Chaos (Januari 2022)

NUMMER 3 Januari 2022, 25e JAARGANG

d MAANDBLAD VOOR STUDENTEN (KUNST)GESCHIEDENIS AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM d

EINDELOOS C

H

S

A 6

O

Dagen H • De Ierse aardappelcrisis • Choreomanie in de Middeleeuwen • Cambodja onder de Rode Khmer • Mao’s Vier-Plagen-campagne • Michelangelo’s Laatste Oordeel • Chaos en Niets in de Griekse mythologie Bloederige Zondag in Sint-Petersburg • Chaos en Niets in de Griekse mythologie • King of chaos: Basquiat

2 - INHOUDSOPGAVE

Inhoudsopgave Wij gaan overzee in de hoop op AVG

3

Lang leve de King of Chaos©

4

Andersomdag, voor altijd 6 Een reconstructie van Dagen H

EINDELOOS COLOFON Hoofdredactie Iris Jocker Lauren Hermans

Eindredactie

Haye Heida Silvio Algra Suzanne Nellestijn Sophie Zwaal

Mao’s monsterlijke mussenmoord 7

Opmaak Centerfold

10-11

Lauren Hermans

Drukwerk Chaos als beleid 12 Cambodja onder de Rode Khmer Oproer op de dansvloer: Choreomanie in Middeleeuws Europa

14

Een bloedbad in Sint-Petersburg 15 Het grote Niets, het begin van alles 17 Hoe Chaos en Niets in de Griekse mythologie zorgden voor het ontstaan van de wereld

Dag des oordeels 18 Chaotische Woordzoeker 20

HOOFDREDACTIONEEL De feestdagen zitten erop, de nieuwjaarsduiken zijn genomen en met frisse moed beginnen we aan onze goede voornemens. Toch ligt Blue Monday alweer op de loer. Onze o zo mooie doelen zijn in rook opgegaan, de corona-aanpak lijkt verwarrender dan ooit en de tentamenweken staan al voor de deur, kortom: chaos.

Chaos, wanorde, onrust of zeg maar gerust klerezooi. Het komt in alle tijden en in alle culturen voor. Eindeloos is speciaal de pen in geklommen om jou als lezer een duidelijk overzicht te geven van alle chaos in deze wereld. Is het eigenlijk niet wonderlijk dat chaos niets betekent! Het is gewoon niets. Lees het allemaal in het geruststellende artikel van Sara Kers. En wist je dat jij niet de eerste bent die gaat dansen als een bezetene als alle clubs weer open mogen. Isabel Linnartz beschrijft dat mensen van eeuwen geleden jou al voor waren. Ole Lechner en Koen van Raaij gaan iets minder ver terug in de jaartelling en laten zien hoe communistische regimes in de tweede helft van de vorige eeuw tot chaos hebben geleid in Cambodja en China.

Ook aan de andere kant van de wereld was chaos te vinden. Gina Verhagen EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

komt tot de conclusie dat het chaotische New York van de jaren tachtig een perfectie voedingsbodem voor het werk van Jean-Michel Basquiat was. Datzelfde New York werd een eeuw daarvoor nog overspoeld door Ieren. Bart van Oostrom vertelt hier in zijn stuk over de Ierse aardappel crisis graag meer over. Petra Cselényi schrijft deze keer over de Bloedige Zondag, nee niet die in Ierland, maar die in St. Petersburg. En ben je nu altijd al benieuwd geweest naar wat er gebeurt als iedereen ineens links gaat rijden?

Dan ben je bij onze Christiaan Velzeboer aan het goede adres. Ben je het echter nu al zat en denk je: ‘Ik weet het allemaal niet meer, de wereld vergaat!’? Niet getreurd!

Anna van Schouten wilt je zelfs dan nog uitleggen hoe tijdens díe dag chaos eruit ziet.

Geen nood als je nu door alle chaos het bos niet meer ziet. Onze centerfold biedt een oase van rust, orde en regelmaat. Dus sit back and relax. Adem in en adem uit. Begin anders lekker eerst met de woordzoeker van Isabel Linnartz op de achterkant van het blad.

Veel leesplezier!

Iris Jocker & Lauren Hermans

Speed-o-Print, Amsterdam

Redactie

Anna van Schouten Bart van Oostrom Christiaan Velzeboer Emma van Benthem Gina Verhagen Ibrahim Kamara Iris Jocker Isabel Linnartz Isabelle Mouissie Julia Kloppenborg Koen van Raaij Lauren Hermans Ole Lechner Petra Cselényi Sara Kers

Redactieraad

Dr. Jouke Turpijn Dr. Willem Melching Prof. dr. Wyger Velema Dr. Wendelien van Welie

Uitgever: Stichting Eindeloos

Eindeloos is een onafhankelijk periodiek van en voor de studierichtingen Geschiedenis en Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Het blad wordt uitgegeven door de Stichting Eindeloos.

Eindeloos ligt iedere maand in de bladenbakken van het P. C. Hoofthuis, het Bushuis en Oudemanhuispoort. Reacties, ingezonden stukken, liefdesverklaringen en hatemail kunt u sturen naar eindeloosamsterdam@gmail. com.

Deze uitgave kwam tot stand met subsidie van de Universiteit van Amsterdam.

AARDAPPEL CRISIS - 3

Wij gaan overzee in de hoop op AVG Bart van Oostrom - Het is een donderdagmiddag en je moet nog bedenken wat je wilt gaan eten voor het avondmaal. Op dagen waar je iets minder inspiratie hebt, kun je altijd terugvallen op de klassieke AVG (Aardappel, vlees en groente). Wat als ineens de aardappel niet meer toegankelijk is en de belastingen op vlees en groente zo hoog zijn dat het niet te betalen is? Zo is de Ierse aardappel crisis in Ierland rond 1845 begonnen. Deze crisis resulteerde in een grootschalige volksverhuizing.

E

en crisis zo groot als deze kwam niet uit het niets vallen. Er zou meer nodig voor moeten zijn dan een mislukte oogst om zoveel chaos te creëren als dat er in Ierland was. De problemen tussen Engeland en Ierland begonnen al aan het begin van de negentiende eeuw toen in 1801 Ierland officieel werd ingelijfd als kolonie van Engeland, iets wat nooit bevorderend is voor een relatie. Engeland stelde al snel regels in voor de Ieren. Deze regels maakten het niet makkelijk voor de Ierse bevolking.

Als je katholiek wilde blijven, de meest dominante religieuze stroming in Ierland, werd je gedegradeerd tot tweederangsburger. Je verloor je kiesrecht en je recht op eigendommen. Naast deze veranderingen werden er tevens nieuwe belastingen ingesteld, de zogenaamde ‘Corn Tariffs’, die de prijs van graan en veel andere producten zo hoog maakte dat het voor de gewone burger niet meer te betalen was. De aardappel bleef echter een goedkoop product en werd daardoor al snel het meest voorkomende product in het Ierse dieet. De aardappel was nog geen honderd jaar eerder geïntroduceerd en was daarmee nog jong etenswaar in Ierland wat nog geen honderd jaar daarvoor was geïntroduceerd.

Rond 1845 ging het echter niet goed met de aardappeloogsten door een ziekte bij het product dat we nu wel kennen als phytophthora infestans, een waterschimmel.

Gezien het dieet van de gemiddelde inwoner in Ierland bestond uit aardappels werd dit al snel een heel groot probleem. Uiteindelijk leidde het tot de grote hongersnood. De Engelsen werden ingelicht en gevraagd om hulp en als de echte goedzakken dat het waren hieven ze de corn tariffs op.

Helaas was dit al veel te laat en konden boeren niet meer op tijd genoeg eten produceren om deze voedseltekorten bij te

benen. Het resultaat van te weinig voedsel en de daarbij komende vitamines gaan verder dan enkel grootschalige honger: ook het immuunsysteem is niet op zijn best als je je groentjes niet binnenkrijgt. Het was rond deze periode dat er, hoogstwaarschijnlijk als een gevolg op de voedseltekorten, een tyfuspandemie opkwam.

Om te ontsnappen aan deze ellende emigreerden veel Ieren rond 1847 naar Engeland of Amerika. Daar was vaak wel genoeg voedsel voor hen.

Deze Ieren namen hun tyfus met zich mee waardoor de ziekte begon te verspreiden. De ziekte werd door de Engelsen al snel de Ierse tyfus genoemd en was volgens hen ontstaan omdat de Ieren goor zouden leven. Dat de Ieren het zo slecht hadden in hun eigen land was onder andere te danken aan het wanbeleid van Engeland zelf. Nu we in december zitten zou je kunnen zeggen dat Sint Nikolaas de ziekte naar de Engelsen had laten overkomen omdat ze niet echt goede kinderen waren geweest de jaren daarvoor.

