"Zeszyty Naukowe KSSM UJ" 2011, nr 1(3) by KSSM UJ

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego Nr 1 (3) / 2011

Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ Kraków 2011 3

Publikacja dofinansowana przez Radę Kół Naukowych UJ oraz Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ Zespół redakcyjny: Rafał Jewdokimow Arkadiusz Kuś Wojciech Wiśniewski Opieka naukowa: Prof. dr hab. Michał Chorośnicki Dr hab. Artur Gruszczak Recenzenci poszczególnych prac: Prof. dr hab. Michał Chorośnicki Dr hab. Artur Gruszczak Dr hab. Arkady Rzegocki Autorzy numeru: Piotr Gil, Tomasz Gładysz, Tomasz Grabowski, Rafał Jewdokimow, Anita Sęk, Tomasz Szeląg Skład tekstu: Arkadiusz Kuś, Anita Sęk Projekt okładki: Jakub Grabowski Korekta: Monika Pitek, Dominika Podgórska Copyright © by Koło Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ & The Authors 2011 ISSN 1897-3507 Adres redakcji: Koło Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ ul. Jabłonowskich 5, 31-114 Kraków www.kssm.pl / kssm@kssm.pl Nakład: 36 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Advert ul. Złota 13a, 41-706 Ruda Śląska www.advertdruk.pl / biuro@advertdruk.pl 4

SPIS TREŚCI

Część I Rosja w koncepcjach politycznych 1. „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję i jej politykę zagraniczną. (Tomasz Szeląg) / 7 2. Izolacjonizm i imperializm w programach współczesnych rosyjskich myślicieli religijnych. (Tomasz Grabowski) / 41 Część II Obszar postradziecki 1. Charakterystyka sytuacji polityczno-gospodarczej w samozwańczej Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej. (Piotr Gil, Tomasz Gładysz) / 71 2. Rosja jako uczestnik Nowej Wielkiej Gry. Pozycja i zaangażowanie Federacji Rosyjskiej w regionie Azji Centralnej. (Rafał Jewdokimow) / 93 3. Azerbaijani Bumpy Road to Democratisation. (Anita Sęk) / 119 Część III Mniejszości narodowe 1. Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej w Rumunii po 1989 roku. (Tomasz Gładysz) / 143

mgr Tomasz Szeląg Doktorant w Instytucie Rosji i Europy Wschodniej Uniwersytetu Jagiellońskiego II rok

„Suwerenna demokracja” w kontekście sporu o Rosję i jej politykę zagraniczną Recenzent: dr hab. Arkady Rzegocki

SPIS TREŚCI Wstęp / 9 1. „Suwerenna demokracja‖– ideologia obozu władzy w Rosji? / 10 2. „Suwerenna demokracja‖ a polityka zagraniczna Rosji / 19 3. Rosyjski spór o demokrację i politykę zagraniczną / 22 4. „Suwerenna demokracja‖ w polskiej publicystyce / 31 Konkluzja / 35 Bibliografia / 37

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

Wstęp Pojęcie „suwerennej demokracji‖ przez jednych jest traktowane jak najbardziej poważnie, gdyż dostrzega się w nim żywotność myśli rosyjskiego obozu rządzącego, dążącego do nadania swojej linii politycznej odpowiedniej ideologicznej podbudowy. Przeważa jednak lekceważący bądź kpiący stosunek do tego konceptu1. Sądzimy jednak, że ta ostatnia postawa nie jest właściwa, a dyskurs wokół „suwerennej demokracji‖ odgrywa doniosłą rolę w szerszym sporze o miejsce Rosji we współczesnym świecie, a znaczące elementy tej idei możemy dostrzec w działaniach i deklarowanych celach rosyjskiego obozu rządzącego. By dowieść prawdziwości tej tezy, w niniejszym artykule stawiamy sobie cztery główne cele. Po pierwsze, posiłkując się pismami i wypowiedziami rzeczników „suwerennej demokracji‖, postaramy się zrekonstruować możliwie wiernie jej treść ideową. Po drugie, podejmiemy próbę ustalenia zakresu zbieżności postulatów

ideologów

„suwerennej

demokracji‖

oficjalnymi

celami

i priorytetami rosyjskiej polityki zagranicznej. Po trzecie, spróbujemy przedstawić zarys debaty o miejscu Rosji w porządku międzynarodowym, toczonej przez rosyjskie elity (dziennikarskie, polityczne), wśród których głos stronników „suwerennej demokracji‖ brzmi donośnie. Po czwarte, przyjrzymy się, jaki oddźwięk doktryna „suwerennej demokracji‖ znajduje w polskich dyskusjach o współczesnej Rosji.

Jak powiedział rosyjski opozycyjny polityk, Borys Niemcow: „Suwerenna demokracja to rosyjski pomysł na opisanie panującego w kraju systemu politycznego. W skrócie oznacza usprawiedliwianie wszelkich zapędów autorytarnych Kremla koniecznością obrony niezależności Rosji. (…) W zmiennej rzeczywistości rosyjskiej nigdy nie wiadomo, jaka demokracja obowiązuje w danej chwili‖ (Cyt. za: „Polityka‖, 2007, No. 44, s. 54). Z kolei politolog Aleksiej Małaszenko twierdzi, że „suwerenna demokracja‖ jest rodzajem zasłony dymnej, która ma przekonać, że w Rosji nie doszło jeszcze do zupełnego uwiądu myśli politycznej (Od Susłowa do Surkowa, „Gazeta Wyborcza‖, 05-06.2008). 9

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

1. „Suwerenna demokracja” – ideologia obozu władzy w Rosji? Kluczy interpretacyjnych, pozwalających odkryć właściwe znacznie i sens „suwerennej demokracji‖, jest wiele. Mówi się, że stanowi ona fundament nowej rosyjskiej ideologii narodowej. Pojawiają się głosy, że jest niczym więcej, jak reanimacją XIX-wiecznej doktryny „oficjalnej narodowości‖ 2. Są także autorzy, dla których „suwerenna demokracja‖ to nic nieznacząca dla polityki światowej ceremonialna fraza, typowa dla moskiewskiego światka glamurnych biurokratów, przeznaczona do konsumpcji wewnętrznej, bo pozwalająca zewrzeć szeregi partii władzy - Jednej Rosji. Nie jest to, rzecz jasna, pełny katalog proponowanych wyjaśnień tego terminu. Trudo jednak zaprzeczyć, że zdołał on zająć eksponowane miejsce w głównym nurcie rozważań o pozycji Rosji w świecie, odzwierciedlając przy okazji podstawowy dylemat rosyjskich elit: jak jednocześnie zacieśniać współpracę z Europą (czy szerzej - z Zachodem) i bronić swoich własnych interesów narodowych. Dylemat ten w syntetyczny sposób opisuje brytyjski historyk Dominic Lieven, który przypomina, że Rosja jest jednocześnie imperium, państwem o ogromnym terytorium, zamieszkałym przez wiele narodów, ale nieodmiennie pozostaje także peryferią, leżąc na okrainach Europy (cywilizacji zachodniej). Zdaniem Lievena, elity rosyjskie nigdy nie potrafiły poradzić sobie z tą dwoistością, będąc jednocześnie zawsze gotowymi do uzasadniania potęgi i imperialnej misji swojego państwa3. Uwaga brytyjskiego badacza ma zastosowanie również do naszego tematu, skoro jedną z podstawowych przesłanek „suwerennej demokracji‖ jest akcentowanie roli silnego państwa jako warunku istnienia Rosji w postaci mocarstwa. Zapewne dlatego Roman Bäcker klasyfikuje tę ideę jako „statokratyczną‖, dostrzegając w niej nie tylko quasi-ideologię rosyjskiego aparatu władzy, ale także egzemplifikację poważnych kłopotów 2

A. Okara, Sovereign Democracy: A New Russian Idea or a PR Project?, "Russia in Global Affairs", July - September 2007, No. 2, p. 19. 3 Д. Ливен, Россия как империя и периферия, «Россия в глобальной политике», ноябрьдекабрь 2008, т. 6, No. 6, с. 36-37. 10

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

rosyjskiego establishmentu, zmagającego się z pytaniem o tożsamość – swojej grupy i własnego kraju4. Wśród wykładni pojęcia „suwerenna demokracja‖ przeważa więc ta, w której akcentuje się pierwiastki „państwowotwórcze‖, tradycyjnie w Rosji powiązane z osobą władcy i przeciwstawiane słabo rozwiniętemu społeczeństwu, pozbawionemu głębszej świadomości swoich praw. Z drugiej jednak strony, „suwerenna demokracja‖, odwołując się do archetypicznych właściwości rosyjskiej kultury politycznej, stanowi także doskonały przykład skutecznej narracji obozu władzy, w zasadzie zrozumiałej dla zdecydowanej większości obywateli Rosji, niekoniecznie zaś możliwej do przyjęcia dla państw czy środowisk opiniotwórczych w krajach zachodniej Europy. Jeśli w pierwszym przypadku przywołuje się różne teorie o dziedzicznym autorytaryzmie czy „genie autorytarnym‖, który na wiele sposobów aktualizuje się w kolejnych wcieleniach Rosji, opowiadając przy tym wciąż tę samą historię byłego pułkownika KGB, Władimira Putina, który skutecznie zastopował w Rosji proces demokratyczny, spychając kraj ponownie w wyznaczoną przez historię „autorytarną koleinę‖ (Jurij Afanasjew)5, to w drugim przypadku pojawi się odmienna przypowieść, rozpowszechniana na przykład przez „politycznych technologów‖ (Siergiej Markow, Dmitrij Orłow, Andranik Migranian, Gleb Pawłowski, Leonid Poljakow i inni). W niej negatywnym punktem odniesienia będą „przesławne‖ lata 90., związane z prezydenturą Borysa Jelcyna i nieudanym eksperymentem „terapii szokowej‘, które Rosjanom przyniosły nędzę i poczucie upokorzenia. Zdaniem „politycznych technologów‖, nie można dopuścić do powtórki tego okresu bezładu i chaosu, prezentowanego nieomal jak kolejna rewolucja. Tej zaś Rosja, co podkreśla się na każdym kroku, już nie potrzebuje. W tym sposobie patrzenia na 4

R. Bäcker, Rosyjskie myślenie polityczne za czasów prezydenta Putina, Toruń 2007, s. 49 i n. Zob. również: Д. Биллингтон, Россия в поисках себя, Москва 2006. 5 Zob. np. J. Afanasjew, Kamienna Rosja, martwy lud, „Gazeta Wyborcza‖, 26.01.2009 lub wcześniejszą pracę tegoż: Groźna Rosja, Warszawa 2005. 11

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

niedaleką przeszłość Władimir Putin występuje jako sprawny przywódca, przywracający stabilizację i godność Rosji i jej mieszkańcom6. „Suwerenna demokracja‖, jak zauważa Roman Bäcker, jest doktryną mgławicową7, zbiorem realnych postulatów, propozycji na przyszłość, pobożnych życzeń, przemyśleń historiozoficznych i kulturowych, argumentów polemicznych, lecz jednocześnie stanowi rodzaj intelektualnego podsumowania refleksji politycznej, publicystycznej i naukowej, toczonej w Rosji w ostatnich latach, inkorporując czy syntetyzując wiele argumentów i sposobów myślenia. Mimo że niektórzy publicyści, bliscy obozowi rządzącemu, chcą w niej widzieć „pozytywną ideologię‖, zdolną zainteresować także inne kraje8, to „suwerenną demokrację‖ trudno przedstawić w postaci spójnej doktryny. Poniżej zaprezentujemy najistotniejsze wątki, które pobrzmiewają w pismach i artykułach zwolenników tej koncepcji,

szczególnym

uwzględnieniem

wypowiedzi

postulatów

nieformalnego jej twórcy, obecnie pierwszego zastępcy szefa Administracji Prezydenta Federacji Rosyjskiej – Władysława Surkowa9. Rozważania Surkowa są silnie zakorzenione w przekonaniu o odrębności rosyjskiej kultury politycznej. Twierdzi on, że Rosja, choć jest krajem europejskim, posiada swoisty bagaż kulturowy, który odzwierciedla się chociażby w sposobie patrzenia na świat, a także specyficznym podejściu do kwestii władzy politycznej. Rosyjską kulturę polityczną cechuje: prymat intuicji nad rozumem, syntezy nad analizą, wspólnoty nad jednostką, dążenie do integralności i jedności poprzez centralizację władzy, wysoki poziom idealizacji celów walki politycznej

Zob. А. Мигранян, Что такое "путинизм"?, «Стратегия России», Март 2004, No. 3, http://sr.fondedin.ru/, dostęp: 21.11.2009. 7 R. Bäcker, Rosyjskie myślenie polityczne…, s. 71. 8 В.Т. Третьяков, Наука быть Россией, Москва 2007, с. 385-386. 9 Według Nikołaja Gvosdeva, Surkow w największym stopniu zbliżył się do sformułowania pojmowania racji stanu przez obecne władze Federacji Rosyjskiej (Russia`s Future, ―Orbis‖, 2009, vol. 52, No. 2, p. 347). 12

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

oraz personifikacja instytucji władzy10. Władza w Rosji jest „zbierająca‖, „łącząca‖, co pozwalało w ramach imperium współistnieć etnicznym Rosjanom («русские») z innymi narodami11. Mówiąc o władzy, Surkow ma na myśli, rzecz jasna, nie samorząd terytorialny czy rozwinięte społeczeństwo obywatelskie, lecz silną, efektywnie działającą władzę centralną. Tylko ona może zapewnić stabilizację i integralność terytorialną państwa. Z kolei wśród organów państwa kluczową rolę przypisuje prezydentowi, który jest zwornikiem rosyjskiej demokracji, gwarantem porządku, przestrzegania konstytucji i zasady podziału władz. Pojęcia „suwerenność‖ Surkow, podobnie jak inni zwolennicy omawianej koncepcji, używa w kilku znaczeniach. Po pierwsze, „suwerenność‖ jest definiowana jako „synonim politycznej konkurencyjności‖ 12. W lutym 2006 roku Surkow wskazywał, że każdy kraj interpretuje zasady o uniwersalnym znaczeniu przez pryzmat własnych doświadczeń i swojej kultury. Tym samym żadne państwo nie jest powołane do roli jedynego arbitra, precyzyjnie odmierzającego postępy we wdrażaniu tych zasad, za które uznaje się demokrację, państwo prawa, niezawisłość sądów, podział władzy, pluralizm polityczny itd. Rząd

danego

kraju

ponosi

odpowiedzialność

wyłącznie

przed

swoimi

obywatelami13. W przypadku Rosji polityka władz cieszy się poparciem zdecydowanej większości społeczeństwa14. Ponadto demokracja - zaznacza Surkow – zasadza się na pryncypie rządów większości z poszanowaniem praw mniejszości, lecz nie można jej sprowadzać wyłącznie do procedur. Demokracja 10

Русская политическая культура. Взгляд из утопии. Лекция Владислава Суркова. Материалы обсуждения в «Независимой газете», Москва 2007, с. 6-9. 11 Там же, с. 17. 12 В.Сурков, Сувернитет – это политический синоним конкурентоспособности, [в кн:] PRO суверенную демократию. Сборник, сост. Л. Поляков, Москва 2007, с. 48. 13 „Suwerenna demokracja to sposób politycznej egzystencji społeczeństwa, przy którym władze, ich organy i działania są wybierane, formowane wyłączenie przez naród rosyjski w całej jego złożoności, dla osiągnięcia dobrobytu materialnego, wolności i sprawiedliwości przez wszystkich obywateli, grupy społeczne i nacje, wchodzące w jego skład‖ (В. Сурков, Национализация будущего (параграфы про суверенную демократию), [в кн:] PRO суверенную демократию…, с. 394). 14 В.Сурков, Сувернитет – это политический синоним…, с. 42. 13

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

stanowi także wariant ustroju społecznego, który jest w stanie stworzyć odpowiednie warunki dla jednostkowej wolności i rozwoju. Równie często Surkow wskazuje na wymiar geopolityczny pojęcia suwerenność. Rosjanie od czasów ostatecznego zrzucenia jarzma mongolskiego (XV w.) byli zawsze narodem posiadającym suwerenne państwo, zdolne występować jako podmiot, a nie przedmiot polityki międzynarodowej15. Suwerenność więc nade wszystko trzeba rozumieć jako niezależność od wpływów zewnętrznych. Surkow argumentuje: „W odróżnieniu od wielu naszych przyjaciół ze Związku Radzieckiego i wielu innych krajów, zawsze nieśliśmy ideę państwowości. Jest zrozumiałe, dlaczego niektóre kraje, ogłaszające wstąpienie do Unii Europejskiej jako cel narodowy, są tak szczęśliwe: nie muszą myśleć zbyt wiele. Dla nich wszystko jest proste. Moskale są źli i wszystkiemu winni, my, teraz, pobiegniemy do Brukseli i tam nam będzie dobrze. Trzeba pamiętać, że wszystkie te narody ani jednego dnia w swojej historii nie były suwerenne; one nie mają nawyku państwowego funkcjonowania. Dlatego jest zupełnie zrozumiałe, że gdy w Moskwie nie ułożyło się tak, jak chcieli, to bez zastanowienia biegną do drugiego pana. To jest normalne. Byli prowincją jednego kraju, staną się prowincją innego‖ 16.

Ochronę suwerenności państwa wzmacnia cały sztafaż umiejętnie wykorzystanych technologii komunikacyjnych, które nie tylko pozwalają władzy nawiązywać efektywny kontakt ze społeczeństwem, lecz także umożliwią skuteczne

funkcjonowanie

zmediatyzowanej

globalnej

przestrzeni

informacyjnej. W tym kontekście warto zauważyć, że Surkow w swoich tekstach wprost ostrzegał przed penetracjami zagranicznych organizacji pozarządowych, zajmujących się wszystkim, tylko nie swoimi statutowymi zadaniami, jednak w 2006 roku jako główne zagrożenie dla suwerenności Rosji wymienił:

„Cała historia Rosji od Iwana III jest manifestacją intelektualnej niezależności i suwerenności państwowej‖ (Русская политическая культура…, с. 10) 16 В.Сурков, Сувернитет – это политический синоним…, с. 49. 14

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

międzynarodowy terroryzm, wojnę, nieefektywną gospodarkę oraz promowanie „pomarańczowych rewolucji‖ 17. Z kolei politolog Aleksiej Czadajew w książce „Putin i jego ideologia‖ dowodzi, że istotnym kryterium suwerenności państwa jest posiadanie broni jądrowej18. Czytelną definicję suwerenności znajdziemy także u znanego prokremlowskiego publicysty Witalija Trietiakowa. Pisze on: „Koncepcja ‗suwerennej demokracji‘ zakłada, że w świecie zdecydowana większość państw i narodów jest tylko formalnie niepodległa, a tylko niewiele z nich – najmocniejsze, najbardziej śmiałe ideowo i politycznie – posiadają realną albo chociażby maksymalnie możliwą suwerenność, tj. budują swoją politykę zewnętrzną i wewnętrzną, kierując się własnym rozumieniem interesów narodowych, nie podporządkowując się interesom innych podmiotów polityki międzynarodowej: równorzędnych, a nawet większych‖19.

Tym samym faktyczna suwerenność jest niejako zarezerwowana dla większych aktorów stosunków międzynarodowych, dysponujących odpowiednim potencjałem odstraszania lub innymi atutami o charakterze gospodarczym, militarnym czy politycznym. Kolejnym kluczowym postulatem adwokatów „suwerennej demokracji‖ jest odideologizowanie stosunków międzynarodowych. Twierdzą oni, że relacje między państwami winny się opierać raczej na wymiernych interesach niż wspólnych wartościach. Tym samym Rosja z jednej strony wyrzeka się jakiejkolwiek formy mesjanizmu, nie rezygnując z poszukiwania własnej tożsamości. Z drugiej strony nie życzy sobie pouczeń z zagranicy, odnoszących się do jej stosunków wewnętrznych. Główne zarzuty są w tym miejscu kierowane pod adresem Stanów Zjednoczonych, lecz również Europa nie zostaje oszczędzona. USA zazwyczaj oskarża się o anarchizowanie stosunków międzynarodowych dzięki

nachalnemu

eksportowi

demokracji.

Rosjanie

nie

dążą

Там же, с. 51. А. Чадаев, Путин и его идеология, Москва 2006, с. 45. 19 В.Т. Третьяков, Наука быть Россией, с. 413. 18

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

rozprzestrzeniania swoich ideałów i wartości, lecz apelują jedynie o poszanowanie realnej suwerenności swojego kraju, czyli zaniechania penetrowania Rosji przez różnorakie agendy, organizacje pozarządowe, stowarzyszenia i inne „ogniska‖ wpływu zewnętrznego,

które pod pretekstem ochrony praw człowieka

i monitorowania postępów w implementowaniu wartości demokratycznych reprezentują jedynie wybitnie polityczne interesy obcych państw 20. Drugim argumentem

rzecz

nienadużywania

światowej

grze

argumentów

ideologicznych jest niebezpieczeństwo stosowania „podwójnych standardów‖. Jeśli państwa Zachodu deklarują na papierze i w ustnych wypowiedziach swoich przywódców wierność zasadom prawa międzynarodowego i demokracji, to w rzeczywistości często rozmijają się z tymi imponderabiliami (przypadek Kosowa a sprawa integralności terytorialnej, „sekretne więzienia CIA‖ a prawa człowieka itd.). Podobne wypowiedzi nie płyną tylko z ust autorów czy polityków nastawionych konfrontacyjnie do Stanów Zjednoczonych, lecz również ludzi zupełnie umiarkowanych, jak np. przewodniczący Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej Walierij Zorkin21. Surkow natomiast przypomina, że kiedy w Rosji postsowieckiej zatriumfował liberalizm w jego najbardziej drapieżnej postaci, wielu zachodnich krytyków również zajmowało się nade wszystko krytykowaniem Borysa Jelcyna za „niedostatek‖ demokracji22. W tym miejscu w „suwerennej demokracji‖ przeplatają się adekwatne argumenty

dobrze

umotywowane

zarzuty

starymi

konstrukcjami

mitologicznymi, w których Zachód jest ukazywany jako niesforny partner, nierozumiejący Rosji, jej szczególnego systemu władzy i upowszechniający jej

Д. Орлов, Политическая доктрина суверенной демократии, [в кн:] PRO суверенную демократию…, с. 436; В. Сурков, Национализация будущего..., с. 398-400. 21 Świetnym przykładem jest artykuł „Apologia systemu westfalskiego‖ z cytowanej wyżej antologii (s. 235-244). 22 N. Gvosdev, Russia`s Future, p. 349. 16

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

fałszywy wizerunek 23. Pojawia się pretensja, że Zachód forsował lub forsuje tezę o nieeuropejskim obliczu Rosji, „ignorując doświadczenie historyczne, świadczące o tym, że Rosja zawsze była podmiotem przede wszystkim europejskiej historii, a w drugiej połowie XX wieku podniosła się na wyższy poziom – globalny‖24. Surkow, nawołujący do wypracowania „własnego języka politycznego‖, przywołuje nawet znanego XIX-wiecznego zoologa i filozofa Nikołaja Danilewskiego25, by przypomnieć, że Europa nieraz w historii przedstawiała Rosję jako anomalię, chcąc w ten sposób ją osłabić i zapanować nad jej zasobami naturalnymi (mity „groźnego niedźwiedzia‖ i „barbarzyńcy‖) 26. Nieustanne oskarżanie Rosji o neoimperializm ma więc podłoże zarówno polityczne, jak i historyczne. Rosyjski neoimperializm – dowodzi Witalij Trietiakow – jest odpowiedzią na „miękki neoimperializm‖ Unii Europejskiej (oparty na „wartościach‖) i „ostry neoimperializm‖ USA (oparty na armii wspartej „wartościami‖). Z drugiej strony, Zachód tradycyjnie piętnuje Rosję za imperialne ambicje, by zepsuć jej wizerunek i umocnić w ten sposób swoją pozycję w światowej grze. Tymczasem Rosja, historycznie, politycznie i psychologicznie nie jest gotowa, aby się komukolwiek podporządkować. Antyzachodnie pomruki, pobrzmiewające w wielu wypowiedziach rzeczników „suwerennej demokracji‖, są jednak osłabiane przez równie donośnie brzmiące deklaracje o konieczności wzmocnienia partnerstwa z Zachodem. Surkow wskazuje, że Rosja musi czerpać z jego doświadczeń, także politycznych27. Pragnie wykorzystać jego osiągnięcia, zasoby intelektualne,

Por. Д. Новиков, «Антизападничество» как стратегия, «Свободная мысль», 2007, № 8, с. 21-23. 24 А. Громыко, Цивилизационные ориентиры во взаимоотношениях России, ЕС и США, «Свободная мысль», 2007, № 8, с. 68. 25 Zob. J. Diec, Cywilizacje bez okien. Teoria Mikołaja Danilewskiego i późniejsze koncepcje monadycznych formacji socjokulturowych, Kraków 2002, s. 29-110. 26 Русская политическая культура…, с. 15. 27 „Nie wypaść z Europy, trzymać się Zachodu‖ – takie credo proponuje Surkow (Национализация будущего, с. 409). 17

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

technologiczną innowacyjność. Nie oznacza to jednak unifikacji kultur narodowych i likwidacji ich różnorodności, lecz stanowi klucz do modernizacji wewnętrznej, która dla obecnej ekipy – co należy podkreślić – jest priorytetem28. Tym samym obecne rosyjskie elity władzy, krytykujące często Zachód, jednoznacznie

postrzegają

swój

kraj

jako

istotne

ogniwo

cywilizacji

euroatlantyckiej, obejmującej także Europę i Stany Zjednoczone Ameryki29. Harmonijna współpraca w jej ramach, a także w wymiarze globalnym, wymaga odrzucenia unilateralizmu, a więc hegemoni jednego państwa, które pełni funkcję „żandarma świata‖. W przypadku Rosji promowaniem takiej polityki - ani konfrontacyjnej, ani ugodowej, lecz partnerskiej - opartej przy tym na szacunku dla silnego i sprawnie działającego państwa jest stworzenie odpowiedzialnej elity i „narodowej burżuazji‖. Zabrakło ich u schyłku Rosji carskiej, gdy rewolucjoniści okazali się niezdolni do kooperacji z caratem, ale wykazali ostatecznie więcej energii i zdecydowania niż „biali‖, na darmo liczący na pomoc obcych rządów 30. Tym samym Surkow przestrzega przed powtórką błędów z przeszłości. Warunkiem rozkwitu kraju jest aktywna współpraca elit z rządem. Jedynie ona może się przyczynić do wyrugowania złych nawyków postkomunistycznej biurokracji oraz szkodliwego

powierzchownego

kosmopolityzmu

biznesmenów,

wyprowadzających kapitał z Rosji. Nową elitę należy budować w oparciu o partię Jedna Rosja, która ma potencjał, aby stać się wiodącą i konstruktywną siłą polityczną na długie lata.

