NUMMER 4 November 2020, 24e JAARGANG
d MAANDBLAD VOOR STUDENTEN (KUNST)GESCHIEDENIS AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM d
EINDELOOS
Zelfverheerlijking gnikjilreehrevfleZ 666
2 - INHOUDSOPGAVE
Inhoudsopgave De negentiende-eeuwse dandy 3 Hoogmoed of onzekerheid? 4 De Persoonscultus rond Nicolae Ceausescu Dodelijk narcisme 6 Van Freud tot Trump: ‘ikke, ikke, ikke’? De veranderende definitie van het narcisme als psychische stoornis
8
Marmer, meloen en merries: de wereld van Gurbanguly Berdimuhamedow
12
Spiegelbeeld, o spiegelbeeld, wie is de mooiste Narcissus?
13
Mao Cultus 15 Commodus 16 Een gek met grootheidswaanzin of een populaire keizer met vijanden 18
Verliefd op je eigen spiegelbeeld 20
HOOFDREDACTIONEEL
‘‘I am Narcissus and my little zoom square is my lake’’: zeer herkenbare woorden van Twittergebruiker @somfeelingood die, ongetwijfeld net als vele andere studenten in deze tijd van digitaal onderwijs, heeft ondervonden hoe vaak ze tijdens een Zoomsessie wel niet naar zichzelf zit te kijken. Toch lijkt dit verschijnsel, in tegenstelling tot de reactie van de mythologische figuur bij het aanzien van zijn eigen spiegelbeeld in het wateroppervlak, bij de meeste mensen weinig zelfliefde op te leveren. Gewoonlijk als je met iemand praat, zie je alleen degene met wie je het gesprek voert. Het videobellen wordt dan ook als overweldigend ervaren, omdat je continu geconfronteerd wordt met hoe je mond bepaalde worden vocaliseert en hoe je gezicht reageert op dat wat de ander zegt. Je begint jezelf af te vragen of andere mensen jou ook zo zien, en dat kan, in combinatie met het aanhouden van langdurig oogcontact en het gevoel dat je meer moeite moet doen om te bewijzen dat je actief luistert, vermoeiend zijn. De vloek van Narcissus staat dus niet gelijk aan de ‘vloek van het digitale onderEINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
COLOFON Hoofdredactie
Haye Heida Maura Wesseling
Eindredactie
Silvio Algra Loes Knijn Suzanne Nellestijn Sophie Zwaal
Opmaak
Centerfold 10
De kunstenaar die zichzelf God noemde
EINDELOOS
wijs’. Het staren naar jezelf en je ‘uiterlijke kwalen’ op het beeldscherm zal voor de meesten niet leiden tot zelfverheerlijking, het thema van deze maand. Echter, het is vrij gemakkelijk om mensen als ‘narcist’ te bestempelen. Voor de exacte betekenis algemene verwijt, is Sterre op zoek gegaan naar de oorspronkelijke psychoanalytische definitie van narcisme, en hoe deze in de loop der tijd is veranderd. De werkelijke diagnose is niet in alle gevallen vastgesteld, maar zijn er voldoende historische figuren die lijden aan hoogmoedswaanzin. Picasso komt er volgens Lauren in de kunstwereld goed van af omdat hij ‘goede’ kunst maakte, maar Romy laat aan de hand van sekteleider Jim Jones zien dat hoogmoed ook dodelijke gevolgen kan hebben. Enorme persoonsculten gaan bovendien hand in hand met repressie, zoals we zullen zien bij enkele Grote Leiders van China, Roemenië en Turkmenistan. Laten wij ‘videobel-narcisten’ het maar bij videobellen houden. Veel leesplezier! Haye Heida & Maura Wesseling
Maura Wesseling
Drukwerk
Speed-o-Print, Amsterdam
Redactie
Sterre Berentzen Haye Heida Lauren Hermans Job Holtz Iris Jocker Sara Kers Julia Kloppenborg Vivian Lieberom Maura Wesseling Romy Zoetendal Jessica van Zadelhof
Redactieraad
Dr. Jouke Turpijn Dr. Willem Melching Prof. dr. Wyger Velema Dr. Wendelien van Welie
Uitgever: Stichting Eindeloos
Eindeloos is een onafhankelijk periodiek van en voor de studierichtingen Geschiedenis en Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Het blad wordt uitgegeven door de Stichting Eindeloos en is gelieerd aan studievereniging Kleio. Eindeloos ligt iedere maand in de bladenbakken van het P. C. Hoofthuis en het Bushuis. Reacties, ingezonden stukken, liefdesverklaringen en hatemail kunt u sturen naar eindeloos@kleio-amsterdam.nl. Deze uitgave kwam tot stand met subsidie van de Universiteit van Amsterdam. Stichting Eindeloos Postbus 1626 1000 BP Amsterdam www.eindeloosweblog.wordpress.com
De negentiende-eeuwse dandy
DANDY - 3
Jessica van Zadelhof - “Kleren maken de man’’: een uitspraak die we allemaal wel kennen en in de geschiedenis altijd wel van toepassing geweest. Toch verandert de manier waarop mannen zich kleden in de negentiende eeuw. Na de Franse Revolutie raken overdreven luxe, welvaart en te veel opsmuk uit de mode en ontstaat er een nieuw beeld van hoe de man zich dient te kleden: elegant, verfijnd en zonder al te veel poespas. Dit is de dandy: de man die zich bescheiden voordoet, maar tegelijkertijd enorm bezig is met zijn uiterlijk en voorkomen.
D
e negentiende-eeuwse dandy kenmerkt zich door zijn goede manieren, elegante en geraffineerde kledingstijl, maar ook door zijn ironie, gevatte opmerkingen en charisma. In 1845 schreef Jules Barbey d’Aurevilly zijn essay Du dandyisme et de G. Brummell waarin hij George (Beau) Brummell als de oorspronkelijke dandy aanwijst. Beau Brummell was zelf niet van adellijke komaf, maar wist zichzelf in de hogere kringen te manoeuvreren door bevriend te raken met de Engelse koning George IV. Binnen deze high society, had Brummell veel invloed
men altijd de behoefte voelt zich te onderscheiden. De dandy wist zichzelf nog wel het meest te onderscheiden van de rest en zette zich zoveel mogelijk af tegen de dominante smaak. Hij zou van zijn eigen leven een kunstwerk weten te maken. Zo wordt naast Beau Brummell, ook Oscar Wilde als een beroemde echte dandy gezien. Wilde besteedde veel aandacht aan zijn voorkomen en hechtte veel waarde aan esthetiek. Als schrijver zette hij zich af tegen alles wat als ‘normaal’ werd gezien in het negentiende-eeuwse Engeland. Hij wilde volledige kunstzinnige vrijheid en zich ontdoen van alles wat hem daarin tegenhield. Wilde was dus erg op het esthetische en uiterlijke gericht, maar was ook een voorvechter van indiviHet dandyisme is niet slechts een duele vrijheid. Je zou dan ook kunnen zeggen dat dandy’s niet manier van kleden, maar ook een vies waren van zelfverheerlijking doordat zij zo zelfbewust waren en zich enorm veel bezighielden met hun voorkomen. manier van leven. Tegelijkertijd is het dandyisme ook een manier van leven die juist pleit voor individuele vrijheid en daarmee de ietwat simop de mode. Kniebroeken werden vervangen door de pantalon pele karakterisering van zelfverheerlijking ontstijgt. d en zwart kwam nu te gelden als de dominante chique kleur. Hygiëne werd zo belangrijk dat parfum als overbodig werd gezien. Daarnaast zou Brummell zijn laarzen poetsen met champagne en uren voor de spiegel staan om zijn foulard (das) op de perfecte manier te knopen. Brummell kan wellicht als de oorsprong van het dandyisme worden gezien, maar het kwam natuurlijk niet uit de lucht vallen dat deze manier van kleden en leven bij veel mannen erg in de smaak viel. De Franse Revolutie was erg bepalend geweest voor de manier waarop mensen nadachten over kleding. Waar overdreven opsmuk en decoratie voor de revolutie nog als indicatoren voor een goede smaak werden gezien, getuigde dit in de negentiende eeuw juist van wansmaak. Idealen die tijdens de Franse Revolutie belangrijk waren geweest, hadden een grote invloed op hoe men zich hierna kleedde. Kleding moest bescheiden zijn om zo democratie en gelijkheid uit te stralen. Het was niet meer in de mode om jezelf te presenteren als rijke aristocraat. Een goed voorbeeld van een mode-uiting die als gevolg van de revolutie gangbaar werd is de lange broek, die oorspronkelijk door de lagere klasse werd gedragen en uitgroeide tot symbool van de revolutionairen (zij kregen hierdoor ook de bijnaam ‘sans-culottes’: zonder kniebroek). Toch is de kledingstijl van de dandy’s niet per se bescheiden en sober te noemen. Uit de outfits van vele dandy’s valt juist een enorme rijkdom af te leiden. Tekenen van stijl en klasse zijn echter niet meer zo opvallend als voorheen, maar zijn aan de details af te lezen. Zo worden mooie accessoires en de kwaliteit en snit van een stof nu erg belangrijk. De Franse Revolutie maakte geen einde aan de klasse-maatschappij. Tijdens de negentiende eeuw zorgt de industriële revolutie ervoor dat er nieuwe lagen in de samenleving ontstaan. Nieuwe rijken onderscheiden zich van de armen door middel van hun kleding en manieren. Zo blijkt dat EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
4 - CEAUSESCU
Hoogmoed of onzekerheid? De Persoonscultus rond Nicolae Ceausescu
Haye Heida - Op eerste kerstdag 1989 kwam het bewind van de Roemeense dictator Nicolae Ceauşescu ten einde. Beelden van de geëxecuteerde dictator en zijn vrouw Elena gingen die dag de wereld over. Roemenië was daarmee het enige land waar geweld nodig was om het communisme ten val te brengen. Vlak voor zijn executie zou Ceausescu nog De Internationale hebben gezongen, maar van de communistische idealen uit zijn jeugd was weinig meer over. Zo waren de egalitaire socialistische waarden uit het strijdlied van de arbeidersbeweging onverenigbaar met de gigantische persoonscultus die rond Ceausescu was ontstaan en door hem werd aangemoedigd.
