefhebbers van de zwartrood-gouden vlag vonden een verenigd Duitsland belangrijker. Zo kwam het dat de eerste echte Duitse staat niet de klassieke Duitse kleuren droeg.

Maar, zoals wel vaker gebeurt in de Duitse geschiedenis, zou deze nieuw opgerichte Duitse staat het niet lang uithouden: in 1918 werd het Duitse rijk verslagen in de Eerste Wereldoorlog en maakte de Novemberrevolutie een einde aan de constitutionele monarchie. Het Duitse Keizerrijk maakte plaats voor de Weimarrepubliek. Daarmee rees opnieuw de vraag welke vlag te gebruiken. De Weimar-grondwet van 1919 herstelde de oude driekleur om de voortzetting van de revolutionaire beweging van de 19e eeuw, en een breuk met de monarchie aan te duiden. Niet iedereen was hier blij mee: met name conservatieven, monarchisten en nationaalsocialisten zagen de vlag als symbool van de Duitse nederlaag in de Eerste Wereldoorlog. Zij noemden de vlag daarom bij denigrerende namen, zoals ‘zwart-rood-geel’ en ‘zwartrood-mosterd’. De keizerlijke kleuren, zwart, wit en rood werden daarmee kleuren van de monarchistische en nationalistische bewegingen en zwartrood-goud werd juist een symbool voor democratie; zo werd er in 1924 een organisatie opgericht onder de naam Reichsbanner Schwarz-Rot-Gold, met als doel de parlementaire democratie te beschermen tegen links en rechts extremisme. Toen de nazi’s in 1933 aan de macht kwamen werden de keizerlijke kleuren gerecycled tot een nieuwe vlag, dit keer met een hakenkruis erop. Na de Tweede Wereldoorlog en de geallieerde bezetting van Duitsland maakte de zwart-rood-gouden vlag zijn comeback in 1949. Aan beide kanten van Duitsland, dat inmiddels in oost en west was opgesplitst, werden de oude kleuren weer in ere hersteld. In de Bondsrepubliek werd nog even getwijfeld over een mogelijk redesign. De CDU/CSU stelde voor om wel de oude kleuren te gebruiken, maar in de vorm van een Scandinavisch kruis (dus vergelijkbaar met Denemarken, Noorwegen enzovoorts). Uiteindelijk werd er toch gekozen voor de oude Weimar vlag, met name als teken van continuïteit met de vorige Duitse democratie. In de grondwet werd de vlag als zwart-rood-goud beschreven, omdat zwart-rood-geel besmet was geraakt door het gebruik van de term door de nazi’s en monarchisten. Ook de Duitse Democratische Republiek (DDR) besloot de zwart-rood-gouden vlag te gebruiken. De Oost en West-Duitse vlaggen waren daardoor tien jaar lang identiek, totdat de DDR in 1959 haar embleem erop plaatste. Maar de Duitse kleuren waren inmiddels niet meer weg te denken uit de vlag: ook na de val van de Berlijnse Muur in 1989 en de hereniging van Duitsland in 1990 bleef de Duitse vlag zwart, rood en goud. d

De kleuren zouden staan voor de zwarte nacht van de onderdrukking, de bloedige strijd voor rechten en de gouden dageraad van de vrijheid.