Krimpenerwaard 75 jaar Vrij

75 jaar vrijheid in de Krimpenerwaard

‘Wij leven in vrijheid, dat gun je anderen ook’’

5

VETERANEN Voorwoord Bert en Tom Groenendaal: veteranen De bevrijding Ode aan verzetshelden

8

DE BEVRIJDING

Monument wapendroppings Jong & vrij Familie Shhadeh Evacués in de Krimpenerwaard Mijn vrijheid Levenslicht Gerrit van der Ende: Indië-veteraan Museum De Vrijheid Vier de vrijheid

34

LEVENSLICHT

3 5 8 20 24 26 28 30 32 34 36 39 40

Colofon Dit magazine is een uitgave van Kontakt Mediapartners, in opdracht van de gemeente Krimpenerwaard. De redactie heeft haar uiterste best gedaan om alle rechthebbenden van eventuele tekstfragmenten en foto’s te benaderen of duidelijk de bron te vermelden. Mocht u onverhoopt toch menen de rechten te bezitten of de genoemde bron klopt niet, neem dan alstublieft contact op via info@kmp.nl.

2

75 JAAR VRIJHEID

Burgemeester Roel Cazemier

AAN HET WOORD Beste inwoners,

monument onthuld. Op 4 mei staan we stil bij alle

waard. Het is fantastisch dat zoveel maatschappe-

slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog; juist ook

lijke organisaties en verenigingen zich inspannen

Dit jaar vieren we dat Nederland 75 jaar geleden

in dit bijzondere jaar. In dit speciale, unieke en

om bijzondere evenementen en activiteiten te or-

is bevrijd. We herdenken het beëindigen van de

prachtige magazine over 75 jaar vrijheid in de ge-

ganiseren voor ú als inwoner van Krimpenerwaard

Tweede Wereldoorlog en we vieren dat we

meente Krimpenerwaard, staan verhalen. Persoon-

en omgeving. Er vinden activiteiten en evenemen-

sindsdien in vrijheid leven. Voor ons is het le-

lijke verhalen die de herinnering aan de periode van

ten plaats in alle kernen. Door veel aanvragers is

ven in vrijheid haast vanzelfsprekend gewor-

oorlog en bezetting levend houden. Deze verhalen

samenwerking gezocht met andere verenigingen

den. Dat is het zeker niet.

moeten nu worden verteld. Voor het te laat is.

en organisaties. De onafhankelijke adviescommissie 75 jaar Vrijheid Krimpenerwaard heeft alle

Om ons heen, over de hele wereld, kunnen we zien

Het unieke aan dit magazine is dat het een

subsidieaanvragen zorgvuldig beoordeeld en het

dat vrijheid vaak gemist wordt. Het toont ons hoe

bewaarexemplaar is. Zodat we nooit vergeten en

college van B&W geadviseerd. Een overzicht hier-

wreed mensen kunnen zijn en wat onverschillig-

we ons bewust blijven van onze vrijheid. Naast

van vindt u verderop in dit magazine. Twee eyecat-

heid met hen kan doen. Ook in ons eigen land en

indrukwekkende persoonlijke verhalen zijn ook

chers van evenementen die ik graag bij u onder

in onze gemeente dreigt dit gevaar, als haat en on-

bijzondere foto’s te zien. Dank aan alle inzenders

de aandacht wil brengen zijn Veteranendag in

begrip de overhand krijgen. Rekening houden met

die gehoor gaven aan onze oproep om foto’s

Schoonhoven op 6 juni. Met onder andere: veel

elkaar en elkaar respecteren lijkt steeds minder ge-

in te sturen. De foto’s tonen een deel van de

militair vertoon, muziekoptredens in het centrum

woon. Het is zo belangrijk dat iedereen zich ver-

bezetting in de Krimpenerwaard, de Duitse

en een concert van de Marinierskapel der Konink-

antwoordelijk voelt voor het behoud en versterken

aanwezigheid, maar ook beelden uit het dagelijks

lijke Marine. Aan de westkant van de Krimpener-

van de vrijheid waarin we leven. Daarom is het ook

leven in de periode 1940 – 1945 en van de

waard is op 16 mei een groot festival van de vrij-

belangrijk om de slachtoffers van de Tweede We-

bevrijding.

heid voor de jeugd met bekende DJ’s en artiesten.

Voor meer verwijs ik u naar de website.

reldoorlog te blijven gedenken.

Ik ben erg onder de indruk van alle voorbereidinOp 27 januari stonden we stil bij het tijdelijke Ho-

gen op dit jubileumjaar. We ontvingen maar liefst

Laten we er in Krimpenerwaard met elkaar een

locaustmonument op de Joodse begraafplaats in

63 subsidieaanvragen voor festiviteiten die u wilt

waardig, respectvol en zinvol feest van maken. En

Schoonhoven. Ter ere van de Joodse slachtoffers

organiseren om vrijheid te vieren. Hieruit blijkt

de vrijheid aan elkaar doorgeven. Van generatie op

uit de Krimpenerwaard werd een tijdelijk Licht-

dat 75 jaar vrijheid enorm leeft in de Krimpener-

generatie. Vrijheid doorgeven doen we samen! ▪ 75 JAAR VRIJHEID

3

4

Tekst: Robert van der Hek | Foto: Ernst Klip

75 JAAR VRIJHEID

Bert en Tom Groenendaal

VETERANEN Ze weten hoe het is om beschoten te worden en onder hoogspanning te werken. Vader Bert (61), inmiddels afgezwaaid, en zoon Tom Groenendaal (31) hebben dezelfde roeping. “Wij leven in Nederland in vrijheid, dat gun je anderen ook.”

een van mijn mannen een noodoproep laten uitgaan, waardoor er snel vijf helikopters met mariniers ter plaatse waren. De gijzelnemers zagen dat ze geen schijn van kans maakten en gaven zich over. We hebben overigens later nog een arts laten overkomen om de malariapatiënten te helpen.”

Beide boomlange Schoonhovenaren hebben zojuist de fotosessie voor dit artikel achter de rug. Het uniform zit Bert nog als gegoten. “Het was ruim tien jaar niet uit de kast geweest, maar ik pas het nog”, zegt hij met een brede lach. “Toch bijzonder om het weer aan te hebben.”

Cambodja Zijn gedachten gaan terug naar toen hij nog bij het Korps Mariniers zat en in 1993 werd uitgezonden naar Cambodja.

Dat land was in de jaren zeventig zwaar getroffen door het schrikbewind van de Rode Khmer en een daaropvolgende burgeroorlog. “Het was één van de eerste VN-vredesmissies, zoals ze dat zo mooi noemen. Het is echter wel gewapende vrede waar je mee te maken hebt. Dat bleek toen we aankwamen: we werden in de lucht al beschoten.”

Vuurdoop Ook Tom, die het soldatenleven met de paplepel kreeg ingegoten en van jongs af aan zeker wist dat hij militair wilde worden, maakte hachelijke momenten mee. “In juli 2006 was ik klaar met mijn opleiding bij de Koninklijke Landmacht, waarna ik op missie naar Afghanistan werd gestuurd. Ik was net negentien jaar. Het moment van aankomst in Kamp Holland -in de provincie Uruzgan- zal ik nooit vergeten. Net als mijn vader beleefde ik gelijk mijn vuurdoop. Er werden mortieren afgevuurd en er hingen Apaches in de lucht. Dat was een warm welkom.”

Binnen het kamp was het relatief veilig, daarbuiten lag het gevaar op de loer. “Iedere dag waren er wel incidenten. Het probleem is dat je niet weet wie je tegenstander is. Iedere burger kan een strijder zijn.”

Een andere kritieke situatie beleefde Bert toen hij met zijn eenheid werd overrompeld door lokale strijders. “Ik zat met mijn manschappen ter grensbewaking middenin de jungle.

In dorpjes om ons heen was malaria uitgebroken en sommige bewoners waren wanhopig. Twaalf strijders kwamen ons kampementje binnenvallen, om af te dwingen dat we hen zouden helpen. Dat ging niet zachtzinnig. Ik werd daarbij als hoogste in rang gegijzeld. Gelukkig had

Ook in Irak (2017) was het soms spitsroeden lopen. “In eerste instantie was ik betrokken bij het trainen van het Koerdische leger”, verklaart Tom. “Dit om ze weerbaar te maken tegen IS-strijders. Na een maand veranderde de opdracht: we moesten de grens over, om vlakbij Mosul dezelfde opdracht uit te voeren, maar dan met Iraakse soldaten. Van het relatief veilige Koerdistan gingen we het oorlogsgebied in. Dat hebben we geweten. ▸

‘Wij leven in vrijheid, dat gun je anderen ook’ 75 JAAR VRIJHEID

5

Veel terroristen die daar zaten hadden het op ons gemunt.

Er stond een prijs op ons hoofd. We konden ons alleen via de lucht verplaatsen om ons werk te doen.”

Nazorg Gelukkig is de nazorg tegenwoordig goed geregeld. Tom: “Drie collega’s uit het bataljon sneuvelden tijdens mijn eerste uitzending. Van eentje was ik getuige. We reden in colonne toen één van de voertuigen achteraan een ‘tactische positie’ wilde betrekken. Daarbij reden ze noodlottig op een bermbom. Ik hoorde de knal. Daar moet je later goed over praten.

Sowieso moet ik altijd weer wennen bij thuiskomst. Zo zit je in oorlogsgebied, zo sta je thuis luiers te verschonen.”

Bert vult aan: “Mensen zeggen weleens: je moet gewoon een knop omzetten. Was het maar zo simpel. Ik was destijds net terug uit Cambodja, toen er ’s nachts een tuinhekje in het slot waaide. Ik sprong gelijk mijn bed uit, omdat ik dacht dat ik beschoten werd. Van nazorg was vroeger amper sprake. Neemt niet weg dat ik terugkijk op een schitterende diensttijd. Ook ben ik super trots op Tom, op wat hij allemaal bereikt heeft.”

Idealisme en avontuur Zoveel gevaar om je heen, collega’s die worden neergeschoten, wat is toch de aantrekkingskracht van militair zijn?

“Het is een roeping”, zeggen beiden. “Het zit in je. Het is een mix van idealisme en avontuur. In Nederland leven we in vrijheid, dat gun je anderen ook. Die vrijheid is destijds hard bevochten en is het waard om voor te blijven strijden.”

Tom: “Het is goed dat er 75 jaar na dato weer extra aandacht voor is. Vrijheid wordt in Nederland als vanzelfsprekend ervaren. Pas wanneer je in het buitenland bent -en dan niet op vakantie- gaan je ogen open. Wonen in ons landje is zo gek nog niet. Ik zou sommige mensen graag eens op missie willen meenemen om hen dat te laten ervaren. Dan kunnen ze gelijk zien dat het Nederlandse leger internationaal gewaardeerd wordt. We zijn weliswaar klein, maar goed in wat we doen.”

6

75 JAAR VRIJHEID

Gezin Bert trad op 28 mei 2009 wegens functioneel leeftijdsontslag uit dienst, al is hij nog regelmatig in de kazerne te Rotterdam te vinden. Om voorlichting te geven aan jonge mariniers bijvoorbeeld. Tom is aan zijn officiersopleiding bij de Luchtmobiele Brigade begonnen en zal voorlopig niet uitgezonden worden. Het geeft hem de tijd om extra van zijn gezin te genieten.

“Toen ik voor het eerst na de geboorte van ons zoontje Mats werd uitgezonden, wat inmiddels de vierde uitzending was, was dat een heel nieuwe ervaring. We kwamen een keer ‘s nachts in een dreigende situatie terecht en de beelden van Mats schoten door mijn hoofd. Op je negentiende is het allemaal nog één groot avontuur, nu heb ik toch een ‘rugzakje’. Neemt niet weg dat vrijheid een groot goed is, waar ik me graag voor in blijf zetten.” ▪

‘Militair zijn is een roeping’

75 JAAR VRIJHEID

7

‘MEN DANSTE EN FEESTTE DAT HET EEN LIEVE LUST WAS’

Ammerstol hangt de vlag te vroeg uit

DE BEVRIJDING Vrijdagavond 4 mei 1945: in Ammerstol wordt feest gevierd. De Duitsers zijn verslagen! Er wordt echter te vroeg gejuicht…

“Ammerstollenaren trokken die avond zingend en feestend over de Lekdijk”, vertelt Jan Blom, die uitzocht wat zich nou precies afspeelde tijdens die fatale bevrijdingsavond in zijn geboortedorp. “De grote rietstruiken langs de dijk werden als vreugdevuren in brand gestoken. Men danste en feestte dat het een lieve lust was.”