Tegenwoordig is bekend wat deze aardappelziekte is en hoe we deze moeten voorkomen. Al deze kennis hebben we te danken aan deze voedselramp in Ierland. Hoewel deze crisis duidelijke gevolgen heeft gehad voor het land en de geschiedenis van Ierland, hoor je tegenwoordig niet veel meer over deze crisis. Voor de Ierse gemeenschappen wereldwijd is de herdenking en de herinnering aan deze crisis nog steeds belangrijk. In steden waar veel Ieren zijn gaan wonen na de grootschalige emigratie zijn herdenkingsmonumenten te vinden, omdat zij niet willen dat hun verhaal in de vergetelheid raakt zoals dat misschien wel gedeeltelijk al is gebeurd. d

Het Irish Famine monument in Dublin.

EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

4 - JEAN-MICHEL BASQUIAT

Lang leve de King of Chaos© Gina Verhagen - Wie in de jaren zeventig New York bezocht, kreeg op het vliegveld een folder getiteld: ‘Welcome to Fear City,’ gepaard met de waarschuwing ‘Until things chance, stay away from New York City if you possibly can.’ Het is dan een vieze en rauwe bende in deze Rotten Apple: de maffia is de baas, de straten zijn bezaaid met afval, Times Square is het gevaarlijke epicentrum van pornografie en prostitutie, en huisbazen steken de straten van de East Village in brand in de hoop op verzekeringsgeld. Vele inwoners ontvluchten daarom in recordaantallen de stad. Daarnaast leidt een economische crisis ertoe dat veel brandweerlieden en politieagenten hun baan verliezen en zo hun stad nóg minder kunnen beschermen. Het is het New York waar de hiphop ontstaat en graffitikunstenaars de stad als hun doek bespuiten. Het is ook te midden van dit chaotische New York dat zich het bijzondere chaotische talent van de jonge Jean-Michel Basquiat (1960-1988) ontwikkelt.

Onze legende, onze mythe, onze King of Chaos©

J

ean-Michel wordt geboren in 1960 in een Haïtiaans-Puerto Ricaans gezin. Zijn jeugd in Brooklyns Boerum Hill staat in het teken van kattenkwaad, maar ook in het teken van kunst. Zijn moeder neemt de jonge Basquiat regelmatig mee naar de New Yorkse musea en plant zo al vroegtijdig een liefde voor de kunst bij haar zoon. Door de tripjes, en door thuis te luisteren naar de muziek van zijn vader, leert Basquiat zichzelf het kunstvak. Op kladpapier uit zijn vaders bureau tekent de jonge Jean-Michel zo al snel zijn eigen versies van cartoons, stripboeken en Bijbelse verhalen.

Basquiat haalt inspiratie uit een rijk palet aan fascinaties. Toen hij op zevenjarige leeftijd werd aangereden door een auto, kreeg hij van zijn moeder in het ziekenhuis het boek Gray’s Anatomy. Dit werd het begin van zijn levenslange fascinatie voor de menselijke anatomie. Zo zouden schedels, pezen en ingewanden later regelmatig terug te vinden zijn in zijn werk om zo de kwetsbaarheid als zoEINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

wel de kracht van achtergestelde lichamen te onderzoeken.

De eerste stap richting het beroemde kunstenaarsleven zette de 17-jarige Basquiat samen met zijn vriend Al Diaz onder de naam SAMO© (uitgesproken als ‘same-oh’, een afkorting van Same Old Shit). In anonimiteit bespuit het tweetal de muren van de East Village en SoHo met humoristische, sarcastische en poëtische teksten. Zo verijzen rond de stad uitdagende teksten die de normen en waarden van de witte kunstwereld betwisten en teksten die hun frustraties uiten als herhaaldelijke doelwitten van racisme.

Zo wijst hun graffiti-tekst ‘SAMO©… AS AN ALTERNATIVE 2 ‘PLAYING ART’ WITH THE ‘RADICAL CHIC’ SECTION OF DADDY’$ FUNDS…’, naar hun geloof dat alleen witte mensen deel uit kunnen maken van de kunstwereld omdat papa alles financiert – hoe zit het dan met zwarte kunstenaars?

Nadat Basquiat en Diaz zichzelf als de meesters achter SAMO© onthullen, maakt Basquiat gebruik van dit momentum en de nieuwe faam om zijn slag te slaan als so-

JEAN-MICHEL BASQUIAT - 5

Dali: ‘Je vergeet een plekje daaro.’ Basquiat: ‘Pff, ik zie anders nog niks op jouw kant hoor.’ loartiest. Hij begint met het verkopen van postkaartjes, gaat samen met zijn avant-garde band optreden en probeert om zijn helden in levende lijve te ontmoeten. Begin 1980 wordt Manhattan beschilderd met een golf aan opvallende nieuwe tags: ‘SAMO© IS DEAD’. De boodschap? – het is officieel het einde van de samenwerking tussen Diaz en Basquiat.

Jean-Michel besluit zich nu volledig te focussen op het schilderen. Zijn werkwijze wordt een soort ‘berekende improvisatie’. Hij knipt en plakt verschillende materialen vanuit verschillende bronnen en mixt deze door elkaar. Ook gebruikt hij oliestift, wasco, spuitverf en potlood. Als hij geen canvas kan betalen, gaat hij op straat op zoek naar hout en bouwt hij zijn eigen doeken. Óf hij gebruikt de muren, vloeren, deuren, radiatoren of ijskasten van zijn vriendin als ondergrond voor zijn werken.

Daarnaast begint hij met het verwerken van citaten die hij vindt in menu’s, stripboeken en schoolboeken. Door middel van deze prullenboel weet Basquiat een eigen visuele beeldtaal te creëren en begint hij met het vertellen van zijn eigen interpretaties van (kunst) historische verhalen. Hij geeft kleur aan thema’s zoals cultureel erfgoed, anatomie, identiteit, racisme en onderdrukking. Groepen die vaak op een zijspoor worden gezet, zoals gevangenen, chefs en conciërges, krijgen in Basquiats vertelling een prominente plaats. Ook worden zwarte heroïsche figuren door Basquiat empowered met het – tegenwoordig iconische – symbool van een kroontje.

Net als een voorbijrazende storm zal Basquiat de kunstwereld overdonderen – kort maar krachtig. In 1980

komt de kunstenaar namelijk plotseling te overlijden aan een overdosis. Er is echter geen : na zijn dood wordt Basquiats werk nóg waardevoller. Zo wordt in 2017 zijn naamloze blauwe werk met een schedel geveild voor meer dan 110 miljoen dollar. Toch wist Basquiat in zijn actieve periode (minder dan tien jaar) zo’n duizend schilderijen en tweeduizend tekeningen te maken en vertaalde hij zijn talent ook naar sculpturen, poëzie en muziek. Oorspronkelijk als jochie van de straat probeerde Jean-Michel Basquiat zich zo verstaanbaar te maken ten opzichte van de elitaire witte kunstwereld – een wereld die hij een kopje kleiner wilde maken, maar die hem uiteindelijk zelf de kop zou kosten. d

Uhm.. waarom heet dit werk wel Per Capita en niet EPlVriBus? Jean-Michel Basquiat, Per Capita, 1981, 203 x 381 cm EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

6 - DAGEN H

In de Blauwe Salon konden reputaties gemaakt, maar ook gebroken worden.

Dagen H leverde een verkeerssituatie op die vergelijkbaar is met hoe een gemiddeld persoon er op een gegeven moment bij zit bij het in elkaar zetten van een IKEA-bed.

, voor altijd

andersomdag

Een reconstructie van Dagen H

Christiaan Velzeboer - We schrijven 3 september 1967. Stockholm staat op zijn kop, net als de rest van Zweden. Op deze zondag wisselde het Scandinavische land namelijk naar rechts rijden. Tot deze dag reed men aan de linkerkant. Tegenwoordig staat de dag van de wisseling bekend als Dagen H (de ‘H’ staat hier voor Högertrafik, ofwel Zweeds voor ‘rechts verkeer’). Foto’s van die dag tonen een vrolijke chaos. Opvallend in een land dat hier normaalgesproken wars van is. Daarom in Eindeloos een reconstructie van Dagen H: een verrassende reis langs de Romeinen, een referendum en (hoe kan het ook anders) ABBA.

W

aarom houdt het ene land vast aan rijden aan de rechterzijde van de weg, terwijl in andere landen links rijden de norm is? Hiervoor bestaan verschillende verklaringen. Die lopen uiteen van bevindingen uit wetenschappelijk onderzoek tot broodjeaapverhalen. Tegenwoordig is links rijden verplicht in ruim een kwart van de landen wereldwijd, waarvan Groot-Brittannië EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

en haar voormalige kolonies het meest tot de verbeelding spreken. Rare jongens, die Britten! Wanneer we kijken naar de geschiedenis blijkt dat ook de Romeinen links ‘reden’.