N
adat de Praagse Lente in Tsjechoslowakije in 1968 was neergeslagen door Sovjettanks, was de hoop voor democratisering gevestigd op Ceausescu, die zich fel had uitgesproken tegen het optreden van hun grote Sovjetbuur. Chroesjtsjov, de toenmalige leider van de Sovjet-Unie, vormde bovendien nog een andere bedreiging voor de nationale autonomie van Roemenië, namelijk op het gebied van de arbeidsverdeling. Waar zijn voorganger Stalin voorstander was van een alzijdige economie voor de satellietstaten, zag zijn opvolger graag dat de landen zich zouden specialiseren om de samenwerking te bevorderen. Roemenië zou hierbij net als Oekraïne als inferieure graanschuur van het rijkere noorden dienen. Ceausescu wilde echter de industrie op gang brengen, en stelde zich onafhankelijk op. Drie jaar eerder was hij al overgegaan op een relatief liberaal beleid, waardoor hij samen met zijn veroordeling van de inval in Tsjechoslowakije oprechte steun van de bevolking genoot. Deze wens van nationale autonomie was kenmerkend voor de Communistische beweging in Roemenië, die altijd al zeer nationalistisch van aard was. De harde kern van de communisten stond in het begin voornamelijk uit etnische minderheden, waaronder veel Joden. Om het communisme toegankelijker te maken voor een groter – en dus etnisch Roemeens - publiek moest de partij dan ook een Roemeens karakter krijgen. Hiervoor hoefde niet veel te gebeuren. De nationalistische opvattingen van de nieuwe leden waren immers vrij vanzelfsprekend. Hun land werd geteisterd door de recente traumatische gebeurtenissen: het was hevig gebombardeerd, de Joodse bevolking was grotendeels uitgemoord en honderdduizenden mannen waren gestorven toen ze vochten voor de Duitsers. Bovendien had Roemenië veel territorium verloren aan de Sovjet-Unie, waaronder Bessarabia. Ceausescu zette het nationalistische beleid voort, dat steeds meer gerechtvaardigd werd door een sterke chauvinistische ideologie. Dit chauvinisme nam geregeld absurde vormen aan, waaronder het idee van ‘Romeens Protochronisme’. De bedenker ervan beweerde dat ideeën, bewegingen en stijlen waarvan in het algemeen wordt verondersteld dat ze uit het Westen komen - zoals de barokstijl en de Romantiek - eigenlijk een Roemeense oorsprong hebben. In dit licht werd er in propaganda steeds meer een beroep gedaan op een ver mythisch verleden. Het chauvinisme raakte verEINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
weven met de persoonlijkheidscultus rond Ceausescu, dat na een staatsbezoek aan Noord-Korea 1971 vorm begon te krijgen. De dictator was diep overtuigd van de mobiliserende kracht die uitging van de leiderscultus van Kim Il-Sung en liet zich vereren als ‘Zoon van de Zon’, ‘Genie van de Karpaten’, ‘Wakende eik aan de Donau’, ‘Grote Mast’ en ‘Titaan der Titanen’. Daarnaast liet de ‘Toverprins’ zich geregeld afbeelden met een scepter, geflankt door Roemeense koningen en krijgers van weleer. De Roemeense Conducator (leider) wilde zich bovendien eenzelfde goddelijke status als de leden van de familie Kim aanmeten. Alles wat gewone mensen doen, zoals het maken van bepaalde gebaren, knipperen, stotteren en zweet van het voorhoofd vegen (Ceausescu had een hekel aan airconditioning), mochten niet op televisie vertoond worden. Je zag hem nooit kauwen of drinken uit een glas. Het was altijd maar de halve beweging: hooguit het aannemen van een glas of het glas naar zijn lippen brengen, waarna er snel naar een ander beeld werd overgeschakeld. Dit ging natuurlijk wel eens mis. Op een zeker congres dat in het nieuws werd uitgezonden, was voor een paar seconden te zien wat de dictator niet wilde laten zien: hij stotterde, veegde aan zijn neus en knipperde ontzettend met zijn ogen. De tv-studio werd de komende zes maanden aanzienlijk minder betaald, en de man die zich als verantwoordelijk durfde aan te geven kreeg voortaan uitsluitend ondergeschikte taken. De beelden zijn uiteraard vernietigd. Deze ‘imagoramp’ voor Ceausescu was natuurlijk een uiting van nerveusheid, maar het feit dat deze beelden specifiek verboden werden geeft wel aan dat hij erg veel last had van dit gedrag en daar onzeker over was. De toenmalige minister van Buitenlandse Zaken Stefan Andrei, die vaak met hem samenwerkte, vertelde later dat Ceausescu niet alleen onzeker was over zijn gestotter, maar ook over zijn lengte en uiterlijk. Hij had geen echte vrienden en was zeer paranoïde. Zijn vrouw Elena zou bovendien zeer dominant zijn geweest. Als vicepresident had ze invloed over alle politieke benoemingen, waarbij haar man het aanstellen van ministers stil probeerde te houden als hij wist dat zij er niet mee zou instemmen. Het is daarom mogelijk dat de mobiliserende kracht van de leiderscultus niet de enige reden was dat Ceausescu deze vorm van zelfverheerlijking zo omarmde. Ondanks deze onzekerheden werd hij in de laatste jaren
CEAUSESCU - 5
Ceausescu wilde zijn post(zegel) maar niet verlaten.
van zijn bewind toch verdacht van hoogmoedswaanzin met als toppunt het stadsvernieuwingsproject. Na de aardbeving van 1977 moesten 40.000 woningen in de hoofdstad Boekarest wijken voor het Casa Poporului (Huis van het Volk). Met een oppervlakte van 3365.000 m² is dit nog steeds het grootste gebouw van Europa. Volkshuis was overigens een misleidende titel, aangezien het nieuwe regeringscentrum in feite een privépaleis van de Ceausescu’s werd. Met 7000 kamers, gouden kranen en marmeren zuilen en vloeren stond het gebouw bovendien in schril contrast met schrijnende armoede waar de bevolking al jaren onder leed.