Verwarring In Schoonhoven waren echter nog Duitse sol8

75 JAAR VRIJHEID

daten aanwezig. Zij waren in verwarring over de capitulatie. Jan Blom: “Volgens overlevering betrof het Tsjechen in Duitse dienst. Zeer waarschijnlijk zagen zij het vreugdevuur, waarvan de vlammen en rook tot in de verre omtrek te zien waren, en gingen ze poolshoogte nemen. Iemand uit het verzet, Piet de Bruijn, zag hen aankomen en waarschuwde snel politieman Van den Berg. Deze werkte |zogenaamd samen met de Duitsers, maar speelde informatie door aan het verzet.”

De politieman snelde met nog iemand uit het verzet, van wie Jan Blom de naam niet wil noemen, omdat deze later een Duitse soldaat

zou doodschieten, naar de Lekdijk om de feestende meute te waarschuwen. Iedereen moest snel naar huis en alle uitingen van vrijheid, zoals Nederlandse vlaggen die uitgehangen waren, moesten naar binnengehaald worden.

Jan Blom vervolgt: “Op de terugweg zagen Van den Berg en zijn metgezel twee Duitse soldaten de trap bij Het Gebouw -aan de Lekdijk- op lopen. Snel fietsten ze door, maar ze werden gesommeerd halt te houden. De Duitsers zagen dat de twee mannen bewapend waren en een vuurgevecht was onvermijdelijk. Van den Berg draaide zich om, liet zijn fiets vallen, trok zijn pistool en probeerde te schieten, maar zijn

De verzetsgroep in Ammerstol.

Foto: Archief Jan Blom

JAN BLOM

wapen weigerde. De verzetsman die bij hem was schoot met zijn stengun. Eén van de Duitsers was gelijk dood, de ander raakte gewond. Deze probeerde nog een handgranaat naar zijn twee belagers te gooien, maar dat mislukte door zijn verwondingen. De handgranaat ontplofte vlak bij hem, waardoor hij nog zwaarder gewond raakte.”

Kerkhof Wat volgde was paniek. “Men besloot de dode soldaat direct naar het kerkhof aan de Capellelaan te brengen. Daar werd hij in eerste instantie in het knekelhuisje geborgen. Doodgraver Thijs Brand kreeg de opdracht om het lichaam te begraven. Dat gebeurde dan ook.”

De gewonde soldaat werd in een boerderij op de hooizolder gelegd. Jan Blom: “Nadien werd besloten om dokter Freese uit Bergambacht bij de soldaat te halen. Hij kon echter niets doen: de man was te zwaar gewond. Schoolhoofd Heuting heeft hem met zijn auto naar het ziekenhuis in Gouda gebracht. Daar is hij later aan zijn verwondingen overleden.”

Een deel van het verzet en de gehele mannelijke bevolking vluchtte de polder in, omdat ze zware represailles verwachtten van het garnizoen in Schoonhoven. Die kwamen inderdaad -met zes man- in een boot naar Ammerstol om hun kameraden te zoeken en kamden daarbij

het hele dorp uit. “De soldaten in Duitse dienst waren er inmiddels achtergekomen -er waren nog steeds enkele verraders in het dorp- dat hun dode kameraad op het kerkhof begraven lag. Drie Ammerstollenaren moesten het lijk opgraven en naar de boot brengen. De drie geloofden heilig dat ze daarna doodgeschoten zouden worden, maar dat gebeurde niet. Naar verluidt zou Hans Hugenholtz, de zoon van de dominee, als bemiddelaar hebben opgetreden bij de ortscommandant. Waarschijnlijk onder invloed van de totale capitulatie van Duitsland is de zaak gesust. Ammerstol haalde diep opgelucht adem, want het had héél anders af kunnen lopen.” ▸ 75 JAAR VRIJHEID

9

10

75 JAAR VRIJHEID

Nieuwsgierig Jan Blom, geboren en getogen in het Lekdorp, maar inmiddels in Bergambacht woonachtig, was altijd al nieuwsgierig naar de verzetsgroep in Ammerstol en wat zich nou precies had afgespeeld op 4 mei 1945.

tuigen gesproken, onder wie Teus de Man, die het incident had gezien, en koerier Lena Bakker. Ook heb ik contact gehad met Sjana en Jan Brand. Zij zijn kinderen van Gerard Brand, waar het hoofdkwartier van het verzet gevestigd was. Dit terwijl ze twee Duitsers in huis gelegerd hadden!”

“Er gingen verschillende lezingen rond. Ik wilde voor eens en altijd beschrijven wat er echt gebeurd was. Ik heb de afgelopen jaren met diverse oogge-

Jan Blom beschreef de gebeurtenissen in het boekje ‘Het gebeurde op 4 mei 1945 in Ammerstol’, dat in december 2019 verscheen. De auteur haalde

e verzetsgroep in Ammerstol. Deze foto werd door Herman Stuurman op 10 mei 1945 gemaakt op het erf van de D boerderij van melkboer Gerard Brand. Hier was het hoofdkwartier van het verzet gevestigd. Foto: Archief Jan Blom

daarbij ook de volgende anekdote boven tafel: “Na het fatale schietincident op Ammers werd aan Dirk van den Berg van de verzetsgroep Bergambacht gevraagd om het wapen waarmee geschoten was op te halen en weg te moffelen.

Hij deed het in een juten zak en reed op zijn fiets richting Bergambacht. Onderweg kwam hij enkele Duitsers tegen.

Toen hij hen voorbij was, keek hij angstig achterom of hij niet alsnog aangehouden zou worden. Daarbij zag hij dat de loop van het wapen boven de jutezak uit stak. De Duitsers hadden het gelukkig niet gezien.”

Tijdpad Hoeveel informatie Jan Blom ook naar boven haalde, het was lastig om het exacte tijdpad te duiden. “Ik heb geen gebeurtenissen per dag kunnen noteren. De oorlog duurde in Ammerstol tot 7 of 8 mei.” Maar toen kon dan ook écht de vlag uit. “Eind goed, al goed. Er werden potten met kaarsen en waxinelichtjes aan hekken gebonden, erepoorten gemaakt en overal hingen van papier gemaakte bloemen in heggen en aan hekken. Er klonk muziek en de klokken beierden. Een opgelucht Ammerstol haalde de schade in.” ▪ 75 JAAR VRIJHEID

11

MIJN

COCK VAN HOLTEN Schoonhoven Hij was 9 toen de oorlog uitbrak en 14 jaar oud toen hij achter de wagen aanliep waarmee NSB’ers na de bevrijding uit hun huizen werden gehaald. Cock van Holten (88) was niet uitbundig op 5 mei 1945. “Twee oudere broers werkten in Duitsland. We hadden geen idee hoe het daar met ze was gegaan. Dat gaf het Schoonhovense feest voor ons toch een zwart randje.”

Collectie: Cock van Holten

‘DE MUIZEN ATEN ONS WITTEBROOD OP’

Haven links van de Visbrug, 1945.

12

75 JAAR VRIJHEID

Foto: John Wijntjes

Met de broers was het overigens goed afgelopen. Ze keerden na omzwervingen en enkele weken in quarantaine gezond huiswaarts. “De oorlog was voor kinderen een spannende tijd. De grootste verandering in mijn jonge leven was het sluiten van de christelijke school aan de Oude Haven, op de plek van de klokkenfabriek. Vanaf 1941 was onderwijs op de lagere school niet meer mogelijk, omdat de Duitsers het gebouw opeisten. Ik werd het hulpje van fietsenmaker Van Wensveen in de Veerstraat. Banden plakken en kleine reparaties. Ik vond dat leuk en was er handig in, maar later heb ik toch de avondschool gevolgd om zilversmid te worden.

We hebben geen honger geleden, omdat mijn vader tijdens zijn werk als controleur in de scheepvaart aan voedsel kon komen. Hij ging steeds een volle week naar de haven van Culemborg en was daarna een week thuis.”

Dat was hij ook toen in mei ‘45 Zweeds wittebrood werd uitgedeeld. Het brood werd alvast op tafel gelegd voor het ontbijt, maar was de volgende morgen grotendeels spoorloos. Alleen wat korsten waren overgebleven. “De muizen hadden het opgegeten. Die hadden ook veel trek.”

Collectie: Cock van Holten

Foto’s: H. van der Vet

BEVRIJDING

Kantoor Schoonhovense Courant, 1945.

DE BEVRIJDING Als op 5 mei 1945 Duitsland capituleert, krijgen de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten (BS) de taak om samen met het nog aanwezige Duitse leger het burgerlijk bestuur uit te oefenen. Zo ook in Schoonhoven. De plaatselijke afdeling moet er op toezien dat de overgangsperiode, tot het moment dat de burgerlijke overheid weer normaal functioneert, overbrugd wordt.

75 JAAR VRIJHEID

13

JOPIE GENEUGELIJK-TROUBORST & ADAM A. TROUBORST Ouderkerk aan den IJssel

Foto: Historische Vereniging Ouderkerck op d’IJssel

“De bevrijdingsdag vergeet ik (…)nooit. Allereerst werd Gerrit Slappendel op de kop van de Lageweg aan de Gouderakse kant, doodgeschoten. Siem Trouwborst en Leen van den Winden waren erbij. Alle drie mannen van het verzet. Wat ik ook nog zo voor me zie, is de open veewagen van buurman De Groot, die de vrouw van een NSB’er wegvoerde. Wij joelden er als jongens achteraan. Dit soort mensen zijn na de oorlog opgesloten in de ‘Kaarsenfabriek’ in Gouda”, vertelde de in 2015 overleden Adam A. Trouborst vijf jaar geleden aan Historische Vereniging Ouderkerck op d’IJssel. Zijn zus Jopie, die ook bij het interview aanwezig was, wist nog dat vader Trouborst haar verbood mee te joelen. De familie woonde tijdens de oorlog op de IJsseldijk Noord in Ouderkerk aan den IJssel.

‘WE MOCHTEN NIET MEEJOELEN’

KRIMPEN AAN DE LEK

Foto: Archiefbeheer HV Crempene

Een gekostumeerde voetbalwedstrijd ter gelegenheid van de bevrijding. De letters Middelland zijn van de buurtvereniging te Krimpen aan de Lek. Na de bevrijding ontstaan veel buurtverenigingen die feest vierden.

14

75 JAAR VRIJHEID

Bevrijding LEKKERKERK

Foto: C.A. den Oudsten

Foto: C.A. den Oudsten

Het hijsen van de driekleur op het raadhuis in Lekkerkerk.

Foto: C.A. den Oudsten

De Binnenlandse Strijdkrachten (BS) marcheren door Lekkerkerk en nemen het raadhuis in bezit. Ook wordt er wacht betrokken bij het raadhuis.

75 JAAR VRIJHEID

15

Bevrijding

KRIMPEN AAN DE LEK

Foto: Archiefbeheer HV Crempene

De auto van café Schippers (Krimpen aan de Lek) was in de oorlog verborgen en werd op de Bevrijdingsdag versierd met bloemen.

Foto: Archiefbeheer HV Crempene

De erepoort van de buurtvereniging Schoolstraat, Krimpen aan de Lek. Een foto uit circa 1950.

Foto: Archiefbeheer HV Crempene

Dit is de bevrijdingsoptocht in Krimpen aan de Lek met een auto met het opschrift ‘Brandwijk knapt alle onderduikers op’. Radio’s waren in de oorlog afgenomen of verborgen. Nu konden ze weer opgeknapt worden.

16

75 JAAR VRIJHEID

‘JE VOELDE DE GRANATEN INSLAAN’

JAN VAN LIT Krimpen aan de Lek

Foto: Marijke Verhoef

Foto: Archiefbeheer HV Crempene

Dit draaiorgel was tijdens de oorlog opgeborgen in een schuur bij Onder de Waal te Krimpen aan de Lek. Direct na de bevrijding werd het te voorschijn gehaald om feest te vieren.