Dit is aangetoond door de Amerikaanse archeoloog Eric Poehler in zijn The Traffic Systems of Pompeii. Hierin stelt hij dat, vanaf het moment dat het volume van het verkeer dusdanig groot werd dat men een weg in tweeën moest opdelen, de Romeinen links gingen ‘rijden’. Deze bevinding

DAGEN H - 7

wordt ondersteund door archeologisch onderzoek in andere steden in het Romeinse Rijk. Een verklaring hiervoor is dat mensen overwegend rechtshandig zijn en zij door links te houden beter zouden kunnen reageren op eventuele belagers. Er zijn echter geen bronnen voorhanden die uitwijzen dat links of rechts rijden bij wet verplicht was.

Aannemelijk is dat in de eeuwen erna het wereldwijd dan ook een wirwar is geweest wat betreft de aan te houden kant van de rijbaan. Dichterbij huis zijn er ook enkele treffende voorbeelden. Hoewel helaas ook hier geen bronnen beschikbaar voor zijn, wil het verhaal dat er in Nederland ook links werd gereden. In ieder geval tot de komst van Napoleon. Links rijden werd om die reden dan ook de norm in de, voor die tijd veroverde, Nederlandse kolonies Suriname en Nederlands-Indië. Waar de metropool op een gegeven moment is overgestapt, daar rijden de voormalige kolonies tot op heden ‘gewoon’ links. Nog dichterbij huis switchte bijvoorbeeld de stad Rotterdam pas in 1917.

Terug naar Stockholm: hoe kan het dat één landje in continentaal Europa dapper standhield, maar uiteindelijk toch zwichtte voor het, historisch toch ietwat vreemde, rechts rijden? Gek genoeg reden de meeste Zweden van meet af aan al in auto’s met het stuur aan de linkerzijde. De gedachte hierachter was dat men hierdoor beter zicht had op de rand van de veelal smalle wegen. Op tweebaanswegen leidde deze focus op de berm tot onoplettendheid, met betrekking tot tegenliggers, met allerlei ongelukken als gevolg.

In 1955 werd er een referendum gehouden over een eventuele wisseling. Hierbij stemde 83 procent tegen de invoering van rechts rijden. Toen in de jaren erop het aantal auto’s en het grensverkeer met de rechts rijdende buurlanden Finland en Noorwegen enorm toenam, besloot de Rikstag tegen de wil van het volk in te gaan. In 1963 werd het wetsvoorstel om te switchen naar rechts rijden aangenomen door het Zweedse parlement. Toen werd besloten om Dagen H plaats te laten vinden op zondag 3 september 1967. Daarmee werd een gigantische logistieke operatie in gang gezet.

Er werd een commissie in het leven geroepen om de overgang in goede banen te leiden. In zwart plastic ver-

pakte verkeerslichten werden opgehangen om pas uitgepakt te worden op Dagen H. Het openbaar vervoer in grote steden als Malmö, Göteborg en Stockholm ging volledig op de schop. Trams werden op grote schaal vervangen door nieuwe bussen (met de opening aan de nieuwe ‘juiste’ kant), terwijl ook ongeveer achtduizend bussen op kosten van de staat werden omgebouwd. Malmö en Göteburg ging zelfs nog verder en exporteerden al hun, nu onbruikbaar geworden, bussen naar Pakistan en Kenia. In Stockholm maakte men van de gelegenheid gebruik om het metrostelsel uit te breiden, hoewel dat al bestond vanaf 1950. Tot slot werd er witte wegmarkering aangebracht ter vervanging van de tot dan toe gebruikelijk gele markering.

Wanneer we kijken naar de geschiedenis blijkt dat ook de Romeinen links ‘reden’.

En Dagen H zelf? Gek genoeg verliep die relatief rustig. Dat had natuurlijk alles te maken met de voorzichtige Zweden. Wel leverde het fantastische plaatjes op. Er werden natuurlijk verschillende pogingen gedaan om zo veel mogelijk mensen thuis te laten blijven. Hiervoor werd gretig gebruik gemaakt van hét massamedium van die tijd: de televisie!

Gedurende het hele weekend rondom Dagen H werd er een grote televisieshow uitgezonden. Kijkcijferrecords werden vermorzeld door, onder andere, de talentenjacht New Faces. In deze The Voice avant la lettre kwam ene Anni-Frid Lyngstad als winnares uit de bus. Later zou zij bekend komen te staan als een van ‘A’s’ uit ABBA. Toch is het die dag door haar gezongen En Ledig Dag (een vrije dag) niet de grootste Dagen H-hit. Dat is de door journalist Peter Himmelstand geschreven, en door The Telstars gezongen, winnende inzending van een door de overheid georganiseerde liedjeswedstrijd: Håll dig till höger, Svensson.

Vrij vertaald: Hou rechts, Svensson. En zo geschiedde. d

Mao’s monsterlijke mussenmoord Koen van Raaij - “Verdomde wezens. Al honderden jaren crimineel. Vandaag zal de dag zijn waarop we het je betaald zetten!”. Dit gedicht is geschreven in de volksrepubliek China en is, tot verbazing van velen, een propagandistisch rijmpje gericht tegen de mus. In februari 1958 lanceert Mao Zedong, de grote leider van de volksrepubliek, zijn ‘Grote Sprong Voorwaarts’ met de intentie om van China een wereldmacht te maken. Als dictator van China waren zijn ideeën heilig en werden al zijn plannen doorgevoerd. Zo ook de Vier-Plagen- campagne, die onderdeel was van de Grote Sprong Voorwaarts. Mao had alleen niet voorzien dat deze campagne een van de ergste milieurampen in de geschiedenis zou worden, gevolgd door chaos en hongersnood.

EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

8 - MUSSENMOORD

In China kreeg het gezegde ‘iemand blij maken met een dode mus’ een geheel nieuwe betekenis.

H

et China van 1958 was geen fijne plek om te leven. Sterker nog: er werd een schrikbewind gevoerd, het land liep achter op alle buurlanden en veel inwoners hadden te weinig voedsel. Mao was van plan om al deze problemen aan te pakken met de Grote Sprong Voorwaarts: snelle industrialisatie, een betere economie en vooral veel meer te eten voor alle Chinezen. Er zou orde komen i.p.v. de chaos die over het land heerste in die tijd.

Graan was (en is nog steeds) een van de belangrijkste voedselbronnen, maar in China produceerde de landbouwsector verbazingwekkend weinig.

Daarom kwam Mao met de Vier-Plagen-campagne, die eveneens in 1958 werd gepresenteerd. Het doel van de campagne was vrij simpel: het uitroeien van muggen, vliegen, ratten en vooral mussen.

De eerste drie van dat lijstje werden voornamelijk bestreden voor een betere hygiëne en minder snelle verspreiding van ziekten, maar om meer graan voor het Chinese volk te krijgen besloot Mao af te rekenen met een ‘eeuwenoude’ vijand: de ringmus.

Experts (als je ze zo kunt noemen) hadden voor Mao uitgerekend dat één mus jaarlijks vier en een halve kilo graan naar binnen werkte. De almachtige leider besefte toen hoeveel kilo graan er voor de EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

bevolking zou zijn, als hij alle mussen zou uitroeien.

Mao’s wil was wet, en dus werd de mussencampagne geïntroduceerd: iedereen moest mussen neerschieten, hun nesten bekogelen of ze opjagen totdat de beestjes van vermoeidheid niet meer konden vliegen. Hele dorpen rukten uit om met elkaar, uren achtereen, op potten en pannen te slaan. Verder werd er geschreeuwd, gezwaaid met vlaggen en geschoten met zowel katapulten als echte geweren. Zo nu en dan werd er even rust genomen om te eten, om daarna de jacht weer te hervatten, soms uren achtereen.

“iedereen moest mussen neerschieten, hun nesten bekogelen of ze opjagen totdat de beestjes van vermoeidheid niet meer konden vliegen.”

De campagne sloeg aan, mede door alle propagandaposters die werden verspreid door heel het land.