Wie in 1968 had gedacht dat Ceausescu democratie en economische voorspoed zou brengen kwam bedrogen uit. De wrange ironie wil dat tegenwoordig ongeveer 70 procent van het paleis niet gebruikt wordt omdat het parlement niet zo veel ruimte nodig heeft - laat staan dat de stookkosten voor de vertrekken die wél in gebruik zijn jaarlijks in de miljoenen oplopen. Het ‘Volkshuis’ bleek dus niets meer dan een illusie, een leeg omhulsel. Het bood echter genoeg ruimte voor de enorm opgeblazen persoonscultus die Ceausescu zich destijds had aangemeten. d EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
6 - JIM JONES
Dodelijk narcisme Romy Zoetendal - Op 18 november 1978 werd de wereld opgeschrokken door de massa-zelfmoord in Jonestown, een agrarische gemeenschap van the Peoples Temple in Guyana, Zuid-Amerika. Onder leiding van Jim Jones, de oprichter van de gemeenschap, vergiftigden honderden mensen zich door een brouwsel met cyanide te drinken. Diegenen die het gif niet vrijwillig opdronken werden daartoe gedwongen onder schot. Uiteindelijk stierven 909 mensen, waarvan een derde bestond uit kinderen. Jim Jones eindigde zelf met een kogel door het hoofd. Ontelbare families bleven geschrokken en verbijsterd achter. Hoe heeft dit kunnen gebeuren?
T
Jones baalde er stiekem wel van dat zijn sekte de aandacht afnam van zijn perfecte Elvis-impersonatie.
he Peoples Temple was een Amerikaanse religieuze organisatie die door dominee Jim Jones werd opgericht in Indianapolis, Indiana. Vanaf de oprichting in 1954 verspreidde The Peoples Temple een boodschap die elementen van het christendom combineerde met socialistische en communistische ideologie, met de nadruk op raciale gelijkheid. Onder leiEINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
ding van Jim Jones groeide deze religieuze en politieke organisatie uit tot een beweging met meer dan 20.000 leden. Door de snelle groei van The Peoples Temple en de politieke connecties van Jim Jones werd er steeds kritischer gekeken naar de organisatie en zijn leider. Geruchten over drugsmisbruik, fraude en moord binnen de sekte circuleerden in de Amerikaanse media. Na de verschijning van deze artikelen besloot Jones tot
JIM JONES - 7
een noodplan: Het bouwen van een ‘socialistisch paradijs’ middenin de jungle van Guyana in Zuid-Amerika. Ver weg van de beschaving hoopte Jones aan de ogen van de media te ontkomen. Hij moedigde zijn volgers aan om zich te vestigen in zijn paradijs, dat hij ‘Jonestown’ noemde. In de zomer van 1978 emigreerden meer dan 900 mensen naar Jonestown. Maar de praktijken van Jones bleven verdacht en afgevaardigde Leo Ryan besloot een onderzoek te starten naar de geruchten over misbruik in de commune. Tijdens zijn bezoek aan de gemeenschap schrok hij van het gebrek aan voedsel. Verschillende leden wensten met hem mee terug te gaan naar de Verenigde Staten. Op weg terug naar het vliegveld werden Leo Ryan, drie journalisten en de ex-leden overvallen in een hinderlaag gelokt en doodgeschoten door aanhangers van Jones. Diezelfde avond beval Jones de mensen in Jonestown het cyanide brouwsel te drinken. Wie weigerde werd met het middel ingespoten of doodgeschoten. Wie was deze man die er in slaagde bijna duizend mensen aan te sporen of te dwingen tot zelfmoord? Jim Jones Om beter te begrijpen hoe deze ramp heeft kunnen plaatsvinden, is een analyse van Jones zijn karakter cruciaal. Jones was bijzonder charismatisch en verbaal zeer sterk waardoor hij anderen wist te overtuigen van zijn superioriteit. Hij gebruikte zijn talent voor prediken om volgers te winnen en uit zijn speeches blijkt duidelijk hoe hij zijn eigen narcistische zelfbeeld aan zijn volgers oplegde: “If you see me as your savior, I will be your savior. If you see me as your God, then I’ll be your God” (The Life and Death of Peoples Temple, PBS). Jones
deed zijn volgers geloven dat hij hun vader, koning, redder, socialistische held en een god was. Hij liet opnames van zijn speeches 24 uur per dag via luidsprekers door Jonestown galmen. Zo werd iedereen, dag en nacht, geïndoctrineerd door zijn ideologie. Daarnaast was Jones de alleenheerser binnen de gemeenschap. Hij geloofde, net zoals vele andere narcisten, dat zijn onbetwiste alleenheerschappij in het voordeel van de gemeenschap zou zijn. Naast de speeches en uitspraken vol zelfverheerlijking, vertoonde Jones nog verschillende andere narcistische trekjes. Zo vond hij dat hij boven de wet stond en zich niet aan de christelijke normen en waarden hoefde te houden, die hij zelf predikte. Dit blijkt uit de verschillende getuigenissen van vrouwen die door hem werden verkracht, zijn alcohol- en drugsmisbruik en het emotioneel en fysiek mishandelen van zijn volgers om hen te vernederen en te controleren. De aanslag op Leo Ryan en zijn groep laat zien dat Jones ook voor moord zijn hand niet omdraaide. Het is duidelijk dat Jim Jones voelde dat noch de regels van de wet, noch de moraal op hem van toepassing waren. Hij stond boven tegenspraak en veroordeling en iedereen die het aandurfde hem te bekritiseren of aan te vallen leed onder uitsluiting, straf en dood. Zijn narcistische persoonlijkheid leidde tot zelfverheerlijkende speeches en waanideeën. De angst om zijn macht te verliezen was voor Jim Jones zo ondragelijk dat het afdwingen van een massazelfmoord de enige optie voor hem was. De onschuldige levens die hierbij verloren gingen waren voor hem bijzaak en iedere vorm van empathie of naastenliefde ontbrak. Jim Jones bewees als geen ander hoe dodelijk de combinatie van zelfverheerlijking, narcisme en charisma kan zijn. d
Advertentie
EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
8 - NARCISME
Van Freud tot Trump: ‘ikke, ikke, ikke’? De veranderende definitie van het narcisme als psychische stoornis
Trump Tower in New York: een groot ego dus een grote toren? Of eerder ter compensatie?
Sterre Berentzen - Na de bestorming van het Capitool op 6 januari dit jaar was de media eensgezind over Trump zijn karakter: Trump is een narcist die alleen maar aan zichzelf denkt. Narcisme is een erkende persoonlijkheidsstoornis, waarbij de persoon in kwestie zich specialer voelt dan anderen en daarom ook een speciale behandeling verwacht. Deze term is afgeleid van de figuur Narcissus uit de Griekse mythologie, maar de daadwerkelijke term werd pas in 1898 bedacht door de Britse arts Henry Havelock Ellis. Hij veronderstelde dat een aantal van zijn patiënten het fijn vond om naakt voor de spiegel te staan. Maar zoals bij vrijwel elk concept in de psychoanalyse, begint de geschiedenis pas écht bij Sigmund Freud. Als we heden ten dage over narcisme spreken wanneer we een steeds vaker voorkomend probleem in onze maatschappij karakteriseren, dan is het goed om niet alleen de Griekse mythologie voor ogen te houden maar ook de freudiaanse geschiedenis in ons achterhoofd te hebben.
N
arcisme werd dankzij Freud een fundamenteel begrip in de psychoanalyse. Maar zoals vaker met fundamentele begrippen gebeurt, werd het begrip tot een algemeenheid verheven, waardoor het haar specifieke betekenis verloor. Het is daarom belangrijk om terug te gaan naar de definitie die Freud zelf hanteerde voor het begrip narcisme. In 1914 publiceerde Freud zijn essay ’Ter introductie van het narcisme’ (Zur Einführung des Narzissmus). Het wordt algemeen gezien als een inleiding op Freuds theorieën over narcisme. Het moet echter eerder gezien worden als de uitkomst van zijn denkwerk dan het begin. Freud zijn psychoanalyse begint bij de ontdekking van afweerneuropsychosen. Dit zijn neurosen – zenuwafwijkingen – die ontstaan als afweermeEINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
chanisme tegen onverdraaglijke wensvoorstellingen. Na een nadere observatie van hysterie, kwam hij al tot een dergelijk afweersysteem: verdringingen. Freud stelde dat deze wensvoorstellingen, waartegen men zich verweert, steevast seksueel van aard zijn. Dit idee werkte hij in 1905 in een eerste versie uit, genaamd ‘Drie verhandelingen over de theorie van de seksualiteit’ (Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie). Het is op dat moment dat de Zwitserse psychiater Carl Gustav Jung contact met hem zoekt. Jung wil deze psychoanalytische methoden betrekken bij zijn onderzoek naar schizofrenie.
