Het Geknutsel der Wijzen

gina veRhagen - Een geschrift uit de vierde eeuw zet al eeuwenlang mensen aan tot een mythische queeste. De Griek Zosimos van Panopolis beschreef hier een speciale stof die gewone metalen in edelmetalen kon veranderen, in het bijzonder goud en zilver. Maar een andere bijwerking - een die voor velen de zoektocht ongetwijfeld zo verleidelijk maakte - was dat deze stof kon worden gebruikt voor een levenselixir. De buit was dus niet niks en de lust van vele alchemisten was aangewakkerd. Het klinkt wellicht als zweverige ‘mambo jambo’, maar toch leidde het geschrift tot een zoektocht die niet resulteerde – spoiler alert – in het eeuwige leven, maar wel in veel andere bijzondere producten.

Alchemie is een zeer oude spirituele traditie en zijtak van de natuurfilosofie. Het kan omschreven worden als het filosofisch denken over materie met als doel deze materie te veranderen, ofwel transmutatie. Vooral vanaf de oudheid wordt alchemie voornamelijk geassocieerd met het vinden van die eerdergenoemde bijzondere stof. Alchemisten doopten die stof al snel om tot ‘de steen der wijzen’, een naam die verwees

naar henzelf (‘de wijzen’) en ‘de steen die geen steen is’. Ook de zoektocht naar die steen kreeg een eigen naam: Magnum Opus, oftewel het ‘Grote Werk’. De steen kwam al snel bekend te staan als iets meer dan dat. De stof werd symbool voor het streven naar perfectie door alchemisten. Ook raakte de steen het geestelijke vlak: het ging om verlichting en spiritueel inzicht voor ieder die deelnam aan de zoektocht. Toch waren alchemisten niet alleen maar in de ban van de woorden van Zosimos, maar focusten ze zich ook op vele andere zaken. Zo zagen Chinese alchemisten de aarde als één levend organisme en gebruikten zij magneten om de vitale energiestromen van de aarde te detecteren. Zij ontdekten een netwerk van energie, die zij feng shui noemden, oftewel een soort ‘aard-magie’. Hun onderzoek leidde interessant genoeg tot de ontdekking van buskruit rond de tiende eeuw. Toch konden ook de Chinezen het niet laten om zich te wagen aan een zoektocht naar onsterfelijkheid. Die zoektocht noemden zij Waidan en bestond voor hen voornamelijk uit het experimenteren met hun eigen lichaam en diëten. De alchemisten uit India focusten zich meer op het vinden van medicijnen en hoe men een goede gezondheid in stand kon houden. Het zoeken naar medicijnen klinkt nobel en verre van zweverig, maar toch hebben alchemisten vaak een stoffige en mysterieuze reputatie. Dit wordt ook versterkt door het feit dat alchemistische geschriften bezaaid zijn met cryptische scheikundige formules, sprookjesachtige illustraties en Latijnse benamingen. Dit maakt alchemie niet alleen lastig voor een leekpubliek, maar zitten deskundigen ook nog altijd met hun handen in het haar. Het was namelijk een alchemistentraditie om geschriften te coderen door gebruik te maken van allegorieën. Zo schreven ze hun verhalen met personages en acties die totaal iets anders Het geheime recept voor een goed doorbakken mens. Beetje betekenden dan hun alledaagse betekenis. Deze tijm erbij en klaar! codes, beter bekend als Decknamen, waren alleen

te ontcijferen door diegenen voor wie de boodschap bedoeld was, vaak vrienden die ook alchemisten waren. Ook de illustraties bevatten vaak geheime symbolen en boodschappen. Deze dubbelzinnige warboel heeft ondanks geleid tot een nalatenschap van historisch waardevolle documenten en die in elk geval een lust voor het oog bieden.

De recepten van alchemisten waren dus zeer cryptisch en bevatten ook fijne ingrediënten zoals ‘de stralen van de zon’. Ook was geen enkel alchemistisch recept voor de steen der wijzen hetzelfde. De alchemisten waren het niet eens hoe deze krachtige steen gemaakt kon worden. Zo waren sommigen van de mening dat de steen eerder metaforisch moest worden opgevat: het ging niet om een fysieke steen, maar om een begrip van geometrie. De steen der wijzen veranderden dus ook in een ontastbaar concept en dit heeft de alchemie ook een erfenis gegeven van bijzondere mythes. Zo geloofden velen dat het toch mogelijk was om lood te veranderen in goud en iemand die het antwoord hiertoe zou hebben gekraakt was de Parijse Nicolas Famel. Deze schrijver en boekenhandelaar was geboren in circa 1340. Opvallend genoeg kwamen de eerste beweringen dat Flamel de steen der wijzen had gevonden pas in de 17e eeuw, tweehonderd jaar na Flamel’s dood. Opeens werden bepaalde teksten aan Flamel toegeschreven waarin de ‘alchemist’ het geheime recept zou hebben geleerd van een joodse bekeerling, op weg naar Santiago de Compostella. Een reden voor deze hoogstwaarschijnlijke mythe is dat Flamel een groot vermogen had vergaard, dat hij grotendeels besteedde aan vrome doelen en goede werken. Een vermogen dat zo aanzienlijk was dat Flamel zich kon ontwikkelen tot succesvol alchemist en het geheim tot goud en het eeuwige leven kon ontdekken. Door deze mythe is Flamel sindsdien in verscheidene fictieve werken opgedoken als legendarische alchemist, met het bekendste voorbeeld wellicht Harry Potter en de Steen der Wijzen . Een verwijzing naar Harry Potter is niet vergezocht wanneer er over alchemie wordt gesproken. Het blijft een traditie die een mystieke en magische aura heeft en die moeilijk is te doorgronden. Naast inspiratie voor het eerste Harry Potter boek heeft de alchemie toch ook zeer praktische uitvindingen voortgebracht. Zo worden werktuigen die alchemisten gebruikten, zoals de retort en de destilleerkolf vandaag de dag nog steeds gebruikt. Ook fosfor werd door alchemisten in 1669 toevallig ontdekt toen zij urine kookten in een poging de steen der wijzen te vinden. Ook

de uitvinding van de boekdrukkunst als een economische massaproductie door Johannes Gutenberg was mogelijk door middel van alchemie. Zo wist de metaalbewerker Gutenberg een legering te maken van lood, tin en antimoon. Deze legering in combinatie met een bepaalde soort olie op inktbasis en de toentertijd gewone kaaspers zorgde voor een duurzaam systeem voor massale boekdrukkunst. De alchemie was de samenkomst van creatieve personen met filosofische ideeën die schijnbaar willekeurig