Terwijl grote delen van Nederland al bevrijd waren en er steeds meer hoop kwam op een algeheel einde van de Duitse bezetting van Nederland, werd Jan van Lit tijdens een razzia uit zijn ouderlijk huis gehaald, op de trein gezet en te werk gesteld in Duitsland.

“Het was 20 januari 1945”, herinnert de vroegere inwoner van Krimpen aan de Lek zich nog al te goed. “Ineens stonden ‘ze’ voor de deur, er was geen ontkomen aan. Ook in Lekkerkerk en Krimpen aan den IJssel werden jonge mannen meegenomen. Zelf was ik 19.

We werden door de Duitsers ingezet om te werken aan de aanleg van een weg. Het werk was zwaar, er was weinig te eten. Ik had honger en dorst en kapotte voeten en was eigenlijk permanent bang het loodje te gaan leggen. Ik ben nooit ‘een held’ geweest, maar ik leerde dáár pas wat écht angst is. Er werden door de Geallieerden permanent bombardementen uitgevoerd en op een paar honderd meter afstand hoorde en voelde je granaten inslaan. Na een maand of vier kwam er een einde aan de ergste ellende. Britse soldaten kwamen ons ontzetten. Om mij heen werden Duitse soldaten gearresteerd en ik werd in een situatie van totale chaos naar een ziekenhuis gebracht. Een paar weken later werd ik naar Nederland vervoerd en verbleef ik eerst nog een tijdje in Brabant. In juni 1945 keerde ik terug naar Krimpen aan de Lek, dat inmiddels al even bevrijd was. Van die vreugde heb ik niets meegekregen.

Wel was ik blij dat ik weer thuis was.”

75 JAAR VRIJHEID

17

KOOS VAN DEN HEUVEL Bergambacht Wie denkt dat men in de meidagen van ‘45 gespannen naar de bevrijding van Duitsland toe leefde, komt bedrogen uit. “Het was een complete verrassing”, zegt Koos van den Heuvel (86) uit Bergambacht. “Dat was niet zo raar. Er kwamen nauwelijks berichten door. Zeker niet naar een plattelandsdorp. Opeens hoorden we gejuich. Mensen gingen na het verlossende radiobericht zingend de straat op. In optocht gingen we in een lange sliert door het dorp. We werden verzocht om niet te uitbundig te doen en alvast de vlaggen uit te steken. De Duitsers waren weliswaar verslagen, maar niet ontwapend. Wraakacties waren mogelijk.”

Foto: Pieter van der Laan

Van den Heuvel herinnert zich de uittocht van de Duitsers en het ophalen van NSB’ers met de brandweerwagen. “Ik was nieuwsgierig en ging er achteraan met mijn kornuiten. Ik weet nog dat leden van de Binnenlandse Strijdkrachten het niet aandurfden om een ‘foute’ dorpsgenoot uit zijn woning te halen, omdat hij over een jachtgeweer beschikte.

Daarvoor werd een meisje uit de ondergrondse ingeschakeld. Zij praatte hem naar buiten. Niet echt een heldhaftige daad.” Bij de familie Van den Heuvel was een Wehrmacht-officier ingekwartierd. “Een rustige man. Hij maakte het ons niet lastig. Af en toe gaf hij ons een stuk worst of een boterham.”

‘WE GINGEN IN OPTOCHT DOOR HET DORP’

Een aantal leden van de Binnenlandse Strijdkrachten (BS).

18

75 JAAR VRIJHEID

Foto: Archief Historische Vereniging Bergambacht

Een paard en wagen op de bevrijdingsdag met opgebrachte NSB’ers voor de watertoren in Bergambacht.

Bevrijding

BERGAMBACHT

Binnenlandse strijdkrachten halen landverraders op.

Foto’s: Libertum

Hitler als schietschijf. Afkomstig uit een fotoreportage van de Binnenlandse Strijdkrachten bij de bevrijding.

Foto: Libertum

De Goudse brandspuitauto was in oktober 1944 door de Duitse weermacht gevorderd. De staf van de B.S. besloot de auto ‘te laten duiken’ in de gemeente Haastrecht.

75 JAAR VRIJHEID

19

‘IEDEREEN VIERDE FEEST, MAAR IK NIET’ Dini Lettink Honkoop

1.

Ode aan een

VERZETSHELD Heinz Lettink. Een Duitse naam op één van de oorlogsgraven in Schoonhoven. Annefieke Pagnillo was direct geïntrigeerd en dook in de geschiedenis van deze grote verzetsheld. Ze sprak met zijn weduwe en met hun kleindochter.

Ik zag het zo voor me. De jonge Dini die murw van emoties voor zich uit staarde. Tranen rolden over haar wangen. Buiten liepen mensen gillend en lachend voorbij. Er klonk muziek en mensen zwaaiden met vlaggen. “Iedereen vierde feest, maar ik rouwde”, vertelde Dini Lettink Honkoop jaren later tijdens het interview dat ik in 2000 met haar mocht houden.

20

75 JAAR VRIJHEID

Het interview gaat over haar man Heinz Lettink. Heinz ligt begraven in een oorlogsgraf op de Algemene Begraafplaats in Schoonhoven.

Dat hij daar ligt, fascineert me. Ik schrijf het artikel voor het dagblad Rijn en Gouwe (voorganger van het AD Groene Hart), waar ik op dat moment stage loop.

Heinz wordt geboren op 23 april 1920. Zijn vader heeft een aannemersbedrijfje, maar dat vak trekt Heinz niet aan. Op zijn achttiende gaat hij bij de marine. Als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, vecht Heinz op de Maasbruggen in Rotterdam. Er gebeuren daar vreselijke dingen. Na de capitulatie komt Heinz terug

naar Schoonhoven en werkt hij bij de brandweer en op de pont. In 1941 werkt Heinz mee aan de oprichting van het verzet in Schoonhoven. Hij traint verzetsstrijders bij Het Gat in Willige Langerak. Als het bericht komt dat alle Nederlandse mannen zich moeten melden om te gaan werken in Duitsland, duikt hij onder.

Zo komt hij uiteindelijk in Ede-Wageningen terecht, waar hij als koerier in het verzet werkt.

Dini, die dan in het Van Itersonziekenhuis in Gouda werkt, bezoekt hem daar vaak. In 1944 vraagt hij toestemming om zijn aanstaande vrouw Dini naar Wageningen te laten komen.

Hij is bang dat ze wordt opgepakt, omdat ze zijn verloofde is. Dini doet ook koerierswerk in

Tekst: Annefieke Pagnillo | Foto’s: Marijke Verhoef & archief familie Lettink

2.

3.

4.

Dini Lettink Honkoop met haar zoon Hans, op de achtergrond Heinz Lettink’s foto. 2. Diana Hoogendoorn-Lettink en Annefieke Pagnillo bekijken de foto’s en brieven van Heinz en Dini Lettink. 3. Strijdkaart 4. Heel Schoonhoven liep uit voor de herbegrafenis van Heinz Lettink.

1.

Wageningen. Ze brengt kleding en voedselbonnen naar onderduikers. Troepencommandant Van der Have trouwt Dini en Heinz daar in het geheim. Vlak voor het einde van de oorlog is Dini zwanger.

Witte zakdoek Op 7 mei 1945, de bevrijding wordt in Veenendaal al volop gevierd, vertellen inwoners dat er drie ongewapende Duitsers in de buurt zijn.

Groepscommandant Heinz wijst een van zijn mannen aan om met een witte zakdoek hun overgave te verzoeken. Op dat moment komen enkele wagens met zwaarbewapende SS’ers aan. Er wordt geschoten en met granaten gegooid. Heinz geeft opdracht aan de mannen om zich terug te trekken. Eenmaal terug bij het Pakhuis, blijken vier mannen te ontbreken, waaronder Heinz. De volgende dag volgt het bericht dat Heinz en twee andere mannen zijn omgekomen. “Ik heb Lettink in Ede gehou-

den, omdat hij mijn koerier was en de meeste moed bezat”, verklaart Van der Have na de oorlog in een brief aan de Nationale Documentatiedienst in Rotterdam.

Emotioneel Nu, twintig jaar later, mag ik Diana Hoogendoorn-Lettink, de kleindochter van Heinz en Dini interviewen over het effect dat het sneuvelen van haar opa op haar leven heeft gehad. Diana weet al jong dat haar opa op de begraafplaats in Schoonhoven ligt. Oma gaat daar rond 4 mei altijd heen en Diana mag vaak mee.

“Dan gingen we bloemen neerleggen en daarna iets leuks doen”, vertelt ze over haar kleuterherinnering. Oma praatte wel over de oorlog en over opa, maar niet heel vaak. “Vaak waren het flarden, ze kon er niet heel lang over praten. Als ze dan emotioneel werd, stopte ze.”

Naarmate oma ouder werd, sprak ze meer over

de oorlog, over opa en over wat ze hadden meegemaakt. Diana heeft mede hierdoor een bovengemiddelde interesse in de Tweede Wereldoorlog. Ze leest er veel boeken over en kijkt films. In haar jeugd gaat ze met haar ouders tijdens vakanties ook naar oorlogsmusea.

Vooral 4 en 5 mei staan altijd in het teken van opa. Diana heeft de impact van de oorlog op oma en haar vader haar hele leven gevoeld. “Ik heb er respect voor dat mijn opa en oma zich hebben ingezet voor het verzet. Dat is niet vanzelfsprekend. Dat zij dat hebben gedaan, zegt niets over mij. Wat je zelf bent, moet je nog maar bewijzen in zo’n situatie”, zegt ze.

Na ruim twee uur neem ik afscheid van Diana.

Ik vind het mooi dat ik onderzoek kon doen naar wie Heinz Lettink was en dat ik na zijn vrouw ook hun kleindochter hierover heb kunnen spreken. Het is hun verhaal, maar ook een beetje mijn verhaal. ▪ 75 JAAR VRIJHEID

21

HET VERZET Ook in de Krimpenerwaard hebben dappere mannen zich geweerd tegen de bezetters. Ze riskeerden hun leven voor onze vrijheid. Het boek ‘De Krimpenerwaard onder de Duitse bezetting’ vertelt de verhalen van alle verzetshelden en slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Op deze pagina’s een kleine selectie. Opdat zij niet vergeten worden.

Sijbrand Kamer was bovenmeester van de School met den Bijbel in Bergambacht en kassier van de Boerenleenbank. Hij is politiek betrokken en zet zich in als koerier voor de Anti Revolutionaire kiesvereniging. Als bovenmeester kreeg Kamer te maken met door de Duitsers SIJBRAND KAMER gedicteerde inlegvellen voor de aardrijkskunde- en geschiedenisboeken. Hij weigerde mee te werken aan deze geschiedvervalsing. Ook weigerde hij om bij vacatures Duitsgezinde (NSB) BERGAMBACHT leerkrachten aan te nemen. Op 30 november 1943 wordt hij opgepakt, waarna hij op 17 december 1943 op transport naar Kamp Vught wordt gezet. Ergens in 1944 wordt hij naar concentratiekamp Dachau gebracht. Daar overlijdt hij op 13 december 1944 aan vlektyfus. Het Meester Kamerplein in Bergambacht is naar Sijbrand Kamer vernoemd.

“De oorlog is een zonde tegen God en tegen Christus’, is één van Johannes Hugenholtz uitspraken.

De ‘rode dominee’ is populair in Ammerstol, waar hij al sinds 1924 dominee is van de Hervormde Gemeente. Hij is de drijvende kracht achter ‘Kerk en Vrede’, een vereniging die zich inzet voor ontwapening en geweldloosheid. Tijdens de oorlog neemt hij vier joodse onderduikers in huis. Op 9 juni 1943 staan echter leden van Colonne Henneicke aan de deur van het huis aan de Lekdijk 134 en arresteren Hugenholtz en drie van de vier aanwezige onderduikers.

Zij worden via Westerbork naar Sobibor gedeporteerd en binnen een maand na hun arrestatie omgebracht. Hugenholtz wordt naar Kamp Vught afgevoerd en komt na negen maanden weer vrij. Ook na de oorlog blijft hij zich inzetten voor zijn antimilitaristische idealen.