Narcisme heeft twee vormen, het primair narcisme en het secundair narcisme.
NARCISME - 9
In deze periode koppelt Freud het narcisme aan het ontstaan van het ‘ik’ en onderzoekt dit ontstaan op het meest primitieve niveau. Het identificatieproces van het zelf ziet hij terug in de schizofrenie die Jung bestudeert. Ondanks dat Jung en Freud in deze periode volwassenen bestuderen, onderscheidt Freud in deze periode het vroegkinderlijke narcisme. Dit is volgens hem een natuurlijke ontwikkelingsfase. Narcisme heeft twee vormen, het primair narcisme en het secundair narcisme. Het primair narcisme is de natuurlijke ontwikkelingsfase waarin een individu ontstaat. Een peuter leeft aanvankelijk in een symbiose met zijn moeder, die zijn libidineuze verlangen bevredigt. Deze verhouding verandert waardoor ‘de zelf’ tot het object van het seksuele verlangen wordt gemaakt. Freud schrijft: “Dit (het narcisme) is geen geïsoleerd fenomeen, maar een noodzakelijk ontwikkelingsmoment in de overgang van auto-erotisme naar objectliefde. Verliefd zijn op zichzelf (op zijn eigen geslachtsdelen) is een onmisbaar ontwikkelingsmoment. Vandaar stapt men dan over naar soortgelijke objecten. In het algemeen heeft de man twee primaire seksuele objecten, de vrouw (de moeder, de kinderjuffrouw enz.) en zijn eigen persoon; en als gevolg moet hij van beide vrij genoeg worden zonder aan een van beide te lang vast te hangen. Gewoonlijk wordt de eigen persoon vervangen door de vader, die dan echter snel in de positie van de rivaal geschoven wordt.” Bij secundair narcisme koppelt Freud narcisme aan emotionele conflicten. Narcisme is dan een verdedigingsmechanisme wanneer de libidineuze driften naar de buitenwereld niet worden bevredigd. Deze driften worden dan niet meer naar de buitenwereld gericht, maar naar binnen. Narcisme is dan een eigenliefde, ontstaan door de afwijzing van andermans liefde. Primair narcisme is dus een gezonde ontwikkeling bij kinderen, waarbij secundair narcisme een ‘abnormale’ vorm van narcisme inhoudt. Het narcisme werd dus bestudeerd, omdat het een belangrijke ontwikkelingsfase was die ieder kind moest doormaken en omdat het tot de kern behoorde van het schizofrene verdedigingsproces.
dat de kern van narcisme ligt in het onvermogen van het kind om om te gaan met de frustratie die het ervaart in het conflict tussen het bereiken van autonomie en de reële afhankelijkheid van de verzorgers. Kohut zag vooral de positieve kanten van het narcisme, waar Kernberg vooral de negatieve kanten beschreef. Beiden zijn het echter wel eens dat iedereen begint als narcist: als baby aan de borst van de moeder. De veranderende definitie van de term narcisme komt voort uit nieuwe bevindingen die zijn opgedaan in de maatschappij. Psychoanalytici ontmoetten steeds minder de ‘klassieke neurotische patiënten’, terwijl er wel steeds vaker een beroep op hen werd gedaan bij problemen van narcistische aard. In 1979 publiceerde Christopher Lasch het boek De cultuur van het narcisme (The Culture of Narcissism: American Life in an Age of Diminishing Expectations) waarin hij stelt dat deze mutatie van narcisme het gevolg is van veranderingen binnen de samenleving. Hij herkende onder zijn tijdgenoten een hedonistische, materialistische vorm van zelfliefde. Deze veronderstelling plaatste hij in een lange historische ontwikkeling waarbij deze vorm van zelfliefde het uiteindelijke resultaat is van de vernietigende effecten van het moderne kapitalisme. Het kapitalisme had gezorgd voor een ineenstorting van het zelfrespect van de mens, dat als arbeider naar de fabriek was gebracht, waarbij de autonomie was verruild voor een onderwerping aan consumptie. Het is een pessimistisch boek, geschreven in een tijd dat de American Dream zich in een crisis bevond. Een tijd van economische stagnatie, een nederlaag in Vietnam, de energiecrisis en het schandaal omtrent Watergate. Er wordt vaak een parallel getrokken tussen de huidige situatie en de tijd van Lasch. Misschien is het dus niet zo opmerkelijk dat we nu steeds vaker de term narcisme terug zien komen. d
De veranderende definitie van de term narcisme komt voort uit de bevindingen in de maatschappij. Pas decennia later kwam er aandacht voor een vorm van narcisme dat niet in dit klassieke onderscheid valt: de narcistische persoonlijkheidsstructuren. Er werd een groep mensen onderscheiden bij wie de centrale problematiek als narcistisch kon worden bestempeld, zonder dat zij leden aan schizofrenie. Deze groep mensen waren in veel gevallen juist uitstekend geïntegreerd in de maatschappij. In de jaren zeventig uitte deze waarneming zich in een debat tussen twee destijds toonaangevende psychoanalytici: Heinz Kohut en Otto F. Kernberg. Kohut legde de kern van het ontstaan van narcistische persoonlijkheidstrekken bij het falen van de verzorgers van het kind. Wanneer de verzorgers niet de basale behoefte aan bewondering en idealisatie van een kind bevredigden kan dit leiden tot narcisme. Kernberg stelde daar tegenover
Sigmund Freud & Carl Gustav Jung EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
10 - CENTERFOLD
Verregaande
Tot nu toe hebben we voornamelijk naar zelfverheerlijking gekeken. De besproken per zij zijn hun eigen god. Posters van popidolen zul je niet zo gauw aantreffen in hun sp jezelf verheerlijken als ook anderen dat voor je kunnen doen? Zo zijn er mensen wien jongs af aan leefde voor zijn muze. Of Vasari die geobsedeerd was met Michelangelo.
Cybele en haar Galli Suzanne Nellestijn - Als het gaat om verheerlijking of aanbidding zijn goden en godinnen misschien wel ’s mens grootste klant. Zo ook de vruchtbaarheidsgodin Cybele, wiens cultus vanuit Anatolië (in het huidige Turkije) naar het Romeinse Rijk kwam rond 200 v. Chr. Priesters in deze cultus werden galli genoemd. Op een jaarlijkse feestdag rond de lente-equinox (21 maart) was het aan de potentiële galli om zichzelf te castreren en als gekken door de straten te rennen terwijl zij zichzelf tot bloedens toe zweepslagen gaven. Als kers op de taart gooiden zij als zegening hun edele delen bij willekeurige huizen naar binnen. Dit ritueel was een inwijding tot een leven als priester. De galli kleedden zich vaak als vrouwen en trokken rond met volgers. Onderweg boden ze tegen betalingen diensten als waarzegger. De toewijding van de galli zorgde voor zowel fascinatie als afschuw bij hun Romeinse medemens.
Dante’s mysterieuze muze Lauren Hermans - Hoewel Dante pas negen jaar oud was toen hij Beatrice Portinari voor het eerst zag, was het voor hem duidelijk dat zij de liefde van zijn leven was. Hij maakte haar personages in twee van zijn bekendste werken: La Vita Nuova en De Goddelijke Komedie. Dit laatste is een episch gedicht gewijd aan Dante’s overweldigende liefde voor Beatrice. Zij wordt hierin beschreven als Dante’s leidraad naar het paradijs. Toen Beatrice stierf was Dante dan ook buiten zichzelf. Hij scheidde zich af van de buitenwereld en schreef tientallen gedichten gewijd aan haar nagedachtenis. En dit alles voor een vrouw die hij, na hun eerste ontmoeting als kinderen, nog maar één andere keer zag. Veel geleerden komen er zelfs niet uit of Beatrice wel werkelijk bestaan heeft. Echt of niet, deze vrouw was voor Dante in ieder geval écht belangrijk en heeft het bestaan van zijn meesterwerken mede mogelijk gemaakt. EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
Verering
CENTERFOLD - 11
rsonen wijdden graag hun hele leven aan zichzelf. Ze hebben geen religie nodig, want preekwoordelijke tienerkamers: zij zijn immers hun eigen idool. Maar waarom zou je ns levens geheel in het teken van een andere persoon staan. Denk aan Dante, die van o. Het zijn deze zeldzame gevallen waar ‘‘It’s not a phase, mom!’’ werkelijkheid wordt.