Zob. programowy artykuł prezydenta Dmitrija Miedwiediewa: „Naprzód Rosjo!‖, opisujący strategię rosyjskiej modernizacji (http://www.gazeta.ru/comments/2009/09/10_a_3258568.shtml, dostęp: 29.11.2009) oraz komentarz Surkowa w wywiadzie dla czasopisma „Itogi‖ (http://www.itogi.ru/russia/2009/44/145418.html, dostęp: 29.11.2009). 29 В.Т. Третьяков, Наука быть Россией, с. 404. 30 В. Сурков, Февральская революция. Уроки истории, http://www.rosnation.ru/index.php? D=59, dostęp: 20.01.2010. 18

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

2. „Suwerenna demokracja” a polityka zagraniczna Rosji „Suwerenna demokracja‖ to sygnał wysyłany przez wpływowe kręgi urzędnicze i intelektualne obozu władzy do społeczeństwa, ale i do partnerów zagranicznych. Wobec tych pierwszych demonstruje siłę i zdecydowanie elit i kierownictwa politycznego, wobec drugich wskazuje, że rządzący podzielają wprawdzie europejskie wartości podstawowe, takie jak troska o demokrację, państwo

prawa,

konstytucjonalizm,

system

wielopartyjny,

pluralizm

światopoglądowy, ale tryb i tempo ich wprowadzania oraz umocnienia wymaga czasu. Jego warunkiem zaś jest sprawne i silne państwo. Trudno precyzyjnie ustalić, na ile koncepcja wpływa na konkretne działania sterników rosyjskiej polityki zagranicznej. Władze rosyjskie unikają stosowania tego terminu. Władimir Putin w 2006 roku powiedział, że „suwerenna demokracja‖ jest co najwyżej przedmiotem możliwej dyskusji. Dmitrij Miedwiediew, obecny prezydent Rosji, a w 2006 roku wicepremier, w serdecznej polemice z Władysławem Surkowem, sugerował, że rozsądniej posługiwać się definicjami i określeniami ogólnie przyjętymi. Ówczesny wicepremier zaznaczał jednakże,

że

demokracja

może

być

efektywna

tylko

warunkach

pełnowartościowej suwerenności państwa . Bez wątpienia jednak „suwerenna demokracja‖, jako kolejny wytwór „oświeconych biurokratów‖, ma wspierać bieżące działania państwa na arenie międzynarodowej. Jak pokazuje Nikołaj Gvosdev, wizja stosunków międzynarodowych, rysowana przez Surkowa, znalazła potwierdzenie we wspólnej deklaracji szefów dyplomacji Brazylii, Rosji, Indii i Chin podczas spotkania w Jekaterynburgu w maju 2008 roku. Czytamy w niej: „Budowa bardziej demokratycznego systemu międzynarodowego, ufundowanego na rządach prawa i wielostronnej dyplomacji, jest imperatywem naszych

Д. Медведев, О демократии. Фрагмент стеннограммы встречи, [в кн:] PRO суверенную демократию…, с. 501-502. 19

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

czasów‖32. Lektura oficjalnych dokumentów, w których zarysowano kierunki rosyjskiej polityki zagranicznej, przekonuje, że „suwerenna demokracja‖ to idea witalna, silnie oddziałująca na rosyjskich decydentów albo przynajmniej uzasadniająca ich działania. Zasady, na których Rosja opiera swoją politykę zagraniczną, są dobrze znane. Prezydent Rosji Dmitrij Miedwiediew przedstawił swoją koncepcję polityki zagranicznej 15 lipca 2008 roku33, by po konflikcie z Gruzją i uznaniu przez Rosję niepodległości Osetii Południowej i Abchazji, sformułować ją w postaci 5 wyrazistych punktów: 1. Rosja uznaje prymat zasad prawa międzynarodowego, które reguluje stosunki między cywilizowanym narodami; 2. Rosja opowiada się za światem wielobiegunowym, odrzucając unilateralizm w każdej postaci. „Rosja nie może przyjąć takiego porządku światowego, w którym wszystkie decyzje są podejmowane przez jeden kraj, nawet tak poważny jak USA‖; 3. Rosja nie chce konfrontacji z żadnym krajem. „Rosja nie zamierza się izolować. Będziemy rozwijać, na ile to możliwe, przyjazne stosunki z Europą, USA i innymi państwami‖; 4. Bezwzględnym priorytetem polityki zewnętrznej dla Rosji jest ochrona życia i godności rosyjskich obywateli, „gdzie by się oni nie znajdowali‖. „Będziemy także chronić interesy naszych przedsiębiorców za granicą‖ – dodaje Miedwiediew; 5. Rosja, „jak wszystkie kraje świata‖, posiada „regiony, w których ma uprzywilejowane interesy‖ 34.

N. Gvosdev, Russia`s Future, p. 358. Концепция внешней политики Российской Федерации, http://archive.kremlin.ru/text/docs/ 2008/07/204108.shtml, dostęp: 21.11.2009. 34 Т. Шкель, Пять принципов президента Медведева, «Российская газета», 01.09.2008, No. 4740; por. A. Kuchins, R. Weitz, Russia‘s Place in an Unsettled Order: Calculations in the 33

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

Z przytoczonych wyjątków z programowego przemówienia prezydenta Rosji, jak i z analizy wypowiedzi sterników rosyjskiej polityki zagranicznej, a także działań Rosji na arenie międzynarodowej, wynika, że: 1. Rosja zmierza do przebudowania architektury polityki międzynarodowej. Nowy ład światowy winien lepiej odzwierciedlać stosunek sił i potencjałów poszczególnych państw. Propozycje Rosji idą jednak w istocie dalej. Chodzi nie tylko o zapewnienie sobie w nowym układzie pozycji mocarstwa regionalnego, ale także o uczestnictwo, przy szacunku dla formalnej zasady równych praw, w elitarnym klubie dużych państw, zdolnych wspólnie i z korzyścią dla całego świata rozwiązywać problemy globalne. Tym samym celem Rosji jest stworzenie globalnego „koncertu mocarstw‖, czyli państw suwerennych w sensie realnym, a nie formalnoprawnym tylko. 2. Rosja domaga się odejścia od ideologicznego uprawiania polityki zagranicznej. Innymi słowy, kwestia systemu rządów w Chinach, Indiach czy Rosji to sprawa

drugorzędna,

uwarunkowanych

gdyż

specyfiką

pluralizm kulturową,

rozlicznych jest

faktem.

sposobów

życia,

Minister

spraw

zagranicznych Federacji Rosyjskiej Siergiej Ławrow wysunął w związku z tym ideę

„demokratycznej

wielobiegunowości‖,

która

poziomie

międzynarodowym oznacza budowanie ładu światowego poprzez interakcje pomiędzy państwami, organizacjami międzynarodowymi i innymi ciałami ponadnarodowymi, ale i niezgodę na uprzywilejowanie któregokolwiek z państw. 3. Polityka zagraniczna Rosji, zasadniczo skierowana na wzmocnienie więzi z Zachodem, nie zaniedbuje jednakże kierunku azjatyckiego. Rosja, z uwagi na swój imperialny,

wielonarodowościowy charakter oraz doświadczenie

Kremlin, [in:] Powers and principles : international leadership in a shrinking world, red. M. Schiffer, D. Shorr, Plymouth-Lanham 2009, pp. 165-167. 21

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

obcowania z innymi cywilizacjami, może występować jako mediator w konfliktach między Zachodem a państwami azjatyckimi. 4. Odpowiedź Moskwy na „liberalny‖ projekt zjednoczonej Europy, nieco przyblakły w ostatnich czasach dyskurs „wartości europejskich‖, wspólnych priorytetów, jest tradycyjna i utrzymana w duchu westfalskim. Rosja nad język norm i wspólnych interesów przedkłada triadę: a) suwerenność, czyli samowładność

b) bezpieczeństwo,

całowładność czyli

wewnątrz

strategię

państwa

równowagi

opartą

na na

zewnątrz; zasadzie

proporcjonalnego reagowania; c) integralność terytorialną, czyli priorytet zasad Matchpolitk nad doktryną prawa narodów do samostanowienia. Stronnicy „suwerennej demokracji‖ wywodzą się z tej części rosyjskiej elity, która w pełni identyfikuje się z polityką prowadzoną przez obecnych gospodarzy

Kremla.

Wspierając

kurs

polityczny

prezydenta

Dmitrija

Miedwidiewa i premiera Władimira Putina, wchodzą w nierzadko gorące polemiki ze zwolennikami radykalnie odmiennych rozwiązań. Naszkicowanie przejrzystej mapki podziałów ideologicznych w Rosji wykracza poza ramy tej pracy, lecz można pokusić się o próbę wyświetlenia zasadniczych różnic między głównymi opcjami występującymi w rosyjskim dyskursie politycznym. Spróbujemy to uczynić poprzez rozbicie „suwerennej demokracji‖ na części składowe i sprawdzenie, jak przebiegają w rosyjskich elitach podstawowe linie podziału w poglądach na demokrację i suwerenność, którą w tym miejscu nade wszystko odnosimy do polityki zagranicznej, a więc suwerenności zewnętrznej. 3. Rosyjski spór o demokrację i politykę zagraniczną W Rosji słowo demokracja pod koniec lat 90. zyskało wśród obywateli pejoratywną konotację w związku z wysokimi kosztami społecznymi przemian społecznych i politycznych, a także powszechną nieudolnością reformatorów

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

(dier`mokracja)35. Zarazem, jak pokazują badania socjologiczne Ellen Carnaghan, współcześni Rosjanie spoglądają na politykę przez pryzmat własnych życiowych trudności, niepowodzeń i sukcesów oraz konstrukcji ładu społecznego, w którym funkcjonują. Tym samym badaczka proponuje, aby w dyskusjach o demokracji i rosyjskiej polityce zejść na „niższe‖ piętro dyskursu, odsuwając na drugi plan tyleż efektowne, co niewiele wyjaśniające metafory genetyczne, w których na przykład akceptacja silnego przywództwa politycznego przez Rosjan jest efektem wielowiekowego podporządkowanej

treningu

zakresu

państwu-imperium,

niszczenia zbrodniczej

godności idei

jednostki, czy

partii

komunistycznej . W dyskusjach rosyjskich elit przewijają się zasygnalizowane wyżej wątki i konteksty interpretacyjne. Jak się wydaje, można spróbować wyszczególnić trzy najczęściej występujące podejścia do kwestii demokracji w Rosji: ewolucjonistyczne, pesymistyczne i liberalno-demokratyczne. Pierwsze z nich, najbardziej popularne w szeroko rozumianym obozie władzy, jest oparte w dużej mierze na koncepcji „suwerennej demokracji‖. Jak pokazaliśmy wyżej, niesie ona ze sobą wiele treści, z których najważniejsze wydaje się podkreślanie odzyskania elementarnej sterowności przez państwo i podmiotowości przez władzę oraz właściwej, tj. w rozumieniu Rosjan mocarstwowej pozycji na arenie międzynarodowej. W ten sposób reformy lat 90. w Rosji stają się negatywnym punktem odniesienia. Bezprecedensowy krach gospodarczy, degradacja rosyjskiego społeczeństwa, wszechobecna bieda, stopniowa anihilacja systemu władzy centralnej, penetracja kraju przez zachodnie agendy i organizacje pozarządowe, oligarchizacja gospodarki - to wyróżniki tej epoki. Wypada zauważyć, że w tym ujęciu dziejów Rosji po upadku Związku Radzieckiego jest dużo prawdy. Wystarczy przypomnieć, że pod koniec lat 90. analitycy z amerykańskiej „Rand Corporation‖ rozpatrywali Rosję jako „państwo 35

A. de Lazari, Spoglądając na Moskwę, „Przegląd‖, 2005, No. 31. Zob. E. Carnaghan, Out of Order: Russian political values in an imperfect world, Pennsylvania 2007. 36

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

upadłe‖, stawiając je obok takich zanarchizowanych i rozbitych krajów, jak Afganistan, Etiopia czy Mali. Problem demokracji w ramach tego nurtu rozwiązuje się nie tyle poprzez wykazanie, że istnieje jakaś esencjonalnie odmienna od modeli zachodnich rosyjska demokracja, lecz raczej poprzez próbę nakreślenia swoiście rosyjskiej drogi do niej. Obecny system władzy w Rosji jedni uznają za demokrację „suwerenną‖, „sterowaną‖, inni za „imitacyjną‖, jeszcze inni mówią o „miękkim autorytaryzmie‖ Putina, który doprowadził do sanacji ustroju politycznego. Politolodzy rosyjscy z grona zwolenników „suwerennej demokracji‖ uwielbiają się przy tym powoływać na doświadczenia państw europejskich i książki zachodnich kolegów. Przypominają, że - historycznie rzecz biorąc demokracja liberalna nie ma więcej niż 100 lat, że Europie wcześniej zbudowano państwo prawa i silne instytucje ochrony praw jednostki, niż przyznano wszystkim obywatelom prawo głosu. Cytują Fareeda Zakarię, wskazującego na niepokojące tendencje oligarchiczne w demokracji amerykańskiej i przestrzegającego przed zbyt

szybką demokratyzacją 37,

czy Daniela

Bella

lub Johna Graya38,

podkreślających konieczność pozbycia się przez Zachód złudnego przekonania, że liberalna demokracja jest jedynym legitymizowanym sposobem ułożenia stosunków społecznych. Na podstawie tych przesłanek rosyjscy „technolodzy polityczni‖ formułują jeden wniosek: „suwerenna demokracja‖, w której państwo jest zdolne do sprawiania skutków, co wynika z samej istoty suwerenności, ma być przyczynkiem do stopniowej budowy demokracji bezprzymiotnikowej (tj. demokracji liberalnej), ale bez podszeptów zachodnich misjonarzy demokracji i przedstawicieli organizacji obrony praw człowieka. Rosja – napisał Witalij Trietjakow – „nie potrzebuje mieć nad sobą arbitrów‖39. „Suwerenna demokracja‖ 37

Zob. Ф. Закария, Будущее свободы: нелиберальная демократия в США и за их пределами, Москва 2004. 38 Zob. D. Bell, Beyond Liberal Democracy: Political Thinking for an East Asian Context, Princeton 2006; Д. Грей, Поминки по просвещению. Политика и культура на закате современности, Москва 2003. 39 В.Т. Третьяков, Наука быть Россией, с. 414. 24

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

może być więc swego rodzaju płaszczem ochronnym przed wykorzystywaną w celach politycznych przez Zachód krytyką demokratycznych braków w Rosji. Adwokatami drugiego podejścia, pesymistycznego, są liczni propagatorzy tezy o cywilizacyjnej odrębności Rosji w stosunku do świata zachodniego. Główne założenie w tym obozie brzmi: demokracji typu zachodniego w Rosji nigdy nie będzie. Ten nurt, właściwy demaskatorom relatywizmu i permisywizmu moralnego

Zachodu,

komunistom,

którzy

przekształcili

się

w wielkomocarstwowych szowinistów, skupionym wokół Cerkwi konserwatystom marzącym o nowym wcieleniu „Świętej Rusi‘ czy euroazjatom gotowym do walki z atlantyckim „społeczeństwem otwartym‖ (A. Dugin) albo uzasadniającym tworzenie „cywilizacji prawosławnej‖ (A. Panarin), wiąże się z przeświadczeniem, że demokracja na wzór zachodni nigdy się nie przyjmie w Rosji, gdyż ta ostatnia ma swoje oblicze, własne tradycje rządzenia (samowładztwo, jednowładztwo oparte na zaufaniu pomiędzy władzą i ludem), swoje rozumienie prawa (nie proceduralne, ale substancjalne), swoją mentalność – raczej syntetyzującą niż analityczną, nastawioną na uchwycenie prawdy (ontologizm), a nie proces dochodzenia

niej

(zachodni

gnoseologiom),

raczej

kolektywistyczną

i organiczną niż indywidualistyczną i atomistyczną, zakorzenioną w religii, intuicyjną a nie racjonalistyczną. Zachodnie idee władzy możliwie bezosobowej, zeświecczonej, zdobywanej w warunkach rywalizacji myśli i poglądów, nie przyjmą się w Rosji, która jest przyzwyczajona do władzy spersonalizowanej, spowitej mgłą metafizyki i monistycznej. Demokracja nie zatriumfuje również w Rosji, gdyż nie zna ona pojęcia obywatela w zachodnim sensie. Wolność utożsamia się tu bowiem albo z chrześcijańską prawdą, odpowiedzialnością, a więc obowiązkiem i służbą (prawdzie, państwu, partii, wspólnocie), albo z siłą (wolą), nie zaś z uprawnieniami podmiotowymi, samorealizacją czy podległością prawu. W poglądach zwolenników tego nurtu demokracja na wzór zachodni jest nie do przyjęcia, gdyż nie tylko niesie ze sobą aksjologię, słabo dającą się 25

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

uzgodnić z tymi tradycjami kulturowymi, lecz jej realne oblicze w krajach zachodnich jest w istocie odrażające. Prowadzi ona do atomizacji społecznej, obniżenia

poziomu

intelektualnego,

zubożenia

poznawczego

ramach

ujednolicającej kultury masowej, konsumpcjonizmu i hedonizmu, niszczy rudymentarne praktyki społeczne, rezygnuje z pojęcia prawdy na rzecz pluralizmu, unicestwiając wielość sensów łączących jednostki we wspólnotę. Z kolei główne hasło trzeciego nurtu, liberalno-demokratycznego, można sformułować w sposób następujący: demokracja - „tak‖, putinizm - „nie‖. Obecne władze rosyjskie, zdaniem rzeczników tego ujęcia, pod płaszczykiem „suwerennej demokracji‖

istocie

zmierzają

ustroju

będącego

zaprzeczeniem

ludowładztwa. Rzeczywistość polityczna putinowskiej Rosji ponownie zastygła w koleinach tradycyjnego autorytaryzmu, który polega na rządach cara („białego‖, „czerwonego‖) czy prezydenta wespół z biurokracją, służbami specjalnymi, ale zawsze przeciw społeczeństwu (Jurij Afanasjew).

Pojawiają

się wśród

zwolenników podobnych poglądów także opinie obrońców praw człowieka, głoszących, że Rosja staje się na powrót państwem totalitarnym (Siergiej Kowaliow). Ostatni pogląd bliski jest również czynnym politykom z opozycji demokratycznej (np. Garri Kasparow). W tym, nie tak znowu licznym, obozie, mogącym liczyć na sympatię zachodniej opinii publicznej, twierdzi się, że współczesna Rosja w niczym nie przypomina państwa, które uznaje i realizuje tzw. demokratyczne standardy. Przedstawiciele tej grupy są najbardziej skłonni do bezprzymiotnikowego używania terminu demokracja, który kojarzą nie tylko z ustrojem, ale również sposobem życia na Zachodzie, tj. w cywilizowanym świecie. Uważają, że główną przeszkodą dla wprowadzenia demokracji w Rosji jest obecna elita władzy, która nie pozwala się obalić, uniemożliwiając przeprowadzenie

uczciwych

wyborów,

obejmujących

autentyczną

debatę

o sprawach publicznych, toczącą się w warunkach równych możliwości propagowania swoich racji (np. równy dostęp do telewizji). 26

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

Stosunek do demokracji zachodniej różnicuje rosyjską opinię publiczną, prowokując nieraz gorące dyskusje, lecz w pewnym stopniu wyznacza również szersze pole sporu, obejmujące m.in. debatę polityce zagranicznej. Przy tym podziały, zarysowane przy omawianiu różnych poglądów na demokrację wśród rosyjskich elit, replikują się, gdy idzie o pomysły na ułożenie sobie relacji z innymi państwami. Stephen White, biorąc pod uwagę poglądy na politykę zagraniczną,

wyróżnia

trzy

segmenty

rosyjskich

elit:

„liberalnych

okcydentalistów‖, „pragmatycznych nacjonalistów‖ i ‖fundamentalistycznych nacjonalistów‖40. „Liberalni zapadnicy‖ są stosunkowo słabą liczebnie, lecz wpływową intelektualnie grupą, która stawia na wolny rynek, demokrację i zdecydowanie prozachodnią politykę zagraniczną, obejmującą: pogłębianie relacji z NATO i Unią Europejską, do członkostwa w tych organizacjach w dalekiej perspektywie włącznie; aktywne uczestnictwo w instytucjach międzynarodowych. Wierzą w „europejskie wartości‖, które Rosja – jako kraj historycznie, kulturowo i mentalnie przynależący do Europy - powinna zaadoptować, odrzucając jednocześnie wszelkie złudne marzenia o szczególnej misji w Azji. Na drugim biegunie znajdują się „fundamentalistyczni nacjonaliści‖, przekonani o istnieniu esencjonalnie rosyjskich wartości, wrodzy liberalizmowi i stawiający na WNP i przywrócenie rosyjskiego panowania w strefie postsowieckiej. Ich percepcja otoczenia międzynarodowego jest ugruntowana w rosyjskich szkołach myśli XIX i pierwszych dekad XX wieku: słowianofilstwie, panslawizmie czy euroazjatyzmie. NATO i UE są uznawane za organizacje wrogie, czyhające tylko, by rozczłonkować państwo rosyjskie.