JOHANNES

HUGENHOLTZ

AMMERSTOL

Jan Wernard van den Bergh en zijn broer Gerrit Jan maken deel uit van de Geuzen. Dit is de eerste Nederlandse verzetsgroep die na de Duitse inval in Rotterdam is opgericht. De beweging wordt door de Duitsers ontdekt. In totaal 43 verdachten worden in november/december 1940 opgepakt, onder wie Jan Wernard, dan sergeant van de Geuzenafdeling Vlaardingen. De Duitsers gebruiken het proces om de Nederlandse bevolking angst in te boezemen. Achttien Geuzen worden ter dood veroordeeld. Zo ook Jan Wernard van den Bergh, wegens het leiding geven aan verzetsgroepen, spionage en het verborgen houden van springstoffen. Op 13 maart 1941 wordt hij gefusilleerd op de Waalsdorpervlakte. Op dat moment zitten nog 157 Geuzen vast, onder wie Gerrit Jan van den Bergh. Ze worden zonder veroordeling op transport gesteld naar concentratiekamp Buchenwald. Hier overlijdt Gerrit Jan op 15 februari 1945.

JAN WERNARD VAN DEN BERGH SCHOONHOVEN 22

75 JAAR VRIJHEID

De in Krimpen aan de Lek geboren Ton Bons duikt onder om aan de verplichte Arbeitseinsatz te ontkomen, gaat bij het verzet en helpt onder meer neergehaalde geallieerde piloten. Hij richt samen met zijn vader Dirk in Amsterdam de knokploeg ‘Reintje de Vos’ op. Op 27 maart 1945 worden Ton, Dirk en vier andere verzetsmensen gearresteerd. De mannen worden als Todeskandidaten opgesloten. Na een aanslag op een Duitse militaire bus bij Petten, eist het hoofd van de Sicherheitsdienst in Noord-Holland represaillemaatregelen. De zeven Todeskandidaten worden bij de brug bij Zijpersluis in het bijzijn van passanten geëxecuteerd. Het is 11 april 1945, 24 dagen voor de Duitse capitulatie.

Dirk en Ton krijgen postuum het Verzetsherdenkingskruis toegekend. In Amsterdam Slotermeer is een straat naar Dirk Bons vernoemd.

ANTONIE ( TON) PIETER BONS KRIMPEN AAN DE LEK

ARIE

Arie ‘Jan’ Willem Stoppelenburg werkt als vertegenwoordiger voor de touwbaan Holland en reist door heel Nederland. Na het bombardement op Rotterdam besluit hij dat hij het tegen de bezetter op moet nemen. Al snel meldt hij zich aan bij de verzetsgroep van drukker Bolk, Gerardus Cats en expediteur Elie Roos. Stoppelenburg helpt onder meer met het vermenigvuldigen en verspreiden van de verzetskrant ‘Vrij Nederland’.

Arie maakt ook deel uit van de OD-groep van de Delftse professor R.L.A. Schoemaker.

Hij wordt echter verraden door ‘V-Mann’ Anton van der Waals en opgepakt.

Aanvankelijk wordt Stoppelenburg veroordeeld tot vijf jaar gevangenisstraf, maar later wordt dat vonnis omgezet in de doodstraf. Ook Bolk en Cats krijgen de doodstraf. Op 23 februari 1942 vinden op de Waalsdorpervlakte in Wassenaar hun executies plaats. Na de oorlog wordt Jan Stoppelenburg begraven op het JAN WILLEM Nederlands Ereveld te Loenen-Apeldoorn.

STOPPELENBURG LEKKERKERK

DE KRIMPENERWAARD ONDER DE DUITSE BEZETTING Het boek ‘De Krimpenerwaard onder de Duitse bezetting, 270 slachtoffers die niet vergeten worden’ is geschreven door Hans Korevaar met medewerking van Otto Ooms en wordt uitgegeven door Historische Uitgaven Schoonhoven. Het boek verschijnt medio april, telt ca. 270 pagina’s en gaat ongeveer 19,95 euro kosten.

75 JAAR VRIJHEID

23

Een monument ter nagedachtenis aan de

WAPENDROPPINGS Op de rotonde van de N210 bij Berkenwoude komt een blijvende herinnering aan de wapendroppings die in de Tweede Wereldoorlog hebben plaatsgevonden bij Lekkerkerk en Berkenwoude.

De eerste dropping was op 28 augustus 1944, de laatste in de nacht van 10 op 11 april 1945. Engelse vliegtuigen dropten de containers - zo’n 2 meter lang en een halve meter dik - vol wapens en springstof in de polder. En pakketten met medicamenten en sigaretten. Er kwamen ook wel eens geheime agenten mee, voor een missie.

Bij elke wapendropping waren zo’n 20 tot 27 verzetsleden betrokken. In het holst van de nacht markeerden zij het afwerpterrein met vier zaklantaarns, om vervolgens gespannen de komst van het vliegtuig af te wachten. Direct na het neerkomen van de goederen, moest alles worden gezocht, uitgepakt en weggevoerd.

Rozen zijn rood Elk afwerpterrein had z’n eigen codenaam. Die was voor het terrein aan de Wetering-Oost in Lekkerkerk ‘Rozen zijn rood’. Het terrein in Schuwacht kreeg de codenaam ‘Jacqueline en Angelique gaan steeds sierlijk gekleed’.

“Ook voor het tijdstip van de dropping hanteerde ze een code. ‘Het is niet prettig in bed te liggen’ betekende dat het vliegtuig ergens tussen 02.00 en 04.00 uur zou overvliegen”, vertelt Pieter Heerens.

Tijdens één van de wapendroppings ging het mis. Eén container belandde in een boom en ontplofte. De knal en steekvlam waren in de verre omgeving te horen en te zien.

“Duitse militairen uit Gouda kwamen er meteen op af en reden de Kerkweg in Lekkerkerk op. In die stikdonkere

24

75 JAAR VRIJHEID

nacht durfden ze echter niet verder te rijden, omdat de weg slechts een karrespoor was.”

Verraad De Duitsers keerden de volgende ochtend terug, maar toen hadden verzetsmensen alles weggehaald. Er was niets meer te zien. Wat volgens Heerens bijzonder was, was dat praktisch iedereen in Berkenwoude en Lekkerkerk op de hoogte was van de wapendroppings. Toch is er door niemand - goed of fout - verraad gepleegd. “Als de Duitsers ontdekt hadden wat hier allemaal gebeurde, zouden de inwoners eenzelfde lot hebben ondergaan als in Putten.

Daar staken ze, na een aanslag op Duitse officieren, als vergelding huizen in brand en voerden ze 600 mannen weg.”

Crash Samen met mede-initiatiefnemer van het monument Martin Belder wist Heerens nog een bijzonder feit naar boven te halen. Het vliegtuig dat in de nacht van 10 op 11 april een wapendropping uitvoerde in de Krimpenerwaard, was door Duits luchtafweergeschut beschoten en bij Nieuwerkerk aan den IJssel neergestort. “Wonder boven wonder kwam de zeskoppige bemanning heelhuids uit de gecrashte Stirling. Verzetsmensen hebben de vliegeniers opgehaald en in veiligheid gebracht. Gelukkig hebben ze allemaal de oorlog overleefd.”

Als dank voor hun inzet komen de namen van alle zes de bemanningsleden op een plaquette te staan dat een plek krijgt bij het kunstwerk. Het kunstwerk is een idee van inwoners van Lekkerkerk en Berkenwoude, dat Pieter Heerens heeft ingebracht in de gemeenteraad. Het voorstel is unaniem aangenomen. Het kunstwerk wordt onthuld op 9 april en krijgt de vorm van een stalen vliegtuig. Heerens: “Zo wordt het een echt herdenkingsvliegtuig.” ▪

‘BIJZONDER DAT NIEMAND VERRAAD HEEFT GEPLEEGD’

75 JAAR VRIJHEID Tekst: Floris Bakker | Foto: Stephan Tellier

25

‘VRIJHEID IS DE RUIMTE KRIJGEN OM TE WORDEN WIE WE WILLEN ZIJN. JE MAG ZELF KIEZEN EN ALS JE HARD GENOEG JE BEST DOET, LUKT HET.’ Mijntje Porsul Schoonhoven

‘DE VRIJHEID VAN MENINGSUITING VIND IK HET BELANGRIJKST. WANNEER JE VRIJ KAN SPREKEN, WEET IEDEREEN HOE JE ERGENS IN STAAT EN KUN JE BETER MET ELKAAR OMGAAN.’ Luuk Doolaard Schoonhoven

‘WE DENKEN NOOIT OVER VRIJHEID NA, MAAR KUNNEN

26

‘WE HEBBEN DE VRIJHEID OM

NIET ZONDER. WE HEBBEN

ONSZELF TE ZIJN, MAAR HET

DE VRIJHEID OM TE KIEZEN.

IS SOMS MOEILIJK OM JE NIETS

WELKE OPLEIDING, WELKE

AAN TE TREKKEN VAN WAT

SPORT, MET WIE JE TROUWT.’

ANDEREN VAN JE VINDEN.’

75 JAAR VRIJHEID

Leon van der Weide Lekkerkerk

Deveny van Oudgaarden Lekkerkerk

‘LEVEN ZONDER ANGST. DAT IS VRIJHEID VOOR MIJ. NA DE AANSLAG IN PARIJS BESEFTE IK DAT DAT NIET VANZELFSPREKEND IS.’ Lieve Roodhorst Ouderkerk aan den IJssel

‘MIJN ANIMATIEVIDEO’S GAAN VIA YOUTUBE DE HELE WERELD

WIJ MOGEN ZELF KIEZEN HOE WE ONZE TOEKOMST INVULLEN. DE ENIGE BEPERKING DIE WIJ ERVAREN ZIJN DE REGELS VAN ONZE OUDERS.’ Jonathan Erkel Lekkerkerk

‘VRIJHEID? DAT IS SKYDIVEN. EN DAT JE

ROND. HET IS MOOI DAT IK DE

KAN KIEZEN OF JE EEN

VRIJHEID HEB OM DAT TE

JONGEN OF MEISJE WIL

KUNNEN DOEN.’ Eline Verheul Jaarsveld

ZIJN, HOMO OF HETERO.’ Lotte Struijs 27 Schoonhoven

75 JAAR VRIJHEID

HOLLANDSE STILTE is zeer aangenaam Het Syrische gezin Shhadeh laat de verschrikkingen van de oorlog achter zich. Hun woning in Aleppo werd door een raket aan puin geschoten. Dochter Jana (3) kwam daarbij om. In Bergambacht proberen ze hun leven weer op de rails te krijgen. Dat lukt steeds beter.

Het ‘voorwerk’ werd verricht door de zoons Abdul en Moustafa. Zij ontvluchtten in 2014 de strijd, omdat Abdul werd opgeroepen om in het Syrische leger te dienen. Dat was toch wel het laatste waarvoor hij zich zou willen inzetten. Abdul was negentien jaar oud en Moustafa veertien jaar toen ze weg glipten. De jongste van de twee herinnert zich hun barre tocht te voet, per boot en per bus via Turkije, Griekenland, Macedonië, Kroatië, Hongarije, Oostenrijk en Duitsland, voordat ze weer contact kregen met een eerder gevluchte oom. Een hachelijk avontuur met stugge autoriteiten, alerte grensbewaking en onbetrouwbare tussenpersonen. Niets was zeker.

De boot waarmee ze naar Griekenland uitweken, zonk al op enkele honderden meters van de Turkse kust. “Gelukkig konden we goed zwemmen. We komen uit een sportief gezin”, zegt Moustafa. “Met een rubberboot hebben we daarna een tweede poging gewaagd en die lukte wel.” Het was het begin van maanden omzwervingen door Europa. De oom had hen aangeraden om naar Nederland te gaan, omdat daar de opvang en vooruitzichten op een verblijfsvergunning het best waren. Toen rekenden beide broers nog niet op een lang verblijf in de asielzoekerscentra van Almelo en Hengelo, waar Moustafa de eerste prijs pakte in een tafeltennistoernooi. Ze verhuisden naar Lekkerkerk en kregen onderdak in een voormalig gebouw van de K5. “Daar waren ook andere jongeren gehuisvest. Dat samenleven ging over het algemeen goed, maar een jongen was behoorlijk gestrest. Hij was agressief. Dat was best heftig”, zegt Moustafa.