Vaak waren deze lekker simpel met alleen maar plaa tjes, omdat ongeveer 60% van de bevolking analfabeet was; Mao vond het blijkbaar belangrijker om een

MUSSENMOORD - 9

mussengenocide te starten dan om een goed onderNaast slechte bureaucratie, corruptie en arwijssysteem op te zetten. Dorpen en buurten kregen moede bleek de mussencampagne een van de factosoms de opdracht om met zijn allen mussen te doden; ren te zijn die resulteerde in waarschijnlijk de grootste sociale status of rijkdom speelden nauwelijks een rol hongersnood uit de wereldgeschiedenis. Er zijn verslagen van dorpen op het platteland waar de bewoners in rijen stonden om modder te eten. De modder “De almachtige leider besefte werd zo hard als beton in de magen van de dorpstoen hoeveel kilo graan er voor bewoners en zij stierven allemaal een zeer pijnlijke dood. Er is vandaag de dag nog altijd discussie over het de bevolking zou zijn, als hij alle aantal doden van de hongersnood, maar de schattinmussen zou uitroeien.” gen liggen allemaal in de tientallen miljoenen. Zelfs een dodental van 78 miljoen is wel eens genoemd. in wie er mee diende te doen (vrijwel iedereen moest Met de mus liep het toch nog redelijk goed af. namelijk). Voor degene die de meeste mussen doodde China importeerde 250.000 mussen uit de Sovjet-Unie, op een dag lag er een beloning te wachten. De men- en na een aantal jaren met heel weinig mussen gaat sen met de minste mussen werden publiekelijk be- het inmiddels wat beter met de gevleugelde graanekritiseerd en veracht door de andere buurtbewoners. ter. Wie de natuur probeert te beïnvloeden, kan chaVrachtwagens volgeladen met bergen mussen, foto’s os als gevolg verwachten. Een mooie les om mee van blije kindertjes met dode mussen, tientallen ja- te geven aan iedereen, en met name aan China. d gers rondom een boom om er twee musjes uit te knallen; je vond het allemaal in de Volksrepubliek China. In twee jaar tijd vermoordde de bevolking een onvoorstelbaar aantal mussen: de schattingen lopen uiteen van honderden miljoenen tot zelfs twee miljard dode vogeltjes.

Het gevolg van deze massale slachting diende zich al snel aan, toen een ornitholoog in 1960 een schokkende ontdekking deed: mussen aten niet alleen maar graan, maar ook ander voedsel, en dan met name insecten. De mus was zo goed als uitgestorven in China, en dat in een korte periode van twee jaar. En wat is het gevolg als er gerommeld wordt met het ecosysteem? Een en al chaos.

De chaos in China werd veroorzaakt door een nog kleiner diertje dan de mus: de sprinkhaan. Deze insectensoort beleefde na de mussencampagne een zeer goede periode, wat wel logisch was, aangezien de mus zijn voornaamste natuurlijke vijand was. Door heel China trokken miljoenen, misschien zelfs miljarden sprinkhanen in plagen over de graanvelden. Mao, die de mus inmiddels van zijn ‘dieren die dood moeten’-lijst had gehaald en hen had vervangen door de kakkerlak, zag zijn graan nu letterlijk worden opgegeten.

EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

Ord

10 - CENTERFOLD

Is het een fata morgana, een luchtspiegeling, een illusie?! Nee, je bent gewoon bij onze één vingerknip op orde kunnen krijgen. Eindeloos heeft daarom een paar interessante or ultieme lifehack hier wel tussen. Disclaimer: Einde

In orde wonen Christiaan Velzeboer - Geen chaos zonder orde. Verspreid over heel Nederland staan allerlei woningcomplexen die niet iedereen direct snapt, maar enorm doordacht zijn. De experimentele woningbouw na de rationale wederopbouwhuizen zijn een soort liefdesbaby van de architectuur en Escher. Een kind dat bovendien is opgegroeid als bastaard. Met regelmaat krijgen ze het predicaat ‘lelijk’, terwijl bewoners vaak lovend zijn. Voorbeelden zijn het Rotterdamse ‘Kabouterdorp’ van Jan Verhoeven en de appartementen aan de Hondsrug in het Utrechtse Lunetten door Frans van der Werf. Rustig wonen in het oog van de storm, want daar is het bijna windstil. Toch is het niet aan te raden er zomaar binnen te sluipen. Het is altijd mogelijk dat je dan alsnog een stoel naar je hoofd krijgt.

Orde op het strijdtoneel Koen van Raaij - Gevreesd door vijanden, gruwelijk vervolgd na de glorietijd en altijd te herkennen aan de kruizen op hun kleding: de legendarische orde van de Tempeliers. De Tempeliersorde is een van de oudste ridderorden van Europa, want de Katholieke kerk keurde de orde al goed in het jaar 1129. Ze groeiden al snel uit tot een zeer welvarende groep met kastelen en commanderijen in heel Europa. Ze vochten mee tijdens de kruistochten en werden al snel gerespecteerd door hun moedige daden en hun vasthoudendheid aan het geloof. De tempelberg in Jeruzalem was hun eerste hoofdkwartier en draagt vandaag de dag nog steeds die naam. Ze beschermden pelgrims en bewaakten de orde in de christelijke gebieden in bijvoorbeeld de kruisvaardersstaten. Uiteindelijk werd de orde te machtig en vanaf begin veertiende eeuw werden de Tempeliers gruwelijk vervolgd. Toch zijn de orde en rust die zij brachten zowel op als naast het slagveld nooit vergeten.

Het bespeelbare schilderij van Mondriaan Gina Verhagen - Het schilderij Broadway Boogie Woogie (1942-1943) van Piet Mondriaan (1872-1944) lijkt ordelijk: het is een wit vierkant, systematisch gevuld met rode, gele en blauwe kleurvlakken. Mondriaan maakte dit schilderij in New York, waar hij in 1940 naartoe was gevlucht. Tijdens zijn eerste nacht in deze bruisende stad vond hij meteen een nieuwe liefde: de Boogiewoogie-muziek. Voor Mondriaans oren klonk deze muziek als de vrijheid van Amerika. Het was een ritme dat met haar klanken het levendige New York echode en totaal verschilde van Europa, waar de Tweede Wereldoorlog net was uitgebroken. Op de piano speelde de linkerhand altijd de Boogie. De kleine vierkantjes op de gele lijnen in Mondriaans schilderij weerspiegelden dit. De rechterhand speelde altijd de Woogie.

Dit waren de grote vierkanten. Zo verbeeldt Broadway Boogie Woogie in al haar ‘eenvoud’ een jazzmuziekstuk en kan Mondriaans New York wonderlijkerwijs nog altijd door iedereen beleefd en gespeeld worden.

EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

rde

CENTERFOLD -11

centerfold beland. Allemaal willen we die ene lifehack weten waarmee we ons leven in rdeningsprincipes voor je op een rijtje gezet, van ordes tot mindfulness. Misschien zit de eloos staat niet garant voor een opgeruimd leven.

De studiolo van Francesco I de’ Medici Emma van Benthem - In 1570 gaf de groothertog van Toscane Francesco I de’ Medici (1541-1587) de opdracht om een studiolo te bouwen. Net zoals zijn vader wou Francesco een ruimte waarin hij zijn verzameling kon opbergen en bestuderen.

Verzamelingen rond deze tijd waren encyclopedisch: ze weerspiegelde de aarde en de producten die ze te bieden heeft. Toen de studiolo voltooid was bestond de ruimte uit ondiepe kasten waarop panelen met voorstellingen waren aangebracht. Door het ontbreken van een inventaris is er heel weinig bekend over welke voorwerpen Francesco in zijn studiolo bewaarde. De voorstellingen geven echter een hint. De panelen tonen mythologische scènes, werkplaatsen en mijnen die verwijzen naar de elementen. Zo werden schelpen bewaard in een kast bij het element water. Door het verzamelen en analyseren van objecten toonde Francesco dat hij een zekere grip op de wereld had. Na te zijn ontmanteld in 1586 vanwege ongeschiktheid, werd de studiolo in 1910 gereconstrueerd.

Rust Bart van Oostrom - Heb je een drukke dag gehad, ben je druk in je hoofd en ben je op zoek naar de nodige rust? Neem dan even een paar minuten voor jezelf, sluit je ogen en richt je op het in- en uitademen.

Denk aan hoe je zit of staat, richt je op de grond en hoe jij in contact staat op dat moment. Stel dat je voeten in het zand staan en de golven langzaam langs je voeten sluipen. Het strand waar je nu staat is leeg, rustig, tijd staat stil en er zijn geen verplichtingen. Gun jezelf die rust even voor je verder gaat.