Il Divino
Iris Jocker - Giorgio Vasari was groot fan van Michelangelo Buonarroti en daar liet hij geen gras over groeien. In zijn boek Le Vite, het bekendste biografische werk uit de zestiende eeuw, beschreef Vasari de levens van verschillende schilders, beeldhouwers en architecten. Deze rangschikte hij in drie zogenoemde tijdperken: geboorte (veertiende eeuw), jeugd (vijftiende eeuw) en volwassenheid (zestiende eeuw). De schilder, beeldhouwer én architect Michelangelo zat volgens hem in het beste tijdperk: de volwassenheid. In de biografie van Michelangelo verheerlijkte Vasari zijn idool letterlijk de hemel in. Hij noemde Michelangelo ‘Il Divino’, oftewel de goddelijke, en hij schreef: ‘Toen God zag hoe vruchteloos de inspanningen van veel kunstenaars waren, besloot hij een geest naar de aarde te zenden die de volmaaktheid in de tekenkunsten zou tonen.’ Die ‘geest’ kon natuurlijk niemand anders dan Michelangelo, il Divino, zijn.
Gala Dalí Sara Kers - De Spaanse kunstenaar vereeuwigde zijn Russchische en minstens tien jaar oudere vrouw, Gala, keer op keer. Gala, geboren als Elena Ivánova Diákonova en Dali werden opslag verliefd op elkaar sinds zij elkaar leerde kennen in 1929. De bedoeling van het bezoek samen met haar man aan de jonge surrealistische kunstenaar Dalí was om een werk van hem te kopen. Het duurde echter niet lang voor zij haar man en dochter verliet om bij Dalí in te trekken. Hoewel het huwelijk niet erg seksueel was - Dalí staat naast zijn iconische snor ook bekend om zijn fobie voor de vrouwelijke genitaliën - was hij geobsedeerd met haar. Hij ondertekende zijn werk met de handtekening ‘Gala-Dalí’, omdat zijn werk niet zonder haar kon bestaan. Ze is zijn bloed, zijn zuurstof en zijn engel van evenwicht. Echter bleek Gala niet alleen voor Dalí een muze te zijn. Ze had veelvuldige affaires met jonge mannen en is ook te herkennen op schilderijen van collega-kunstenaar Max Ernst. Dalí’s obsessie met zijn muze Gala bleek helaas meer een kwelling dan een zuivere liefde, maar het zorgde wel voor spectaculaire schilderijen.
EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
12 - BERDIMUHAMEDOW
Marmer, meloen en merries: de wereld van Gurbanguly Berdimuhamedow Julia Kloppenborg - Gurbanguly Berdimuhamedov, mogelijk ken je hem als rapper, topsporter, of als leider van Turkmenistan. De 63-jarige president bezit een lang CV vol talenten, records en heldendaden. Echter staat er meer op de agenda van de president. Niet vreemd als leider van een land wat minimaal scoort op mensenrechten en vrijheid van meningsuiting. Turkmenistan is een politiestaat met een totalitaire macht, Berdymykhamedov dwingt zijn populariteit af van het volk. Terwijl zijn talenten breed uitgesmeten worden op de nationale televisie, verdwijnen ondertussen activisten en kritische journalisten van de aardboden.
T
urkmenistan is een zeer jong land. Pas in 1991 werd het land onafhankelijk van Rusland. Voorheen was het deel van de Sovjet-Unie, met de Turkmeense Communistische Partij aan het hoofd. In 1991 werd Saparmurat Niazov verkozen als president van het land. Niazov legde de bevolking strenge beperkingen op en perkte ook de persvrijheid erg in. Tegelijkertijd voerde hij de meest absurde wetten in. Zo werd er een feestdag ter ere van de meloen ingesteld, en werd het verboden te playbacken, zowel thuis als in het openbaar. Niazov heeft een goede bodem gelegd, Berdymykhamedov trekt deze lijn verder. Berdymykhamedov is officieel tandarts maar werd in 1997 minister EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
van volksgezondheid. In 2001 werd hij vicepresident van Niazov, wat hem na Niazovs dood in 2006 een jaar lang president maakte. Berdymykhamedov won de daaropvolgende verkiezingen met bijna 90% van de stemmen en de verkiezing in 2012 met 97% van de stemmen. Berdymykhamedov is duidelijk niet vies van stemfraude. Ashgabat, de hoofdstad van Turkmenistan, is een raar gezicht. De hele stad is wit. Bijna alle gevels in de stad zijn bedekt met marmeren platen. Talloze grote gebouwen en beelden van marmer. En wat ook opvalt; geen airco’s die uit ramen hangen. In de stad met ’s zomers een gemiddelde temperatuur van 40 graden, is de airco verboden. Ze hinderen immers het marmeren aanzicht. Om dezelfde reden zijn alleen
witte of zilveren auto’s toegestaan in de stad. De regels schijnen te werken, want de stad leverde Berdymykhamedov vele records op, waaronder, je raadt het al: “De grootste hoeveelheid marmeren gebouwen in een stad”. The Guinness World Records is een vaste klant in Turkmenistan. Het bedrijf wat wereldwijd records documenteert, lijkt een grote vriend van Berdymykhamedov. Momenteel zijn veel van zijn records alweer overtroffen, maar nog steeds heeft de man talloze records op zijn naam staan. Berdymykhamedov heeft een handje van absurde records verzinnen en behalen, bijvoorbeeld “de langste stoet van achter elkaar rijdende fietsers”. Zo heeft Berdymykhamedov er weer een heel record bij! Berdymykhamedov is tot slot een
NARCISSUS - 13
enorme paardenliefhebber. Tijdens zijn dagelijkse broadcasting op nationale televisie vertoont de president zich vaak in een kamer volgebouwd met ornamenten in de vorm van een paard. De Akhal-Teke, het paardenras wat nationaal symbool is van Turkmenistan, is Berdymykhamedov zo dierbaar dat hij er boeken, gedichten en muziek over schrijft. Tijdens een paardenrace waar Berdymykhamedov
aan meedeed in 2013, viel hij van zijn paard. De live-uitzending werd stopgezet en journalisten en bezoekers van de race werden dringend verzocht al het beeldmateriaal te verwijderen. De beelden van zijn val zijn toch in de handen van de media gekomen en Berdymykhamedov is tot vandaag de dag bezig met de video van het internet te verbannen. Hoewel Berdymykhamedov niet
de enige megalomane leider is die de vrijheid van zijn volk inperkt, is hij zeker weten degene met de meeste idiote wereldrecords op zijn naam. Je zou een stuk kunnen gaan wandelen of een goed boek lezen, je zou ook ruim 5 miljoen mensen kunnen onderdrukken om daarna met een gedicht over paarden op televisie te komen. We kunnen niet allemaal dezelfde hobby hebben.d
Spiegelbeeld, o spiegelbeeld, wie is de mooiste Narcissus?
‘Waar heb ik nu toch mijn lenzen gelaten?’
Maura Wesseling - Egoïstische, arrogante mensen worden in de volksmond vaak narcistisch genoemd. De daadwerkelijke persoonlijkheidsstoornis is echter wat ingewikkelder dan enkel zelfverheerlijking. Naar buiten toe lijkt een narcist erg zelfverzekerd en een grote dunk van zichzelf te hebben. Maar, vaak onderbewust, voelt een narcist zich juist inferieur aan zijn medemens en probeert deze zich daarom groter en beter te maken. Het begrip narcisme werd voor het eerst gebruikt in 1822 en werd door Sigmund Freud populair gemaakt. Maar de term vindt zijn origine in de mythe van Narcissus.