S. White, Elite Opinion and Foreign Policy in Post-Communist Russia, ―Perspectives on European Politics and Society‖, 2007, Vol. 8, No. 2, pp. 147-167. Należy zaznaczyć, że White terminu ―nacjonalizm‖ używa w szerokim, niewartościującym negatywnie, anglosaskim rozumieniu. 27

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Siłą umiarkowaną, równoważącą obie opcje biegunowe, są z kolei „pragmatyczni nacjonaliści‖. Grupa po raz pierwszy pojawiła się na początku lat 90., kontestując jednoznacznie prozachodnią linię polityczną ówczesnego ministra spraw zagranicznych Andrieja Kozyriewa. Pragmatyczni nacjonaliści nie odrzucają całkowicie poglądów „liberalnych zapadników‖, nie kwestionują europejskiej tożsamości swojego kraju, raczej faworyzują demokrację, choć niekoniecznie w takiej formie jak na Zachodzie („Rosja to szczególna część Europy‖), popierają ekonomię rynkową, ale wskazują także na konieczność kontrolowania

przez

państwo

strategicznych

zasobów.

kolei

z „fundamentalistycznymi nacjonalistami‖ łączy ich przekonanie o kluczowej roli Rosji w przestrzeni postsowieckiej. Twierdzą, że Rosja ponosi szczególną odpowiedzialność za stabilizację w tym regionie i społeczność międzynarodowa powinna ten fakt zaakceptować. Oprócz tego uważają, że polityka Rosji wobec NATO i UE winna bazować nade wszystko na racjonalnej analizie własnych interesów narodowych, które nie leżą tylko w Europie, lecz także w Azji. Poza wszystkim,

„pragmatyczni

nacjonaliści‖

podkreślają

priorytet

spraw

wewnętrznych nad zewnętrznymi. Dostrzegają liczne problemy Rosji (demografia, ochrona środowiska, zagospodarowanie Syberii), wskazując na palącą potrzebę ich rozwiązania. Innych wielkich mocarstw, np. USA czy Chin, nie traktują ani jako przyjaciół, ani jako nieprzyjaciół, lecz widzą w nich partnerów dialogu, opierającego się na równości i wzajemnym szacunku. To w tym obozie należy szukać ideologów „suwerennej demokracji‖ 41.

A. Okara mówi natomiast o „trzech epicentrach rosyjskiej myśli‖, które odbijają się także we współczesnej Rosji: okcydentalizmie, różnych postaciach słowianofilstwa i konserwatywnym zachowawstwie. Obóz władzy: partia Jedna Rosja, politycy, jak spiker Dumy Borys Gryzłow czy wicepremier Siergiej Iwanow, ideologowie „suwerennej demokracji‖(Władysław Surkow, Witalij Trietjakow czy Aleksiej Czadajew), „technolodzy polityczni‖ w rodzaju Gleba Pawłowskiego lub Siergieja Markowa, ale także np. Władimir Żyrinowski są, zdaniem Okary, reprezentantami trzeciej z wymienionych opcji, dziedzicząc tradycje myśli, znaczoną nazwiskami Nikołaja Karamzina, Michaiła Spieranskiego, hrabiego Siergieja Uwarowa, Michaiła Pogodina, Fiodora Tiutczewa, Michaiła Katkowa, Konstantina Pobiedonoscewa, Lwa Tichomirowa oraz Iwana Sołoniewicza. 28

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

Powyżej

zaprezentowany

podział

można

jeszcze

dla

celów

heurystycznych - uprościć, by możliwie jasno wyartykułować, toczący się wśród rosyjskich elit intelektualnych spór o charakter dzisiejszej Rosji i jej miejsce w ładzie międzynarodowym. Czyni tak Władimir Shlapentokh, wskazując na dwa biegunowe i często kreślone obrazy Rosji: „pesymistyczny‖ i „realistyczny‖ – oba fałszywe42.

Spróbujmy

je,

rozbudowując

nieco

wywody

tego

autora,

zrekonstruować i zestawić. „Pesymiści‖ są, z reguły, okcydentalistami. Cenią demokrację, wolny rynek, prawa człowieka. „Realiści‖ opisują kraj z perspektywy euroazjatyckiej, nawet jeśli nie są wyznawcami doktryny euroazjatyckiej („Rosja ma swoją specyfikę‖, w wersji skrajnej „Rosji rozumem nie da się pojąć‖). Pierwsi wydają się być wierni filozofii polityki zagranicznej, którą Henry Kissinger określał mianem „wilsonizmu‖, rozumując w kategoriach wspólnoty międzynarodowej, urzeczywistniania wartości uniwersalnych. Drudzy, szczycąc się swoim realizmem politycznym, uważają, że polityką zagraniczną kieruje logika racjonalnie i umiejętnie stosowanej siły. Są zwolennikami koncepcji „koncertu mocarstw‖, równowagi sił. Do tego obozu wypadnie także zaliczyć zarażonych wirusem geopolityki misjonistów, którzy sprawnie posługując się odpowiednią dobraną frazeologią, uzasadniają szczególne powołanie Rosji ze względu na jej rozmiary, położenie geograficzne (heartland), związki ze światem muzułmańskim, klimat, a nawet wyższość duchową. Spoglądając na rosyjskie ośrodki opiniotwórcze, „pesymistów‖ spotkamy w takich mediach, jak: „Nowaja Gazieta‖, radiostacja „Echo Moskwy‖ (nie mówiąc o „Radiu Swoboda‖), czasem w „Moskowskim Komsomolcu‖, a niekiedy

Obecny prezydent Dmitrij Miedwiediew został zaliczony do grona okcydentalistów (Sovereign Democracy…, pp. 12-13). 42 Zob. V. Shlapentokh, Two Simplified Pictures of Putin‘s Russia, Both Wrong, ―World Policy Journal‖ 2005, Vol. 22, No. 1, pp. 61-68. 29

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

nawet w raczej lojalnych wobec władzy „Izwiestiach‖. Nie wspominamy o całej rzeszy liberalnych czasopism specjalistycznych. „Realiści‖, podkreślający na każdym kroku stabilizacyjną rolę działalności Władimira Putina, przemawiają do społeczeństwa z głównych kanałów telewizyjnych oraz poczytnych gazet i magazynów („Komsomolskaja Prawda‖, „Argumenty i Fakty‖, „Trud‖ – nie bierzemy pod uwagę gazet rządowych np. „Rossijskoj Gaziety‖). Przepaść między wizjami Rosji, kreślonymi przez obie opcje, jest ogromna. „Pesymiści‖ przedstawiają przeważnie irrelewantny obraz swojego kraju, który często podchwytują media zachodnie. Liberałowie i demokraci narzekali i narzekają na każdy aspekt rosyjskiej rzeczywistości i zdecydowanie negują politykę zagraniczną kremlowskich władz. Polityka ta jest dla nich konfrontacyjna i agresywna, nie uwzględnia norm cywilizowanego współżycia miedzy państwami. Dla tych analityków polityka Rosji w Czeczeni poniosła totalną klęskę, a „dyplomacja gazowa‖ jest kompromitująca 43. Czołową przedstawicielką tego nurtu jest Lilia Szewcowa, która w każdym swoim artykule czy wywiadzie przekonuje, że Kreml w istocie nie posiada żadnej przemyślanej polityki. Zamiast długofalowej strategii ekipa Putina i Miedwiediewa proponuje wysoką sprawność retoryczną, pozwalającą na skuteczne mobilizowanie społeczeństwa rosyjskiego. Z kolei Zachód w ostatnich latach zbyt słabo angażował się na rzecz przemian demokratycznych w Rosji44. Ponadto, według większości analityków liberalnych, sternicy rosyjskiej polityki zagranicznej koniecznie powinni zrezygnować z anachronicznych konceptów typu „bliska zagranica‖, „strefa wpływów‖, „wieczyste interesy‖, uznać niezależność Ukrainy, proamerykańską orientację Gruzji, a także złagodzić retorykę w stosunku do Ameryki i Unii Europejskiej. 43

Świetnym przykładem są publikacje, ukazujące się pod szyldem stowarzyszenia „Liberalna Misja‖. Zob. Е. Ясин, Приживется ли демократия в России, Москва 2005; Россия и Запад. Внешняя политика Кремля глазами лиьералов, отв. ред. И.М. Клямкин, Москва 2009. 44 Zob. np. Л. Шевцова, Россия и Запад: либеральный взгляд, www.globalaffairs.ru/articles/ 10608.html, dostęp: 30.10.2008. 30

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

Przy czym niektórzy własną marginalizację rekompensują sobie rozważaniami o „wybuchu społecznym‖, wierząc, że sytuacja w Rosji jest na tyle napięta, że w istocie kraj znajduje się na granicy wielkiego buntu społecznego. Z drugiej flanki władzę atakują komuniści i socjaliści (np. Siergiej Kara-Murza czy Siergiej Glaziew). Zwalczają obecną ekipę na Kremlu, bo ta promuje liberalne rozwiązania ekonomiczne (szkoła protekcjonizmu) i prowadzi, ich zdaniem, zbyt ugodową politykę zagraniczną. Niektórzy „realiści‖ często wygłaszają sądy radykalne, prowokując tym samym obawy przed nieobliczalną Rosją. Nie tylko ostentacyjnie popierają każde posuniecie Kremla, ale także lubują się w wystawianiu rachunków Zachodowi. Winą za rosyjskie niepowodzenia obarczają poprzednich prezydentów i „obce mocarstwa‖. Dla nich Rosja, także dzięki staraniom i charyzmie Władimira Putina, ponownie stała się potężnym i stabilnym mocarstwem nuklearnym. Cechuje ich umiarkowana nostalgia za niektórymi elementami dorobku ZSRR i niechęć bądź otwarta wrogość wobec Zachodu. „Zimna wojna wcale się nie skończyła‖ – twierdzą niektórzy z nich. W wypowiedziach takich ludzi, jak nadworny propagandysta Kremla Michaił Leontjew czy przedstawiciel Rosji przy NATO Dmitrij Rogozin, mieszają się argumenty racjonalne i rzeczowe z emocjonalnymi, znamionującymi do pewnego stopnia uzależnienie od syndromu „oblężonej twierdzy‖. 4. „Suwerenna demokracja” w polskiej publicystyce W Polsce obecny rosyjski establishment władzy, w szeregach którego narodziła się koncepcja „suwerennej demokracji‖, nie ma dobrej prasy. Z jednej strony w dyskusjach o polityce rosyjskiej przeważa przypowieść o byłym pułkowniku KGB, Putinie, zatrzymującym pochód demokracji w Rosji45 bądź inne 45

Przeciwstawienie „dobrych‖, demokratycznych czasów Borysa Jelcyna i oddalającego się od „wartości demokratycznych‖ reżimu Władimira Putina jest rozpowszechnione nie tylko w Polsce, 31

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

popularne ujęcie, negujące albo podważające europejską tożsamość wschodniego sąsiada, który na dodatek ponownie próbuje „odbudować‖ imperium kosztem swoich mniejszych sąsiadów. Lecz i tu pojawiają się frapujące i skłaniające do zastanowienia wypowiedzi. Filip Memches akcentuje stabilizacyjny i ekonomiczny potencjał doktryny „suwerennej demokracji‖, która – występując jako użyteczna fasada polityczna stała się „politycznym narzędziem podniesienia stopy życiowej społeczeństwa rosyjskiego‖, wzmocnionym odpowiednią polityką historyczną, obfitującą wprawdzie w sowieckie kalki, lecz w istocie nastawioną na przezwyciężenie sprzeczności „czerwonej‖ i „białej‖ Rosji46. Marek Ostrowski dostrzega w „suwerennej demokracji‖ wyraz częściowo uzasadnionych rosyjskich pretensji do Zachodu, nierzadko popadającego w hipokryzję, wyćwiczonego – według Rosjan – w stosowaniu podwójnych standardów, a także odnoszącego się lekceważąco do swojego wielkiego partnera47. Z kolei dla Adama Rotfelda „suwerenna demokracja‖ stanowi próbę znalezienia intelektualnego uzasadnienia jakiejś formy „trzeciej drogi‖. Rosja, pisze były szef polskiego MSZ, „wyklucza powrót do zbrodniczego systemu, ale też odrzuca transformację opartą na zachodnich wartościach, które zyskały ale także na Zachodzie, także w Polsce. Tym bardziej należy zauważyć pojawiające się niekiedy odmienne głosy. Jeden z nich należy do politologa Ivana Kravtseva, który wskazuje, że zarówno epoka Borysa Jelcyna, jak i okres rządów Władimira Putina stały pod znakiem „demokracji kierowanej‖. W czasach Jelcyna przybierała ona formę dominacji zajętych napychaniem własnych portfeli elit, co doprowadziło do koncentracji zasobów kraju w rękach niewielkiej grupy ludzi. Z kolei po dojściu do władzy Putina punkt ciężkości przesunął się z nieodpowiedzialnej „arystokracji z rajów podatkowych‖ (wyrażenie Władysława Surkowa) do instytucji państwa, stanowiącej zwornik ładu społecznego, promującego elity pozbawione kosmopolitycznych nawyków, oraz biurokracji. Ponadto „suwerenna demokracja‖ nie jest kolejnym wariantem teorii „rosyjskiej wyjątkowości‖, lecz na pewno stanowi rodzaj buntu wobec anglosaskiej koncepcji demokracji liberalnej, opartej na prymacie praw jednostki i równowadze władz. Kravtsev, jako jeden z niewielu autorów, zwraca również uwagę na jednoznacznie zachodni rodowód intelektualny „suwerennej demokracji‖, wskazując na argumenty zaczerpnięte z dorobku europejskiej myśli politycznej (F. Guizot, C. Schmitt) (I. Krastev, Suwerenna demokracja, „Dziennik. Europa‖, 26.08.2006). 46 F. Memches, Innej Rosji nie będzie, „Rzeczpospolita‖, 21.11.2009. 47 M. Ostrowski, Protokół rozbieżności, „Polityka‖, 17.05.2006. 32

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

uniwersalne uznanie‖48. Intelektualne zawijasy twórców koncepcji są jednak dla Rotfelda mało przekonujące i w ostatecznej instancji nie prowadzą do niczego więcej, poza usprawiedliwieniem centralizacji i koncentracji władzy oraz ideologicznego wsparcia kursu politycznego, obranego przez Władimira Putina 49. W

szerokiej

perspektywie

„suwerenną

demokrację‖

spogląda

Aleksander Smolar, dokonując porównania dwóch potęg, Rosji i Chin, które, zdaniem

polskiego

politologa,

są

przykładami

państw

„autorytarnego

kapitalizmu‖, patrzącymi na politykę międzynarodową przez pryzmat westfalskiej koncepcji

suwerenności

państwa.

Rosja

jednakże,

odróżnieniu

skoncentrowanych na gospodarce Chinach, nie wyzbyła się poczucia upokorzenia, wywołanego

upadkiem

Związku

Radzieckiego,

związanego

chociażby

z częściowym „okrojeniem‖ wielkiego imperium sowieckiego. Smolar słusznie jednak apeluje, by nie tłumaczyć rosyjskiej polityki wyłącznie kompleksami, rewizjonizmem i resentymentami wobec Zachodu. W tym celu badacz przypomina w całości słynną wypowiedź Władimira Putina o upadku ZSRR jako „największej geopolitycznej katastrofie XX w.‖. Rosyjski przywódca powiedział: „każdy, kto ma serce, winien żałować upadku Związku Radzieckiego, ale też każdy z głową [na karku] powinien wiedzieć, że nie da się go odbudować‖50.

Autor zauważa także, że rosyjska polityka zagraniczna jest wewnętrznie sprzeczna. Rosja, jak pisze Smolar: „z jednej strony pragnie być wpływową częścią istniejącego ładu międzynarodowego. Krytykowała Zachód za politykę w Kosowie i Iraku z punktu widzenia obowiązujących norm prawa międzynarodowego. (…) Równocześnie Rosja tam, gdzie jest jej wygodnie, odmawia uznania tych norm. Dotyczy to przede wszystkim sfery postsowieckiej. Tutaj celem Rosji

A.D. Rotfeld, Lenin umarł, „Tygodnik Powszechny‖, 08.11.2007. Ibidem. 50 A. Smolar, Rosja w Nowym Świecie, „Polityka. Niezbędnik Inteligenta‖, 2009, wyd. 17, s. 15. 49

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

jest zachowanie imperialnego prawa kontroli przez wywieranie presji, szantaż, a gdy trzeba interwencję militarną‖51.

Inni polscy publicyści odnoszą się jednak do „suwerennej demokracji‖ zdecydowanie sceptycznie lub ze sporą dozą ironii. Sławomir Popowski kojarzy ją z „teatrem wyborczym‖52. Wacław Radziwinowicz, podkreślając, że pojęcie „suwerennej demokracji‖ stało się „fundamentem oficjalnej ideologii Kremla i całej czynowniczej elity Rosji‖, wskazuje jednocześnie na jej silnie zaznaczone antyzachodnie ostrze. „Ideologia ‗suwerennej demokracji‘ – pisze publicysta „Gazety Wyborczej‖ - jest nie tylko sztucznym tworem kremlowskich macherów od propagandy próbujących oszukać naród, jest ona także bliska temu, w co wierzy wielu przedstawicieli rosyjskiego aparatu państwowego‖ 53, przypisujących sobie prawo do precyzowania kryteriów demokracji54.

Z kolei J.F. Staniłko dostrzega w „suwerennej demokracji‖ rdzeń rosyjskiej „idei narodowej‖, zakładającej brak ingerencji Zachodu w wewnętrzne sprawy Rosji oraz własny zespół wartości demokratycznych, niesprowadzalnych do wzorców zachodnich. Podkreślając jednak ideologiczny charakter „suwerennej demokracji‖, adresowanej zarówno do obywateli Rosji, jak i rządów innych państw, ten sam autor zaskakująco konkluduje, że rosyjska elita rządząca „składa się zasadniczo z ludzi wyprutych z ideologii – nihilistów: byłych i obecnych pracowników

służb

specjalnych,

finansistów,

urzędników,

technokratów,

Ibidem. S. Popowski, Załoga Putina, „Polityka‖, 27.12.2007. 53 W. Radziwinowicz, Car, bojarzy i carewicz, „Gazeta Wyborcza‖, 11.12.2007. 54 Jeszcze dalej w krytyce „suwerennej demokracji‖ posuwa się Krystyna Kurczab-Redlich, która zarzuca krajom Zachodu, że zgodziły się na uznanie rosyjskiej wersji demokracji, legitymizując w ten sposób zbrodniczy w istocie reżim Putina. „Zachód zaaprobował tezę kremlowskiego ideologa Władysława Surkowa o ‗sterowanej demokracji‘. Tak, jakby nie było wiadomo, że każdy przymiotnik dodany do słowa „demokracja" wypacza jej sens‖ – przekonuje dziennikarka (Putin się nie czerwieni, http://alfaomega.webnode.com, dostęp: 5.02.2010). 52

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

wojskowych i ludzi mafii‖, których polityka jest „arogancka, wyzuta z wartości i ideałów, instrumentalizująca wszystko‖55.

Konkluzja Nawet jeśli cytowany powyżej autor się myli i „suwerenna demokracja‖ nie jest budulcem dla nowej „idei rosyjskiej‖, to jest koncepcją, której znaczenie wykracza poza uniwersyteckie i dziennikarskie debaty, m.in. ze względu na to, że jej adwokatami są czynni politycy i urzędnicy wysokiego szczebla. Tym bardziej więc zasługuje ona uwagę, gdyż jej badanie daje możliwość nie tylko pogłębienia wiedzy na temat debat eksperckich dotyczących roli i miejsca Rosji we współczesnym świecie, lecz pozwala nade wszystko zrozumieć sposób myślenia rosyjskich decydentów politycznych, którzy mają realne narzędzia, aby swoją wizję kraju realizować. Podsumowując, możemy stwierdzić, że pisma i wypowiedzi rzeczników „suwerennej demokracji‖ mają z jednej strony wspierać i uzasadniać działania podejmowane przez kierownictwo polityczne, a z drugiej - inspirują do żywej dyskusji na temat różnych koncepcji rozwoju Rosji, zarówno w płaszczyźnie stosunków wewnętrznych, jak i relacji z partnerami zagranicznymi. W tym artykule podjęliśmy próbę pokazania głównych stanowisk w tym sporze. W pismach adwokatów „suwerennej demokracji‖ znajdziemy zarówno wezwanie do pragmatyzmu, twarde podkreślanie niezależności Rosji oraz apelowanie o zakończenie demokratycznej krucjaty przez USA. Gdzieniegdzie pobrzmiewa nuta samobytności, połączona z wyraźnie proeuropejskim stanowiskiem, opartym jednak na kalkulacji zysków i strat. Wszystkie te elementy możemy odnaleźć również w wypowiedziach rosyjskich przywódców i wyczytać w oficjalnych dokumentach określających cele polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej. 55

J. F. Staniłko, Czym jest Rosja?, http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func= printpage&pageid=612&scope=All, dostęp: 21.11.2009. 35

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Koncepcja „suwerennej demokracji‖ jest z jednej strony naznaczona brakiem zaufania do Zachodu, który sąsiaduje z chęcią zacieśnienia z nim współpracy56. Tę dwoistość omawianej idei dobrze oddaje fragment wywiadu z Władysławem Surkowem, który, jak sądzimy, może stanowić dobre podsumowanie tej pracy: „W Ameryce, Europie i na Wschodzie wśród politycznych decydentów można wydzielić dwie podstawowe grupy, które dzieli stosunek do Rosji. Przedstawiciele pierwszej wierzą w perspektywiczność naszej demokracji, popierają nas, nakierowują swoje starania na odrodzenie i umocnienie Rosji jako ważnej składowej międzynarodowej równowagi geopolitycznej, jako znaczącego rynku zbytu, jako dobrego sąsiada i wiarygodnego sojusznika. Druga grupa, jak mi się wydaje, składa się z działaczy, którzy dalej żyją fobiami „zimnej wojny‖, rozpatrując nasz kraj jako potencjalnego przeciwnika (…) Oni prawie bezkrwawy upadek ZSRR poczytują sobie za zasługę. Ich celem jest rozbicie Rosji i zapełnienie jej terytorium wieloma słabymi quasi-państwowymi tworami‖57.

Zdaniem Roman Bäckera obecny rosyjski obóz władzy w tradycyjnym sporze między okcydentalizmem a słowianofilstwem należy umieścić pośrodku. Badacz charakteryzuje go, wskazując na elastyczny pragmatyzm, elementy liberalizmu ekonomicznego, dążenie do mocarstwowości oraz podtrzymywanie tezy o aksjologicznej odrębności rosyjskiej kultury (Myślenie polityczne…, s. 91). 57 И. Семенихин, Владислав Сурков: Pre Et Contra, Москва 2008, с. 145. 36

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

BIBLIOGRAFIA I.