Orde houden in de Stasi-archieven Ole Lechner - Vermeende staatsvijanden werden in de Duitse Democratische Republiek (DDR) zeer nauwkeurig in de gaten gehouden door het Ministerium für Staatssicherheit (ofwel de Stasi). Bij sommige mensen werd op de minuut bijgehouden wat diegene allemaal uitvoerde. Dit leverde heel veel papierwerk op. Maar hoe houd je deze stapels aan documenten geordend? Het antwoord van de Stasi: een systeem van Karteikarten. Ieder persoon die onder toezicht werd gehouden had een eigen kaartje met persoonsinformatie. Deze kaartjes werden fonetisch gesorteerd. Dat wil zeggen dat namen die hetzelfde klinken bij elkaar ingedeeld werden, dus alle Mayers, Maiers, en Meiers bij elkaar. Je kunt iemand die je afluistert natuurlijk lastig vragen hoe je diens naam precies spelt. Op zo’n kaartje met de persoonsinformatie stond de reden waarom het werd verzameld overigens niet vermeld. Hiervoor had je weer een ander kaartje nodig waar wél de reden op stond (bijvoorbeeld de observatie van een burgerrechtenactivist). De Karteikarten dienden als zoekmiddel om in de 111 kilometer aan dossiers informatie te vinden. Archivarissen hebben tegenwoordig nog steeds te maken met het systeem van de Stasi. Dit maakt onderzoek lastig. Je kan namelijk alleen op naam en niet op thema zoeken. En 111 kilometer dossiers opnieuw ordenen is helaas onbegonnen werk.

EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

12 - RODE KHMER

Chaos als beleid Cambodja onder de Rode Khmer

Rode Khmer-soldaten rijden op 17 april 1975 met weinig tegenstand Phnom Penh binnen.

Ole Lechner - Chaos wordt vaak gezien als iets dat ongericht en ongeregeld is. Toch kan chaos ook als doelbewust middel dienen, bijvoorbeeld voor autoritaire regimes om hun macht te consolideren of hun ideologie te verwezenlijken. Een goed voorbeeld hiervan is Cambodja onder de Rode Khmer, waar een ‘beleid van chaos’ leidde tot de dood van bijna een kwart van de bevolking. De Rode Khmer voerde daarmee verhoudingsgewijs het dodelijkste regime van de 20e eeuw.

D

e Communistische Partij van Democratisch Kampuchea (CPK), beter bekend als de Rode Khmer, begon in de jaren 1950 als kleine ondergrondse partij. De meeste CPK-leiders hadden gestudeerd in Frankrijk, waar zij lid waren van de Franse Communistische Partij. Veel van hen hadden daarom een ‘Franse’ opvatting ontwikkeld over communisme, democratie en nationalisme, gebaseerd op revolutie. Geïnspireerd door figuren als Robespierre, maar ook Marx, Lenin, Stalin en Mao Zedong, wilden de toekomstige Khmer-leiders na terugkeer in Cambodja door middel van revolutie een ideale communistische samenleving stichten. Toen premier, koning en EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

staatshoofd Norodom Sihanouk een beleid van repressie tegen communisten afkondigde, vluchtten veel Rode Khmers de bossen in. Van daaruit begonnen ze een guerrillaoorlog tegen het regime.

De guerrillaoorlog was onsuccesvol totdat de Vietnamoorlog eind jaren zestig overwaaide naar Cambodja. Amerikaanse bombardementen, bedoeld om Noord-Vietnamese aanvoerroutes te vernietigen, veroorzaakten honderdduizenden Cambodjaanse slachtoffers en verdrongen vele mensen uit hun dorpen. Veel mensen vluchtten naar de stad, maar vele anderen vluchtten het bos in en sloten zich aan bij de Rode Khmer. De Rode Khmer werd daardoor een grote dreiging voor generaal Lon

Nol, die in 1970 Sihanouk had afgezet bij een militaire staatsgreep. Van meet af aan wist de Rode Khmer profijt te maken van chaos. Op 17 april 1975 marcheerde de Rode Khmer de hoofdstad Phnom Penh binnen en zette Lon Nol af. Saloth Sar, beter bekend als Pol Pot, werd ‘Broeder Nummer Een’; leider van Democratisch Kampuchea, zoals ze het land nu noemden.

Direct na de machtsovername begon de Rode Khmer hun revolutie in gang te zetten. De CPK was in zijn leer sterk geïnspireerd door de Sovjets en Maoïstisch China, maar wilde beiden in radicalisme overtreffen. Cambodja moest een ‘sprong voorwaarts’ maken, een term die bewust verwees naar de Chinese ‘Grote Sprong Voorwaarts’.

RODE KHMER - 13

In een korte tijd moest een egalitaire, agrarisch-communistische staat opgericht worden. Landbouw moest gecollectiviseerd en gemechaniseerd worden. Bovenal wilde de CPK de bestaande klassen vernietigen en de bevolking zuiveren van ‘nieuwe mensen’. Daartoe behoorden alle bewoners van steden, mensen die een opleiding hadden gevolgd en mensen met ‘zachte handen’.

De eerste stap in dit proces was het afbreken van de midden- en bovenklasse. Om dit te bewerkstelligen begon de Rode Khmer met de ontruiming van Phnom Penh. De inwoners wisten niet van het doel van de ontruiming en hen werd verteld dat er een Amerikaans bombardement aankwam. Iedereen moest de stad ‘voor eigen veiligheid’ verlaten. Ze zouden binnen een paar dagen terug kunnen komen. In werkelijkheid was dit een stap in het proces van sociale gelijkmaking: ‘nieuwe mensen’ werden naar het platteland gedeporteerd, in werkkampen opgesloten en gedwongen het land te bewerken. Een andere manier om dit proces te volbrengen was het afschaffen van geld en eigen bezit.

Dit reikte zo ver dat zelfs huis, tuin en keukengerei, zoals potten en pannen gemeenschappelijk bezit werden. Maar dit was slechts de eerste stap richting het ‘Utopische’ ideaal van de Rode Khmer. In de nieuwe samenleving moesten alle loyaliteiten buiten de de CPK verdwijnen. Om die reden werden kerken en scholen gesloten en zelfs fami-

liebanden moesten worden opgeheven: veel kinderen en tieners werden weggehaald bij hun families en in arbeidsbrigades geplaatst. Ook werden kinderen opgeroepen om de activiteiten van hun ouders te melden aan de partij.

De Rode Khmer werd geboren in chaos, kwam aan de macht door chaos en werd ten slotte een aanstichter van chaos.

De radicale communistische ideologie van de CPK ging gepaard met een extreem nationalisme: iedereen die niet een ‘pure Khmer-ziel’ had, werd als vijand bestempeld. Voor andere etniciteiten en nationaliteiten was er dus geen plaats in Democratisch Kampuchea, al helemaal niet als zij andere geloofsovertuigingen of levenswijzen hadden.

Dit betekende dat de etnische minderheden in Cambodja, circa twintig procent van de bevolking, het onder de Rode Khmer zwaar te verduren kregen.

Met name Vietnamezen, Chinezen en Chams (Cambodjaanse moslims) werden doelwit. Een groot deel van deze mensen werd naar het buitenland gedeporteerd, maar naarmate de revolutie vorderde werd een steeds groter deel ook vermoord. Tussen de 40 en 60 procent van de etnische minderheden overleefde de bijna vier jaar dat de Rode Khmer aan de macht was niet, door executie, of als gevolg van honger en slechte levensomstandigheden.

Voor sommige mensen was er een ontsnapping mogelijk van de dood, maar alleen als zij hun taal, gewoonten, religie en gemeenschap volledig opgaven en deelnamen een proces van heropvoeding in werkkampen. Voor sommige Chams betekende dit bijvoorbeeld dat ze de keus kregen om varkensvlees te eten of te sterven.

Er bestond geen controle op de staatsmacht, geen scheiding van machten en geen parlement in Democratisch Kampuchea. Alleen de angst voor zuiveringen fungeerde als een vorm van Niet alleen het beleid, maar ook de uitstraling van controle: wie niet loyaal leek Pol Pot leek op dat van Mao Zedong.

aan de partij liep het risico te worden vermoord of naar de gevangenis te worden gestuurd (wat in de meeste gevallen ook de dood tot gevolg had).

Geweld was een intrinsiek element van de visie op de staat van de Rode Khmer.

De Rode Khmer was aan de macht gekomen door middel van geweld en zou dit ook blijven gebruiken om de macht te behouden. Een belangrijke verklaring voor het overtollige geweld in Democratisch Kampuchea is de verregaande bevoegdheden die CPK-functionarissen in de dorpen en werkkampen hadden. De CPK-leiders konden hun wreedheden uiten zonder angst voor enige vorm van repercussie, aangezien er geen grenzen waren aan de macht van de partij. De wreedheden van de Rode Khmer kenden dan ook geen grenzen.

De redenen voor executie waren vaak triviaal, zoals het hamsteren van rijst, seks buiten het huwelijk, of zelfs zonder reden. Het schenden van het lichaam, door middel van marteling of een onterende executiemethode, was een belangrijk onderdeel van de CPK-terreur.

Zo werden de meeste executies niet uitgevoerd door middel van een ‘genadige’ kogel, maar door het slachtoffer dood te slaan. Er zijn zelfs gevallen bekend van soldaten van de Rode Khmer die de levers van hun slachtoffers bakten en opaten. Executies vonden nauwelijks publiekelijk plaats, maar mensen wisten er zeker van.