H
et verhaal van Narcissus is door Ovidius opgeschreven in zijn welbekende Metamorfosen. Narcissus was de zoon van de riviergod Kephissos en de nimf Liriope, Zij had van een ziener de voorspelling gekregen dat Narcissus zou sterven als hij zijn reflectie zou zien. Daarom hield zij hem ver weg van spiegels en andere reflecterende voorwerpen. Liriope hoopt dat haar zoon op deze manier een goed leven kon leidden. Narcissus groeide op tot een uiterst knappe vent, met veel bewonderaars. Maar Narcissus leefde
enkel voor de jacht. Hij wilde niets weten van liefde en hield anderen ver van zich. In de bergen leefde de vervloekte bergnimf Echo. Zij had vroeger de gewoonte om non stop te praten, totdat zij de godin Hera dusdanig afleidde dat zij haar man, de oppergod Zeus, niet meer kon betrappen op zijn vele affaires. Hera werd zo kwaad dat ze Echo vervloekte waardoor zij niet meer zelf kon spreken, maar enkele andere kon napraten. Elke dag als Narcissus ging jagen in de bergen hield de hopeloos verliefde Echo hem in de gaten, wachtend totdat hij EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
14 - NARCISSUS
zou spreken. Toen hij dat op een dag deed, kon Echo eindelijk tevoorschijn komen. Maar Narcissus draaide haar vrijwel meteen de rug toe, waardoor Echo zich met haar gebroken hart terugtrok. Langzaam kwijnde ze weg tot enkel nog haar stem achterbleef, die men vandaag de dag nog kan horen als men de bergen in gaat. Maar Echo was niet de enige met diep liefdesverdriet. Een dame in Narcissus’ dorp probeerde hem tevergeefs te verleiden. Zij werd zo kwaad dat zij aan Aphrodite vroeg om Narcissus haar pijn te laten voelen. Haar gebeden werden beantwoord. Narcissus vond op een dag tijdens zijn jacht een heilige vijver, waarvan het wateroppervlak onverstoord was. De jongen had wel dorst van zijn lange dag jagen en wilde rusten. De plek leek perfect. Toen Narcissus zich echter voorover boog om uit de vijver te drinken, gebeurde iets wat nog nooit eerder was gebeurd. Narcissus werd op een slag verliefd op de prachtige figuur die hem vanuit het water tegemoet kwam. Lange tijd staarde hij ernaar, totdat hij besloot de figuur te kussen. Maar het moment dat zijn lippen het water raakte vluchtte de figuur. Gefrustreerd trok
EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
Narcissus zich terug. Toen de kalmte terug keerde zag hij de figuur terugkomen. Verblijd bukte hij zich naar voren om de figuur te omhelzen, maar weer verdween deze. Narcissus voelde zijn hart breken door deze constante verlating. Hij staarde naar de figuur die langzaam terugkwam. Dit deed hij zo lang dat hij langzaam zijn levenskracht begon te verliezen, totdat hij uiteindelijk stierf. Aphrodite kreeg medelijden en besloot hem te laten voortleven in de vorm van een bloem: de narcis. Een van de bekendste verbeeldingen van het verhaal is Narcissus van Caravaggio. Hij schilderde het beeld aan het begin van zijn carrière, rond 1597 in Rome. Het schilderij weerspiegeld de melancholische gemoedstoestand van Narcissus. Hopeloos verliefd, maar tegelijkertijd diepbedroefd, staart de jongen naar zijn eigen reflectie. Met zijn armen vormen hij en zijn reflectie een cirkel wat, samen met de omhullende duisternis, ervoor zorgt dat het duidelijk wordt dat voor Narcissus enkel nog deze realiteit bestaat. Een realiteit waarin de voorspelling die een ziener ooit aan zijn moeder deed, toch uitkomt. d
MAO-CULTUS - 15
Mao-cultus Job Holtz - In mei 1964 liet de Chinese minister van defensie, Lin Biao, een handboekje uitbrengen. Hoewel dit bedoeld was om het leger te reorganiseren, werden er in de daaropvolgende twee jaar 740 miljoen exemplaren gedrukt. Dit ‘Rode Boekje’ bevatte een aantal citaten uit de geschriften van Mao Zedong, die toen staatshoofd was. Het boekje werd snel na de verschijning als een heilig geschrift beschouwd. Daarmee was dit boek een belangrijk element in de persoonlijkheidscultus rondom Mao.
M
De dictator wist altijd wel wat uit zijn Mao te schudden.
ao werd in 1949 officieel staatshoofd burgerbeweging, de Rode Garde, die huizen, scholen, van China, nadat hij zijn rivaal Jiang tempels en andere belangrijke gebouwen bestormde. Qing had verslagen. Hij was vanaf het Geweld werd hierbij niet geschuwd: geschat wordt begin al vastbesloten om met harde dat er tijdens de Culturele Revolutie tussen de 1.7 en hand over de bevolking te regeren en 8 miljoen mensen zijn omgekomen. Bovendien werzijn tegenstanders te onderdrukken. Zo waren er in den veel critici van Mao in ‘heropvoedingskampen’ gede jaren vijftig grote campagnes tegen contrarevolu- stopt, die in de praktijk neerkwamen op strafkampen. tionairen en ‘rechtse elementen’. In 1958 poogde Mao De Culturele Revolutie werd gebruikt om het maomet enkele ‘grote sprongen’ het land om te vormen van ïsme als enige aanvaarde ideologie in de praktijk te een agrarische economie tot een moderne, industrië- brengen. Dit maoïsme verschilde van het traditionele economie. Deze ‘Grote Sprong le marxisme, omdat de ideoloVoorwaarts’ leidde tot een grootHet Rode Boekje moest Mao’s gie zich richtte op het stedelijschalige hongersnood, omdat de ke proletariaat, de boeren en imago na de mislukte ‘Grote hervormingen werden betaald met de nationale burgerij in plaats Sprong Voorwaarts’ herstellen. van de arbeidersklasse. Binnen voedsel dat massaal van boeren was opgeëist. Het aantal doden als deze ideologie presenteerde gevolg van deze hongersnood was Mao zich met behulp van masenorm; de schattingen lopen uiteen van 18 tot 45 miljoen. sapropaganda als de onschendbare, heroïsche leider. Deze mislukte hervormingspoging deed logischer- Het Rode Boekje was hier een belangrijk onderdeel wijs afbreuk aan Mao’s imago. Het Rode Boekje was van, maar ook portretten van Mao werden in enoreen van de middelen om deze imagobreuk te her- me aantallen verspreid. Zo waren er naar verluidt op stellen. Tevens begon Mao in 1966 de Culturele Revo- den duur meer Maoportretten dan inwoners in geheel lutie, een hervormingsbeweging om zijn tegenstan- China. De cultus beperkt zich echter niet tot de Chiders met harde hand uit te schakelen. Een belangrijk nese landsgrenzen. De Peruaanse guerrillabeweging onderdeel hiervan was het vernietigen van oude cul- Lichtend Pad noemt zich bijvoorbeeld maoïstisch. tuur, oude gewoontes, oude gebruiken en oude ge- Hoewel Mao in 1976 stierf, is zijn persoonlijkheidsdachten. Deze werden vernietigd met behulp van een cultus dus zelfs vandaag de dag nog springlevend. d EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
16 - COMMODUS
Commodus Een gek met grootheidswaanzin of een populaire keizer met vijanden
Iris Jocker - Waarschijnlijk kennen de meesten van ons de Romeinse keizer Commodus uit de film Gladiator (2000). Hierin wordt Commodus neergezet als een sadistische en gruwelijke heerser uit de tweede eeuw na Christus. Deze film is niet gebaseerd op een waargebeurd verhaal, maar lijkt in een traditie te staan waarin Commodus wordt afgebeeld als een verschrikkelijke keizer met veel grootheidswaanzin. De geschiedschrijvers Lucius Cassius Dio en Herodianus beschreven hem in de tweede en derde eeuw al zo. Bovendien doet de buste van Commodus als de reïncarnatie van Hercules (zie de afbeelding) vermoeden dat Commodus inderdaad niet vies was van een beetje zelfverheerlijking. Maar valt deze alleenheerser met zijn prachtige buste ook in een ander licht te zien?
Heeft deze keizer juist niet een gebalanceerde persoonlijkheid?