Gezinshereniging Daarom waren ze blij dat gezinshereniging met hun ouders en jongste broer Anas mogelijk was. Als minderjarige kon Moustafa dat traject met steun van Vluchtelingenwerk in gang zetten. In februari 2018 kwam het gezin na jaren van onzekerheid bijeen. Een hartelijk weerzien, dat uiteraard werd overschaduwd door de dood van Jana. Vader Mohammad Nezar bezat een appartement en een sportzaak in Aleppo. “Aleppo werd dagelijks met bommen en raketten bestookt. Een raket sloeg bij ons in.

‘DANKZIJ GOD ZIJN WE HIER TERECHT GEKOMEN’ 28

75 JAAR VRIJHEID

Het appartement werd voor de helft vernietigd. Dat ging gepaard met een krachtige explosie. Abdul vloog door de luchtdruk letterlijk door het huis. Mijn vrouw raakte in shock en werd naar het ziekenhuis vervoerd, waar ze drie dagen in een soort coma lag. Jana stond op het balkon, dat door de klap volledig was weggeslagen. Er was niets meer over. Met een buurman ben ik het huis uit gerend om beneden te zoeken. Ze lag onder het puin en had het niet overleefd”, zegt hij met vochtige ogen. Het klinkt haast berustend uit zijn mond. “Het is verschrikkelijk wat er is gebeurd, maar andere families zijn er veel erger aan toe. Hele gezinnen zijn door de bombardementen weggevaagd. Iedereen heeft veel verdriet en hoopt dat een plek te kunnen geven. Dat geldt ook voor ons. Uit ons hart gaat ze natuurlijk nooit.”

Rust Mohammad Nezar en echtgenote Sinaa Kjij hebben inmiddels rust gevonden in het vredige plattelandsdorp. Ze hoeven niet meer angstig

Tekst: Pieter van der Laan | Foto: Ernst Klip

de lucht af te turen naar vijandelijke straaljagers of helikopters met vatbommen of gifgas. De Hollandse stilte is zeer aangenaam. Ze spreken over lieve, behulpzame buren en vriendelijke dorpsbewoners. “Dankzij God zijn we hier terecht gekomen. In mijn sportwinkel in Aleppo hingen camera’s. Ik zie God als een grote camera, die ons in de gaten houdt en voor meer ellende behoedt.”

Werken bij de kaasboerderij Hun zoons integreren snel. Moustafa werkte bij kaasboerderij Schep in Berkenwoude en was pizzakoerier in Schoonhoven. Abdul heeft een baan als pakketbezorger. Moustafa en Anas volgen opleidingen op het mbo en kunnen straks aan de slag in de handel en de informatietechnologie. De taal is voor de ouders nog de grootste hindernis, maar de intensieve lessen bij de taalcoach verlopen naar wens. Inburgeren, meedoen met de Nederlandse samenleving is hun doel. “Leven in vrijheid is een groot goed”, weet Mohammad Nezar. “Dat gevoel hadden

we voor het uitbreken van de burgeroorlog ook. In enkele jaren is ons vredige bestaan totaal veranderd.”

Optie Uiteraard missen ze hun in Turkije wonende dochter Madeha (24). Ze heeft daar samen met haar man en twee dochters een zwaar leven. Mohammad Nezar hoopt dan ook dat zij naar Nederland kan komen, maar tot op heden lukt dit vanwege de Nederlandse wetgeving nog niet. Ook missen ze andere familieleden die nog in Syrië zijn, maar terugkeren is geen optie.

Mohammad Nezar Shhadeh zucht: “Ik moet daar dan helemaal opnieuw beginnen. Ik heb niks meer. Al m’n bezittingen zijn verdwenen door het bombardement. Ons huis ligt in puin. Als we naar Aleppo terugkeren, zien we niet dat mijn zoons trouwen en hier een gezin stichten. Dat willen we ook graag in hun nabijheid meemaken. Die keuze is soms hartverscheurend.” ▪ 75 JAAR VRIJHEID

29

Krimpenerwaard ving evacués op uit

VEENENDAAL EN RHENEN Het evacueren van inwoners van Veenendaal en Rhenen tijdens de slag om de Grebbeberg verliep op 10 mei 1940 volgens plan. De kolenschepen slaagden er echter niet in om via de grote rivieren Middelharnis te bereiken.

De Lek was hun eindpunt.

De strijd om Rotterdam was te heftig. Duizenden vluchtelingen gingen daarom na uitvoerig beraad in de Krimpenerwaard en Alblasserwaard van boord. Ze werden meteen opgevangen door behulpzame dorpelingen. Voor sommige vluchtgemeenten was dat ontschepen een behoorlijke verrassing. In Krimpen aan de Lek liepen mannen met toeters door de straten om slapende inwoners met luide stem te verzoeken om mensen in huis te nemen. De nood was hoog.

Massaal veetransport Het massale veetransport zorgde evenwel voor meer hoofdbrekens, want plek voor de aangevoerde koeien en paarden was er niet overal. Bij De Snackert in Ammerstol stonden 250 grazers te loeien als de brandweer. “Ze zaten barstensvol melk, maar werden niet gemolken. De bevolking deed ‘s nachts geen oog dicht van de herrie”, zegt Bergambachtenaar Roel Botter (73).

Gedenkteken Botter heeft er tijdens zijn zoektocht naar de gebeurtenissen tijdens de eerste gevechtsdagen in mei 1940 diverse correspondentievrienden aan overgehouden. Het ging hem persoonlijk aan het hart dat het door Bergambacht en de buurgemeenten geschonken gedenkteken in Rhenen er nogal verwaarloosd uitzag. Het werd op zijn verzoek in allerijl opgeknapt. Het monument werd bij de inwijding van 75 jaar vrijheid op 17 januari 2020 wederom onthuld met Botter, zijn vriendin en wethouder Jeanette Hofman als

eregasten. “De gedenkplaat was in ieder geval weer leesbaar. Het gemeentebestuur van Rhenen maakte excuses voor de laksheid en stelde dat het gedenkteken niet op de gemeentelijke monumentenlijst stond en daarom niet was geconserveerd.” Met deze verklaring kon Roel Botter wel leven. Het was sowieso een bijzondere geste van burgemeester Diepenhorst, die als vluchtgemeente eigenlijk al genoeg medemenselijkheid had laten zien. “Bergambacht kreeg op haar beurt een lamp van de gemeente Rhenen. Die hangt nog steeds in het gemeentekantoor.”

Capitulatie De dag na de capitulatie was het gevluchte gemeentebestuur weer in Rhenen en trof daar alle voorbereidingen voor de terugkeer van de eigen bewoners. Met 325 onbewoonbare woningen en nog eens 600 zwaar beschadigde woningen was dat een flinke opgave. Op 23 mei keerden de meeste bewoners van Rhenen terug. Nazaten van de evacués zijn geïnteresseerd in het kortstondig verblijf van hun grootouders en overgrootouders in de poldergemeenten.

Roel Botter: “De meesten bleven hier niet langer dan nodig was. Ze vreesden voor hun bezittingen en wilden dolgraag terug. Half Rhenen was aan flarden geschoten door de Duitsers tijdens de slag om de Grebbeberg. Ik denk dat menigeen huilend de puinhopen betrad. Voor een onderzoeker heb ik de adressen in Bergambacht opgezocht waar zijn familieleden destijds verbleven. Dat was nog niet zo eenvoudig, want de huisnummers hadden toen veel weg van postcodes. Straten werden aangeduid met letters. Dan zocht ik naar D59 en C51. Dan ging het om adressen in de Hoofdstraat en de Kerkstraat. Na oproepen via de social media reageerden veel Bergambachtenaren en kreeg ik de bewoners uit de meidagen in beeld. Daar maakte ik de onderzoeker uit Rhenen heel blij mee.” ▪

‘Loeiende koeien hielden ons wakker’ 30

75 JAAR VRIJHEID

1.

2.

3.

5.

Tekst: Pieter van der Laan | Foto’s: Archief Roel Botter

4.

6.

1. Burgemeester Winkler spreekt de Bergambachtse bevolking toe. 2. Onthulling van het herdenkingsmonument in Rhenen, 1949. 3. Aankomst van de evacués in de Raadhuisstraat te Bergambacht. Mensen gingen zelfs op de daken staan om het schouwspel te bekijken. 4. Aankomst van evacués uit Rhenen.

5. Het door Bergambacht geschonken herdenkingsmonument is weer opgeknapt. 6. Veenendaalse evacués.

75 JAAR VRIJHEID

31

MIJN VRIJHEID ADIB SAKMANI

Foto: John Wijntjes

Met een band aan een touw bereikte Adib Sakmani zes jaar geleden doorweekt de grens van Turkije. Na de oversteek over het water was die reddingsboei het symbool van vrijheid voor de agrarisch ondernemer uit het Syrische Aleppo. “ Toen voelde ik me pas bevrijd. Ik was gevlucht voor een militie van Al Quaeda. Ze waren woedend, omdat we geen baarden droegen en onze geloofsovertuiging volgens deze moordenaars niet klopte. Mijn buren werden geëxecuteerd in de stal van mijn boerderij. Ik hoorde schoten toen ik met hulp van een dorpsgenoot ontsnapte en heb niet meer omgekeken.”

Hij nam zich voor om zich te herenigen met vrouw en kinderen zodra hij een veilige plek in Europa had gevonden. Na omzwervingen in Nederland via Ter Apel, Leersum en Den Bosch belandde hij in Haastrecht, waar de Syriër een huisje bemachtigde. Vrijwilligers, onder wie Ingrid Rietveld van Vluchtelingenwerk en Krimpenerwaard Verbindt, zorgden met donaties en geld van de kerk dat de hereniging tot stand kwam. Inmiddels wonen vader, moeder en hun zeven kinderen in de Erasmusstraat. Adib komt woorden tekort om zijn dankbaarheid te tonen. “Lieve Nederlanders, lieve mensen.

Ze hebben het voor ons gedaan en helpen nog steeds als we ergens mee vastlopen. Ik was rijk. Het was maar geld. Ik ben nu gelukkig.”

‘REDDINGSBOEI HET SYMBOOL VAN VRIJHEID’ 32

‘Hardlopen is vrijheid’ BERNA VAN

SCHOONDERWOERD “Mijn kinderen kunnen naïef, onbezorgd spelen en opgroeien. Ze gaan naar school met een gevulde broodtrommel en de grootste zorg van mijn zoon is of hij zijn voetbalboek wel vol krijgt.

Die vrijheid, dat is een groot goed”, vertelt Berna van Schoonderwoerd. De inwoonster van Ouderkerk aan den IJssel is een fervent hardloper. Ze rent iedere zondag met een hardloopgroep in het Loetbos en brengt met deze groep het vrijheidsvuur vanuit Wageningen naar de Krimpenerwaard. “Hardlopen is vrijheid. In onze groep doet het er niet toe wat je bent, waar je vandaan komt, welke opleiding je hebt, hoe je eruit ziet of hoe snel je rent. Je wordt geaccepteerd zoals je bent.

Toen mijn kinderen nog baby waren, rende ik ook met hen. Een baby beperkt je vrijheid, maar al rennend met de kinderwagen voelde ik mij vrij.”

Berna runt haar eigen coachingspraktijk in persoonlijk leiderschap en energiemanagement.

Vrijheid is in haar praktijk een belangrijk thema.

“Ik help mensen om persoonlijke vrijheid te krijgen. We realiseren het ons misschien niet, maar we hebben zelf de vrijheid om te kiezen hoe we ons voelen. Je gevoel wordt niet bepaald door wat er in je omgeving gebeurt. Wanneer je onafhankelijk wordt van je eigen beperkende gedachten en de gebeurtenissen om je heen, krijg je de vrijheid om te kiezen hoe je je voelt.”

GRÉ BROUWER

‘VRIJHEID IS HEERLIJK’

‘Vrijheid is gaan en staan waar ik wil’ MAHER EL KAABI

Foto: John Wijntjes

Dat je van vrijheid kan genieten, weet Gré Brouwer als geen ander. Hoogzwanger danste ze mee op het Schoonhovense bevrijdingsfeest in het Nutsgebouw in de Koestraat. Geen tijd om te bevallen. Zoon Jan stelde gelukkig zijn komst uit tot 18 juni 1945. “Het was de enige keer dat ik mijn vader dronken heb gezien. Hij sloeg mr. Slager, een man van Joodse afkomst die onderdook achter zijn huis, joviaal op zijn schouder met de woorden ‘Je hebt het gered, man’.” Gré Brouwer was terstond verlost van haar angst. Haar tochten over de Lek om haar toenmalige partner te bezoeken waren enorm spannend. “Met de pont kon je over met een machtiging, maar je mocht niet meer terug. Dat kon ik niet maken, want ik werkte op diverse adressen in de huishouding.