Het willekeurige karakter van de moorden maakte deel uit van het beleid van de CPK en versterkte doelbewust de angst onder de bevolking. Chaos gold dus als middel voor de CPK om hun macht te consolideren. Maar chaos was meer dan alleen een middel: het was de essentie van de partij. De Rode Khmer werd geboren in chaos, kwam aan de macht door chaos en werd ten slotte een aanstichter van chaos. Uiteindelijk kon alleen de inval van het Vietnamese leger in 1979 het geweld stoppen.

Pol Pot en de Rode Khmer vluchtten de jungle in en hielden daar nog bijna twintig jaar stand, terwijl Cambodja een vazalstaat van Vietnam werd. De daders van de gruweldaden tussen 1975 en 1979 zijn nauwelijks gestraft. Pol Pot stierf in 1998 en slechts drie functionarissen van de Rode Khmer zijn vandaag de dag veroordeeld. d EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

14 - CHOREOMANIE

Oproer op de dansvloer: Choreomanie in Middeleeuws Europa Isabel Linnartz - We hebben er allemaal wel eens mee te maken gehad: de spontane behoefte om even lekker te dansen. En daar is helemaal niks mis mee! Dansen is niet alleen goed om wat calorietjes te verbranden, maar zorgt ook voor een gezellig gevoel van samenzijn met je mededansers, allen verenigd door hetzelfde ritme. In 1518 gingen de bewoners van Straatsburg echter wel erg ver in deze saamhorigheid: er ontstond een maandlange compulsieve danssessie op het dorpsplein, waar de inwoners letterlijk dansten tot ze erbij neervielen.

D

it bizarre incident is het bekendste maar bij lange na niet het enige historische voorbeeld van choreomanie. In de Middeleeuwen zien wij spontane dansuitbarstingen in verschillende Europese dorpen. Zo zou een grote groep onstuimige dansers in dertiende-eeuws Maastricht een brug hebben laten instorten, en werd Trier

geteisterd door een huppelepidemie van wel zes maanden.

Diverse bronnen maken duidelijk dat het hier niet gaat om een uit de hand gelopen carnaval of een dronken bacchanaal: dansers raakten in een onbreekbare trance of huilden van de pijn. De vrije wil leek het keer op keer te verliezen van de dansdrang. Zowel de oorzaak als de oplossing voor choreomanie is gehuld in mysterie. Hebben wij hier te maken met een virus, een massale psychose, een uitdrukking van religieuze extase of juist van gedeelde stress? De zoektocht om orde in deze choreografische chaos te scheppen neemt door de eeuwen heen verschillende vreemde vormen aan.

In de Middeleeuwse medische leer heersten de vier humores: het geloof dat het menselijk lichaam is gevuld met slijm, gele gal, zwarte gal en bloed, waarbij ongelijke verhoudingen het gedrag zouden beïnvloeden. Emotionele uitspattingen en excessieve fysieke energie werden dikwijls gezien als symptomen van te veel of te heet bloed, meestal op te lossen met een bloedzuigerkuurtje of even badderen in ijswater. De autoriteiten van Straatsburg besloten echter de tegenovergestelde kant op te gaan: zij stimuleerden het volk om het er lekker uit te dansen, en lieten hiertoe zelfs een podium bouwen voor een band. Als er dan toch chaos ontstaat, waarom niet met een lekkere beat eronder? Hoewel ik deze aanpak niet zo snel een ‘oplossing’ zou noemen, aangezien de groep bleef groeien tot wel 400 dansers - waarvan er velen overleden aan uitdroging of hartfalen - leek de manie na een maand spontaan voorbij.

Choreomanie werd - zoals vrijwel alle Middeleeuwse problemen - meestal gezien als een straf van god. Uitbundig dansen droeg een sterke seksuele connotatie, en was dus zondig. In een van de Middeleeuwse verklaringsmythes Twee epileptische vrouwen afgebeeld door Pieter Bruegel de vervloekt een priester een groep dansende Oude; zonder kennis over de onderliggende oorzaak kon dit jongeren die de mis makkelijk aangezien worden voor een dwangmatige dans.

EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

CHOREOMANIE - 15

verstoren met hun ‘cirkel der zondigers’ om dan maar meteen een jaar lang door te dansen. Als je als zo graag dansen wilt, dans je jezelf maar dood. Zuid-Italië werd in de zestiende en zeventiende eeuw getroffen door diverse episodes van choreomanie. De bevolking vond hier een concretere zondebok: spinnenbeten. In dit gebied werd de dansplaag dan ook tarantismo genoemd.

Als er dan toch chaos ontstaat, waarom niet met een lekkere beat eronder?

Een hedendaagse medische verklaring voor choreomanie is ergotisme. Deze ziekte werd verspreid door een schimmelinfectie op rogge, en veroorzaakt heftige jeuk en LSD-eske hallucinaties. In tijden van schaarste is het goed mogelijk dat dorpen aangetaste granen toch moesten eten.

Een andere potentiële oorzaak was de chorea van Sydenham, een neurologische conditie veroorzaakt door streptokokken die leidt tot spasmes. De matige effectiviteit van Middeleeuwse medicijnen maakt de verspreiding van deze nu zeer zeldzame aandoening mogelijk, maar nog steeds bijzonder. Het is opvallend dat deze stoornissen allemaal een religieuze connotatie droegen. Ergotisme werd verbonden aan Sint-Antonius, wiens voeten jeukten door demonisch vuur, terwijl spasmes en epilepsie ook wel de Sint-Vitusdans of de Sint-Jansziekte werden genoemd. Deze connecties doen de grens tussen geneeskunde en geloof vervagen; waren de inwoners van Straatsburg getroffen door ziektes, of veroorzaakte fanatiek enthousiasme over Sint-Jan in tijden van stress en hongersnood een collectieve breakdown?

Het is waarschijnlijk dat de diverse dansplagen zowel

medische als psychologische oorzaken hadden. In periodes van onderdrukking presenteren gesublimeerde gevoelens en instincten zich vaak op onverwachte manieren en momenten. Massale hysterie kan gezien worden als een expressie van civiele onrust, in de wetenschap dat werkelijk protest tegen de kerk of de adel met geweld zal worden neergeslagen. Maar waarom dan precies dans? Het heersende geloof in demonische bezetting kan hier een rol in hebben gespeeld. Men zag intense emoties als een bovennatuurlijke kracht die het lichaam overnam. In deze mentale staat hebben mensen het gevoel geen controle te hebben over hun fysieke driften, en laten zij zich leiden door hun erratische impulsen. Tevens kunnen ideeën zich verspreiden als virussen. Net zoals je nu een spontaan kriebeltje op je hoofd zou voelen wanneer je hoort dat de buurkinderen luizen hebben, werd je je als Middeleeuwse dorpeling vast opeens bewust van je eigen compulsie toen je hoorde over de dansplaag in het dorp verderop. Dit komt overeen met wat men nu mass psychogenic illness noemt: een gedeelde schijnbare ziekte zonder concrete oorzaak, eigenlijk het tegenovergestelde van een placebo.

Tijd om het af te sluiten met choreomanie: waar is zij nu?

Het zou jullie vast niet zijn ontgaan dat wij vandaag de dag weinig last hebben van dodelijke dansplagen, tenzij je illegale raves in coronatijd meetelt. De maatschappelijke onderdrukking van chaos is in ieder geval niet minder prevalent geworden. Waarschijnlijk hebben wij simpelweg nieuwe outlets voor onze impulsen gevonden. Even helemaal losgaan op de dansvloer, wellicht onder de invloed van psychedelische paddenstoelen, is nu gelukkig iets waar wij vrijwillig voor kunnen kiezen. Of in elk geval konden kiezen; wie weet zien wij na nog een paar maandjes met gesloten clubs de grootse terugkeer van dansplagen op het dorpsplein… d

Een bloedbad in Sint-Petersburg Petra Cselényi - Een gebeurtenis dat wordt beschreven als het meest vervalste voorval in onze geschiedenis. Een gebeurtenis die wordt gezien als het begin van de communistische propaganda. Een gebeurtenis die precies in de thematiek ‘chaos’ past. Maar wat heeft zich plaatsgevonden op Bloedige Zondag en wat waren eigenlijk de verantwoordelijkheden van tsaar Nicolaas II?

Z

ondag, 9 januari 1905, Sint-Petersburg. Een chaos die uitmondde in een bloedbad. Rusland was op dat moment in oorlog met Japan en de Russen stonden er niet zo goed voor. De leefomstandigheden van de burgers waren niet goed. In die tijd stond Rusland achter ten aanzien van andere landen qua industrialisatie. Het land was

namelijk rond 1900 nog overwegend agrarisch met een paar fabrieken in de steden. Toch was het voor de boeren en arbeiders moeilijk om rond te komen, dus de bevolking ging wekelijks staken om voor verbetering te zorgen.