Publikacje książkowe: a) Literatura źródłowa: 1. PRO суверенную демократию. Сборник, сост. Л. Поляков, Москва 2007. 2. А.С. Панарин, Искушение глобализмом, Москва 2003. 3. Русская политическая культура. Взгляд из утопии. Лекция Владислава Суркова. Материалы обсуждения в «Независимой газете», Москва 2007. 4. В.Т. Третьяков, Наука быть Россией, Москва 2007. 5. А. Чадаев, Путин и его идеология, Москва 2006. b) Literatura pomocnicza: Monografie i opracowania: 1. J. Afanasjew, Groźna Rosja, Warszawa 2005. 2. R. Bäcker, Rosyjskie myślenie polityczne za czasów prezydenta Putina, Toruń 2007 3. D. Bell, Beyond Liberal Democracy: Political Thinking for an East Asian Context, Princeton 2006. 4. J. Bratkiewicz, Zapętlenia modernizacji, Warszawa 2007. 5. E. Carnaghan, Out of Order: Russian political values in an imperfect world, Pennsylvania 2007. 6. J. Diec, Cywilizacje bez okien. Teoria Mikołaja Danilewskiego i późniejsze koncepcje monadycznych formacji socjokulturowych, Kraków 2002. 7. R. Kagan, Potęga i raj: Ameryka i Europa w nowym porządku świata, Warszawa 2003. 8. G. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1994. 9. J.A. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Warszawa 1995. 10. Н.А. Баранов, Эволюция современной российской демократии: тенденции и перспективы, Санкт-Петербург 2008. 11. Д. Биллингтон, Россия в поисках себя, Москва 2006. 12. Д. Грей, Поминки по просвещению. Политика и культура на закате современности, Москва 2003. 13. А.В. Гулыга, Творцы русской идеи, Москва 2006. 14. Ф. Закария, Будущее свободы: нелиберальная демократия в США и за их пределами, Москва 2004.

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

15. И. Клямкин, Т. Кутковец, Кремлевская школа политологии. Как нас учат любить Родину, Москва 2006. 16. И. Семенихин, Владислав Сурков: Pre Et Contra, Москва 2008. 17. Е. Ясин, Приживется ли демократия в России, Москва 2005. Rozdziały w pracach zbiorowych: 1. S. Bieleń, Polityka zagraniczna Rosji, [w:] Federacja Rosyjska 1991-2001, red. J. Adamowski, A. Skrzypek, Warszawa 2002. 2. A. Bryc, Efektywność polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej [w:] Stosunki polsko-rosyjskie. Stereotypy, realia, nadzieje , red. J. MarszałekKawa, Z. Karpus, Toruń 2008. 3. A. Kuchins, R. Weitz, Russia‘s Place in an Unsettled Order: Calculations in the Kremlin, [in:] Powers and principles : international leadership in a shrinking world, ed. M. Schiffer, D. Shorr, Plymouth-Lanham 2009. Artykuły w czasopismach naukowych: 1. D. Averre, ―Sovereign Democracy‖ and Russia‘s Relations with the European Union, ―Demokratizatsiya‖, 2007, Vol. 15, No. 3. 2. N. Gvosdev, Russia`s Future, ―Orbis‖, 2009, vol. 52, No. 2. 3. V. Martyanov, The Evolution of Key Russian Political Discourse: from ‗Western Democracy‘ to ‗the Quality of Democracy‘, ―Perspectives on European Politics and Society‖, 2005, Vol. 6, No. 2. 4. A. Okara, Sovereign Democracy: A New Russian Idea or a PR Project?, "Russia in Global Affairs", July - September 2007, No. 2. 5. V. Shlapentokh, Two Simplified Pictures of Putin‘s Russia, Both Wrong, ―World Policy Journal‖ 2005, Vol. 22, No. 1. 6. S. White, Elite Opinion and Foreign Policy in Post-Communist Russia, ―Perspectives on European Politics and Society‖, 2007, Vol. 8, No. 2. 7. С. Биелень, Парадоксы в восприятии современной России, „Lithuanian Foreign Policy Review‖, 2007, No. 19. 8. А. Громыко, Цивилизационные ориентиры во взаимоотношениях России, ЕС и США, «Свободная мысль», 2007, No. 8. 9. Д. Ливен, Россия как империя и периферия, «Россия в глобальной политике», ноябрь-декабрь 2008, т. 6, No. 6. 10. Д. Новиков, «Антизападничество» как стратегия, «Свободная мысль», 2007, No. 8. Artykuły prasowe: 1. J. Afanasjew, Kamienna Rosja, martwy lud, „Gazeta Wyborcza‖, 26.01.2009. 2. I. Krastev, Suwerenna demokracja, ―Dziennik. Europa‖, 26.08.2006. 38

Tomasz Szeląg: „Suwerenna demokracja‖ w kontekście sporu o Rosję…

A. de Lazari, Spoglądając na Moskwę, „Przegląd‖, 2005, No. 31. A. Małaszenko, Od Susłowa do Surkowa, „Gazeta Wyborcza‖, 05-06.2008 F. Memches, Innej Rosji nie będzie, „Rzeczpospolita‖, 21.11.2009. M. Ostrowski, Protokół rozbieżności, „Polityka‖, 17.05.2006. S. Popowski, Załoga Putina, „Polityka‖, 27.12.2007. W. Radziwinowicz, Car, bojarzy i carewicz, „Gazeta Wyborcza‖, 11.12.2007. 9. A. D. Rotfeld, Lenin umarł, ―Tygodnik Powszechny‖, 08.11.2007. 10. G. Sartori, From Alitalia to Putin. The Demise of Commom Sense, „Corriere della Sera‖, 03.10.2008. 11. A. Smolar, Rosja w Nowym Świecie, „Polityka. Niezbędnik Inteligenta‖, 2009, wyd. 17. 12. Т. Шкель, Пять принципов президента Медведева, «Российская газета», 01.09.2008. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

II.

Publikacje elektroniczne: Literatura źródłowa: 1. Концепция внешней политики Российской Федерации, http://archive.kremlin.ru/text/docs/2008/07/204108.shtml. 2. Д.А. Медведев, Россия вперед!, http://www.gazeta.ru/comments/2009/ 09/10_a_3258568.shtml. 3. А. Мигранян, Что такое "путинизм"?, «Стратегия России», Март 2004, No. 3, http://sr.fondedin.ru/. 4. В. Сурков, Обновляйтесь, господа!, http://www.itogi.ru/russia/2009/44/ 145418.html. 5. В. Сурков , Февральская революция. Уроки истории, Internet: http://www.rosnation.ru/index.php?D=59. Opracowania i artykuły: 1. K. Kurczab-Redlich, Putin się nie czerwieni, http://alfaomega.webnode. com. 2. J. F. Staniłko, Czym jest Rosja?, http://www.omp.org.pl/index.php? module=subjects&func=printpage&pageid=612&scope=All. 3. В. Сурков, Февральская революция. Уроки истории, http://www.rosnation.ru/index.php?D=59. 4. Л. Шевцова, Россия и Запад: либеральный взгляд, www.globalaffairs.ru/ articles/10608.html.

mgr Tomasz W. Grabowski absolwent Instytutu Rosji i Europy Wschodniej Uniwersytetu Jagiellońskiego

Izolacjonizm i imperializm w programach współczesnych rosyjskich myślicieli religijnych Recenzent: dr hab. Arkady Rzegocki

SPIS TREŚCI Wstęp / 43 1. Religia w rosyjskim życiu publicznym / 44 2. Mesjanizm i misjonizm w kulturze rosyjskiej / 47 3. „Izolacjonistyczny mesjanizm‖ / 50 4. „Ekspansjonistyczny misjonizm‖ / 61 Bibliografia / 68

Tomasz W. Grabowski: Izolacjonizm i imperializm w programach…

Wstęp Niniejszy artykuł prezentuje idee i koncepcje tych spośród wybranych współczesnych rosyjskich myślicieli i ideologów, którzy w swoich programach odwołują się do czynnika religijnego, do wywodzącego się z prawosławia – choć różnie pojmowanego – mesjanizmu lub misjonizmu rosyjskiego. Szczególna uwaga zwrócona zostanie na takie elementy ich koncepcji jak: wizje relacji Rosji ze światem zewnętrznym, poglądy na międzynarodową rolę Rosji, a także postrzeganie świata zachodniego i systemu międzynarodowego w całości. Celem artykułu jest wykazanie, iż różna interpretacja treści ideowych zawartych w chrześcijaństwie wschodnim prowadzi współczesnych religijnych myślicieli rosyjskich do zajmowania odmiennych pozycji w kwestii oceny, jak w sferze polityki zewnętrznej postępować powinno państwo rosyjskie. Strukturalnie artykuł dzieli się na cztery części. W pierwszej przedstawiono bezpośrednie uwarunkowania aktywności rosyjskich myślicieli religijnych – opisano rolę prawosławia w życiu politycznym współczesnej Rosji. W części drugiej podjęto próbę odnalezienia historycznych źródeł dzisiejszych koncepcji i postaw rosyjskich myślicieli religijnych. Sięgnięto do przeszłości, aby wykazać, jak w rozwoju historycznym państwa rosyjskiego przekonanie

konieczności

zachowania

religijno-kulturowej

odrębności

stopniowo ustępowało przed ideą misji politycznej w stosunku do świata zewnętrznego. Mimo zwycięstwa opcji zorientowanej na misję polityczną, idea izolacji od świata zewnętrznego przetrwała do dziś – szczególnie silna w środowisku staroobrzędowców i sympatyzujących z nimi intelektualistów. Analiza poglądów współczesnych myślicieli rosyjskich, którzy czerpiąc z dorobku prawosławia opowiadają się za zewnętrznym samoograniczeniem państwa rosyjskiego następuje w części trzeciej. Część czwarta poświęcona jest z kolei

teoretykom

zajmującym

przeciwstawną

pozycję,

przekonanych

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

o szczególnej roli i historycznej misji Rosji w świecie, co przekłada się na apologię ekspansjonistycznej polityki państwa. 1. Religia w rosyjskim życiu publicznym Na początku rozważań należy postawić pytanie o miejsce religii w życiu politycznym i społecznym Rosji. Współczesna refleksja ideowo-polityczna w tym kraju jest na pewno bogata i zróżnicowana. Niestety jednak – dotyczy to zwłaszcza samych podstaw programów czołowych partii politycznych – cechuje ją pewna chaotyczność, brak spójnych i jednolitych koncepcji, a także tylko deklaratywne odwołanie do trwałych systemów ideowych i światopoglądowych – w tym, na przykład do chrześcijaństwa. Zamiast tego programy polityczne skupione są na zadaniach doraźnych, na usuwaniu aktualnych społecznych i państwowych bolączek. Tego typu swoisty „pragmatyzm‖ jest charakterystyczny zwłaszcza dla projektów tzw. partii reformatorskich1. Programy, wzywające do rzeczywistego powrotu do tradycyjnych podstaw ideowych, do myśli narodowej, wynikającej z kultury rosyjskiej, są autorstwa filozofów, naukowców, pisarzy2; i jak się zdaje mają one ledwie pośredni wpływ na bieżącą politykę. Trudno dopatrzyć się w poczynaniach współczesnych kremlowskich decydentów religijnego mesjanizmu. Wbrew temu, co się potocznie sądzi, polityka zewnętrzna Rosji jest odideologizowana i realistyczna. Przyglądając się działalności teoretyka eurazjanizmu A. Dugina, niekiedy nietrudno odnieść wrażenie, że to jego koncepcje są wtórne względem polityki Putina-Miedwiediewa i post factum próbują znaleźć dla niej historiozoficzne wręcz uzasadnienie. Do myślenia może także dawać to, co spotkało pisarza o bardziej oryginalnych poglądach - A. Sołżenicyna, po jego powrocie do kraju – prawie zupełne 1

L. Suchanek, W poszukiwaniu drogi. Programy ideowo-polityczne współczesnej Rosji, „Slavia Orientalis‖, t. LIII, 2004: nr 2, s. 219-221. 2 Ibidem, s. 220. 44

Tomasz W. Grabowski: Izolacjonizm i imperializm w programach…

zmarginalizowanie znaczenia jego osoby i idei3. Niemniej, wizje i programy inspirowane rosyjską tradycją religijno-narodową są godne rozpatrywania z tego względu, iż stanowią interesującą próbę adaptacji do współczesnych warunków bardzo doniosłego rosyjskiego dorobku ideowego. I choć dziś pozostają dla moskiewskich decydentów co najwyżej punktem odniesienia, nie znaczy to, iż w przyszłości nie mogą stać się matrycą, nadającą kształt rosyjskiej polityce zewnętrznej. Osobno rozpatrywać należy powrót Rosjan do prawosławia po 1991 roku, który był wręcz naturalnym zjawiskiem w okresie pustki ideowej, jaka nastąpiła po upadku Związku Sowieckiego, i stał się pomocny w poszukiwaniach nowej tożsamości. Często podkreśla się, że w rosyjskiej tradycji prawosławie jest nie tylko wiarą, ale formą deklaracji narodowościowej, kryterium określającym przynależność do kultury i systemem wartości społeczno-politycznych. Wiara to synonim patriotyzmu4. „Dusza narodu rosyjskiego – pisał Mikołaj Bierdiajew jeszcze w pierwszej połowie XX wieku – została uformowana przez Kościół prawosławny, otrzymała formację czysto religijną. Formacja ta zachowała się do naszych czasów, do czasów rosyjskich nihilistów i komunistów5‖. Dodać jednak należy, iż rosyjski filozof miał w tym miejscu na myśli nie typową religijność, lecz pewną, wynikającą z prawosławia, skłonność do millenaryzmu i maksymalizmu („Rosjanie zawsze są ortodoksami lub heretykami, apokaliptykami lub nihilistami6‖). Popularność prawosławia, choć od 1991 roku przeżywa wahania, stała się istotnym czynnikiem konsolidującym społeczeństwo. W tym aspekcie zastąpiło ono dawną ideologię marksistowsko-leninowską. Uzasadnione są wątpliwości czy wiara osób, które ją deklarują jest autentyczna, czy też jest tylko odpowiedzią na 3

Zob. R. Bäcker, Rosyjskie myślenie polityczne za czasów prezydenta Putina, Toruń 2007, s. 140. M. Nizioł, Dylematy kulturowe międzynarodowej roli Rosji, Lublin 2004, s. 76-77. 5 M. Bierdiajew, Źródła i sens komunizmu rosyjskiego, Kęty 2005, s. 6. 6 Ibidem, s. 7. 4

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

zewnętrzną koniunkturę. Niechętny religii Aleksander Zinowiew komentuje tę kwestię bardzo krytycznie: „W Rosji odbywa się świadoma, sztuczna reanimacja prawosławia, z udziałem wszystkich liczących się sił politycznych. W rzeczywistości prawosławie przyjmuje rolę ideologii państwowej, i w znacznym stopniu tę rolę pełni. (…) wszystko, co się obecnie dzieje, to wtargnięcie prawosławia w toczące się procesy. Rozdział Kościoła od państwa – zjawisko typowe dla Zachodu – w rzeczywistości u nas nie obowiązuje. W tej chwili Rosja to biurokratyczne, policyjne i klerykalne państwo. (…) odbywa się niemal jawne kształtowanie społeczeństwa klerykalnego. Prezydent jest tego żywym dowodem. Niemal wszyscy byli komuniści prezentują się jako wierzący, co nie znaczy, że ich wiara jest głęboka‖ 7.

Krytyczną ocenę autentyczności religijności polityków potwierdza polski badacz Lucjan Suchanek, który pisze, iż prawosławie oprócz swych funkcji religijnych stało się „symbolem ideologii narodowej i sygnałem przynależności do określonego typu kultury‖. Stąd też nierzadkie są deklaracje: „jestem niewierzącym prawosławnym‖. Partie polityczne religię traktują instrumentalnie, zaś sami politycy „pojawiają się podczas ważnych świąt, czynią znak krzyża, trzymają w ręku świeczkę i w związku z tym przylgnęła do nich ironiczna nazwa lichtarzy8‖. W ostatnim czasie państwo rosyjskie wykazało aktywność na polu religii. Dowodem na to mogą być osobiste spotkania prezydenta Medwiediewa z przedstawicielami tradycyjnych religii Rosji (zalicza się do nich formalnie prawosławie, islam i buddyzm), wprowadzenie w szkołach nauczania religijnomoralnego, w siłach zbrojnych – kapelanów, a także konkretna pomoc finansowa9. 7

Wielkimi krokami zbliża się epoka postdemokratyczna. Rozmowa z Aleksandrem Zinowiewem, [w:] F. Memches, Słudzy i wrogowie imperium. Rosyjskie rozmowy o końcu historii, Kraków 2009, s. 21. 8 L. Suchanek, Prawosławie jako wiara, kultura i ideologia, [w:] U. Cierniak, ks. J. Grabowski (red.), Dziedzictwo chrześcijańskiego Wschodu i Zachodu – między pamięcią a oczekiwaniem, Częstochowa 2006, s. 149. 9 Szerzej o relacjach Cerkwi Prawosławnej z siłami zbrojnymi Rosji zob. Nikolai Mitrokhin, Любовь без Удовлетворения: Русская Православная Церковь и Российская Армия, „The Journal of Power Institutions in Post-Soviet Societies‖, [Internet:] http://pipss.revues.org/ index401.html, dostęp: 10.03.2010; Sergey Mozgovoy, Взаимоотношения Армии и Церкви в 46

Tomasz W. Grabowski: Izolacjonizm i imperializm w programach…

Widoczne jest, że państwo chce kontrolować w odpowiednim zakresie kwestie religijne, tak, by nie dopuścić do przeniknięcia z zewnątrz jakiegokolwiek ekstremizmu. Jak słusznie podkreśla komentator rosyjski, złożona sytuacja wyznaniowa w kraju nie powoduje między religiami (przynajmniej na poziomie instytucjonalnym) zadrażnień i rywalizacji, a raczej jest zachętą do współpracy: „…роль православия нисколько не умаляется. Наоборот, получая положенные по неформальному статусу государствообразующей конфессии преференции – например, узаконение института военного и морского духовенства, – Русская Православная Церковь как своего рода локомотив фактически лоббирует при этом и интересы других традиционных религий‖10.

2. Mesjanizm i misjonizm w kulturze rosyjskiej By lepiej zrozumieć specyfikę i zawiłości rosyjskich związków między prawosławiem a polityką zewnętrzną państwa, należy sięgnąć do przeszłości. Rozpatrując kształt rosyjskiej i sowieckiej polityki zagranicznej w perspektywie historycznej, dość powszechnie wskazuje się na to, iż religijne i pseudo-religijne idee były formą usprawiedliwienia ekspansji zewnętrznej. Pogląd ten funkcjonuje z powodzeniem w nauce zachodniej, czego dowodem może być cytat ze współczesnej amerykańskiej analizy rosyjskiej kultury politycznej: ―Russian political and foreign policy cultures have always had some element of messianism, that is, a sense of national and international mission beyond security and prosperity for the country. In the Imperial period, this messianism—the idea of Moscow as the Third Rome, the heir of a legendary religious and imperial tradition—helped to legitimize national expansion, but also a sense of national and cultural superiority. In the Soviet period, this mission was to spread ―world revolution‖, an ideological

Российской Федерации, „The Journal of Power Institutions in Post-Soviet Societies‖, [Internet:] http://pipss.revues.org/index390.html, dostęp: 10.03.2010. 10 П. Круг, От светскости к патернализму. Религиозная политика Дмитрия Медведева „Независимая газета религии‖, [Internet:] http://religion.ng.ru/events/2009-09-02/1_ paternalism.html?mthree=1, dostęp: 15.03.2010. 47

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

label for Soviet national power, but also a pretense to supra-national, pseudo-religious, values of justice and progress‖ 11.

Jest to jednak ocena zbyt powierzchowna. Choć jak bardzo słusznie zaznacza Anna Raźny: naród rosyjski jest po narodzie żydowskim najgłębiej przeniknięty ideą mesjanistyczną12, to idea ta wcale nie musi implikować ekspansjonistycznej rozróżnienia

między

imperialnej mesjanizmem

polityki i

państwowej.

misjonizmem.

Należy dokonać Mesjanizm

wyrósł

z religijności prawosławnej, z autentycznej pokory wiernych, którzy oddali się na służbę Bogu najpierw jako lud, następnie jako naród. Jest on ukierunkowany wertykalnie, transcendentnie; to dar, znak wybrania od Boga i jednocześnie zadanie przechowania prawdziwej wiary. Inaczej misjonizm: tu sam naród immanentnie kreuje się na realizatora zadania, sam sobie to zadanie tworzy i dąży do jego wykonania. Jednocześnie istnieje w narodzie (lub grupie społecznej) przekonanie o szczególnym znaczeniu własnej kultury, historii, osiągnięć. Cele i dążenia mają w tym wypadku charakter horyzontalny – przejawiają się jako misja polityczna13. W myśl obu wariantów, świat zewnętrzny (w praktyce świat zachodni) jest Rosji obcy, pogrążony w złu. Ale właśnie kontakt z Zachodem postawił Rosję przed koniecznością wyboru pomiędzy zachowaniem duchowej odrębności i depozytu wiary poprzez izolację od świata, a modernizacją kraju według obcych wzorców i budową potęgi politycznej. Zdaniem Andrzeja Nowaka po raz pierwszy ten problem został wyraźnie postawiony w polemicznej korespondencji Iwana Groźnego z Andriejem Kurbskim, emigrantem przebywającym w państwie polskolitewskim: 11

F. W. Ermarth, Russia‘s strategic culture: past, present, and…in transition?, „Defense Threat Reduction Agency‖, 31 October 2006, s. 6-7, [Internet:] http://www.dtra.mil/documents/asco/ publications/comparitive_strategic_cultures_curriculum/case%20studies/Russia%20(Ermarth)%20f inal%202%20Nov%2006.pdf, dostęp: 05.09.2009. 12 A. Raźny, Podstawy geopolityki Aleksandra Dugina: Przemiana mesjanizmu religijnego we współczesnej rosyjskiej myśli politycznej, [w:] Dziedzictwo chrześcijańskiego…, op. cit., s. 207. 13 Ibidem, s. 209-210. 48

Tomasz W. Grabowski: Izolacjonizm i imperializm w programach…

„Kurbski chce, by Rosja zmodernizowała się. On pierwszy wprowadza do języka rosyjskiego słowo „imperium‖. Proponuje budowę „imperium świętoruskiego‖, ale przecież wzorowanego na modelu Świętego Imperium Rzymskiego Narodu Niemieckiego, a więc już nie jedynego, ale jednego z dwóch. Imperium Świętoruskie miało wejść do Europy. Patos jego misji, jej wyjątkowość słabła – po to, by skuteczniejsza była jego siła w zmaganiach o pozycję Rosji na mapie realnych stosunków i wpływów w Europie. Iwan w swoich listach do Kurbskiego odpowiada jednoznacznie: Rosja to Nowy Izrael, a nie Europa. Zachowanie „świętej odrębności‖ pozostaje priorytetem‖ 14.

Kolejnej próby „święta odrębność‖ już jednak nie wytrzymała i musiała ustąpić przed determinacją patriarchy Nikona, który dokonał reformy Cerkwi. Raskoł (rozłam w Kościele Prawosławnym) miał znaczenie nie tylko religijne, ale i polityczne. Było to odstąpienie, za aprobatą cara, od mesjanizmu na rzecz misjonizmu. Tak jego znaczenie zwięźle ujmuje T. Spidlik: „Świadomość powołania czysto duchowego u starowierów została zastąpiona mesjanizmem pojmowanym jako opatrznościowa misja polityczna. Istotą przekonań cara Aleksandra I po wojnach napoleońskich i treścią obietnic bolszewików było właśnie to, że ustanowią raj na ziemi‖ 15.