Met een bootje ben ik met een ander terug gegaan. Dat was levensgevaarlijk, want het scheepvaartverkeer op de rivier werd door Engelse bommenwerpers bestookt en de Duitsers letten op illegale activiteiten.” “Vrijheid is heerlijk. Je hoeft niet meer in de rats te zitten.” Gré Brouwer is nu 94 jaar, maar nog heel vief. “Tikkie bronchitis en vocht in de benen, maar je hoort mij niet klagen. Ik doe overal aan mee.”

Aan de wintermaanden kan hij nog steeds niet wennen. Hij draagt twee broeken om de kou te trotseren. Dat het tegenwoordig zelden vriest in de Hollandse polder, neemt Maher el Kaabi voor kennisgeving aan. In het Irakese Kirkuk lagen de temperaturen duidelijk hoger, maar terugkeren is geen optie voor de voormalige 33-jarige profvoetballer. “Dan word ik op de vliegtuigtrap gearresteerd. Ik ben dienstweigeraar en om die reden naar Europa gevlucht. Dat neemt men mij zeer kwalijk.” Hier wordt hij niet lastig gevallen door de autoriteiten en kan hij gaan en staan waar hij wil. Vrijheid betekent vooral vrijwaring van angst, want het ging er ook na de val van Saddam heftig aan toe. Hij volgt in zijn woning in Schoonhoven het verre strijdtoneel met een half oog. Per slot van rekening wonen zijn ouders in een gebied waar Islamitische Staat en het regeringsleger elkaar vier jaar geleden in de haren vlogen. Er heerst nu relatieve rust, maar met alle vijandige milities, Iraanse strijders en Amerikaanse troepen kan de vlam zomaar weer in de pan slaan. Liever kijkt hij naar voetbal op televisie. ”Ik heb helemaal niets met politiek. Ik heb een Soennitische vader en Siejitsche moeder. Dat was destijds geen enkel probleem, maar dat kan veranderen. Ik ben zelf niet religieus. Ik geloof meer in liefde en broederschap. Het gaat er vooral om wie je bent.”

75 JAAR VRIJHEID

33

Op 27 januari 2020 was het 75 jaar geleden dat concentratieen vernietigingskamp Auschwitz werd bevrijd. Dit werd in Nederland herdacht met het tijdelijke Holocaustmonument Levenslicht. Het monument bestond uit 104.000 lichtgevende stenen, gelijk aan het aantal slachtoffers uit Nederland. De stenen waren verdeeld over de verschillende gemeenten waar Joden, Roma en Sinti woonden. De stenen lichtten om de paar seconden op, als een ademhaling in licht. Daarmee symboliseerden de stenen het leven dat nu in de gemeente gemist wordt. Het monument brandde van 27 tot en met 31 januari op de Joodse begraafplaats in Schoonhoven.

34

75 JAAR VRIJHEID

Tekst: Pieter van der Laan | Foto: Marijke Verhoef

LEVENSLICHT OP DE JOODSE BEGRAAFPLAATS

LEVENSLICHT Krimpenerwaard staat stil bij Holocaust

Was het volgzaamheid, berusting of naïviteit bij de joodse families in Schoonhoven om zich na een oproep in de krant met naam en toenaam in 1942 te melden bij de autoriteiten?

Feit is dat de Duitse bezetter daarna precies in beeld had dat twintig joden zich in Schoonhoven bevonden. Na het afhalen van een reispas bij burgemeester Nieuwenhuizen vertrokken de meesten met openbaar vervoer naar de kampen in Vught of Westerbork. Twee onheilspellende voorposten voor een verdere reis per trein naar de gruwelijke concentratiekampen in Duitsland en Polen, v an waaruit niemand terugkeerde.

“Terugblikken geeft je zelden inzage in de beweegredenen”, zegt Schoonhovenaar Ad de Vaal. “Veel besluiten moet je in het tijdsbeeld zien. Onwetendheid was een factor. Het idee dat ze elders te werk zouden worden gesteld, was een logische aanname. Deze mensen hadden vaak geen idee wat hen te wachten stond. Degenen die het niet vertrouwden, doken onder. Anderen werden niet opgeroepen, omdat er geen sprake was van ten minste drie joodse grootouders. Dat was de ‘meetlat’ die de Duitsers hanteerden bij hun selectie. Als je half of kwart joods was, werd je met rust gelaten.”

Dat gold bijvoorbeeld voor de familie van Joseph Slager, die zelf veiligheidshalve onderdook in de melkfabriek in Stolwijk. Zijn echtgenote Louise en de zoons Cornelis, Adolf en David werden niet opgepakt. Ook aan de deur van Otto-Johan Geerling en Adriana Enthoven gingen de Duitsers tot hun grote opluchting voorbij. Dat geluk hadden de families Schenk en Morisco niet. Weduwe Francien Schenk-Van Brink, haar zus en zoon Hijman Schenk, woon-

achtig aan de Albert Beijlinggracht stapten met hun net verstrekte reispas meteen in de boot naar Rotterdam en gingen verder met de bus. Via kamp Vught naar Westerbork eindigden ze in Sobibor, waar ze werden vergast. Levi Morisco en zijn zoons David en Heiman, woonachtig aan de Dam in het hart van Schoonhoven, wachtte eenzelfde lot.

De zoons, beiden horlogemaker, doken onder maar werden ontdekt. Levi’s vrouw Ziena Frankenhuis was reeds in ‘41 gestorven.

Pianist Slager Jacob van Klaveren uit de Lopikerstraat overleefde de oorlog bij Schoonhovense gezinnen. Zoon Benjamin, pianist in Rotterdam, stierf volgens de bezetter een natuurlijke dood. Dat wordt tegengesproken door getuigen, die menen dat Benjamin op zijn onderduikadres werd geveld door longontsteking. Zijn hoestbuien brachten de overige onderduikers in gevaar. Hij werd op straat gezet en door de Duitsers ontdekt. “Of hij daarna door ziekte overleed of werd vermoord is niet duidelijk”, zegt De Vaal.

De 70-jarige Jonas Philip, gesetteld aan de Opweg, verdween opeens uit beeld. En dan had je nog een drietal joodse vakscholieren, die voor hun studie bij familie logeerden of bij gastgezinnen een kamer huurden. Van hen is bekend dat de 19-jarige Bolle zich aansloot bij het verzet.

Daarna stokt de informatie. Salomon Kan en Karel Frankenhuis kwamen om in de gaskamers van Theresienstadt. De joodse gemeenschap telde in 1860 zo’n 200 geloofsgenoten. Nadat de handel zich van het platteland naar de stad verplaatste, liep dat aantal vanaf 1900 sterk terug. De joodse begraafplaats aan de Wal herinnert aan hun prominente aanwezigheid in de Schoonhovense middenstand. ▪

75 JAAR VRIJHEID

35

Gerrit van der Ende

INDIË-VETERAAN Gerrit van der Ende uit Stolwijk was één van de ruim 200.000 Nederlandse jongens die naar Nederlands Indië werd uitgezonden om daar de orde te handhaven.

Zeventig jaar na dato vertelt hij zijn verhaal.

“Nee, ik heb me tijdens mijn diensttijd in Indië nooit onveilig gevoeld”, zegt de 91-jarige Gerrit van der Ende.

“Mijn standplaats was het legerhospitaal in Djakarta. Het toenmalige Batavia. Dus betrekkelijk veilig. Maar ik heb wel jongens verzorgd die psychisch beschadigd waren door hetgeen ze allemaal hadden meegemaakt. Voor die knapen ging na 1945 de oorlog nog een paar jaar door.”

Na de capitulatie van Japan ontstond in Nederlands-Indië een machtsvacuüm. De Bersiap periode brak aan. Dat was de strijdkreet (wees paraat) van de Indonesische vrijheidsstrijders die onafhankelijkheid wilden afdwingen. Duizenden Nederlandse burgers werden vermoord. Om het gezag te herstellen stuurde de regering meer dan 120.000 militairen naar de Oost. Amper een jaar na de oorlog voerde Nederland opnieuw een oorlog. Nu tegen de Indonesiërs die de Hollanders het land uit wilden schoppen. Tot begin 1950 zou die strijd het leven kosten aan ruim 6200 jonge Nederlandse mannen. Het overgrote deel ligt begraven op erevelden in Indonesië.

Gerrit van der Ende, geboren in 1928 in Oegstgeest, verhuisde op vierjarige leeftijd naar Stolwijk. Daar kon zijn vader een rietdekkersbedrijfje overnemen. “Ik kwam in de eerste klas bij Juffrouw Versluis. Een hele goede leerkracht.

Zij leerde mij een versje dat me altijd is bijgebleven.”

“Laat mij slapend op U wachten”, declameert hij. En vervolgens alle volgende regels. Zonder haperen. Daarmee maakt hij meteen duidelijk dat alles in het hoofd, ook na 91 jaar, nog prima functioneert.

Loopgraven Als de oorlog aanbreekt is hij een knaap van elf jaar. Om thuis op Stolwijk wat minder monden te hoeven voeden, sturen zijn ouders hem in 1943 naar een tante in Overijssel. Hij woont tot aan de bevrijding in Nieuwleusen.

36

75 JAAR VRIJHEID

“O ja, tijdens het laatste oorlogsjaar, toen ik een knaap van zestien was, moest ik van de Duitsers ook meewerken aan het graven van loopgraven. Mijn oom zei, je moet zelf maar beslissen of je dat gaat doen. Ik ging niet. Maar ze wisten me te vinden. Dus groef ik mee. Nooit fanatiek.”

Na de bevrijding gaat Gerrit werken in het rietdekkersbedrijf van zijn vader. Tot de dienstplicht roept. Hij komt op in de Sijpesteinkazerne in Utrecht, voorbestemd om te gaan dienen als hospik, ofwel medisch verzorger. “Al op de tweede dag kregen we te horen dat we na onze opleiding op de boot naar Indië zouden stappen om daar anderhalf jaar te dienen. Na de basisopleiding van zes weken volgden nog zes weken zogenaamde korpstraining. Toen gingen mijn maten naar Hoek van Holland. Maar deze jongen niet. Ik had namelijk problemen met de meniscus in mijn knie.

Kortom, het zou nog tot april 1949 duren voor ik ze achterna reisde. Ik was de tweede in ons gezin. Mijn oudste broer Wim zat er al.”

Zeereis Vanuit Rotterdam vertrekt hij met het troepentransportschip De Waterman met zestienhonderd andere manschappen naar de Oost. Een bijzondere zeereis van drie weken.

Kun je nagaan. Een gewone jongen uit de Krimpenerwaard, die nog nooit over de grens is geweest, vaart nu over wereldzeeën naar de andere kant van de aardbol. Vooral het Suezkanaal maakte indruk op hem. “Wij medische jongens kregen geen tijd om ons te vervelen of aardappels te schillen. Wij konden meteen alles in de praktijk brengen wat we hadden geleerd. Gewonden verzorgen. Met ruim zestienhonderd mensen aan boord waren er elke dag welke de nodige ongevalletjes of jongens die gewoon ziek werden. Pas op de uiterste westpunt van Sumatra hebben we voor het eerst weer voet aan wal gezet. Daarna ging het door naar Tandjong Priok. De haven van Djakarta.”

“Van onze ploeg kregen we met drie man als standplaats het legerhospitaal van Batavia toegewezen”, vervolgt hij.