Het plan was om ook op deze zondag de straat op te gaan en te demonstreren. Echter, deze keer liep het anders af.

Georgi Gapon was een priester en ook voorzitter van EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

16 - BLOEDERIGE ZONDAG

de vakbond voor fabrieken en fabrieksarbeiders. Hij is door meerdere bronnen beschreven als een charismatische spreker. Dus dan is het ook geen wonder dat hij de ongelukkige bevolking wist te overhalen om op 9 januari de straat op te gaan en te gaan demonstreren. Gapon had de bevolking beloofd om een petitie naar Nicolaas II te brengen met daarin punten om de leefomstandigheden van de arbeiders te verbeteren. Maar wat de bevolking niet wist is dat Gapon een dubbel spel speelde. Hij was namelijk ook een agent voor de Ochrana (de geheime politie van het Russische Rijk). Gapon gaf aan de overheid door dat er op 9 januari een staking zou plaats vinden. De overheid stemde hier niet mee in, en zou soldaten inzetten als deze illegale actie door zou gaan. Gapon wist ook dat de tsaar niet in Sint-Petersburg zou zijn op 9 januari.

De onwetende bevolking ging onder leiding van Georgi Gapon de straat op. Zowel mannen, vrouwen als kinderen hadden zich bij de demonstratie aangesloten. Het aantal demonstranten blijft onbekend, maar de schatting is dat er 3000 tot 50.000 mensen op straat waren op die bloedige zondag. De menigte marcheerde met kerkspandoeken, afbeeldingen van de tsaar en iconen. Alle demonstranten zongen hymnen en patriottische liederen. De eindbestemming was het Winterpaleis, wat toen de residentie van de tsaar Nicolaas II was. De demonstratie kwam echter al snel aan een einde, toen men op een blokkade stuitte van een troep soldaten die alle wegen had afgesloten. Arbeiders hadden in die periode ook een soort reputatie bij de politie, omdat ze in de afgelopen weken ramen kapot hadden geslagen en, EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

bij huizen hadden ingebroken. De soldaten waren bang dat de menigte ook dit soort gedrag zouden tonen en uit angst en zelfbescherming begonnen de soldaten met zwaarden in hun handen zonder aankondiging op de menigte in te hakken en te schieten.

Bij het Winterpaleis gebeurde hetzelfde. Tsaar Nicolaas II was afwezig. En dat was ook geen toeval. Drie dagen eerder gebeurde iets wat de tsaar heel angstig had gemaakt. Toen had een evenement plaatsgevonden, genaamd het zegening van het water, waar als het kouder is in de winter er een gat wordt gemaakt in het ijs en water wordt gezegend. Maar aan het eind had het kanon echte munitie geschoten in plaats van losse flodders af te vuren waardoor meerdere aanwezigen gewond raakten en ramen in de buurt kapotgingen.

Er vlogen zelfs een paar kogels over het hoofd van Nicolaas II heen. Verschillende bronnen vertellen ons dat de tsaar voorafgaand aan de demonstratie naar Tsarskoje Selo, de voormalige residentie van de Russische familie, was gegaan. Toen de demonstranten doorhadden dat de tsaar niet zich niet in het Winterpaleis bevond , hetgeen Gapon allang wist, bleven zij door en doorgaan met schreeuwen en roepen. De soldaten zagen dit als een dreiging en gingen ook hier de menigte in met zwaarden en geweerschoten te lijf.

Verslagen van ooggetuigen geven aan dat het dodental tussen de 40 en 1000 ligt, maar dat is moeilijk om met zekerheid te zeggen. Vermoedelijk heeft Gapon aan het eind van de avond het volgende tegen de overlevenden gezegd: “De tsaar is door het volk vervloekt en niet alleen hij, maar al het addergebroed waartoe hij behoort, met inbegrip van de ministers en de plunderaars van dit ongelukkige Russische land. Dood aan hen!” Er zijn ook bronnen die beweren dat mensen uit de menigte zouden hebben geroepen: “Wij hebben geen tsaar meer!”

Na deze zondag werd het bekend dat de petitie die Georgi Gapon aan de tsaar wilde geven om de leefomstandigheden van de arbeiders te verbeteren, eigenlijk heel weinig met de arbeiders te maken had. De petitie leek eerder op een provocatief politiek manifest. Op dreigende toon eiste het document de onmiddellijke hervorming van de absolute monarchie naar een constitutionele monarchie met een democratische constitutie, evenals significante hervormingen van een socialistisch karakter. Gapon vluchtte na deze gebeurtenis uit Rusland en kwam in Zürich (Zwitserland) terecht. Hier zou hij later Lenin ontmoeten, die later premier zou worden van de Sovjet-Unie na de revolutie van 1917. Toch bleef het voor de komende weken onrustig. Er volgden veel stakingen, maar uiteindelijk hadden de boeren en arbeiders geen geld meer om te leven en moesten zij aan het werk. Bronnen vertellen ons dat Nicolaas II deze januaridag als volgt heeft beschreven: pijnlijk en triest. Maar dit was pas het begin voor wat Rusland te wachten stond in de komende jaren. d

BLAUWE MANNEN - 17

Het grote Niets, het begin van alles Hoe Chaos en Niets in de Griekse mythologie zorgden voor het ontstaan van de wereld Sara Kers - Chaos en Niets; twee tegenstrijdige woorden die meer met elkaar te maken hebben dan je zou denken. In de Griekse mythologie is Chaos het Niets waaruit de eerste goden zijn ontstaan en daarmee de wereld en het leven.

D

it is nog zeer abstract allemaal dus om het wat concreter te maken, zal ik het beter uitleggen.

Chaos kan je voorstellen als een leegte, een totale afwezigheid van enig materiaal, een afgrond gevuld met nevel en donkere wolken.

In deze leegte valt alles eindeloos, maar omdat er geen oriëntatie is, valt dit alles alle kanten op. Uit deze chaos, de razende wanorde is er orde ontstaan. Volgende de Grieken ontstond er uit de chaos ordes in de vorm van Nacht, Duisternis, Liefde, Onderwereld en Aarde. En uit deze ordes is vervolgens de wereld ontstaan. Deze entiteiten in de Griekse Mythologie waren niet alleen abstracte concepten, maar werden levendig gemaakt door hun personificaties. Chaos is dus het concept van een gapende leegte, maar ook over een ‘persoon’, de personificatie van Chaos. Deze personificatie maakte dingen mee, had een persoonlijkheid en kon kinderen krijgen. Dit alles is opgeschreven en de Griekse mythologie uit ontstaan.

Chaos wordt dus gezien als het begin van het ontstaan van de wereld. Hij is in de Griekse mythologie echter ook de stamvader van alle goden. Zo werd uit de godin van de aarde, Gaia, de hemel geboren. Haar zoon, en echtgenoot, Ouranos (in het Latijn Uranus) is de personificatie van de hemel en uit hem ontstonden weer twaalf titanen en drie cyclopen. Een ander voorbeeld is dat Chaos samen met Eroos (Eros in het Latijn) de vogels schiep. Zo zijn er nog veel meer voorbeelden en is uiteindelijk de wereld ontstaan.

Er is een stamboom op na te slaan met Chaos als stamvader.

Dat Chaos aan de grondslag van de wereld en de geboorte van de goden, is volgens de Griekse mythologie duidelijk. Over het verdere ontstaan van de wereld hebben verschillende bronnen geschreven. De Theogonie geschreven door Hesiodos in de achtste eeuw voor Christus is de eerste autoritaire poging om orde te scheppen in de Griekse godenfamilie. Dit deed hij door de goden in genealogieën te rangschikken en tot een coherente ontstaansgeschiedenis van de wereld te komen. Ook beschrijft hij dat de eerste bestaande objecten uit het niets van Chaos kwamen. Zijn kinderen waren volgens Hesiodos Nyx (Nacht), Erebus (Duisternis), Eroos (Liefde), Gaia (Aarde) en Tartarus (Onderwereld). Dat er uit deze goden weer nieuw leven kan ontstaan, gebeurt in de godenwereld volgens Hesiodos op twee manieren: tweeslachtige voortplanting of eenslachtige voort-

planting. Dat laatste is een ongeslachtelijke voortplanting waarbij dus nieuw leven kan ontstaan zonder tussenkomst van het andere geslacht. Veel onaangename goden, zoals Thanatos (Dood), Apate (Misleiding) en Nemesis (Wraak) komen voort uit de eenslachtige voortplanting van Nyx. Een andere bron over Chaos is het boek Metamorfosen van Ovidius. Metamorfosen is geschreven in de eerste eeuw na Christus en behoort tot een van de belangrijkste werken uit de Romeinse literatuur. Het boek Metamorfosen begint met ontstaan van de wereld vanuit Chaos. Onze betekenis van het woord chaos komt voort uit deze bron. In Metamorphosen wordt Chaos als een ruwe, onverwerkte massa beschreven. Een levenloze klomp, gefatsoeneerd en onaangepast; ook wel totale wanorde.

