Gouden kunst van boekverluchting

anna van sChouten - Boekverluchting, oftewel de kunst van het illustreren van handschriften en documenten met goud of zilver. Het stamt af van het Latijnse woord ‘illuminare’ dat verlichten betekent. De techniek van deze handgemaakt boeken dateert vanaf de oudheid. Maar vooral middeleeuwse monniken maakten deze kunst. Deze boeken zijn over het algemeen religieuze boeken waarbij het geloof voorop staat. Het doel van boekverluchting was voornamelijk de tekst te verduidelijken, de tekst aan te vullen maar ook schoonheid natuurlijk. Dit was overigens niet de belangrijkste bedoeling van boekverluchting. Hoe meer een boek verlucht was hoe belangrijker de status van het boek werd.

Geschreven teksten werden geruime tijd bewaard op boekrollen. Deze bestonden vrijwel altijd uit een aantal vellen van papyrus of perkament die aan elkaar geplakt werden. In de vierde eeuw kwam hier verandering in door het ontstaan van codex, bestaande uit losse vellen perkament. Door het ontstaan van de codex waren boeken makkelijker te gebruiken en te bewaren. Hierdoor zijn er een groot aantal boeken bewaard gebleven en kunnen wij deze, vandaag de dag, nog steeds bestuderen. De eenvoudigste vorm van boekverluchting was om zwarte verf af te wisselen met rode inkt (rugrum) of verf (minium). Hier stammen de termen rubricatie en miniatuur van af. Iets ingewikkeldere verluchtingen waren afbeeldingen zoals planten, dieren en evangelisten. Vanaf de 13e eeuw ging het boek niet alleen om het verluchten maar ook om het illustreren. Zo’n illustratie kon beginnen met

Het woord boekverluchting stamt af van het Latijnse woord ‘illuminare’ dat verlichten betekent.

lustratie in de marge, net buiten de tekst. De meeste teksten hadden nauwelijks illustraties omdat ze bedoeld waren om te lezen. Getijdenboek, die voor de hoogste klasse werden gemaakt, vormden hierop een uitzondering en werden rijk verlucht. Voor de boekverluchting werd vaak bladgoud gebruikt. Bladgoud is goud, bestaande uit een legering van metalen, dat een dikte heeft van 0,0001 mm. Dat is heel dun dus. Om het bladgoud aan te brengen moet je heel verfijnd en zorgvuldig te werk gaan. Voor het aanbrengen heb je een goudkussen, een goudmes, een goudaanlegger en een goudstoffer nodig. Om te beginnen brengt men lijmwater aan met nauwkeurige lijnen. Als dit is opgedroogd kan men het bladgoud aanbrengen. Na ongeveer twintig minuten kan het oppervlak glad worden gestreken met een penseel. Dit wordt ook gedaan om het overige goud van het schilderij te verwijderen. Het aanbrengen van bladgoud is precisie werk. Monniken waren hier uren mee bezig. De geschiedenis van de boekverluchting is lang en heeft verschillende kenmerkende periodes zoals de oudheid en Middeleeuwen. Een aantal voorbeelden van handschriften zijn belangrijk voor de geschiedenis van boekverluchting. Het begon in de oudheid en werd gebonden via codex. Een van de oudste bewaarde handschriften met codex zijn Vergilius Romanus, Vergilius Vaticanus en Illias Ambrosiana. Vanuit Rome wilde men het Christendom verder verspreiden en zo ook naar de Ierse eilanden. Zodoende werd de boekverluchting ook overgenomen door monniken uit Ierland. De boeken die hier ontstonden werden beïnvloed door Keltische goudsmeedkunst. Boekverluchting heeft door de eeuwen heen veel verschil-

lende stijlen gekend. Deze stijlen zijn ieder op hun eigen manier beïnvloed geraakt door andere stijlen en hebben invloed gehad op de toepassing ervan. Dit heeft ervoor gezorgd dat er ‘insulaire’ boekkunst ontstond in de 7e en 8e eeuw. Een voorbeeld van een handschriften uit de Insulaire periode is ‘Book of Kells. In de 9e eeuw, tijdens de zogenaamde Karolingische periode, maakte Karel de Grote tijdens zijn veldtochten in Italië kennis had gemaakt met de Byzantijnse cultuur. Hierdoor geïnspireerd zetten hij een hofacademie op in Aken, waar verschillende handschriften werden vervaardigd. Een van de bekendste handschriften uit deze periode is de Godescalc-evangelie. Na Karel de Grote kwam de Ottoonse periode (10e-11e eeuw) waarbij de Byzantijnse invloed zeer herkenbaar is. Na de 11e eeuw ontstonden nog meer stijlen zoals de Romaanse- en de Renaissancestijl. Ook hieruit ontstonden belangrijke handschriften zoals het Ingeborg Psalter. Al deze handschrif ten stammen af van Voor de boekverluchting werd een andere tijd waarbij verschillende stijlkenvaak bladgoud gebruikt. merken zichtbaar zijn. Hierdoor verschillen deze handschriften sterk van elkaar. Hoe meer verlucht en geïllustreerd een handschrift was, des te hoger de status van degene die het boek in eigendom had. Vanwege het goud en zilver in deze handschriften waren deze boeken vroeger alleen voor de hogere klasse beschikbaar. Vandaag de dag vinden onderzoekers nog steeds handschriften en kunnen wij deze bekijken en onderzoeken. Deze boeken zijn met de hand gemaakt en zijn dus speciaal en uniek doordat ze allemaal van elkaar verschillen. Iets om je ogen bij uit te kijken. d