“Een groot ziekenhuis met allerlei specifieke afdelingen. Ik kwam na enige tijd op de afdeling psychische patiënten ▸

Tekst: Ed van Tuijl | Foto’s: Ernst Klip

75 JAAR VRIJHEID

37

Stolwijkse mannen op hun koffieadresje. Staand v.l.n.r. Gerrit van der Ende, Janus de Lelie, Dirkje van Zanten, Henk van Zanten, Mies van Zanten, Jan van Eik (Bergambacht). Gehurkt v.l.n.r. Jaap Uittenbogaard, Huig Versluis en Bertus Achterberg.

te werken. Daar ben ik tot mijn terugkeer naar Nederland werkzaam geweest. De patiënten waren bijna allemaal getraumatiseerd door wat ze hadden meegemaakt. Kun je nagaan. Die jongens leefden altijd onder een enorme spanning. De vijand was immers onzichtbaar. Het kon iedereen wezen. Een jongen van een jaar of zestien maar ook een wat oudere Javaan met een takkenbos op zijn rug. Een van die knapen is me altijd bijgebleven. Tijdens een vuurgevecht werd een van zijn maten zwaar getroffen. Prompt kreeg hij van zijn commandant te horen dat hij het roerloze lichaam moest ophalen. Die jongen weigerde dat. Van een afstand was te zien dat het slachtoffer al overleden was en wie uit dekking kwam was onherroepelijk de volgende gesneuvelde. Wat denk je, de commandant klaagde hen aan wegens insubordinatie, oftewel: verzet tegen een meerdere.”

Militairen uit Stolwijk Overigens kreeg Gerrit al snel contact met andere jongens uit Stolwijk. Met dank aan Mies van Zanten. “Na een paar dagen loop ik met een maat door Batavia. Fietst er een man met een meisje voorbij. Ze kijkt om, stopt en zegt tegen mij: Jij bent van Stolwijk. Ik herkende haar meteen. Jij bent de dochter van Dirkje van Dam. Wat bleek. Haar moeder Dirkje van Dam was met Henk van Zanten een sergeant majoor van de KNIL en ook afkomstig uit Stolwijk getrouwd en mee naar Indië gegaan. Mies vertelde waar ze woonde en dat hun huis een koffieadresje was voor militairen uit Stolwijk. Vanaf dat moment had ik een adres waar ik regelmatig naartoe kon.

Even uit de sleur van het kazerneleven. Die familie heeft heel veel voor me betekend. Ik en mijn vrouw hebben ook later al-

38

75 JAAR VRIJHEID

tijd contact met elkaar gehouden. ” In september 1950 gaat Gerrit van der Ende met het Amerikaanse troepentransportschip Generaal Sturgess weer terug naar Holland. Vanuit Amsterdam brengt een bus hem terug in de Krimpenerwaard. Op zijn verjaardag. Om 11 uur ’s avonds arriveert hij in Stolwijk. Hij kan nog ’n uur zijn verjaardagsfeestje vieren. Hij gaat verder met rietdekken. Wordt verliefd op Neeltje de Mik en begint als ze na hun trouwen in Achterbroek, een buurtschap van Berkenwoude, gaan wonen, zijn eigen rietdekkersbedrijf. Tot aan zijn pensioen. Dan neemt een zoon het over. Begin 2000 ontdekt Gerrit dat het 33ste Hupva, ofwel de Hulp Verbandplaats Afdeling, een jaarlijkse reünie houdt.

Hij gaat met Neeltje er naar toe.Aanvankelijk zitten ze er wat verloren bij maar toen hij foto’s van het voetbalelftal laat zien waar hij altijd toeschouwer was, herkennen ze hem en wordt hij spontaan in de Hupva ploeg opgenomen. Sindsdien bezoeken ze als het even kan deze reünie, maar ook de herdenkingen. Zoals die op 7 september in Roermond. Waar de 6229 gevallenen in Indië worden herdacht.

Die jongens keerden niet terug.

Gerrit wel. ▪

‘Voor veel jongens ging de oorlog nog een paar jaar door’

Tekst: Floris Bakker | Foto: Stephan Tellier

Museum De Vrijheid boeit met verhalen

HERINNERINGEN AAN WOII Van een oude militaire brommer uit 1945 tot het landingsgestel van een neergestorte Canadese bommenwerper: Jan Ooms is fervent verzamelaar van oorlogsspullen. Zijn museum De Vrijheid in Lekkerkerk barst inmiddels uit zijn voegen. “Ik kom ruimte tekort.”

Achter elk voorwerp zit wel een verhaal. Jan kan er kostelijk over vertellen. “De rondleidingen lopen altijd uit”, lacht zijn vrouw Jeannette. Veel van de items zijn geschonken door ouderen uit de buurt. “Ze wisten dat ik spullen uit de Tweede Wereldoorlog verzamel en belden me op, om te zeggen dat ze ‘iets interessants’ hadden liggen. Ik ging altijd even kijken en hoorde dan de mooiste verhalen. Jammer dat ik die gesprekken nooit heb opgenomen, want de meeste mensen leven niet meer.”

Wekker In het oorlogsmuseum kom je als bezoeker ogen tekort. Er staan poppen met soldatenkostuums en vitrines vol bonnenboekjes en knipsels uit kranten die tijdens de oorlog verboden

waren. Er zitten bijzondere items tussen, zoals een wekker waar een kogel doorheen is gevlogen. En collectebussen die NSB’ers gebruikten om te collecteren voor Winterhulp.

Jan krijgt nog regelmatig spullen aangeboden.

Zo schonk iemand hem kort geleden de Atlantikwall in miniatuur. “Dat is de vestinglinie van Noorwegen tot de Spaanse grens die Hitler bedacht om de geallieerde invasie tegen te houden. Hartstikke mooi spul, maar ik kom ruimte tekort.” Eén blik in het museum is genoeg om te begrijpen wat Jan bedoelt: de voormalige varkensstal staat propvol. “En er staat nog heel veel in opslag”, zegt hij. “Als de verbouwing van de loods achter op het erf klaar is, hebben we weer wat lucht.” Wanneer zijn buurman over een paar jaar stopt met boeren, hoopt hij diens stal bij het museum te kunnen betrekken.

Container Hét pronkstuk van De Vrijheid is toch wel de stalen container die, gevuld met wapens, aan

het eind van de oorlog door een Engels vliegtuig boven Lekkerkerk is gedropt. “Er vonden verschillende van die wapendroppings plaats.

Zodra de container op de grond neerkwam, haalden verzetsmensen ‘m weg, om te voorkomen dat de Duitsers erachter kwamen.”

De parachutes waaraan de containers hingen, moesten vernietigd worden. Dat gebeurde niet altijd. “Ze maakten jurken van de stof of een hemeltje voor een wieg”, zegt Jan. Dat het verhaal achter de wapendroppings bij veel inwoners nauwelijks bekend is, vindt Jan zonde.

“Daarom is het goed om dit verhaal - en veel andere oorlogsverhalen - door te vertellen.”

Scholieren krijgen op vrijdag 15 mei een indruk hoe het er aan toe ging tijdens de oorlog.

Achter het museum laten leden van een re-enactmentgroep die dag zien hoe onder andere de wapendroppings verliepen. Alle scholen zijn hiervoor uitgenodigd. Op zaterdag 16 mei is iedereen van 09.00 tot 16.00 uur welkom om een kijkje te nemen. ▪ 75 JAAR VRIJHEID

39

75 JAAR VRIJHEID VIER JE SAMEN! Komende maanden staan veel activiteiten in de Krimpenerwaard in het teken van 75 jaar bevrijding. Hier een beknopt overzicht van wat er allemaal te doen is in de gemeente. Kijk voor een complete agenda en meer informatie op www.75jaarvrijheidkrimpenerwaard.nl

▸ DONDERDAG 9 APRIL

▸ ZATERDAG 18 APRIL

▸ WOENSDAG 22 APRIL T/M 7 MEI

ONTHULLING WAPENDROPPINGSMONUMENT

VOORJAARSCONCERT 75 JAAR VRIJHEID

BEVRIJDINGSFEESTEN STOLWIJK

14:30 uur, Rotonde Berkenwoude N210 en parkeerplaats naast de rotonde. De commissaris van de Koning dhr. Jaap Smit onthult het monument.

▸ WOENSDAG15 T/M 22 APRIL

20:00 uur, Krimpen aan de Lek, Ontmoetingskerk. Chr. Gem. Zangvereniging Soli Deo Gloria Krimpen aan de Lek en ensemble CASAMANDRA, van Huismuziek Krimpenerwaard houden een concert met nummers van o.a. Vera Lynn.

POP-UP MUSEUM

▸ DINSDAG 21 APRIL

Schoonhoven, CSG Willem de Zwijger, Kamerlingh Onnesdreef 4. Leerlingen van CSG Willem de Zwijger hebben in samenwerking met Het Zilvermuseum een pop-up museum gemaakt waarin zilverstukken rond het thema Vrijheid worden geëxposeerd.

▸ 17, 18, 30 APRIL & 1 EN 2 MEI TONEELVOORSTELLING ‘HAAR NAAM WAS SARAH’

20:30 uur, Stolwijk, Het Kwartier, Jan Steenlaan 16b. Toneelvereniging Excelsior speelt de indrukwekkende voorstelling ‘Haar naam was Sarah’. www.rederijkerskamerexcelsior.nl

SENIORENMIDDAG

14:00-17:00 uur, Bergambacht, gebouw De Schakel, Schoolstraat 24. PCOB afd.

Bergambacht houdt een feestelijke middag voor alle senioren in de regio met een presentatie over de oorlog en bevrijding.

▸ WOENSDAG 22 APRIL LEZING 75 JAAR VRIJHEID

19:30 uur, Bergambacht, Laurentius kerk, Kerksingel 2. Lezing van mr. Piet Hein Donner, voormalige vicepresident van de Raad van State, over 75 jaar bevrijding en 75 jaar vrijheid.

Oranjevereniging Stolwijk houdt diverse activiteiten. De Bilwijkerweg wordt omgetoverd tot vrijheidslaan met vlaggen en banieren, er is een belevingsroute (23 april), feest op Koningsdag, een korenavond (28 april), vrijheidsmaaltijd (4 mei) en een allegorische optocht (5 mei), www.oranjeverenigingstolwijk.nl

▸ DINSDAG 28 APRIL T/M DINSDAG 5 MEI BEVRIJDINGSFEESTEN LEKKERKERK

Oranjevereniging Oranje Nassau Lekkerkerk houdt activiteiten zoals een biljartcompetitie, zeskamp (29 april), filmvertoning (30 april), onhtulling herdenkingsbord Wilhelminaboom (30 april, 14:00 uur, Beatrixplantsoen) en Montmartre aan de Lek (2 mei). www.ov-oranjenassau.nl

▸ ZATERDAG 2 MEI OP ZOEK NAAR VREDE IN DE OUDE BARTH

11:00 uur, Schoonhoven, Grote of St. - Bartholomeüskerk. Op initiatief van de

40

75 JAAR VRIJHEID

OPEN JOODSE HUIZEN

hervormde gemeente van Schoonhoven geeft Leo de Kluijver een rondleiding, waarbij hij mensen nieuwe en oude tekens van vrede toont en hen met andere ogen naar de stadskerk laat kijken. Informatie: dsverheuvel@hervormdegemeenteschoonhoven.nl

Een evenement van de bibliotheek i.s.m. landelijke stichting Joodse Huizen, Streekarchief Midden-Holland en particulieren in Schoonhoven. www.debibliotheekkrimpenerwaard.nl

TENTOONSTELLING

HERDENKING

10:30-15:30 uur, Lekkerkerk, Grote of Johanneskerk van de Protestantse gemeente.

Er is een beperkte tentoonstelling over de oorlogsjaren. Ook op 5 mei te zien. Op 10 mei kerkdienst in het teken van 75 jaar bevrijding.

Lekkerkerk, De Breeje Hendrick, Nicolaas Beetsstraat 1. Zorgpartners Midden Holland, De Breeje Hendrick houdt een kranslegging op het eigen plein. Diverse bewoners vertellen een verhaal uit eigen ervaring. Alle belangstellenden zijn welkom. www.zorgpartners.nl/debreejehendrick

▸ MAANDAG 4 MEI HERDENKINGSCONCERT BERKENWOUDE

▸ DINSDAG 5 MEI

19:30 uur, Berkenwoude, Hervormde Kerk, Dorpstraat 20. Herdenkingsconcert in Berkenwoude met mannenensemble Maranatha en kinderkoor de jonge lofstem. www.willemnijhof.nl

VRIJHEIDSMAALTIJDEN

In alle kernen houden de (Oranje) verenigingen vrijheidsmaaltijden. www.4en5mei.nl/herdenken-en-vieren/ vieren/vrijheidsmaaltijden

HERDENKINGSBIJEENKOMST

VRIJHEIDSVUUR

18:00-19:27 uur, Bergambacht, Grote of St. Laurentiuskerk, Kerkplein 2. 4 mei comité Bergambacht houdt een herdenkingsbijeenkomst met muziek en een lezing van een Afghanistan veteraan.