Toch lagen in Chaos alle zaden opgeslagen die later zouden uitgroeien tot alle bestaande materie volgens Ovidius.

Hoewel de Christelijke overtuiging van het ontstaan van de aarde bij God begint, staat er in de Bijbel dat vóór de Schepping het niets waaruit de hemel en aarde uit ontstond “woest en ledig” was. Dat is een omschrijving die past bij de Chaos uit de Griekse mythologie. Chaos is er dus niet alleen al vanaf het begin, Chaos beweegt met de tijd mee. Al eeuwenlang wordt er nagedacht over het ontstaan van de aarde en wat er voor de mensheid was. Chaos lijkt daarin stand te houden.

Niet de Chaos uit de Griekse mythologie, maar wanorde als oorsprong. Dat klinkt niet alleen aannemelijk maar ook nog eens heel rustgevend. Als iemand je dus voortaan chaotisch of een zooitje noemt, bedenk dan dat dat hét begin is van orde en dat daar tenslotte hele werelden uit voortkomen. d

EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

18 - LAATSTE OORDEEL

Dag des oordeels Anna van Schouten - Het laatste oordeel is het moment waarop Christus terug op aarde komt om over alle mensen te oordelen en de wereld definitief verlossen van het kwaad. Johannes de evangelist voorspelde de terugkeer van Christus door middel van een visioen, en beschreef dit in het bijbelboek de Openbaringen.

H

Michelangelo, Het Laatste Oordeel, 1535 - 1541, Fresco, 13,7 x 12 m

et laatste oordeel, ook wel de Dag des Oordeels, is de naam van de gebeurtenis waarbij Christus de rechtvaardigen zal belonen door hen naar de hemel te sturen en de onrechtvaardigen zal straffen door hen naar de hel te sturen. Op deze dag zullen alle doden uit hun graven herrijzen en Christus de rechter zijn, die het vonnis over de levenden velt.

Apostel Johannes beschreef Het laatste oordeel: “En ik zag een grote witte troon en Hem die op die troon zit. De hemel en de aarde vluchtten voor Hem weg en werden nooit meer gezien. En ik zag de doden, belangrijke en gewone mensen, klein en groot, voor God staan. En er werden boeken opengedaan. En er werd nog een ander boek opengedaan: het Boek van het Leven. En de doden werden geoordeeld EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

naar wat er in de boeken over hen stond opgeschreven. Alles wat ze hadden gedaan, stond er in. Alle doden kwamen tevoorschijn: uit de zee, uit de dood en uit het dodenrijk.

Ze werden allemaal geoordeeld, iedereen naar wat hij had gedaan. En de dood en het dodenrijk werden in de zee van brandende zwavel gegooid. Dat is de tweede dood: de zee van vuur. En als iemands naam niet opgeschreven stond in het Boek van het Leven, werd hij in de zee van vuur gegooid” (openbaringen 20:11-15). Hierdoor hebben wij een voorstelling van hoe Het laatste oordeel eruit zag.

Toen het jaar 1000 naderde, het jaar dat Christus zal oordelen, werden mensen steeds zenuwachtiger. Er kwamen twee groepen die met elkaar de strijd aangingen; mensen die geloofden in Het laatste oordeel en mensen die

LAATSTE OORDEEL - 19

er niet in geloofden. Het was een chaos rond die periode. de hel worden gebracht. De linkerzijde toont de uitverkoMensen zetten alles op alles zo goed mogelijk te leven, zodat renen die door de engelen naar de hemel worden gebracht. ze door Christus naar de hemel zouden worden gestuurd. Aan de bovenzijde van de fresco zitten twee groepen engeZo kwamen aflaten op de markt voor Het laatste oordeel. len die de attributen dragen van de lijdensweg van Christus.

Een aflaat is een kwijtschelding voor God van tijDe fresco zorgde voor chaos in de Vaticaanstad delijke straffen voor gemaakte zonden. Volgens de Katho- met als resultaat een grote controversie rondom Het Laatste lieke gemeenschap moet elk persoon die een zonden heeft Oordeel. Michelangelo had de figuren naakt afgebeeld, met begaan, een straf krijgen om zijn ziel te zuiveren en de eer zichtbare geslachtsdelen. In de Concilie van Trente (1549van God te herstellen. Een tijdelijke aflaat bewerkte de ge- 1564) werd besloten dat de hoeveelheid naakt niet aandeeltelijke verlossing van de tijdelijke zondestraffen. Een vaardbaar was. “De schilderingen in de Apostolische kapel volle aflaat zorgde voor totale kwijtschelding van alle tijde- (Sixtijnse kapel) worden bedekt; in andere kerken zal zulks lijke zondestraffen. Men kon deelnemen aan bijvoorbeeld vernietigd worden als iets obsceens of iets evident onwaars een kruistocht om een aflaat ter beschikking te krijgen. wordt getoond. Veel kardinalen vonden het wel mooi. Er is Maar ook mensen met macht een compromis gekomen. In andere kerken werden bang, waaronder Otto III, de Op deze dag zullen alle doden moest het worden vernietigd. In de Sixtijnse koning van Duitsland in 983. Otto III uit hun graven herrijzen en Je- kapel werd alles wat te bloot is weergegewas bang dat Christus zijn macht over zus zal dan rechter zijn die het ven bedekt.” (Slotdecreet 21 janurari 1564). zou nemen. Er ontstonden miniaturen, Na de dood van Michelangelo vonnis zal vellen over de dan die Otto III naast Christus regeert net in 1564 werden veel van de geslachtsdelevenden. als beschreven in de Openbaringen: len bedekt met gordijnen door Danie“Gelukkig en heilig zijn zij die deelle da Volterra oftewel Il Braghettone. Hij hebben aan de eerste opstanding. De tweede dood heeft kon het werk niet voltooien door het overlijden van de geen macht over hen. Zij zullen priester van God en van de paus omdat de kapel nodig was voor de pausverkiezingen. messias zijn en duizend jaar lang samen met hem heersen.”

Rondom het jaar 1000 was er veel chaos op de weToen het jaar 1000 voorbij was, waren mensen op- reld. Men was bang dat zij naar de hel werden gestuurd gelucht. Ze dachten dat ze een tweede kans hadden gekre- door de machtige Christus. Zelfs in kunst is deze chaos te gen en begonnen goed te leven en het leven van Christus zien. Gelukkig is de Dag des Oordeels nog niet gekomen. d te aanbidden. Het laatste oordeel werd een veel gebruikt thema voor de Christelijke kunst. Er bestaan kunstwerken met voorstellingen van Het laatste oordeel zoals de fresco Het Laatste Oordeel in de Sixtijnse kapel van Michelangelo. In 1535 werd Michelangelo benaderd om de muur achter het altaar te beschilderen met Het laatste oordeel. In 1541 was het schilderij voltooid met in totaal meer dan driehonderd figuren.

Centraal in de fresco staat Christus, kijkend naar de verdoemden. De fresco toont Christus als rechter over de mensen. Op het schilderij is te zien dat Christus door slechts een beweging van zijn rechterhand bepaald over de mensheid.

Het betreffende mens, waarover hij zal oordelen, zal naar het hemelse geluk gaan, naar het vagevuur gaan of branden in hel. Naast Christus is zijn moeder te zien, de Heilige Maagd Maria. In een kring om Christus en Maria zitten de heiligen en de martelaren, waaronder Bartholomeus. Bartolomeus is een zelfportret van Michelangelo. In zijn ene hand heeft hij een mes vast, in zijn andere hand zijn vel. Het attribuut van Bartholomeus is zijn vel omdat hij levend is gevild. Hij is gestorven voor zijn geloof en is daarom een martelaar.

De engelen in het midden blazen de hoorns om de doden tot leven te wekken. Een engel heeft een doek bij zich waarin de daden van de mensen zijn opgeschreven. De rechterzijde van het fresco toont de zondaars die met schipper Charon naar EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3

20 - CHAOS WOORDZOEKER

Chaotische Woordzoeker Help ons orde in de chaos te scheppen en vind alle begrippen in deze anarchistische woordzoeker. Kan jij ze allemaal vinden? We zien jouw opruimwerk graag via onze Instagram tegemoet!

En onthoud: mens erger je niet. @eindeloosgenieten Deze woordzoeker wordt mede mogelijk gemaakt door Isabel Linnartz.

EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 3