H
et idee dat Romeinse keizers zichzelf verheerlijkten is niet vreemd. Net als zijn vader Marcus Aurelius vierde Commodus schaamteloos zijn over-
EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
winningen, liet hij veel standbeelden van zichzelf maken en regeerde hij als een god, die kon doen en laten wat hij wilde. Toch was Commodus al vanaf zijn jeugd anders dan alle Romeinse keizers voor hem. Commodus kreeg in
166 op vijfjarige leeftijd de titel Caesar. Hiermee bevestigde Marcus Aurelius dat Commodus de rechtmatige opvolger van zijn keizerschap was. Dit was ongekend! Marcus Aurelius zelf en al zijn voorgangers waren tot dan
COMMODUS - 17
toe door een keizer geadopteerd, zo- schiedschrijvers zou na alle overleefde zigheid die geen enkele keizer eerder dat zij de volgende heersers konden aanslagen en machtsstrijden Commo- had gehad: hij was een fanatieke glaworden. Commodus’ vader pakte het dus gekker en gekker zijn geworden diator. Of dit echt zo heldhaftig was nu anders aan en maakte zijn zoon in in zijn bestuur. Zijn psychologische als Hercules is te betwijfelen. Commo177 officieel medekeizer. Na zijn dood gesteldheid zou tot merkwaardige ui- dus hoefde namelijk niets te vrezen. in 180 werd Commodus alleenheer- tingen van zelfverheerlijking en groot- Bij dierengevechten werd hij veilig op ser. Hij was toen slechts 18 jaar oud. heidswaanzin hebben geleid. Zo zag hij een platform geplaatst en schoot hij Commodus had vanaf het begin van zichzelf als de nieuwe Romulus waar- van ver met pijl en boog, bij gevechten zijn keizerschap een zeer slechte rela- door hij zich permitteerde Rome om tegen mensen hadden zijn tegenstantie met de senaat van het Romeinse te dopen in Colonia Lucia Annia Com- ders een fysieke beperking of alleen Rijk. Dit heeft twee mogelijke redenen. modiana. Tevens gaf hij de maanden een spons of een toverstokje als wapen. De eerste verklaring heeft een lange van het jaar nieuwe namen, gebaseerd De reïncarnaties, de egoïstische traditie. De senaat zou Commodus niet op zijn enorme titel: februari werd naamsveranderingen, de gruwelijke als competent zien. Hij had amper er- bijvoorbeeld Aurelius, maart werd executies, de weelderige feesten en varing, was naïef en was te veel bezig Commodus en April werd Augustus. de vreemde hobby’s wekken de sugmet feestjes en spelletjes. De geschiedDaarnaast etaleerde Commodus gestie dat Commodus een ongelofeschrijver Cassius Dio beschreef hem als zich als de reïncarnatie van de heldhaf- lijke incompetente bestuurder moet laf, onwetend en simpel. Zo zou Com- tige halfgod Hercules. Op de afbeelding zijn geweest met een goede dosis modus vroeg in zijn regeerperiode zelfverheerlijking. Zijn uiteindevoor snelle vredesonderhandelinlijke dood door een voorbedachgen hebben gezorgd, terwijl al zijn te wurging van, hoe bijpassend generaals hem adviseerde om door ook, de worstelaar Narcissus lijkt Bij gevechten tegen mensen hadden zijn te gaan met het uitbreiden van het hierdoor bijna gerechtvaardigd. Romeinse Rijk. Door Commodus’ tegenstanders een fysieke beperking of Volgens professor Olivier Hekster snelle vredesonderhandelingen alleen een spons of een toverstokje als kijken we hierbij echter door de wapen zou het rijk er nadeliger vanaf zijn gekleurde bril van de historische gekomen, maar kon de keizer wel tekstschrijvers. De voorgenoemeerder naar zijn paleis in Rome de Romeinse geschiedschrijvers toe om grootse feesten te houhadden volgens Hekster met hun den en weelderig te leven. Daarbij tekst een dubbele agenda, want kwam dat Commodus in een grote tri- hierboven is een buste uit het jaar 191 beide heren waren leden van de senaat omftocht de hoofdstad binnenkwam na Christus te zien van Commodus als in de tijd van Commodus. Aangezien alsof hij een grote vijand had versla- Hercules. De iconografie van Hercules de senaat een hekel had aan de nieugen, tot grote ergernis van de senaat. is goed te herkennen: het leeuwenvel, we keizer is het logisch dat zij hem De tweede verklaring voor het feit dat Hercules bij een van zijn twaalfwer- maar al te graag zwart wilden maken. dat de senaat niet zo op Commodus ken kreeg, rust op Commodus’ hoofd en Aan de andere kant wilde Commogesteld was is een minder bekende re- schouders. Andere objecten van Hercu- dus volgens Hekster onmisbaar worden. Professor Olivier Hekster van de les, zoals de knots en de appels van de den, zodat de senaat hem loyaal moest Radboud Universiteit schreef in 2002 Hesperiden, heeft Commodus in zijn blijven. Hiervoor had hij actief geneeen proefschrift over deze zaak. Hij be- handen. Dit soort Commodus-Hercu- genheid van het volk proberen te winargumenteerde dat de senaat zich ge- les beelden waren waarschijnlijk meer nen en zijn macht door propaganda passeerd zou hebben gevoeld. Door het te vinden in het Romeinse Rijk. Zo had en beeldvorming proberen te consolisysteem van adoptieve keizerlijke op- Commodus het kolossale standbeeld deren. Hekster beargumenteert dat er volgers werd het idee in stand gehou- van zijn voorganger Nero bewerkt door bijvoorbeeld meer keizers zijn geweest den dat de senaat een hand in de be- zijn eigen hoofd erop te plaatsen en het die zich met Romulus of Hercules hebnoeming van een nieuwe keizer had. In beeld een knots en een leeuw te geven. ben geïdentificeerd. Het was een vorm Commodus’ situatie lieten ze de senaat Net als Nero zou Commodus vol- van propaganda. Hij zei hiermee dat volledig links liggen. Ook uit het voor- gens de Romeinse geschiedschrijvers hij de rechtmatige eigenaar van het beeld van de ongelukkige vredesonder- een kwaadaardige man zijn geweest, keizerschap was. Daarnaast zouden handelingen bleek dat Commodus niet die niet op of om keek voor een executie de gladiatorgevechten volgens Hekster van plan was de adviezen van de se- van zijn (mogelijke) vijanden. Boven- geen idiote hobby zijn geweest, maar naat in zijn regeerperiode te betrekken. dien hebben Hercules en Commodus een strategie om geliefd bij het plebs te Of het nu zijn onervaren slechte gedeelde eigenschappen. De Romein- worden. Belangrijk is dus om de zelfverbestuur was of de passering van de se keizer wilde waarschijnlijk met zijn heerlijking van een keizer altijd van een senaat, Commodus was een perfect Herculesweergave laten zien dat hij andere kant te bekijken, al geloof ik zelf doelwit voor een moordaanslag. Tot net zo heldhaftig was als Hercules. Zo dat een beetje Romeinse keizer zowel 192 slaagde er echter niet een aanslag had Commodus in de tweede helft van de grootheidswaanzin als de populariop zijn leven. Volgens de Romeinse ge- zijn regeerperiode een bijzondere be- teitsstrategie in zich moet hebben. d EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
18 - PICASSO
De kunstenaar die zichzelf God noemde Lauren Hermans - Hoewel hij nooit gediagnosticeerd is als narcist, en dit nu onmogelijk nog te bewijzen valt, zijn er genoeg aanleidingen om te geloven dat Pablo Picasso een narcist was. Ja, dé Pablo Picasso, een van de bekendste kunstenaars van de twintigste eeuw. Aan zelfverzekerdheid was er bij hem ieder geval geen gebrek en in zelfverheerlijking was hij ook zeer goed. Als Picasso in het oude Griekenland geleefd zou hebben, was hij ook zeker tot hubris veroordeeld. Dat is een term die letterlijk overdreven trots en hoogmoed betekende en specifiek gebruikt werd voor mensen die grootheidswaan hadden tegenover de goden en/of de goddelijke wereldorde. Zo vergeleek hij zichzelf vaker met God. “God is really just another artist… like me, I am God, I am God, I am God” vertelde hij een Spaanse vriend in de jaren ’30.