In alle kernen. In de nacht van 4 op 5 mei wordt het Bevrijdingsvuur ontstoken in Wageningen. Verschillende groepen verspreiden het vuur door het land. De officiële ontsteking van het vuur is om 9:15 uur in Ouderkerk, om 10:00 uur in Stolwijk, om 10:30 uur in Gouderak (Broukplein) en Lekkerkerk, om 11:00 uur in Schoonhoven, om 11:30 uur in Ammerstol, om 12:00 uur in Haastrecht, om 14:00 uur in Krimpen en om 16:00 uur in Bergambacht. In Haastrecht

worden de lopers vanaf de molen tot Hof van Stein door oude tractoren begeleid.

BEVRIJDINGSDAG OUDERKERK

8:00-16:00 uur, Ouderkerk aan den IJssel, Plantsoen de Maenstand. Stichting Nationale Feesten Ouderkerk heeft een programma met onder andere: bevrijdingsvuur, onthullen van bevrijdingsvlaggen, een allegorische optocht, vrijheidsmaaltijd en vertoning van de film Snuf de Hond in oorlogstijd. www.oranjecomiteouderkerk.nl BEVRIJDINGSDAG LEKKERKERK

Oranjevereniging Oranje Nassau Lekkerkerk houdt van 8:30-10:15 uur een vrijheidsmaaltijd in Amicitia, om 10:30 uur ontsteking bevrijdingsvuur en van 10:00 tot 13:00 uur een allegorische optocht in het dorp. Van 13:00 tot 17:00 uur muziek op het raadhuisplein, om 22:30 uur vuurwerk vanaf het ponton op de Lek. www.ov-oranjenassau.nl BEVRIJDINGSKONVOOI

12:00 uur, Gouderak, Broukplein. Na het gezamenlijk ontbijt voor alle inwoners van Gouderak start om 12:00 uur het bevrijdingskonvooi voor een optocht. Om 16:00 uur prijsuitreiking en muziek.

75 JAAR VRIJHEID KRIMPEN AAN DE LEK

12:00 uur, Krimpen aan de Lek, Cultuurhuis, De Markt. Vrijheidsmaaltijden voor genodigden 12:00 uur, ontsteking Vrijheidsvuur 14:00 uur. Hierna muziek en dans, het

15 EN 16 MEI REANACTMENT MUSEUM DE VRIJHEID

75 JAAR VRIJHEID

41

beleven hoe het er in de Tweede Wereldoorlog aan toe ging in de Krimpenerwaard. Een groep mensen speelt de historische gebeurtenissen uit de oorlog na, compleet met Duitse soldaten en geallieerden. Er zijn ook vele oorlogsvoertuigen te zien. Vrijdag zijn de scholen uitgenodigd, zaterdag is iedereen welkom tegen betaling van entree. www.devrijheidonline.nl

▸ WOENSDAG 20 MEI

▸ VRIJDAG 15 MEI

▸ ZATERDAG 23 MEI

BEVRIJDINGSCONCERT

BEVRIJD VOOR ALTIJD?!

OUD HOLLANDSE SPELLETJES

19:30 uur, Haastrecht, Hervormde Kerk.

Stichting Haastrechtse Kring, Hervormde Kerk Haastrecht en Historische Vereniging Haastrecht houden een concert met Klezmermuziek door Shu’al. www.haastrechtsekring.nl

19:30-20:45 uur, Stolwijk, Hervormde Kerk, Achter de Kerk 3. Bijeenkomst met sprekers, muziek en optreden van zandkunstenaar Gert van der Vijver.

14:00 uur, Gouderak, Brouckplein. Speeltuinvereniging het Klaverweitje houdt Oud Hollandse spelletjes.

▸ DONDERDAG 7 MEI

BEVRIJDINGSFESTIVAL 75 JAAR VRIJHEID

AUTEURSLEZING

▸ ZATERDAG 9 MEI

10:00-17:00 uur, Bergambacht, Centrum de Waard. Bevrijdingsfestival tgv 75 jaar vrijheid met de Vlister-Zangers uit Haastrecht, de StormVrouwen uit Schoonhoven, Recht-zodie-gaat uit Schoonhoven, de Zingende Zalmvissers uit Ammerstol en de IJsselmannen uit Ouderkerk a/d IJssel.

HERDENKINGSVIERING

KRIMPENERWAARD FESTIVAL 2020

Gouderak, Hervormde kerk, Kerkstraat 3.

TONEELVERENIGING GRIMAS

13:00-23:00 uur, Lekkerkerk, Sportpark Weydehoeck. Een groot muziekfestival met bekende artiesten uit verschillende genres. Een kaartje kost 5,50 euro, incl. 2 consumptiemunten. Voor alle leeftijden. www.krimpenerwaardfestival.nl

Voorstellingen voor groep 5 t/m 8. Een interactief en educatief toneel over de bezetting en vrijheid.

▸ DINSDAG 19 MEI & WOENSDAG 20 MEI

Historisch Ontmoetingspunt is open, lezing in de bibliotheek en Oud Hollandse Spelen. www.cultuurhuiskrimpenaandelek.nl BEVRIJDINGSCONCERT

16:00 uur, Ouderkerk aan den IJssel, Dorpskerk, Kalverstraat 1. Concert van chr. gem. koor Oefening en Stichting en Kamerkoor Pro Musica. www.oefeningenstichting.jimdofree.com

20:00-22:00 uur, HOP Schoonhoven (in de bibliotheek). Auteurslezing Roxane van Iperen over ’t Hooge Nest (WO II). www.debibliotheekkrimpenerwaard.nl

▸ DONDERDAG 14 MEI & VRIJDAG 15 MEI

▸ VRIJDAG 15 MEI & ZATERDAG 16 MEI LEVEND MUSEUM

Lekkerkerk, Museum de Vrijheid, Opperduit 14. Museum De Vrijheid laat iedereen zien en

42

75 JAAR VRIJHEID

▸ ZATERDAG 16 MEI

VOSSENJACHT

Gouderak. Scholen en vrijwilligers van toneelvereniging Grimas en het Oranje Comité houden een vossenjacht.

LANCERING MAGAZINE

14:30 uur, Streekmuseum Krimpenerwaard.

Leerlingen van Havo 1 en 2 van het Gemini College Lekkerkerk presenteren hun magazine over 75 jaar vrijheid. Tevens opening van een tentoonstelling.

OPTREDEN BAND OF LIBERATION

14:30 uur, Gouderak, Brouckplein. De Band Of Liberation marcheert het dorp in om vervolgens een optreden te verzorgen.

De band bestaat uit oud-militairen. www.bandofliberation.nl

▸ MAANDAG 25 MEI & DONDERDAG 28 MEI ESCAPEROOM SPEL

Gouderak. Escaperoom spel voor de groepen 5 t/m 8 namens en door basisscholen De Bron en de Kranepoort.

▸ ZATERDAG 6 JUNI VETERANENDAG / D-DAY

Stichting D-Day Krimpenerwaard houdt de veteranendag in samenwerking met gemeente Krimpenerwaard. Overdag zijn er in het centrum van Schoonhoven historische militaire voertuigen en optredens van diverse orkestjes en bands. ’s Middags een optreden van het reünie orkest Regiment van Heutsz. Aan het einde van de middag worden alle veteranen ontvangen door het college van B&W. ’s avonds het Anjerconcert met medewerking van de Marinierskapel der Koninklijke Marine. Entree: gratis.

▸ ZATERDAG 13 JUNI

PICKNICK

12:00 uur. Cultureel Podium Vlist houdt een bevrijdingsfietstocht langs zes locaties in Stolwijk, Haastrecht en Vlist waar opgetreden wordt door verenigingen met zang, muziek en toneel. www.facebook.com/cultureelpodiumvlist/

14:00-18:00 uur, Schoonhoven, voetbalveld naast CSG Willem de Zwijger, Kamerlingh Onnesdreef 4. Krimpenerwaard Intercultureel houdt samen met Vluchtelingen Werk, SWOS en Taalhuis een picknick (foodfestival) met hapjes, muziek, dans, voorstellingen en activiteiten uit meer dan 20 verschillende landen. www.krimpenerwaardintercultureel.nl

▸ ZATERDAG 20 JUNI

▸ ZONDAG 13 SEPTEMBER

MUZIEKCARROUSEL!

OLDTIMERSHOW HAASTRECHTS KLASSIEK

CULTURELE BEVRIJDINGSROUTE

10:00-17:00 uur, Krimpenerwaard. De kernen worden omgetoverd tot tijdelijke podia waar de mueziek verenigingen een concert geven geïnspireerd op verhalen over oorlog en vrijheid. www.tavenu.com

Haastrecht, Concordia Plein. Oldtimerdag met legervoertuigen uit de Tweede Wereldoorlog en andere oldtimers.

▸ ZONDAG 4 OKTOBER ACCORDEONCONCERT

Lekkerkerk, Partycentrum Amicitia. Concert van Accordeonvereniging ACCORDEONATA. www.accordeonatalekkerkerk.nl

▸ OKTOBER EN NOVEMBER HANDTEKENING VOOR DE VRIJHEID

Lopend door de belevingstentoonstelling van dans- en percussiegroep Challenge wordt het thema vrijheid in de breedste zin van het woord tot uiting gebracht. Opvoeringen in Schoonhoven, Haastrecht, Krimpen aan de Lek, Lekkerkerk en Stolwijk.

EXPOSITIES ▸ IEDERE 2E ZATERDAG VAN DE MAAND

▸ 17 APRIL T/M 19 JUNI

▸ 27 APRIL T/M 25 MEI

OORLOG EN BEVRIJDING

FOTOTENTOONSTELLING

FOTOTENTOONSTELLING OVER OPTOCHTEN

Krimpen aan de Lek, HOP (Cultuurhuis), De Markt 201. Expositie van Historische Vereniging Crempene met foto’s en voorwerpen uit de oorlog, van de bevrijding en de bevrijdingsfeesten in Krimpen aan de Lek. www.historischeverenigingcrempene.nl

Gouderak, dorpshuis Het Rak. Historische vereniging Golderak toont foto’s van Gouderak rond de oorlog.

▸ 20 APRIL T/M 7 MEI

Bergambacht, Pieters Restaurant, Hoofdstraat 75. Pieters Restaurant heeft een vrijheidsarrangement. www.pietersrestaurant.nl

14:00-16:00 uur, Lekkerkerk, Oudheidkamer ’t Kruisgebouw, Poolmanweg 11. Historische vereniging Lekkerkerk door de Tijd houdt een expositie over optochten in Lekkerkerk sinds 31 augustus 1945. www.lekkerkerkdoordetijd.nl

▸ APRIL & MEI EXPOSITIE WO II

HOP Schoonhoven. Bibliotheek Krimpenerwaard, Streekarchief Midden-Holland en Historische Vereniging Crempene hebben een expositie gemaakt over de Tweede Wereldoorlog. www.debibliotheekkrimpenerwaard.nl

STOLWIJK DOOR DE OORLOGSJAREN HEEN

Stolwijk, Het Kwartier, Jan, Steenlaan 16b.

Expositie van Historische vereniging Oud Stolwijk.www.oranjeverenigingstolwijk.nl

▸ 1 MEI T/M 31 MEI VRIJHEIDSARRANGEMENT

▸ 5 MEI T/M 15 JUNI BEVRIJDINGSEXPOSITIE

Vlist, Koeneschans. Cultureel Podium Vlist houdt een expositie van vijftien schilderijen op de Koeneschans gemaakt door zondagsschilders met als titel Vrijheid.

75 JAAR VRIJHEID

43

VRIJHEID Zullen we… de vrede bewaren buigen zacht de waarheid naar wat licht bedenken een schaduwloze dag reken op een glimlach… de schaamte van de schepping leeft in een hervormde tijd we kleuren naar een toekomst de vloed zal in vreugde verdwijnen IK loop voor in ongeremdheid struikel niet over een angst geen weerzin of waanzin we banieren de vrijheid dragen een stem in dromen voorbij… omarmen ons laagland krassen letters in ons hoofd en verdwalen niet meer wij niet, vrijheid is vrede altijd, fluistert tijdloos onder een Hemel…

- De Polderdichter Teus Stouthart -

44

75 JAAR VRIJHEID