Myśl o izolacjonizmie, o odgrodzeniu się od przenikniętego przez zło świata wcale nie została jednak pokonana – tak, jak pokonani nie zostali niezłomni starowierzy. XIX-wieczny myśliciel Konstanty Leontjew ostrzegał przed zagrożeniem ze strony europejskiego procesu egalitarno-liberalnego i radził: „Rosję trzeba zamrozić, ażeby nie gniła 16‖. Podobne koncepcje istnieją i dziś. Alternatywa pomiędzy izolacjonizmem a ekspansją to sprawa ciągle aktualna, ciągle stanowi przedmiot rozważań w gronie rosyjskich elit intelektualnych. I aby

A. Nowak, Ocalić Rosję, zbawić świat (Mesjanizm inteligencji postsowieckiej i jego historyczna narracja), [w:] idem, Historie politycznych tradycji. Piłsudski, Putin i inni, Kraków 2007, s. 153. 15 T. Spidlik, Myśl rosyjska. Inna wizja człowieka, tłum. J. Dembska, Warszawa 2000, s. 229, cyt. za: Anna Raźny, Podstawy geopolityki…, op. cit., s. 208. 16 Cyt. za: A. Walicki, Zarys myśli rosyjskiej od oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego, Kraków 2005, s. 344. Dla ścisłości należy dodać, iż Leontjew nie był izolacjonistą w pełnym tego słowa znaczeniu: opowiadał się za izolacją od Europy, ale domagał się też zdobycia Konstantynopola, aby wzmocnić pierwiastek azjatycki w rosyjskiej kulturze i stworzyć nowy typ kulturowy – neobizantyński; zob. ibidem, s. 344-345. 49

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

głębiej zrozumieć dzisiejsze rosyjskie dylematy, wręcz koniecznym jest, by powracać do rosyjskiej historii, do zamierzchłych sporów pomiędzy carem Iwanem IV a „zdrajcą‖ Kurbskim, czy też między patriarchą Nikonem a protopopem Awwakumem. 3. „Izolacjonistyczny mesjanizm” Najważniejszym,

najbardziej

znanym

współczesnym

myślicielem

rosyjskim, który wprost odwoływał się do religii, był bez wątpienia pisarz Aleksander Sołżenicyn (1918 – 2008). Jak bardzo trafnie zauważa Roman Bäcker, kluczem do zrozumienia jego sposobu myślenia jest kategoria wolności17. Wolnosć nie może zostać pozbawiona granic i być traktowana jako wartość „sama w sobie, gdyż w tej formie nie ma wymiaru transcendentnego, brak jej religijnej odpowiedzialności oraz świadomości, że człowiek powołany jest do życia przez Boga i jego życie dobiegnie kresu. W artykule pt. Skrucha i samoograniczenie jako kategorie życia narodowego, Sołżenicyn wprost odwołuje się do tradycji staroobrzędowców i cytuje zdania z ich dziewiętnastowiecznego czasopisma „Istina”: poza samoskrępowaniem nie istnieje prawdziwa wolność‖, „(…) to natomiast jest prawdziwym dobrem, co osiągamy wskutek dalekowzrocznego samoskrępowania18. Przyjęcie powyższej zasady zmusza do „przestawienia się‖ z rozwoju zewnętrznego na rozwój wewnętrzny i prowadzi ku duchowemu wzbogaceniu. Urzeczywistnienie tej zasady byłoby doniosłym przełomem: „Gdy dokona się zwrot ku rozwojowi wewnętrznemu i to, co wewnętrzne, zacznie przeważać nad tym, co zewnętrzne – będzie to głęboki zwrot całej ludzkości, porównywalny z przełomem Średniowiecza i Odrodzenia. Zmieni się nie tylko kierunek zainteresowań i działalności ludzkiej, lecz także sam charakter ludzkiej istoty (od duchowego chaosu ku duchowemu skupieniu), a tym bardziej – charakter społeczności ludzkich. Jeśli procesowi temu jest sądzone dokonać się gdzieś drogą rewolucji, to 17

R. Bäcker, Rosyjskie myślenie…, op. cit., s. 136. A. Sołżenicyn, Skrucha i samoograniczenie jako kategorie życia narodowego, [w:] idem, Żyj bez kłamstwa. Publicystyka z lat 1973-1980, Warszawa b. r. w., s. 39. 18

Tomasz W. Grabowski: Izolacjonizm i imperializm w programach…

rewolucje te będą inne niż dawniej – nie fizyczne, krwawe, nigdy nie dobroczynne; będą to rewolucje moralne, do których potrzebne są i odwaga, i ofiarność, lecz nie okrucieństwo – nowy fenomen w dziejach ludzkich, dotąd nieznany, nikt go jeszcze nie przewidział w wyrazistym, przejrzystym kształcie‖19.

Przełom dokona się na poziomie jednostkowym, ale osiągnie też poziom społeczny. Sołżenicyn twierdzi, iż powszechne oceny i miary, które stosujemy wobec osób mogą i powinny być też użyte wobec większych grup: narodów i państw. Tak więc, w polityce międzynarodowej wartości etyczne również powinny znaleźć zastosowanie. Pisarz wskazuje na naturalność i spontaniczność takiego podejścia: to bardzo ludzkie: stosować nawet wobec największych wydarzeń społecznych bądź form zorganizowania ludzi łącznie z państwami i ONZ, nasze duchowe oceny (…)20. Jak się to ma do sytuacji Rosji? Tak jak każdy człowiek powinien dążyć do samoograniczenia, tak i Rosja powinna skupić się na swoich potrzebach wewnętrznych. W ukończonej w lipcu 1990 roku pracy Jak odbudować Rosję Sołżenicyn wzywał do rezygnacji z kosztownej polityki w ramach Związku Sowieckiego: „Nie mamy sił dla kresów – ani sił gospodarczych, ani duchowych. Nie mamy sił na imperium! – i nie potrzeba go, i zrzućmy je ze swoich pleców, bo nas ono przygniata i wysysa, i przyspiesza naszą zgubę‖21.

Po co Rosji kosztowne, „reklamiarskie‖ wyprawy w kosmos, po co zaangażowanie w oddalone miejsca globu, kosztowne zbrojenia, kiedy sami Rosjanie są degradowani przez warunki życia, przez upadek rodziny, szkoły, przez alkoholizm, utratę chęci do pracy? Polityka zagraniczna w okresie sowieckim sprawiała wrażenie, jakby celowo była wymierzona w interesy rosyjskiego narodu. 19

Ibidem, s. 40. Ibidem, s. 7; warto dodać, iż swój artykuł Sołżenicyn rozpoczyna od przywołania znanego cytatu ze św. Augustyna: „Czymże są więc wyzute ze sprawiedliwości państwa, jeśli nie wielkimi bandami rozbójników?‖. 21 Idem, Jak odbudować Rosję. Refleksje na miarę moich sił, tłum. Juliusz Zychowicz, Kraków 1991, s. 9. 20

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Na dodatek butnie podjęto się uszczęśliwiania innych nacji („włożyliśmy na swe barki odpowiedzialność za losy Europy Wschodniej, choć nie dorównujemy jej poziomem intelektualnym i zdolnością rozumienia potrzeb i dróg europejskich 22‖). Niestety, jak zauważa Sołżenicyn, tego „przestrzenno-mocarstwowego sposobu myślenia‖ nie jest w stanie pozbyć się i odradzająca się rosyjska samoświadomość narodowa. W warunkach, kiedy liczba zgonów przekracza liczbę narodzin, budowa imperium grozi wręcz zniknięciem Rosjan z powierzchni ziemi. Stąd wniosek: nie rozległość państwa winna być naszym celem, lecz zachowanie w jego resztkach wyrazistości naszego ducha 23. Sołżenicyn stawia swojemu narodowi bardzo wysokie wymagania. Kiedy zagrożony jest biologiczny byt, kultura, tradycja, ratunkiem może być tylko pełny powrót do chrześcijaństwa. Roman Bäcker, omawiając poglądy Sołżenicyna pisze, iż: jego chrześcijańskość jest głęboko moralna, a ogląd Rosji jest bardziej etyczny niż jakikolwiek inny. Wręcz twierdzi, że Rosja powinna być moralna lub nie powinno być jej wcale24. Pisarz noblista postulował rezygnację z imperium, ale sprzeciwiał się dzieleniu narodu rosyjskiego sztucznymi granicami z czasów komunistycznych. Opowiadał się za ścisłym związkiem z Białorusią i Ukrainą, nie granic Kazachstanu, oddzielających miliony Rosjan od ojczyzny. Nie miało to jednak nic wspólnego z ekspansjonizmem. Sołżenicyn twierdził, że Federacja Rosyjska ma moralne zobowiązania wobec swoich rodaków w innych krajach, a brak zainteresowania ich losem w latach 90. traktował w kategoriach grzechu i pisał: „utraciliśmy poczucie, że jesteśmy jednym narodem25‖. Zgodnie z długą tradycją rosyjskiej myśli, Aleksander Sołżenicyn bardzo krytycznie odnosił się do świata zachodniego. Wyrazem tego może być 22

Idem, Skrucha i samoograniczenie…, op. cit., s. 42. Idem, Jak odbudować…, op. cit., s. 9. 24 R. Bäcker, Rosyjskie myślenie…, op. cit., s. 136. 25 A. Sołżenicyn, Rosja w zapaści, Warszawa 1999, s. 47. 23

Tomasz W. Grabowski: Izolacjonizm i imperializm w programach…

Przemówienie na spotkaniu absolwentów uniwersytetu Harvarda 26 wygłoszone 8 czerwca 1978 roku. Wśród zarzutów wobec Zachodu noblista podkreśla „zanik odwagi‖, tj. pewną indolencję, wynikającą z dobrobytu, która może być symptomem obumierania cywilizacji. Ponadto wymienia „prawną formę‖ egzystowania, która wszystko opiera na normatywnych zapisach i nie skłania ku poświęceniu,

samoograniczeniu,

rezygnacji

własnych

praw

czy

bezinteresownemu ryzyku; „…społeczeństwo, w którym brak innych norm poza prawnymi, nie jest godne człowieka. (…) tam, gdzie całość życia przesyca legalizm, tworzy się atmosfera miernoty moralnej, która zabija najszlachetniejsze ludzkie pobudki27‖. Towarzyszy temu „nierównowaga pomiędzy wolnością popełniania czynów dobrych i wolnością popełniania czynów złych 28‖. Człowiek pragnący czynić dobro musi się zmagać z wieloma trudnościami, barierami formalnymi i wrogością innych ludzi, zło natomiast nie napotyka żadnych przeszkód. „Społeczeństwo nie potrafi bronić się przed otchłanią ludzkiego upadku, takiego jak nadużywanie wolności celem moralnego gwałtu nad młodzieżą,

przykład

przez

filmy

pornograficzne,

kryminalne

lub

satanistyczne29‖. Prasa zachodnia nie przejawia rzetelności, pogrąża się w domysłach, pogłoskach i przypuszczeniach. Często gwałci ludzką prywatność, nie liczy się z tajemnicą państwową, wywołuje pojęciowy zamęt. Sołżenicyn przekonuje, iż: „wartość ma ludzkie prawo do niewiedzy, niezapychania własnej świętej duszy plotką, czczą gadaniną, bzdurą. Ludzie, którzy pracują, których życie jest pełne sensu, nie potrzebują zbędnego, jedynie obciążającego ich umysły strumienia informacji‖. Dodatkowo, nie istnieje na Zachodzie prawdziwy pluralizm w środkach przekazu, obowiązuje: „pewien powszechnie akceptowalny zakres 26

Idem, Przemówienie na spotkaniu absolwentów Uniwersytetu Harvarda, [w:] idem, Żyj bez kłamstwa…, op. cit., s. 106-125. 27 Ibidem, s. 111. 28 Ibidem. 29 Ibidem, s. 112. 53

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

sądów (…) wystarczająco głośno i dokładnie gazety prezentują tylko te opinie, które nie pozostają w zbyt wyraźnej sprzeczności z ich własną 30‖. Sołżenicyn przestrzegł jednak, że jego krytyka Zachodu nie oznacza pozytywnej oceny socjalizmu, który jest ideologią straszliwą i niebezpieczną w każdym odcieniu, bo zabijającą w człowieku sferę duchową. Niemniej w żadnym wypadku nie zalecał zachodniego modelu życia, jako właściwego dla swojej

ojczyzny.

Model ten

bowiem

wywodził

się

renesansowego

antropocentryzmu, a także racjonalizmu i materializmu. Był więc w jakimś stopniu pokrewny komunizmowi. Twierdził: „Dusza ludzka wycierpiawszy tak wiele przez dziesiątki lat gwałtu, dąży ku czemuś bardziej wzniosłemu, cieplejszemu, czystszemu, niż może to nam dziś zaproponować życie masowe Zachodu‖ 31.

Historia jednak nie spełniła oczekiwań pisarza noblisty. Po 1991 roku Rosja przyjęła szereg rozwiązań zachodnich, a on sam, choć ciągle formalnie cieszył się dużym autorytetem, nie doczekał się poważnego potraktowania swoich idei, zyskał opinię utopisty i odseparował się od głównego biegu wypadków. Wydana w 1999 roku książka Rosja w zapaści była gorzką analizą fatalnej sytuacji wewnętrznej kraju, wywołanej zdaniem autora właśnie przez bezrefleksyjne naśladownictwo

Zachodu

przez

dyktat

Międzynarodowego

Funduszu

Walutowego, a także uznaniem upokorzeń Rosji na arenie międzynarodowej (interwencje NATO na Bałkanach, popieranie dążeń Ukrainy do zerwania związków z Rosją32). Dlaczego idee Aleksandra Sołżenicyna nie doczekały się, przynajmniej na razie, urzeczywistnienia? Bez wątpienia stawiał on swoim rodakom bardzo wysokie

wymagania:

autentycznego

odrodzenia

duchowego,

Ibidem, s. 114-115. Ibidem, s. 117. 32 Zob. E. Wyciszkiewicz, Współczesna Rosja wobec Zachodu, Łódź 2003, s. 58-59. 31

skruchy,

Tomasz W. Grabowski: Izolacjonizm i imperializm w programach…

samoograniczenia. I wydaje się, że były to wymagania zbyt wysokie dla społeczeństwa, które religię traktuje jako zamiennik dla marksizmu-leninizmu. Trzeba stwierdzić, że Aleksander Sołżenicyn dokonał nie tylko gruntownej krytyki komunizmu, ale też, opierając się na rosyjskiej tradycji religijnej, stworzył „program pozytywny‖, wskazał drogę wyjścia z choroby (jak sam nazywał ideologię marksistowsko-leninowską). Uniknął przy tym epigońskich powtórzeń wobec dawnych, obskuranckich haseł prawosławia, mówiących o jego szczególnej misji czy o swoistej wartości, jaką ma duchowy kolektywizm. Uczynił to, tak jakby zdawał sobie sprawę z podobieństwa, które w pewnych sferach wykazują prawosławie i komunizm. Potrafił twórczo sięgnąć do dorobku staroobrzędowców i stworzyć koncepcje oryginalne, choć jednocześnie dla Rosjan bardzo wymagające i trudne do wprowadzenia w życie. Nie uległ przy tym pokusie bezrefleksyjnej pochwały rozwiązań zachodnich i, jak się zdaje, słusznie podkreślił wspólny rodowód zachodniego liberalizmu i sowieckiego komunizmu. Wszystko to stawia go bardzo wysoko w panteonie XX-wiecznych myślicieli. Spośród spadkobierców myśli Sołżenicyna na uwagę zasługuje mało znany w Polsce Wiktor Aksiuczyc33 – w młodości oficer marynarki, po ukończeniu studiów filozoficznych wydawca prawosławnego samizdatu. Poddany represjom na uczelni, był zmuszony pracować przez długi okres jako zwykły robotnik budowlany. Następnie, w trakcie i po rozpadzie Związku Sowieckiego został liderem Rosyjskiego Ruchu Chrześcijańsko-Demokratycznego (w latach 1990-

Dowodem na pokrewieństwo ideowe może być notka, którą Akiuczyc opublikował po śmierci Sołżenicyna i w której z uznaniem odnosi się do dorobku zmarłego pisarza. Zob. В. Аксючиц, Горизонты Александра Солженицына, „Pravoslavie.ru‖, [Internet:] http://www.pravoslavie.ru/ jurnal/1393.htm, dostęp: 15.03.2010. W kolejnym tekście Aksiuczyc pisze zaś wprost: „«Архипелаговское» прозрение я пережил очень остро, Солженицын оказал решающее влияние на формирование моей общественно-политической и гражданской позиции, на осознание истории России.‖ Zob. idem, Из воспоминаний о Солженицыне: Первое издание «Архипелага ГУЛАГ» в России, „Pravoslavie.ru‖, [Internet:] http://www.pravoslavie.ru/arhiv/ 5725.htm, dostęp: 15.03.2010. 55

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

1997) i deputatem ludowym (1990-1993)34. Roman Bäcker podkreśla w jego myśli „silne natężenie nacjonalizmu kulturowego i statokratycznego zarazem 35‖. Rzeczywiście, Aksiuczyc jest wyraźnie radykalniejszy od Sołżenicyna. Dobitniej zaznacza wyjątkowość rosyjskiej cywilizacji i jej odrębność w stosunku do współczesnego świata. Wskazuje on, iż Rosja ma wystarczające unikalne zasoby (surowcowe i przede wszystkim duchowe), by iść własną drogą rozwoju. Nawiązując w pewnym sensie do koncepcji rozwoju cywilizacji Mikołaja Danilewskiego, który utrzymywał, że każda cywilizacja posiada zdolność rozwoju tylko w określonych dziedzinach, Aksiuczyc stwierdza: „Каждый великий народ вносил свой вклад в мировую цивилизацию в одной либо в нескольких сферах: религиозной, культурной, общественной, политической, хозяйственной. Русский народ имеет шанс добиться высочайших достижений во всех сферах‖ 36.

Religijny

geniusz

(религиозный

гений)

Rosjanina

przejawił

się

w średniowiecznym ikonopisarstwie, niepowtarzalnym budownictwie cerkiewnym czy filozofii religijnej XIX wieku. Szczególne predyspozycje polityczne (политический дар) Rosjan pozwoliły na powstanie największego na świecie państwa, które zachowało suwerenność na przestrzeni tysiąca lat. Z kolei gospodarczemu dynamizmowi (хозяйственный динамизм) rosyjskiego narodu przypisać należy kolonizację wielkich obszarów na wschodzie w stosunkowo krótkim czasie. Bezsporne są również osiągnięcia w dziedzinie literatury pięknej, muzyki, malarstwa i nauki37. W podejściu tym uderza – nie mające wiele wspólnego z obiektywizmem – uwypuklenie unikalności rosyjskiej cywilizacji, brak nawet najskromniejszej próby realistycznego skonfrontowania dorobku rosyjskiego z dorobkiem innych 34

Виктор Аксючиц, „Pravoslavie.ru‖, [Internet:] http://www.pravoslavie.ru/authors/641.htm, dostęp: 15.03.2010. 35 R. Bäcker, Rosyjskie myślenie…, op. cit., s. 154. 36 В. Аксючиц, Ресурсы возрождения России, „Pravoslavie.ru‖, [Internet:] http://www.pravoslavie.ru/jurnal/ideas/resurs-rus.htm, dostęp: 06.09.2009. 37 Ibidem. 56

Tomasz W. Grabowski: Izolacjonizm i imperializm w programach…

nacji. Swoiste, niepowtarzalne osiągnięcia Rosji i jej wyjątkowość postawione są jako aksjomat i Aksiuczyc nie wspomina już, jak czynił to Sołżenicyn, o grzechach własnego narodu czy konieczności skruchy. Nie byłoby to jeszcze szczególnie osobliwe, ponieważ każdy naród ma skłonność do przeceniania własnej wartości, gdyby nie odnosiło się do świata zewnętrznego. Otóż według Aksiuczyca planecie grozi demograficzna katastrofa i dlatego ludzkość powinna zbudować nowe, organiczne formy życia społecznego. Takiemu wyzwaniu może sprostać tylko człowiek z duchowym powołaniem: szerokiej duszy, ascetyczny, odpowiedzialny, dynamiczny, twórczy. Słowem: prawosławny Rosjanin. Według Aksiuczyca: Православная соборность и русская уживчивость, терпимость могут стать основой для решения мировых национальных и демографических проблем, для соцветья многонациональных культур38.