O
ok de manipulatieve en hardvochtige manier waarmee hij omging met vrouwen draagt bij aan deze verdenking van narcisme. Zo beschreef Francoise Gilot, waarmee hij een langdurige relatie had, hun relatie als ‘toxic’ in haar autobiografie Life with Picasso. Vanaf het begin van hun relatie was het duidelijk dat hij een pathologische behoefte had aan controle hebben, het hem volledig ontbrak aan empathie, hij graag macht wilde uitoefenen over vrouwen en hij een patroon vertoonde van zijn vrouwelijke partners onrealistisch idealiseren om ze vervolgens te naar beneden te halen en links te laten liggen. Picasso behandelde vrouwen altijd volgens deze vicieuze cirkel. Zo waarschuwde hij een zijn toenmalige, veel jongere, maîtresse ooit: “For me there are only two kinds of women: goddesses and doormats.” Getuigenissen van familie en oud-partners van Picasso wijzen op de manier waarop de hele familie ten onder ging aan zijn narcisme. Twee van
EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
zijn maîtresses hingen zichzelf op en zijn tweede vrouw schoot zichzelf dood. Wetende hoe Picasso zijn vrouwen behandelde kunnen al deze incidenten bijna niet als toeval gezien worden. Picasso’s kleindochter Marina beschreef in haar memoir dat ze de manier waarop haar opa vrouwen behandelde zag als een essentieel onderdeel van zijn creatieve proces. Na ze betoverd te hebben met zijn charmes, verpletterde hij ze letterlijk op zijn canvas, in de stijl van het kubisme waar hij bekend om stond. Puur naar zijn kunst kijkende zou je echter zeggen dat hij vrouwen adoreert. De vrouw was een van zijn favoriete onderwerpen om te schilderen. Pas met de kennis van zijn karakter krijgen deze werken ineens een hele andere lading met zich mee. Zo is het mogelijk om via Picasso’s vele werken van zijn partners, te achterhalen hoe hun relatie er op dat moment voor stond. In de beginjaren van de relatie met zijn eerste vrouw, Olga, domineert zij veel van Picasso’s werken. De portretten doen heel klassiek aan en zijn elegant geschil-
PICASSO - 19
derd en gekleurd. Tegen het einde van hun onstuimige huwelijk is alle lieflijkheid echter verdwenen uit Olga’s portretten. Picasso geeft haar een doodskop-achtig hoofd met twee scherpe kaken zoals te zien is in Seated Bather (1930). Het schilderij roept een verontrustend gevoel op dat paste bij de spanning in hun huwelijk op dat moment. Picasso had in deze tijd ook al een maîtresse, Marie-Thérèse Walter, waarmee hij de relatie voortzette nadat zijn huwelijk was beëindigd. Zijn relatie met de zeer jonge Marie betekende een nieuwe seksuele en artistieke kijk op het leven voor Picasso. De volgende fase van zijn werk was dan ook zeer erotisch. In werken als Siesta (1932) is Marie’s lichaam geschilderd als een aaneen vorming van voluptueuze vormen, maar ook als een geheel grijs oppervlakte. Zo is haar lichaam geabstraheerd naar Picasso’s verlangen. Ondanks zijn minder succesvolle privéleven, zijn Picasso’s werken een fortuin waard en zullen genoeg mensen het erover eens zijn dat hij ‘goede’ (door de kunstcanon als zodanig erkend) kunst maakte. Dat maakt de uitkomsten van een onderzoek naar narcisten in de kunstwereld nog interessanter. In 2016 heeft professor Yi Zhou van Florida State University door middel van empirisch onderzoek een positieve correlatie gevonden tussen kunstenaars met een hoge score volgens de Narcissistic Personality Inventory scale en hun kunstmarkt prestaties. Er werd tijdens het onderzoek gekeken naar de grootte van de handtekeningen, in ratio met het aantal letters natuurlijk. Kunstenaars met meer narcistische eigenschappen, signeerden
hun werken met grotere handtekeningen en ook lag de marktwaarde van hun kunstwerken 16% hoger dan het gemiddelde. Letterlijk je naam groter signeren leidde dus tot een grotere naam worden in de kunstwereld. Ook werd er gekeken naar het veelvuldig gebruik van ‘ik’ in interviews en het aantal gemaakte zelfportretten. Wederom was er een correlatie te vinden tussen narcistische kunstenaars en deze gewoontes. Picasso heeft in zijn leven een twintigtal zelfportretten gemaakt. Hij begon hier al vroeg mee, de eerste maakte hij toen hij nog geen vijftien jaar oud was. Dit maakt hem, onder bekende kunstenaars, een van degenen die de meeste zelfportretten schilderden. Hij volgt nauw achter Paul Gauguin en Vincent Van Gogh die tussen de dertig en veertig portretten produceerden. Zeker in deze tijden van #MeToo en het schandaal rondom Juliaan Andeweg is het extra interessant om Picasso’s twijfelachtige persoonlijkheidstrekjes onder de loep te nemen en zijn status als groot kunstenaar te re-evalueren. De vraag is alleen, kunnen en moeten we hem nu nog over zijn foute gedrag veroordelen? En belangrijker nog, in hoeverre moeten we de kunstenaar dus los zien van de kunst? Voor velen die al bekend zijn met zijn werk en nalatenschap zal dit lastig zijn. Picasso staat nu eenmaal veilig genesteld in de geschiedenisboeken als een van de bekendste en belangrijkste kunstenaars van de afgelopen eeuw. Of dit voor eeuwig is valt nog te bezien. We weten namelijk ondertussen dat het zeker mogelijk is om geschiedenisboeken te herschrijven. d
EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
20 - SPIEGELS
Verliefd op je spiegelbeeld DLEEBLEGIEPS EJ PO DFEILREV
Romy Zoetendal - Het ultieme symbool voor zelfverheerlijking is zonder twijfel de spiegel. Mensen kijken al duizenden jaren graag naar hun eigen spiegelbeeld. Van brons of koper maakten de oude Egyptenaren rond 3000 voor christus de eerste echte spiegels. Gegoten schijven werden platgeslagen en hoogglans gepolijst om een spiegelend effect te creëren. Als handvat werd vaak hout, been of ivoor gebruikt. Aan de onderkant van de spiegel zat een uitsteeksel dat diende om de spiegel vast te zetten in het handvat. Pas vanaf 400 v.Chr vormde het handvat en de spiegel een geheel. Via handelscontacten met Noord-Afrika kwam de Egyptische spiegel bij de Etrusken terecht. Het overnemen van deze technieken leverde prachtige spiegels op.
B
ij de Etrusken was de spiegel bij uitstek een modieus gebruiksvoorwerp voor vrouwen. De spiegels werden dan ook rijkelijk versierd met voorstellingen die vrouwen aanspraken. Men kon wegzwijmelen bij zoetsappige liefdesscènes op de achterkant van de spiegels of wegdromen bij afbeeldingen uit de Griekse mythologie. De liefdevolle avonturen van Grieks-Etruskische goden waren hierbij veruit de favoriet. Op de spiegel die is uitgekozen als het voorwerp van de maand is het ‘Oordeel van Paris’ te zien. Volgens de Griekse mythe streden Hera, Athena en Aphrodite om een gouden appel, de prijs van de schoonheid. Toen zij aan Zeus vroegen welke van hen aanspraak maakten op de appel, weigerde hij zich te mengen in het gekibbel van de godinnen. Hij verwees de godinnen naar Paris, die op de berg Ida woonde. De godinnen namen hem als scheidsrechter aan en begaven zich naar de Ida. Paris stemde in met de taak maar stond lange tijd besluiteloos. Alle drie de godinnen waren beeldschoon, hoe kon hij ooit een keuze maken? De godinnen probeerden hem te verleiden met verschillende rijkdommen, meer macht of de diepste wijsheden. Aphrodite wendde zich uiteindelijk tot Paris en gebruikte het krachtigste middel: ze streelde zijn eigenliefde. Aphrodite noemde Paris de schoonste jongeling van Phrygië en de schoonste man verdiende de schoonste vrouw. De godin beloofde Paris te helpen bij het verleiden van de schoonste vrouw op aarde, Helena. Paris aarzelde niet langer en wees Aphrodite de schoonheidsprijs toe. Op de voorstelling van de spiegel is Paris te zien, terwijl hij zittend wordt omringd door de godinnen. In zijn hand heeft hij een spiegel, als symbool voor zijn eigenliefde en de overtuigende kracht van zijn zelfverheerlijking. Deze spiegel is dus op een dubbele manier een perfect symbool over het thema van deze maand. Zowel de functie als de versiering van de spiegel schreeuwen zelfverheerlijking. Wellicht diende het afbeelden van de Griekse mythe als een waarschuwing: word niet verliefd op je spiegelbeeld! d
EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 4