„Oferta‖ rosyjskiej „cywilizacji przyszłości‖ jest możliwa do przyjęcia dla całej ludzkości (w odróżnieniu np. od chińskiej, muzułmańskiej czy afrykańskiej, których dominowanie oznaczałoby zagładę Zachodu), ponieważ wykorzystuje doświadczenie Rosji w unifikacji kulturowych składników europejskich i azjatyckich39. Zaznaczyć jednak należy, iż Aksiuczyc swojego stanowiska nie przekuwa na program polityki zewnętrznej własnego kraju. Skoncentrowany jest na Rosji, na jej odrodzeniu poprzez inwestycje w kapitał ludzki, w rozwój człowieka. Odrodzenie to ma nadać cywilizacji nowe wymiary i zbawiając Rosję – dać szansę na zbawienie ludzkości. Nie ma w jego koncepcji pomysłów na międzynarodowe sojusze czy koalicje polityczne i nie ma z góry założonego i określonego wroga, jakim u Panarina będzie protestancko-liberalna „Północ‖, a u Dugina Stany Zjednoczone. Potwierdzenie tego znaleźć można w innym artykule Aksiuczyca 38 39

Ibidem. Ibidem. 57

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

zatytułowanym Русская идея40. Treść rosyjskiej „narodowej idei‖ w tym ujęciu jest głęboko inspirowana religią prawosławną. Jest to: „замысел Твоpца о pусском наpоде и ответный помысел наpода о самом себе, о своем истоpическом пpизвании и бытии. Русская идея это национальный идеал, котоpый народ возжигал пеpед собой, к котоpому стpемился и котоpым судил себя‖

Aksiuczyc podkreśla, że idea ta nigdy nie była nastawiona na zawładnięcie ziemskimi dobrami, ale na wyższe cele bytu; nigdy nie zbiegała się z politycznymi, geograficznymi czy etnicznymi pojęciami. Jej istota zawierała się w żywych formach egzystencji rosyjskiego narodu, we wspólnotowej formie organizacji społecznej (собоpность) rozumianej jako braterstwo wolnych ludzi (братство свободных личностей) i wewnętrzna jedność między nimi, jak również jako jedność wspólnoty ludzi z Bogiem. Rosyjska idea – to utwierdzenie wspólnotowej miłości w życiu: w prawie, w rozumieniu wolności, w organizacji warunków bytowych, w patriotyzmie, w stosunku do przyrody. Miłość ta wyzwala zdolność do samopoświęcenia, ale i do cierpienia oraz współcierpienia z innymi. Rosyjska idea ma uniwersalny charakter. Wspólnotowa forma życia dąży do ogarnięcia wszystkich aspektów egzystencji jedną organizującą zasadą dobra: wszystko, co na świecie, powinno być zbudowane na Bożej miłości. Nie oznacza to

jednak

według

ukierunkowanego

Aksiuczyca

chiliazmu,

ustanowienie

rozumianego

„Tysiącletniego

jako

Bożego

wysiłku

Królestwa‖

w granicach całego świata. Misja narodu rosyjskiego to otwarcie się na naukę Chrystusa, zachowanie czystości tej nauki i jej obrona, a także niesienie prawdy wszystkim narodom nie siłą, lecz przykładem bezinteresownej pracy i służby41. Aksiuczyc z wyraźną niechęcią podchodzi do historycznego misjonizmu wskazując przede wszystkim na jego partykularność. Jest on ograniczony do jednego zadania, być może wielkiego, ale umiejscowionego wyłącznie 40

Idem, Русская идея, „Pravoslavie.ru‖, [Internet:] http://www.pravoslavie.ru/jurnal/32.htm, dostęp: 15.03.2010. 41 Ibidem. 58

Tomasz W. Grabowski: Izolacjonizm i imperializm w programach…

w warunkach ziemskiej historii i odnoszącego się tylko do określonej sfery życia. Jako przykłady myśliciel podaje kulturowy misjonizm Greków, państwowy i prawny misjonizm Rzymian, nacjonalistyczny misjonizm Niemców, imperialny misjonizm Anglików czy misjonizm demokracji u Amerykanów. Tylko naród rosyjski i żydowski są trwale przeniknięte mesjanizmem zorientowanym metafizycznie42. Zdaniem Aksiuczyca wyjątkowość Rosji, jej tolerancyjność, skłonność do kierowania się w polityce wyższymi duchowymi wartościami i odrzucenie wojen napastniczych, spotkała się z zupełnym niezrozumieniem na Zachodzie. Co więcej: wyjątkowość ta wzbudzała w Europie – nakierowanej na podbój i posiadanie dóbr ziemskich oraz przenikniętej indywidualizmem urosłym do hipertroficznych rozmiarów – strach i nienawiść. Prawosławna cywilizacja według Aksiuczyca była niejako „wyrzutem sumienia‖ dla Zachodu, stąd wielowiekowa ekspansja – tak religijna jak świecka – europejskich krajów na Wschód („od średniowiecznych krzyżowców do krzyżowców Hitlera‖). To, co obce, wywołuje strach i wrogość, stąd bierze się permanentna rusofobia na Zachodzie 43. Cała ta konstrukcja myślowa przybiera formę, której głównym celem jest idealizacja prawosławnej cywilizacji i deprecjacja zachodnich osiągnięć. Jest to próba nobilitacji własnego kraju, która dąży do rozbudzenia wśród rodaków narodowych uczuć. Warto się jeszcze przyjrzeć, jakie konkretne działania w sferze polityki proponuje podjąć Aksiuczyc. W artykule pod tytułem Wybór epoki44 (pisanym przy okazji wyborów do Dumy w 2000 roku) wychodzi on z założenia, że rosyjski „narodowo-państwowy archetyp‖ najwyraźniej oddaje XIX-wieczna „triada‖ Uwarowa: prawosławie, samodzierżawie, ludowość (православие, самодержавие, народность), którą na współczesne warunki i współczesny język 42

Ibidem. Idem, Антирусская перманентная революция, „Pravoslavie.ru‖, [Internet:] http://www.pravoslavie.ru/jurnal/ideas/antirusrevolution.htm, dostęp: 15.03.2010. 44 Idem, Выбор эпохи, [Internet:] http://www.ng.ru/politics/2000-01-18/3_choice.html#, dostęp: 15.03.2010. 43

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

należy przełożyć jako: duchowość, państwowość, patriotyzm (духовность, государственность, патриотизм). Powrót do tych archetypów może być osiągnięty tylko

przez

przebudzenie

historycznej pamięci

narodowej

samoświadomości. Rosyjski naród prawidłowo odczytuje wymogi czasów, oczekuje silnej państwowości, która pozwoli mu przetrwać i która odbuduje tradycyjny układ stosunków społecznych. Na ten „państwowy instynkt‖ narodu odpowiedział W. Putin, stąd jego popularność i szanse na długotrwały sukces. Putin sytuuje się jednak poza dwoma pozostałymi członami triady: prawosławną duchowością i patriotyzmem rozumianym jako łączność z tysiącletnią historią ojczyzny i jako odpowiedzialność za kraj przed Bogiem. Aksiuczyc stwierdza wprost: na obecnym etapie odrodzić kraj może tylko oświecony autorytarny reżim. Potrzebny jest też lider, który znajdowałby się w łączności z całym narodowopaństwowym archetypem. Przed Putinem stoi zatem wybór: czy będzie tylko kolejnym prezydentem, czy też liderem narodowego przełomu. Analiza współczesnego

myśli

Aksiuczyca

nacjonalizmu,

w zglobalizowanym,

który,

bardzo trochę

technologicznym świecie.

dobrze

obrazuje

paradoksalnie,

charakter

odradza

się

Nacjonalizm ten rozkwita

w krajach zapóźnionych w stosunku do regionów najbardziej rozwiniętych i stanowi swego rodzaju instrumentarium obronne. Niedostatki materialne rekompensuje deklarowane przywiązanie do sfery niematerialnej i pielęgnacja narodowych mitów jako „miejsc ucieczki‖ przed rzeczywistością. Może to świadczyć o niezdolności do długofalowego racjonalnego działania, niezdolności skupienia uwagi na praktycznych problemach. Jedynym konkretnym działaniem, jakie

Aksiuczyc

potrafi

postulować

budowa

autorytarnego

reżimu,

z prezydentem na czele, zgłaszając jednocześnie wobec Putina tak niedookreślone zarzuty jak brak związku z tradycją prawosławną czy niedostateczne w jego mniemaniu odczuwanie patriotyzmu przez prezydenta.

Tomasz W. Grabowski: Izolacjonizm i imperializm w programach…

Trzeba jednak przyznać, że nie znajdujemy u Aksiuczyca żadnych propozycji

ekspansjonistycznych.

Przeciwnie,

zgodnie

rozumieniem

mesjanizmu, jako konieczności ochrony czystości wiary przez naród aż po kres dziejów, skłania się on ku izolacjonizmowi, ku odseparowaniu od wrogiego Rosji świata. Podkreślana tolerancyjność i otwartość prawosławnej cywilizacji (zostawmy na boku czy prawdziwa, co w kontekście podkreślanego przez analityków narastania „brunatnej fali‖ w społeczeństwie rosyjskim wydaje się wątpliwe) ma służyć prawidłowemu ułożeniu stosunków wewnątrz Rosji. Skrajna, negatywna ocena Zachodu zdradza jednocześnie spore pokłady ksenofobii u Aksiuczyca. 4. „Ekspansjonistyczny misjonizm” Innym myślicielem, autorem bardzo interesujących koncepcji, w dużym stopniu bazujących na religii był bez wątpienia Aleksander Panarin (1940-2003), filozof

Moskiewskiego

Uniwersytetu

Państwowego.

Pełna

analiza

jego

wielowątkowej refleksji na temat Rosji i świata znacznie wykracza poza ramy artykułu. Przy pewnej dozie ogólnikowości podkreślić wypada, że tym, co przede wszystkim zwraca uwagę w jego projektach, jest ich globalny zasięg, powrót Rosji do roli podmiotu wywierającego wpływ na całą społeczność międzynarodową i kreującą własny model systemu światowego. Za Andrzejem Nowakiem należy powtórzyć, że początkowo Panarin propagował ideę „drugiego Rzymu‖, w której Rosja brała odpowiedzialność wespół z Ameryką za budowę pozimnowojennego porządku światowego. Stany Zjednoczone same są do tego niezdolne, tylko Rosja jest w stanie efektywnie uporządkować

sytuację

obszarze

eurazjatyckim,

oddalić

zagrożenie

barbaryzacji i powstrzymać partykularyzm lokalnych nacjonalizmów - słowem: być reprezentantką światowej cywilizacji na tym terenie. Panarin zakładał jeszcze

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

w tej koncepcji, iż rosyjska tożsamość nie jest całkowicie antagonistyczna wobec europejskiej, że Moskwa i Waszyngton mogą współdziałać 45. Po pogorszeniu stosunków rosyjsko-amerykańskich w końcu lat 90., kiedy okazało się, że Stany Zjednoczone nie zamierzają liczyć się z interesami Rosji, Panarin zrewidował swoje poglądy i zwrócił się w stronę misjonizmu religijnego. W swojej nowej teorii podkreślił, iż prawosławie ma szczególne cechy, ponieważ nie separuje się od innych tradycyjnych cywilizacji i religii. Jest „inkluzywne‖ w swoim uniwersalnym celu, jaki stanowi odnalezienie i utwierdzenie jedności ludzkości.

Wszystkie dotychczasowe projekty uniwersalistyczne, w

tym

westernizacja, oparte były na sekularyzacji, na oderwaniu człowieka od sił duchowych. A to skutkowało następstwami przeciwnymi do zamierzonych: człowiek przeniknięty hedonizmem zniewalał drugiego człowieka dla własnego interesu. Tak funkcjonuje też współczesny globalizm, dzieli ludzkość na panów i pariasów46. W myśl tej koncepcji Rosja posiada, w postaci prawosławia, unikalny atut dla swoich relacji ze światem zewnętrznym: „Prawosławie zaś jest religią współczucia wobec słabych i jako takie wyraża bunt przeciw duchowi nowej segregacji, nowego rasizmu, który zawładnął „postępową częścią‖ rodu ludzkiego. (…) Pod postacią prawosławnej Rosji Zachód styka się z niewygodnym świadectwem, że oświecenie niekoniecznie musi być wyniosłe i nietolerancyjne, wyrażając nieludzką nieubłagalność prawa, może bowiem promieniować ciepłą energią chrześcijańskiego współczucia wobec skrzywdzonych i upośledzonych‖47.

Przekładając to na język polityki, Panarin twierdził, iż rolą Rosji jest obrona pluralizmu cywilizacyjnego, wzięcie pod opiekę „skrzywdzonych 45

A. Nowak, „Biedne imperium, czyli drugi Rzym‖ – pokusy dyskursu imperialnego we współczesnej myśli rosyjskiej, [w:] idem, Od imperium do imperium. Spojrzenia na historię Europy wschodniej, Kraków, 2004, s. 295-296. 46 Zob. np. А. Панарин, Север — Юг. Сценарии обозримого будущего, „Библиотека думающего о России‖, [Internet:] http://www.patriotica.ru/actual/panarin_north.html, dostęp: 15.03.2010. 47 А. Панарин, Православная цивилизация в глобальном мире, Москва 2003, cyt. za: J. Bratkiewicz, Zapętlenia modernizacji. Szkice o samopostrzeganiu i autoidentyfikacji w interakcjach tradycji i nowoczesności (przypadek Rosji i nie tylko), Warszawa 2007, s. 304. 62

Tomasz W. Grabowski: Izolacjonizm i imperializm w programach…

i poniżonych‖ przez amerykański dyktat. Rosja na powrót staje się „III Rzymem‖, z uniwersalnym przesłaniem wywiedzionym z religii. Miała być liderem biednego Południa przeciw bogatej Północy, przeciwnikiem budowy jednobiegunowego świata i homogenizacji kultury przez amerykańskie wzorce. Nie sposób nie zgodzić się z Andrzejem Nowakiem, iż Panarin w całej serii swych książek właściwie próbuje na różne sposoby odpowiedzieć na jedno pytanie: jak uzasadnić misję Rosji we współczesnym świecie?48 Odwołania do religii prawosławnej, historii, geopolityki, służą tylko temu nadrzędnemu celowi. Wsparte argumentami religijno-moralnymi poglądy Panarina na temat roli Rosji w konflikcie Zachodu z resztą świata słusznie, choć drwiąco, kwituje Jarosław Bratkiewicz:

„I

tak

oto

dzięki

historiozoficznym

spekulacjom

autora-

tradycjonalisty, Rosja ponownie znalazła się, niczym w dawnej piosence sowieckiej, wo gławie planiety wsiej (na czele całego globu)‖ 49. Mamy więc w tym wypadku do czynienia z misjonizmem rosyjskim, w którym jedno państwo realizuje swoje dziejowe zadanie „uszczęśliwienia‖ ludzkości poprzez objęcie swoim projektem jak największego terytorium. Do religii odwołuje się również najbardziej znany ze współczesnych przedstawicieli ideologii eurazjańskiej – Aleksander Dugin. Jego wizja świata, w którym zmagają się mocarstwa morskie i lądowe (talassokracje i tellurokracje) oraz plany budowy eurazjatyckiego imperium, które będzie zdolne uwolnić się od cywilizacji atlantyckiej oraz skutecznie się jej przeciwstawić – były już w Polsce dość szeroko opisywane i komentowane50. Jakie miejsce w jego koncepcjach zajmuje religia? Otóż Dugin wskazuje na organiczny związek między narodem a prawosławiem: o istnieniu narodu decyduje religia, która nadaje mu misję. Nie 48

A. Nowak, Ocalić Rosję…, op. cit., s. 164. J. Bratkiewicz, Zapętlenia modernizacji…, op. cit., s. 305. 50 Zob. m. in.: R. Paradowski, Eurazjatyckie Imperium Rosji. Studium idei, Warszawa 2003; I. Massaka, Projekt Nowego Imperium Kontynentalnego Aleksandra Dugina, „Arcana‖, nr 38: 2/2001, s. 158-171; D. Kostjanowskaja, Polska w tekstach Aleksandra Dugina i jego zwolenników, „Polski Przegląd Dyplomatyczny‖, t. 1, nr 4/2001, s. 158-171. 49

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

ma żadnej przypadkowości w istnieniu narodu rosyjskiego – jest on bytem ukierunkowanym metafizycznie i eschatologicznie, „narodem-bogonoścą‖. Co więcej, jego tożsamość nieodłącznie wiąże się z państwowością i Rosjanie nie mogą funkcjonować poza państwem-imperium51. Soborową jedność z państwem stanowi Kościół, a przynależność do niej daje możliwość zbawienia. Tak więc, państwo i jego imperator stanowią narzędzia na drodze zbawienia człowieka. Koniecznym warunkiem jest jednak opanowanie „bogonośnego terytorium‖, czyli, jak pisze sam autor: „Obowiązkowo należy urzeczywistnić eurazjatyckie marzenie, wzniosły ideał Ostatniego Cesarstwa, zbawicielskiej, bogonośnej Rosji – Eurazji‖52.

W ten sposób religia staje się podstawą budowy imperium, narzędziem pozwalającym na kreację statokratycznej tożsamości jego mieszkańców. Jednostkowe zbawienie człowieka traci na znaczeniu, ustępuje miejsca konieczności przeciwstawienia się - w wymiarze ziemskim: historycznym i politycznym – Antychrystowi. Antychrysta zaś współcześnie uosabiają Stany Zjednoczone. Jak słusznie zauważa Anna Raźny: Dugin wyraża ideę deifikacji narodu rosyjskiego dla jego celów politycznych 53. O praktyce instrumentalizacji prawosławia do celów politycznych dowodzić może stosunek Dugina i wszystkich eurazjanistów do innych religii występujących na terenie państwa rosyjskiego. Stosunek ten jest na tyle pozytywny, na ile możliwe jest uzyskanie wsparcia dla realizacji nadrzędnej idei – opanowania Eurazji. I tak, samemu Aleksandrowi Duginowi, według jego własnych deklaracji, najbliżej do staroobrzędowców, a dokładnie do odłamu bezpopowców netowców (wierzą oni, że Królestwo Antychrysta już nadeszło w postaci katolickiego i protestanckiego Zachodu). Nie przeszkadza mu to jednak, by na spotkania swojego stowarzyszenia o nazwie Wszechrosyjski Ruch 51

A. Rażny, „Podstawy geopolityki‖…, op. cit., s. 214-215. Cyt. za: R. Bäcker, Rosyjskie myślenie…, op. cit., s. 216. 53 A. Raźny, „Podstawy geopolityki‖…, op. cit., s. 217. 52

Tomasz W. Grabowski: Izolacjonizm i imperializm w programach…

Społeczno-Polityczny Eurazja zapraszać jednocześnie prawosławnego ihumena, islamskiego muftiego i chasydzkiego rabina54. Również preferowani przez Dugina sojusznicy Rosji w walce przeciw „atlantyzmowi‖ są pod względem kulturowym i religijnym jakże odmienni: na wschodzie jest to Japonia, na południu – Iran, a na zachodzie – Niemcy55. Postrzeganie świata zachodniego przez Dugina wpisuje się w długą tradycję rosyjskiej krytyki wartości europejskich. Według niego człowieka zachodniego charakteryzują takie cechy, jak: zmysł praktyczny, rzeczowość, indywidualizm, pragmatyzm, wyrazista świadomość prawna, ścisłe rozdzielenie sfery prywatnej i społecznej, duchowej i świeckiej, racjonalność, przedkładanie interesów indywidualnych nad zbiorowymi, lekceważenie kontemplacyjności, ślepa wiara w postęp, pragmatyczny stosunek do przyrody i ludzi, czy techniczne uwarunkowanie umysłu56. Wszystko to pozostaje obce człowiekowi rosyjskiemu i wszystko to tzw. słowianofile w Rosji powiedzieli już w pierwszej połowie XIX wieku. Tym, co Dugin dodaje od siebie, i co szczególnie go bulwersuje, jest „spisek mondialistów‖: dążenie Zachodu, pod przywództwem USA, do przejścia od mnogości państw i narodów ku zuniformizowanemu „jednemu światu‖ („One World‖). Na jego czele ma stanąć „Światowy Rząd‖, „a fundamentem mają stać się rzekomo „postępowe‖, „demokratyczne‖ i uniwersalne wartości‖ 57. Dla bogonośnej Rosji przyjęcie tych wartości oznaczałoby śmierć i rozkład. W tym kontekście nie mogą dziwić takie opinie: „Zachód – to zło absolutne, królestwo Antychrysta, geograficzny Szatan (…) To kwestia wiary, dogmat geopolityki, aksjomat geografii sakralnej, podstawowa prawda Tradycji‖58.

R. Bäcker, Rosyjskie myślenie…, op. cit., s. 214. Zob. A. Nowak, Pokusy geopolityki rosyjskiej po (1991 roku), [w:] Idem, Od imperium…, op. cit., s. 251. 56 J. Bratkiewicz, Zapętlenia modernizacji…, op. cit., s. 278. 57 E. Wyciszkiewicz, Współczesna Rosja…, op. cit., s. 40. 58 Cyt. za: Ibidem, s. 36. 55

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Zdanie to jest bardzo symptomatyczne – dla krytyki politycznego przeciwnika,

Dugin

sięga

wszystkie

możliwe

argumenty:

religijne,

geograficzne, geopolityczne, kulturowe, historyczne i żongluje nimi według własnych potrzeb. Co istotne, to cecha charakterystyczna całej ideologii eurazjanizmu, która łączy wiele historyczno-kulturowych tradycji, sprzecznych ze sobą systemów ideowych, religijnych wartości. Nad wszystkim tym unosi się zaś polityczny cynizm. Zestawienia Dugina z innymi myślicielami prawosławnymi (Sołżenicynem przede wszystkim) bardzo dobrze ilustruje wszystkie zagrożenia związane z obecnością czynnika religijnego w polityce zagranicznej, w percepcji świata zewnętrznego, a także po prostu w szeroko rozumianym życiu społecznym. Nie idzie tu bowiem tylko o wielowariantowość interpretacji rosyjskiego prawosławia dla potrzeb polityki, która to interpretacja może jednocześnie skłaniać: do izolacjonizmu, samoograniczenia, powstrzymania ekspansjonistycznych dążeń oraz

postulatów rozszerzania

imperium,

czy to

imię

ochrony

„skrzywdzonych i poniżonych‖ świata, czy też dla unicestwienia zła, obecnego na Ziemi w postaci konkurencyjnego mocarstwa. Czymś ważniejszym jest relacja w stosunku do prawdy ontologicznej obecnej w religii. Tak długo, jak relacja ta jest zafałszowana, tak długo religia pozostaje zinstrumentalizowana, polityka mimo powierzchownej sakralizacji funkcjonuje w kategoriach interesu. Tylko autentyczny zwrot ku chrześcijaństwu, ku jego etyce, z poszanowaniem osoby ludzkiej, podmiotowości narodów i państw, mógłby

przynieść

społeczności

międzynarodowej

powodzenie.

choć

w warunkach panującego obecnie politycznego realizmu tego typu myślenie może wydać się utopijne, to obiektywnie nie traci ono swego ciężaru gatunkowego. Bardzo pocieszające jest, iż w państwie najbardziej dotkniętym przez skutki „zafałszowania świadomości‖, przez komunistyczny totalitaryzm, i które to państwo przyniosło też wiele nieszczęść innym narodom, zrodziła się myśl 66

Tomasz W. Grabowski: Izolacjonizm i imperializm w programach…

Aleksandra Sołżenicyna, nawołującego do powrotu do najprostszych zasad chrześcijaństwa, począwszy od poziomu jednostkowego.

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

BIBLIOGRAFIA I.

Publikacje książkowe: a) Literatura źródłowa: 1. Bierdiajew M., Źródła i sens komunizmu rosyjskiego, Kęty 2005. 2. Sołżenicyn A., Rosja w zapaści, Warszawa 1999. 3. Sołżenicyn A., Żyj bez kłamstwa. Publicystyka z lat 1973-1980, Warszawa b. r. w. b) Literatura pomocnicza: Monografie i opracowania: 1. Bäcker R., Rosyjskie myślenie polityczne za czasów prezydenta Putina, Toruń 2007 2. Bratkiewicz J., Zapętlenia modernizacji. Szkice o samopostrzeganiu i autoidentyfikacji w interakcjach tradycji i nowoczesności (przypadek Rosji i nie tylko), Warszawa 2007. 3. Memches F. , Słudzy i wrogowie imperium. Rosyjskie rozmowy o końcu historii, Kraków 2009. 4. Nizioł M., Dylematy kulturowe międzynarodowej roli Rosji, Lublin 2004. 5. Nowak A., Historie politycznych tradycji. Piłsudski, Putin i inni, Kraków 2007. 6. Nowak A., Od imperium do imperium. Spojrzenia na historię Europy wschodniej, Kraków, 2004. 7. Spidlik T., Myśl rosyjska. Inna wizja człowieka, tłum. J. Dembska, Warszawa 2000. 8. Walicki A., Zarys myśli rosyjskiej od oświecenia do renesansu religijnofilozoficznego, Kraków 2005. 9. Wyciszkiewicz E., Współczesna Rosja wobec Zachodu, Łódź 2003. Rozdziały w pracach zbiorowych: 1. Raźny A., Podstawy geopolityki Aleksandra Dugina: Przemiana mesjanizmu religijnego we współczesnej rosyjskiej myśli politycznej, [w:] Dziedzictwo chrześcijańskiego Wschodu i Zachodu – między pamięcią a oczekiwaniem, Częstochowa 2006. 2. Suchanek L., Prawosławie jako wiara, kultura i ideologia, [w:] U. Cierniak, ks. J. Grabowski (red.), Dziedzictwo chrześcijańskiego Wschodu i Zachodu – między pamięcią a oczekiwaniem, Częstochowa 2006.

Tomasz W. Grabowski: Izolacjonizm i imperializm w programach…

Artykuły w czasopismach naukowych: 1. Suchanek L., W poszukiwaniu drogi. Programy ideowo-polityczne współczesnej Rosji, „Slavia Orientalis‖, t. LIII, 2004: nr 2. II.

Publikacje elektroniczne a) Literatura źródłowa: 1. Аксючиц В., Антирусская перманентная революция, „Pravoslavie.ru‖, [Internet:] http://www.pravoslavie.ru/jurnal/ideas/antirusrevolution.htm, dostęp: 15.03.2010. 2. Аксючиц В., Выбор эпохи, [Internet:] http://www.ng.ru/politics/2000-0118/3_choice.html#, dostęp: 15.03.2010. 3. Аксючиц В., Горизонты Александра Солженицына, „Pravoslavie.ru‖, [internet:] http://www.pravoslavie.ru/jurnal/1393.htm, dostęp: 15.03.2010. 4. Аксючиц В., Ресурсы возрождения России, „Pravoslavie.ru‖, [Internet:] http://www.pravoslavie.ru/jurnal/ideas/resurs-rus.htm, dostęp: 06.09.2009. 5. Аксючиц В., Русская идея, „Pravoslavie.ru‖, [Internet:] http://www.pravoslavie.ru/jurnal/32.htm, dostęp: 15.03.2010. 6. Панарин А., Север — Юг. Сценарии обозримого будущего, „Библиотека думающего о России‖, [Internet:] http://www.patriotica.ru/actual/panarin_north.html, dostęp: 15.03.2010. b) Literatura pomocnicza: 1. Ermarth F. W., Russia‘s strategic culture: past, present, and…in transition?, „Defense Threat Reduction Agency‖, 31 October 2006, s. 6-7, [Internet:] http://www.dtra.mil/documents/asco/publications/comparitive_ strategic_cultures_curriculum/case%20studies/Russia%20(Ermarth)%20fin al%202%20Nov%2006.pdf, dostęp: 05.09.2009. 2. Mitrokhin N., Любовь без Удовлетворения: Русская Православная Церковь и Российская Армия, „The Journal of Power Institutions in PostSoviet Societies‖, [Internet:] http://pipss.revues.org/index401.html, dostęp: 10.03.2010. 3. Mozgovoy S., Взаимоотношения Армии и Церкви в Российской Федерации, „The Journal of Power Institutions in Post-Soviet Societies‖, [Internet:] http://pipss.revues.org/index390.html, dostęp: 10.03.2010. 4. Круг П., От светскости к патернализму. Религиозная политика Дмитрия Медведева „Независимая газета религии‖, [Internet:] http://religion.ng.ru/events/2009-09-02/1_paternalism.html?mthree=1, dostęp: 15.03.2010.

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

c) Strony internetowe: 1. http://pipss.revues.org - strona czasopisma elektronicznego „The Journal of Power Institutions in Post-Soviet Societies‖. 2. http://www.dtra.mil - serwisu internetowy „Defense Threat Reduction Agency‖. 3. http://www.ng.ru/ - strona internetowa ―Niezawisimoj Gaziety‖. 4. http://www.pravoslavie.ru – rosyjski portal oświęcony prawosławiu.

mgr Piotr Gil absolwent Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego mgr Tomasz Gładysz absolwent Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego

Charakterystyka sytuacji polityczno-gospodarczej w samozwańczej Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej Recenzent: prof. dr hab. Michał Chorośnicki

SPIS TREŚCI Wstęp / 73 1. Zarys historyczny oraz przyczyny konfliktu w Republice Mołdowy / 73 2. Sytuacja wewnętrzna Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej / 78 2.1. Ustrój polityczny / 78 2.2. Gospodarka / 81 2.3. Demografia / 82 2.4. Problem przestępczości / 84 3. Sytuacja Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej w kontekście działalności Unii Europejskiej / 85 Bibliografia / 89

Piotr Gil, Tomasz Gładysz: Charakterystyka sytuacji polityczno-gospodarczej…

Wstęp Niniejsza praca stanowi próbę przedstawienia sytuacji społecznopolitycznej oraz gospodarczej separatystycznej Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej w kontekście dyplomatycznych zabiegów, mających na celu rozwiązanie jej spornego statusu, a także złożoności relacji pomiędzy politycznymi decydentami w regionie. Jej znaczenie, jak będziemy starali się wykazać, jest bardzo istotne dla problemu demokratyzacji i bezpieczeństwa nie tylko Republiki Mołdowy, ale także stabilizacji całej Europy ŚrodkowoWschodniej, obszaru ścierania się interesów świata zachodniego oraz Rosji, pragnącej za wszelką cenę zachować, a nawet wzmocnić swoje szeroko rozumiane wpływy na terenach dawnego imperium, jakim był ZSRR. 1. Zarys historyczny oraz przyczyny konfliktu w Republice Mołdowy1 Utworzenie w ramach ZSRR odrębnej jednostki administracyjnej, zawierającej „mołdawski‖ w nazwie, było pomysłem grupy emigracyjnych rumuńskich działaczy komunistycznych. Twierdzili oni, że nowa republika przyczyni się do rozpropagowania komunizmu w utraconej, w następstwie zakończenia I wojny światowej, na rzecz Rumunii Besarabii i w konsekwencji ułatwi jej szybkie odzyskanie. W marcu 1924 roku podjęto decyzję o utworzeniu na wschodnim brzegu Dniestru Mołdawskiego Regionu Autonomicznego, będącego częścią Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (USRR). W październiku 1924 roku zdecydowano o zmianie statusu regionu, tworząc Mołdawską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką (rum. Republica Autonomă Socialistă Sovietică Moldovenească, ros. Молдавская Автономная Советская Социалистическая Республика), która nadal pozostawała częścią składową USRR. Oficjalną stolicą ogłoszono „tymczasowo okupowany‖ 1

Taka jest oficjalna nazwa państwa według konstytucji z 29 lipca 1994 roku. Sąd Konstytucyjny Republiki Mołdowy, http://constcourt.md/RO/02_baza_legala/constitutia.html, dostęp: 23.12.2010. 73

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Kiszyniów, natomiast stolicą „wykonawczą‖ zostało miasto Balti, a następnie od roku 1929 Tyraspol2. Na mocy postanowień tajnego protokołu Paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 roku, w czerwcu 1940 roku ZSRR dokonał aneksji Besarabii. Wkrótce potem odłączono od niej i włączono do USRR obszary północne (powiat chocimski) i południowe (powiaty białogrodzki i izmaiłski), natomiast od Mołdawskiej ASRR odłączono jej wschodnie regiony: Balti, Bârzula, Ocnele Roşii, Kodîma i Ananiev, kształtując w ten sposób obszar istniejącego dzisiaj Naddniestrza. 2 sierpnia 1940 roku połączono tak ukształtowane jednostki administracyjne w Mołdawską Socjalistyczną Republikę Radziecką (mołd. Република Советикэ Сочиалистэ Молдовеняскэ albo Republica Sovietică Socialistă Moldovenească, ros. Молдавская Советская Социалистическая Республика) ze stolicą w Kiszyniowie, która stała się kolejną republiką związkową ZSRR. W czerwcu 1941 roku Rumunia wraz z III Rzeszą Niemiecką zaatakowała Związek Radziecki. Sukcesy odnoszone na froncie umożliwiły jej tymczasowe odzyskanie Besarabii, a nawet zdobycie nowych terytoriów na wschodzie i oparciu swych granic na rzece Boh. W 1944 roku obszary te jednak z powrotem zajęła Armia Czerwona. Ich status został ostatecznie uregulowany traktatem paryskim z 1947 roku, przywracającym status quo z sierpnia 1940 roku. Połączenie w sposób sztuczny terenów znajdujących się na zachodnim brzegu Dniestru, będących częścią rumuńskiej Mołdawii i zamieszkanych w większości przez ludność rumuńskojęzyczną, z obszarem leżącym po wschodniej stronie wspomnianej rzeki – Naddniestrzem, wyodrębnionym z USRR, nie mającym silnych więzi historycznych z Mołdawią, zamieszkiwanym przez znaczną liczbę Ukraińców i Rosjan, doprowadziło do stworzenia skomplikowanej 2

Szerzej o powstaniu i kształtowaniu się Mołdawskiej ASRR: A. Gil, Naddniestrzańska Republika Mołdawska jako element przestrzeni politycznej Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2005, s. 12-15. 74

Piotr Gil, Tomasz Gładysz: Charakterystyka sytuacji polityczno-gospodarczej…

sytuacji społecznej, która na początku lat 90-tych zaowocowała konfliktem. Nabrał on pełnej ostrości w obliczu zbliżającego się upadku ZSRR, ujawniającego rozbieżności pomiędzy dwoma regionami połączonymi na mocy odgórnych decyzji i ich mieszkańcami. Do przełomu lat 80/90-tych sytuacja w Mołdawskiej SRR była względnie stabilna, choć dał się już zaobserwować wzrost nastrojów separatystycznych, aczkolwiek do roku 1989 nie miały one charakteru masowego 3. W lutym 1990 roku odbyły się pierwsze wolne wybory do Rady Najwyższej Mołdawskiej SRR, w których zwycięstwo odniósł Mołdawski Front Ludowy4, a jego lider Mircea Druc został premierem. Kryzys moskiewskiej władzy centralnej umożliwił zmianę nazwy republiki z rosyjskiej „Mołdawia‖ na rumuńską „Mołdowa‖. Ponadto nowe władze w Kiszyniowie uchwaliły ustawę przyznającą językowi rumuńskiemu, zapisywanemu alfabetem łacińskim, status języka państwowego, przyjęły barwy rumuńskie jako własne, a także ogłosiły za nieważną aneksję Besarabii dokonaną przez ZSRR w 1940 roku5. Działania nowego rządu, dążącego do jak najszerszej integracji Mołdowy z Rumunią, spowodowały reakcję mniejszości narodowych, zamieszkujących republikę, zaniepokojonych narastaniem rumuńskiego nacjonalizmu. Delegaci Gagauzów6 oraz Naddniestrza zaczęli się wówczas domagać autonomii dla reprezentowanej przez siebie ludności. Deklaracja Gagauzów o utworzeniu własnej republiki nie spotkała się z żadną reakcją władz mołdawskich, stąd ośmieleni tym faktem delegaci nomenklatury partyjnej Naddniestrza ogłosili 2 września 1990 roku w Tyraspolu powstanie Naddniestrzańskiej Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej 3

I. Rosca, Ieşirea din întuneric: Articole apărute in Ŝară, Kiszyniów 1995, s. 16. Mołdawski Front Ludowy (rum. Frontul Popular din Moldova) był ogólnonarodowym ruchem społecznym dążącym do niepodległości republiki, a następnie jej zjednoczenia z Rumunią. A. Gil, Naddniestrzańska…, op. cit., s. 19. 5 Ibidem, s. 19. 6 Gagauzi – ludność pochodzenia tureckiego wyznająca prawosławie, zamieszkująca południe Republiki Mołdowy. 4

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

(ros.

Приднестровская

Молдавская

Советская

Социалистическая

Республика), pozostającej w ramach ZSRR. Nowa republika obejmowała wschodni brzeg Dniestru, czyli rejony Camenca, Dubăsari, Grigoriopol, Râbniŝa, Slobozia, Tyraspol oraz Bendery (Tighina) na zachodnim brzegu rzeki. Obszar ten był zamieszkały przez ponad 600 tysięcy mieszkańców, z czego Rosjanie i Ukraińcy stanowili blisko 54% ludności7. Uzyskanie decydującego wpływu na kształt polityki Mołdowy przez grupę, na czele której stał prezydent Mircea Sniegur, skutkowało co prawda rezygnacją z hasła zjednoczenia z Rumunią, jednakże niepodległość republiki była również priorytetem nowej ekipy rządzącej. Coraz wyraźniejsze działania w tym kierunku pociągnęły za sobą wzrost napięcia między Kiszyniowem a mniejszością gagauską i Naddniestrzem, których władze zagroziły secesją w przypadku ogłoszenia niepodległości społecznym,

przez nie

Mołdowę.

zrezygnował

Mircea jednakże

Sniegur, z

dysponując

planów

poparciem

niepodległościowych

i 27 sierpnia 1991 roku Rada Najwyższa Mołdowy ogłosiła niezawisłość republiki. W odpowiedzi Naddniestrze 2 września 1991 roku przyjęło własną konstytucję, flagę i herb, a także rozpoczęło tworzenie regularnej armii 8. Nie obyło się w tym niestabilnym okresie bez incydentów zbrojnych. Czynnikiem, który zapobiegł ich ówczesnemu rozprzestrzenieniu się była 14. Armia radziecka 9. Z uwagi bowiem na jej obecność rząd Republiki Mołdowy nie zdecydował się jeszcze na szersze zaangażowanie w konflikt. 7

M. Vahl, M. Emerson, Moldova and the Transnistrian Conflict, 2004, s. 4, http://www.ecmi.de/ jemie/download/1-2004Chapter4.pdf, dostęp: 25.08.2008. 8 W tym samym czasie Gagauzi w obawie przed siłowym sposobem integracji państwa przez władze mołdawskie, także przystąpili do formowania własnych grup bojowych z pomocą stacjonujących w regionie żołnierzy radzieckich. Ostatecznie 28 grudnia 1994 roku utworzono Gagauz Yeri – Terytorium Autonomiczne Gagauzja w ramach państwa mołdawskiego z językiem urzędowym gagauskim (obok mołdawskiego i rosyjskiego). 9 14. Samodzielna Gwardyjska Armia rozmieszczona była w czasach istnienia ZSRR na terenie Ukrainy i Mołdawii, tworząc zaplecze do ewentualnego uderzenia zbrojnego na Półwysep Bałkański. Po rozpadzie państwa radzieckiego część jej oddziałów została włączona w skład sił zbrojnych krajów sukcesyjnych, na terenie których te oddziały aktualnie stacjonowały. A. Gil, Naddniestrzańska…, op. cit., s. 19. 76

Piotr Gil, Tomasz Gładysz: Charakterystyka sytuacji polityczno-gospodarczej…

Rozpad ZSRR ostatecznie umożliwił pojawienie się Mołdowy na mapie Europy jako niepodległego już państwa, powodując konieczność unormowania przez nią relacji z powstałą na jego gruzach Wspólnotą Niepodległych Państw. Kwestia uregulowania statusu 14. Armii miała z kolei zasadnicze znaczenie dla stosunków państwa mołdawskiego z Naddniestrzem. Na mocy odpowiedniej umowy

Mołdowa

przejmowała

kontrolę

nad

jednostkami

wojskowymi

znajdującymi się na jej terytorium. Wyjątkiem była właśnie 14. Armia, którą miano wycofać do Rosji w przeciągu kilku lat. Owa perspektywa spowodowała, że separatyści zdali sobie sprawę, iż przy braku regularnych wojsk rosyjskich na wschodnim brzegu Dniestru, rząd Mołdowy zwycięży ich bez trudu. Wówczas zdecydowali się oni zastosować zbrojny opór celem obrony „niezawisłości‖ terytorium Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej, dopóki wojska rządu w Kiszyniowie były jeszcze relatywnie słabe. Regularne walki rozpoczęły się w marcu 1992 roku, kiedy to w odpowiedzi na zajęcie przez separatystów komendy policji w mieście Dubăsari i upływie terminu na złożenie broni przez ich formacje militarne, wojska Mołdowy uderzyły na Naddniestrze. Toczyły się one, ze zmiennym szczęściem dla obu stron, przez okres pięciu miesięcy. Po stronie Naddniestrza walczyły oddziały kozackie, grupy najemników, a także niektóre jednostki wchodzące w skład 14. Armii. Objęcie dowództwa nad tą ostatnią przez generała Aleksandra Lebiedzia w czerwcu, przyczyniło się do zakończenia konfliktu10. Groźba użycia całej 14. Armii przeciwko siłom Mołdowy, w przypadku gdyby ta nie zrezygnowała z działań zbrojnych zmierzających do opanowania Naddniestrza, zmusiła Kiszyniów do podjęcia rozmów w sprawie zawieszenia broni, które podpisane zostało ostatecznie w lipcu przez prezydentów Jelcyna i Sniegura. Przewidywało ono

Szerzej: Ibidem, s. 20. 77

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

wstrzymanie działań zbrojnych i utworzenie strefy bezpieczeństwa między obydwoma stronami, w której rozmieszczono jednostki rozjemcze 11. Od 1992 roku trwają negocjacje, mające na celu polityczne uregulowanie „zamrożonego konfliktu‖. Mediatorem jest Federacja Rosyjska, a od 1995 roku również Ukraina. Zasadnicze znaczenie dla procesu pokojowego ma także misja OBWE w Mołdowie, ustanowiona w lutym 1993 roku, celem doprowadzenia do konsensu między zwaśnionymi stronami. Misja ta stanowi zarówno płaszczyznę dla spotkań skonfliktowanych stron, jak również występuje w roli mediatora w rokowaniach pokojowych, które początkowo przybrały format „3+2‖ (Mołdowa i Naddniestrze oraz OBWE, Rosja i Ukraina w charakterze obserwatorów). Jesienią 2005 roku, po piętnastu miesiącach przerwy, wznowiono rozmowy w ramach OBWE, jednakże w zmienionej formule. Do grona obserwatorów dołączyły bowiem Unia Europejska oraz Stany Zjednoczone. Tym samym negocjacje „3+2‖ przekształciły się w format „5+2‖. Do powyższej zmiany przyczyniła się postawa Mołdowy, która wycofała się z wcześniejszych rozmów prowadzonych w ramach OBWE w lipcu 2004 roku, po serii nieporozumień z Naddniestrzem oraz nie akceptując propozycji federalizacji państwa, które w przypadku realizacji tych zamierzeń byłoby zagrożone ingerencją Rosji poprzez uległe jej władze w Tyraspolu. 2. Sytuacja wewnętrzna Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej 2.1. Ustrój polityczny Formalnie w Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej funkcjonuje system wielopartyjny. Władzę ustawodawczą, reprezentującą społeczeństwo, 11

Wstępną decyzję o rozlokowaniu w rejonie konfliktu sił pokojowych WNP podjęto 6 lipca 1992 roku na szczycie tej organizacji w Moskwie. Trójstronne (mołdawsko-rosyjsko-naddniestrzańskie) siły liczyły początkowo 2,5 tysiąca żołnierzy, a od 1998 roku – 1,5 tysiąca. J. Wróbel, Naddniestrze, [w:] Prace OSW, Konflikty zbrojne na obszarze postradzieckim. Stan obecny. Perspektywy uregulowania. Konsekwencje, czerwiec 2003, s. 15, http://www.osw.waw.pl/sites/ default/files/PRACE_9.pdf, dostęp: 25.08.2008. 78

Piotr Gil, Tomasz Gładysz: Charakterystyka sytuacji polityczno-gospodarczej…

stanowi jednoizbowy parlament – Rada Najwyższa Naddniestrza, złożony z 43 członków12. Ostatnie wybory parlamentarne odbyły się w grudniu 2005 roku. Nie były monitorowane przez żadną organizację międzynarodową, ani uznane za ważne przez inne państwo. Podczas kampanii wywierano naciski na kandydatów, by ci unikali wszelkich kłótni i nieporozumień. Zachowanie takie miało pokazać jedność sceny politycznej Naddniestrza, a zarazem wytrącić Republice Mołdowy z ręki argumenty ewentualnej krytyki. Na czele władzy wykonawczej stoi Prezydent Republiki, który jest wybierany w głosowaniu powszechnym na pięcioletnią kadencję. Funkcję tę od prawie siedemnastu lat sprawuje Igor Smirnow, wybrany w grudniu 2006 na czwartą już kadencję13. Polityczny system Naddniestrza został nawet z tego powodu określony mianem „super-prezydenckiego‖14. W republice rządzi, de facto kontrolując wszystkie główne aspekty życia publicznego

państwa,

związana

prezydentem

postsowiecka

oligarchia

dyrektorów wielkich zakładów przemysłowych, a także konsorcjum Sheriff 15, będące praktycznie monopolistą w wielu dziedzinach gospodarki Naddniestrza16. Firma ta jest powiązana z ukraińską oraz rosyjską mafią. Z tego także powodu w republice kwitnie półlegalny i nielegalny handel, m.in. bronią i papierosami (prawie cały import papierosów do Mołdowy to kontrabanda kontrolowana przez 12

Rada Najwyższa Naddniestrza, http://www.vspmr.org/?Lang=Eng, dostęp: 25.08.2008. Na Smirnowa zagłosowało 82,3% wyborców. Jego przeciwnicy otrzymali znacznie mniejsze poparcie. Na drugim miejscu uplasowała się kandydatka miejscowej partii komunistycznej Nadieżda Bondarenko z 8,54% głosów. Natomiast lider opozycji Adriej Safonow, który został zarejestrowany jako kandydat na prezydenta dopiero na kilka dni przed wyborami, otrzymał zaledwie 6,51% głosów. A. Wasilewska, Naddniestrze / Smirnow kolejny raz wybrany na prezydenta, grudzień 2006, http://www.psz.pl/content/view/3648/1/, dostęp: 25.08.2008. 14 G. P. Herd, Moldova and the Dniestr Region: Contest Past, Frozen Present, Speculative Futures?, 2005, http://www.da.mod.uk/colleges/arag/document-listings/caucasus-publications/atct_ topic_view?b_start:int=200&-C, dostęp: 23.08.2008. 15 Szerzej o wpływie konsorcjum Sheriff na sprawowanie władzy w Naddniestrzu: Ł. Wróblewski, Naddniestrze – czarna dziura Europy, sierpień 2006, http://www.psz.pl/content/view/3131/109/ 1/3/, dostęp: 24.08.2008. 16 V. Solovyev, M. Zygar, The Old Guard Wins in Transdniestria, wrzesień 2006, http://www.kommersant.com/p705753/r_1/The_Old_Guard_Wins_in_Transdniestria/, dostęp: 25.08.2008. 13

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

firmy naddniestrzańskie)17. Tyraspol systematycznie zaprzecza istniejącemu stanowi rzeczy, określając informacje przedstawiające prawdziwy obraz republiki mianem „czarnej propagandy‖ Kiszyniowa, będącej jakoby kontynuacją jego wrogich działań uprawianych przy użyciu niemilitarnych środków18. W

sposób zauważalny dławione

są

niezależne

media,

jest

charakterystyczne dla każdego autorytarnego sposobu sprawowania władzy 19. Częstą praktyką w Naddniestrzu są również aresztowania ze względów politycznych. Wiążą się one najczęściej z publicznym przedstawianiem prorumuńskich lub promołdawskich poglądów. Znanym przypadkiem jest wyrok wydany na Ilie Ilaşcu, stojącego na czele mołdawskiej czteroosobowej grupy sabotażowej (tzw. Grupy Ilaşcu), działającej na terenie Naddniestrza podczas wojny domowej. Ilaşcu, aresztowany wraz z towarzyszami w 1992 roku m.in. za terroryzm, dywersję oraz dwa zabójstwa naddniestrzańskich polityków, których mu nie udowodniono, skazany został na karę śmierci, ostatecznie zamienioną na dożywotnie pozbawienie wolności. Dopiero w efekcie nacisków ze strony państw europejskich, Rosja wymusiła na popieranym przez siebie reżimie w Naddniestrzu jego uwolnienie. Ilaşcu ostatecznie odzyskał wolność w 2001 roku. Pozostali członkowie Grupy skazani zostali na kary 12-15 lat więzienia, połączone z przymusową pracą20. W Naddniestrzu nie ma również mowy o poszanowaniu praw mniejszości narodowych i religijnych. Ich sytuację determinuje prorosyjski kurs w polityce zagranicznej Naddniestrza i niechęć do Mołdowy. Około 90% mieszkańców jest wyznania prawosławnego 21, które jako jedyne zostało zarejestrowane, zaś pozostałym religiom i grupom wyznaniowym tego prawa systematycznie się odmawia. Skutkuje to problemami z wynajęciem pomieszczeń do odprawiania 17

J. Wróbel, Naddniestrze…, op. cit., s. 15. http://pridnestrovie.net/taxonomy/term/49, dostęp: 30.08.2008. 19 http://www.osce.org/moldova/13427.html, dostęp: 25.08.2008. 20 Ostatni ze skazanych odzyskał wolność dopiero w czerwcu 2007 roku. 21 http://www.pridnestrovie.net/2004census.html, dostęp: 25.08.2008. 18

Piotr Gil, Tomasz Gładysz: Charakterystyka sytuacji polityczno-gospodarczej…

kultu, a także szykanami ze strony władz. Poddawana jest im także ludność rumuńskojęzyczna. Przejawia się to przykładowo poprzez zakaz używania w szkołach alfabetu łacińskiego dla zapisywania języka rumuńskiego. Placówki oświatowe, które nie przestrzegają obowiązujących przepisów prawa zmagają się z nieprzychylnym stanowiskiem władz 22.

2.2. Gospodarka W czasach ZSRR

terytorium

Naddniestrza

prowadzony był

zintensyfikowany proces industrializacji i elektryfikacji, podczas gdy w pozostałej części Mołdawskiej SRR dominował przemysł spożywczy. W efekcie w 1990 roku Naddniestrze, zamieszkane przez zaledwie 17% populacji Mołdowy, produkowało 40% PKB i 90% energii elektrycznej kraju 23. Obecna wartość PKB (stan na rok 2007) wynosi około 800 milionów USD, natomiast PKB per capita, obliczane w oparciu o kurs wymiany waluty, wynosi w przybliżeniu 1 500 USD24. W republice funkcjonuje faktycznie szereg zakładów przemysłowych powiązanych

przedsiębiorstwami

zagranicznymi,

tym

osiemnaście

przedsiębiorstw joint ventures z udziałem kapitału zagranicznego. Te największe przedsiębiorstwa zdominowały gospodarkę kraju, powodując, iż udział małych i średnich przedsiębiorstw w wytwarzanym PKB jest znikomy. Najważniejsze zakłady przemysłowe to fabryka uzbrojenia w Benderach i stalownia w Rybnicy. Ta ostatnia stanowi część holdingu Metaloinvest 25, kontrolowanego przez rosyjskiego

biznesmena

Aliszera

Usmanowa,

będąc

największym

Moldovan schools in Transdniestria: An uphill battle against ―linguistic-cleansing‖, [w:] OSCE Magazine, czerwiec 2005, http://www.osce.org/publications/sg/2005/07/15621_425_en.pdf, dostęp: 25.08.2008. 23 A. Gil, Naddniestrzańska…, op. cit., s. 18. 24 http://pridnestrovie.net/taxonomy/term/38, dostęp: 26.08.2008. 25 W 2007 roku doszło do połączenia Metaloinvestu ze Związkiem Przemysłowym Donbasu (ISD). J. Malczyk, Rosja-Ukraina: Fuzja Metaloinvest z ISD, luty 2007, http://www.money.pl/archiwum/ wiadomosci/artykul/rosja-ukraina;fuzja;metaloinvest;z;isd,221,0,224477.html, dostęp: 26.08.2008. 81

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

przedsiębiorstwem w

Naddniestrzu

przynoszącym

republice

około

60%

dochodów. Warta wspomnienia jest również gorzelnia Kwint w Tyraspolu, znana z produkcji koniaków26 oraz wymienione wcześniej konsorcjum Sheriff, drugie co do wielkości przedsiębiorstwo w Naddniestrzu, kontrolujące m.in. sieć supermarketów i stacji benzynowych27. Naddniestrze posiada swój własny Bank Centralny, a jego walutą jest rubel naddniestrzański, który nie podlega wymianie w żadnym kraju poza Rosją i Ukrainą oraz jednym kantorem w Mołdowie 28.

2.3. Demografia Dane demograficzne dotyczące Naddniestrza pochodzą z dwóch spisów powszechnych ludności przeprowadzonych w 1989 i 2004 roku29. Przedstawia je Tabela 1. Do lat 60-tych XX wieku Mołdawianie stanowili większość społeczeństwa Naddniestrza. Proces industrializacji i imigracja z ZSRR zmniejszyły ich liczbę w stosunku do Rosjan i Ukraińców. Trend ten nie uległ zmianie po upadku bloku sowieckiego na początku lat 90-tych. W 1989 roku Mołdawianie stanowili blisko 40% ogółu społeczeństwa, a w 2004 zaledwie 32%. Mimo to nadal są oni najliczniejszą grupą etniczną republiki.

http://eng.kvint.biz/, dostęp: 13.02.2009. http://www.sheriff.md/?LangID=2, dostęp: 07.03.2009. 28 Obserwacja własna autora. 29 http://www.pridnestrovie.net/2004census.html, dostęp: 25.08.2008. 27

Piotr Gil, Tomasz Gładysz: Charakterystyka sytuacji polityczno-gospodarczej…

Tabela 1. Struktura narodowościowa Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej

Narodowość

1989

2004

Mołdawianie

39,9%

31,9%

Rosjanie

25,5%

30,4%

Ukraińcy

28,3%

28,8%

Inne narodowości

6,4%

8,9%

Ludność łącznie

601 660

555 347

Źródło: opracowanie własne na podstawie oficjalnych spisów powszechnych ludności Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej30, http://www.pridnestrovie.net/2004census.html, dostęp: 25.08.2008.

Choć według powszechnego spisu ludności z 2004 roku kraj zamieszkuje około 555 tysięcy osób, szacuje się, że w rzeczywistości w Naddniestrzu przebywa jedynie około 375 tysięcy spośród nich. Reszta pracuje, a często także na stałe mieszka za granicą. Proces masowej emigracji nasilił się w efekcie kryzysu gospodarczego lat 90-tych. Podstawowym utrudnieniem dla osób pragnących opuścić kraj jest brak paszportów uznawanych w państwach europejskich. Stare dokumenty, wydawane jeszcze w czasach ZSRR, pozwalają bowiem jedynie na podróż do Rosji, na Białoruś oraz Ukrainę. Aby wyjechać do innego kraju obywatele Naddniestrza muszą się zaopatrzyć w dokumenty mołdawskie, rosyjskie lub ukraińskie.

Przynależność narodowa jest bardzo często sprawą deklaratywną, zdarza się, iż nawet w obrębie jednej rodziny jej członkowie deklarują różną narodowość. Dlatego autor proponuje przyjąć założenie, że liczba obywateli narodowości mołdawskiej jest zaniżona, gdyż jej członkowie bardzo często deklarują narodowość rosyjską lub ukraińską w celu uzyskania ewentualnych korzyści związanych z przynależnością do ww. grup. 83

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

2.4. Problem przestępczości Według Unii Europejskiej, władz w Kiszyniowie, a także licznych organizacji

pozarządowych

Naddniestrze

jest

rajem

dla

przemytników,

pośredniczących w nielegalnym handlu przez granicę Ukrainy i Mołdowy31. Co charakterystyczne, władze w Tyraspolu niemal zawsze zaprzeczają tym licznym oskarżeniom32. Rząd Ukrainy, wielokrotnie posądzany o przymykanie oczu na sytuację panującą na granicy z Naddniestrzem, podjął jednak w 2006 roku działania mające na celu ograniczenie przemytu. Utworzono wówczas nowe punkty celne, a także wprowadzono zasadę, zgodnie z którą towary wwożone na Ukrainę muszą najpierw zostać zatwierdzone przez służbę celną Republiki Mołdowy33. Często zwraca się także uwagę na udział Naddniestrza w nielegalnym handlu bronią. Sprzęt militarny pozostawiony w olbrzymich poradzieckich składach, „kontrolowany‖ przez wycofujące się wojska rosyjskie, z dużą łatwością zasilał czarny rynek. Napawać niepokojem mogło m.in. niewyjaśnione zaginięcie wyrzutni pocisków ziemia-powietrze z wojskowych magazynów w 2004 roku34. W związku z tym, nie może dziwić fakt, iż Naddniestrze stało się jednym z najbiedniejszych regionów Europy, trawionym przede wszystkim przez korupcję, przemyt, handel żywym towarem oraz zorganizowaną przestępczość.

http://rfe.rferl.org/featuresarticle/2005/10/05f3742a-1c2d-4e1a-a57f-0e9780549795.html, dostęp: 26.05.2008. 32 Władze naddniestrzańskie często same oskarżają mołdawskich funkcjonariuszy, twierdząc, że to oni uczestniczą w procederze przemytu. Szerzej: http://pridnestrovie.net/drugtrade.html, dostęp: 24.08.2008. 33 B. Cięszczyk, Ukraina / Kijów zamknął granicę dla towarów z Naddniestrza, marzec 2006, http://www.psz.pl/content/view/2405/109/, dostęp: 30.08.2008. 34 Hotbed of weapons deals, styczeń 2004, http://www.washingtontimes.com/world/20040118103519-5374r.htm, dostęp: 24.08.2008. 84

Piotr Gil, Tomasz Gładysz: Charakterystyka sytuacji polityczno-gospodarczej…

3. Sytuacja Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej w kontekście działalności Unii Europejskiej Stanowisko Unii Europejskiej wobec separatyzmu Naddniestrza wiąże się nierozerwalnie

koniecznością

zapewnienia

bezpieczeństwa

swoim

bezpośrednim sąsiedztwie. Na tym obszarze zagrożenie stanowią przede wszystkim: nielegalna migracja, niedostateczna kontrola granic, handel żywym towarem, narkotykami oraz bronią, a także zorganizowana przestępczość. Z tego względu konieczna jest współpraca sił policyjnych oraz służb specjalnych UE i Republiki Mołdowy35. Nieodzowne wydaje się także kontrolowanie zawieszenia broni między Mołdową a Naddniestrzańską Republiką Mołdawską oraz podejmowanie zabiegów dyplomatycznych prowadzących do pokojowego utworzenia w przyszłości zjednoczonego państwa mołdawskiego. Uczestnictwo Unii Europejskiej w próbach rozwiązania „zamrożonego konfliktu‖ o Naddniestrze opiera się zatem na 36: udziale w negocjacjach; udziale w wspieraniu współpracy ukraińsko-mołdawskiej przy zabezpieczaniu oraz kontrolowaniu naddniestrzańskiego odcinka wspólnej granicy 37; udziale w inicjatywach pogłębiających wzajemne zaufanie pomiędzy stronami konfliktu oraz zapewniających stabilność Republiki Mołdowy. Wzrost zainteresowania Brukseli problemem Naddniestrza wyrażony został przede wszystkim poprzez podniesienie statusu misji UE w Kiszyniowie z biura

Strategiczny plan polityki Unii Europejskiej wobec Republiki Mołdowy: European Strategy of the Republic of Moldova, styczeń 2007, http://www.pasos.org/www-pasosmembersorg/publications/the-european-strategy-of-the-republic-of-moldova, dostęp: 20.07.2008. 36 B. Piskorska, Mołdawia i Naddniestrze w polityce wschodniej Unii Europejskiej, [w:] Konflikt niskiej intensywności w Naddniestrzu, M. Celewicz, J. Kłoczowski, M. Pietraś (red.), Lublin 2006, s. 191. 37 V. Socor, Ukraine steps in to close Europe‘s Biggest Black Hole, marzec 2006, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=31455, dostęp: 24.08.2008. 85

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

TACIS38 do przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w 2006 roku oraz gotowość podjęcia szerszej współpracy z Mołdową w dziedzinie bezpieczeństwa, spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości. W 2003 roku Instytut Studiów nad Bezpieczeństwem UE przedstawił raport o potrzebie włączenia się UE do negocjacji dotyczących Naddniestrza za pośrednictwem unijno-rosyjskiej grupy roboczej, która przejęłaby od OBWE odpowiedzialność za kontynuowanie procesu pokojowego39. Podczas jednego ze spotkań mediatorów w Odessie we wrześniu 2005 roku, do roli obserwatora zostały oficjalnie zaproszone: Unia Europejska i Stany Zjednoczone. Pierwsze spotkanie w nowej formule „5+2‖ miało miejsce w październiku w Kiszyniowie. We wcześniejszych negocjacjach, zdominowanych przez stronę rosyjską, nie udało się bowiem osiągnąć porozumienia satysfakcjonującego obie strony konfliktu40. Udział UE w rozwiązaniu konfliktu o Naddniestrze powinien opierać się 41

na : przekonaniu

środowisk

opozycyjnych

Naddniestrzańskiej

Republiki

Mołdawskiej do wsparcia realizacji Planu Działania UE wobec Ukrainy oraz Mołdowy; dostarczaniu środków finansowych w ramach programów wspierających tworzenie społeczeństwa obywatelskiego w Naddniestrzu oraz rozwijaniu dialogu między społecznościami obu zwaśnionych stron;

TACIS (ang. Technical Assistance for the Commonwealth of Independent States – Program Pomocy Technicznej dla Wspólnoty Niepodległych Państw) jest to program UE mający wspierać reformy demokratyczne i gospodarcze w państwach wschodniej Europy i centralnej Azji, przyjęty w grudniu 1990 i uruchomiony rok później. W programie bierze udział dwanaście państw: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan, a także w latach 1991-2003 Mongolia. 39 A. Gil, Naddniestrzańska…, op. cit., s. 23. 40 O. Nantoi, Transnistrian Conflict: What Could the European Union and the United States of America Do?, październik 2005, http://transatlantic.sais-jhu.edu/bin/w/r/nantoi_moldova.pdf, dostęp: 24.08.2008. 41 B. Piskorska, Mołdawia…, op. cit., s. 192-193. 86

Piotr Gil, Tomasz Gładysz: Charakterystyka sytuacji polityczno-gospodarczej…

zastosowaniu środków ograniczających liderów Naddniestrza, na przykład poprzez zakaz wydawania im wiz wjazdowych na terytorium UE; otwarciu nowych perspektyw pokojowego zjednoczenia Republiki Mołdowy. Powstanie koncepcji Europejskiej Polityki Sąsiedztwa w 2003 roku spowodowało, że działania UE wobec Mołdowy nabrały bardziej spójnego i dynamicznego charakteru, gdyż stała się ona integralną częścią tej polityki42. Za główny priorytet przyjętego Planu Działania uznano znalezienie sposobu rozwiązania

problemu

separatystycznego

Naddniestrza.

Wsparciem

dla

powyższych zabiegów stanie się także zapewne tzw. Partnerstwo Wschodnie, będące programem, który służyć ma zintensyfikowaniu wymiaru wschodniego polityki Unii Europejskiej w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa. Zakłada ono zacieśnienie współpracy z Ukrainą, Mołdową, Gruzją, Azerbejdżanem i Armenią, a częściowo także z Białorusią. Głównym twórcą wskazanej inicjatywy jest

Polska,

wspierana

przez

Szwecję.

Realizacji

polityki

Partnerstwa

Wschodniego mają służyć preferencje handlowe, ułatwienia wizowe i programy pomocowe, które w dłuższej perspektywie mają przygotować objęte nimi państwa do akcesji. Inicjatywa zapoczątkowana została oficjalnie w maju 2009 roku. W swych działaniach Bruksela stara się obecnie łączyć instrumenty dyplomatyczne, takie jak izolowanie polityczne Naddniestrza, czy udział w charakterze

obserwatora

negocjacjach

„5+2‖,

instrumentami

gospodarczymi, z zakresu wymiaru sprawiedliwości oraz spraw wewnętrznych. Przykładowo polegają one na wspieraniu skutecznej blokady nielegalnego eksportu naddniestrzańskiego na granicy ukraińsko-mołdawskiej (zgodnie z umową z lipca 2003 roku w sprawie nieprzepuszczania przez granicę z Ukrainą 42

W 2003 roku UE ustanowiła dodatkowo swego specjalnego przedstawiciela ds. Mołdowy, koordynującego wdrażanie Planu Działania w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa. Więcej o polityce sąsiedztwa UE względem podmiotów Europy Wschodniej w artykule: K. PełczyńskaNałęcz, Poszerzona Unia Europejska wobec wschodniego sąsiedztwa: problemy i rozwiązania, październik 2003, http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/punkt_widzenia8.pdf, dostęp: 31.08.2008.

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

towarów wytwarzanych w Naddniestrzu). Unia powinna także aktywnie sprzyjać toczącym się pomiędzy władzami w Tyraspolu i Kiszyniowie negocjacjom w sprawie ustanowienia systemu federacyjnego zjednoczonej Republiki Mołdowy oraz popierać propozycję OBWE co do wprowadzenia do niej tysiącosobowego kontyngentu sił pokojowych UE, co zrozumiałe przy współudziale Rosji oraz ewentualnie Ukrainy43. Oprócz wspierania samego procesu pokojowego, w przypadku Mołdowy niezwykle istotne wydaje się rozwijanie programów pomocowych, mających na celu podniesienie poziomu życia mieszkańców republiki, a ponadto ułatwienie producentom win (będących jej głównym towarem eksportowym) dostępu do unijnego rynku. Choć Unia Europejska nie jest oficjalnym mediatorem, pośrednio coraz wyraźniej wpływa na proces zmierzający do reunifikacji państwa mołdawskiego. Jednak sukces jej działania w znacznej mierze zależeć będzie od współpracy z Rosją i Ukrainą, posiadającym własne interesy w Mołdowie oraz jednocześnie powiązania z separatystycznym reżimem Igora Smirnowa. Dalsze zabiegi dyplomatyczne na rzecz rozwiązania „zamrożonego konfliktu‖ o Naddniestrze, stanowić będą sprawdzian wiarygodności „polityki wschodniej‖ UE. Rosja broniąc swoich wpływów w Naddniestrzu będzie zapewne blokować porozumienie. Ostateczne zaangażowanie Unii w rozwiązanie konfliktu naddniestrzańskiego, będzie dla niej testem skuteczności w zapewnianiu bezpieczeństwa w swym najbliższym sąsiedztwie oraz dodatkowo sprawdzianem prowadzenia efektywnej mediacji

pozycji

jednego

międzynarodowych.

B. Piskorska, Mołdawia…, op. cit., s. 194.

kluczowych

podmiotów

stosunków

Piotr Gil, Tomasz Gładysz: Charakterystyka sytuacji polityczno-gospodarczej…

BIBLIOGRAFIA I.

Materiały źródłowe: 1. Konstytucja Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej z dnia 24 grudnia 1995 roku, http://mfa-pmr.org/index.php?newsid=644, dostęp: 23.12.2010. 2. Konstytucja Republiki Mołdowy z dnia 29 lipca 1994 roku, http://constcourt.md/RO/02_baza_legala/constitutia.html, dostęp: 23.12.2010 3. Memorandum Kozaka z 2003 roku, http://www.regnum.ru/news/ 458547.html, dostęp: 23.12.2010.

II.

Opracowania książkowe: 1. Gil A., Naddniestrzańska Republika Mołdawska jako element przestrzeni politycznej Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2005 2. Roşca I., Ieşirea din întuneric: Articole apărute in Ŝară, Kiszyniów 1995 3. Włodkowska A., Polityka federacji rosyjskiej na obszarze WNP, Toruń 2006 4. Konflikt niskiej intensywności w Naddniestrzu, M. Celewicz, J. Kłoczowski, M. Pietraś (red.), Lublin 2006 5. Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP, E. Cziomer, M. Czajkowski (red.), Kraków 2006

III.

Publikacje elektroniczne: Polskie: 1. Pełczyńska-Nałęcz K., Poszerzona Unia Europejska wobec wschodniego sąsiedztwa: problemy i rozwiązania, październik 2003, http://www.osw. waw.pl/sites/default/files/punkt_widzenia8.pdf, dostęp: 31.8.2008. 2. Rodkiewicz W., Zamrożony konflikt w Naddniestrzu: czyżby szansa na porozumienie?, marzec 2008, http://osw.waw.pl/files/komentarze_02.pdf, dostęp: 24.08.2008. 3. Wróbel J., Naddniestrze, [w:] Prace OSW, Konflikty zbrojne na obszarze postradzieckim. Stan obecny. Perspektywy uregulowania. Konsekwencje, czerwiec 2003, http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/PRACE_9.pdf, dostęp: 30.11.2010. 4. Wróblewski Ł., Naddniestrze – czarna dziura Europy, sierpień 2006, http://www.psz.pl/content/view/3131/109/1/3/, dostęp: 24.08.2008.

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

5. Wyciszkiewicz E., Ewolucja stanowiska Federacji Rosyjskiej wobec konfliktu w Naddniestrzu, marzec 2005, http://www.pism.pl/biuletyn_ content/id/191, dostęp: 21.12.2007. Zagraniczne: 1. Boonstra J., Moldova, Transnistria and European Democracy Policies, luty 2007, http://www.fride.org/publication/130/moldova-transnistria-andeuropean-democracy-policies, dostęp: 20.03.2008. 2. Boonstra J., From a weak state to a Reunified Moldova: New Opportunities to resolve the Transdniestria Conflict, październik 2005, http://www.ndc. nato.int/download/publications/rp_23.pdf, dostęp: 15.02.2008. 3. Gribincea M., Russian Troops in Transnistria – a threat to the security of the Republic of Moldova, grudzień 2006, http://politicom.moldova.org/ news/russian-troops-in-transnistria-a-threat-to-the-security-of-the-republicof-moldova-20998-eng.html, dostęp: 20.08.2008. 4. Herd G. P., Moldova and the Dniestr Region: Contest Past, Frozen Present, Speculative Futures?, luty 2005, http://kms1.isn.ethz.ch/ serviceengine/Files/ISN/97171/ipublicationdocument_singledocument/2a7 5d8bd-880b-4b9c-9f27-98ce2221d8bf/en/05_Feb.pdf, dostęp: 23.08.2008. 5. Nantoi O., Transnistrian Conflict: What Could the Eropean Union and the United States of America Do?, październik 2005, http://transatlantic.saisjhu.edu/bin/w/r/nantoi_moldova.pdf, dostęp: 24.08.2008. 6. Popescu N., Democracy in Secessionism: Transnistria and Abkhazia‘s Domestic Policies, 2005/06, http://pdc.ceu.hu/archive/00003121/01/ popescu_f3.pdf, dostęp: 12.07.2008. 7. Socor V., Russian Organizations in Transnistria Campaign for a Second Kaliningrad, marzec 2006, http://www.jamestown.org/edm/article.php? article_id=2371375, dostęp: 05.07.2008. 8. The Association of the bar of the City of NY. The Special Committee on European Affairs – Thawing a frozen conflict. Legal Aspects of the separatist crisis in Moldova, 2003, http://www.nycbar.org/pdf/report/ NYCity%20BarTransnistriaReport.pdf, dostęp: 04.07.2008. IV.

Strony internetowe: Polskie: 1. http://www.osw.waw.pl/ – Ośrodek Studiów Wschodnich 2. http://www.pism.pl/ – Polski Instytut Spraw Międzynarodowych 3. http://www.psz.pl/ – Portal Spraw Zagranicznych

Piotr Gil, Tomasz Gładysz: Charakterystyka sytuacji polityczno-gospodarczej…

Mołdawskie: 1. http://www.gov.md/ – oficjalna strona Rządu Republiki Mołdowy 2. http://www.moldova.md/ru/start/ – oficjalna rządowa strona Republiki Mołdowy 3. http://www.parlament.md – oficjalna strona Parlamentu Republiki Mołdowy 4. http://vesti.md/ – niezależny mołdawski serwis informacyjny w języku rosyjskim Naddniestrzańskie: 1. http://www.pridnestrovie.net/ – oficjalna strona Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej 2. http://www.vspmr.org/?Lang=Eng – oficjalna strona Rady Najwyższej Naddniestrza Pozostałe: 1. http://www.economist.com/ – oficjalna strona tygodnika „The Economist‖ 2. http://www.jamestown.org/ – The Jamestown Foundation 3. http://www.kommersant.com/ – anglojęzyczny serwis rosyjskiego dziennika „Kommiersant‖ 4. http://www.osce.org/ – oficjalna strona Organizacji i Bezpieczeństwa w Europie 5. http://www.pasos.org/ – strona Policy Association for an Open Society 6. http://www.washingtontimes.com/ – oficjalna strona dziennika „The Washington Times‖

Rafał Jewdokimow Student Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego II rok studiów II stopnia

Rosja jako uczestnik Nowej Wielkiej Gry. Pozycja i zaangażowanie Federacji Rosyjskiej w regionie Azji Centralnej Recenzent: prof. dr hab. Michał Chorośnicki

SPIS TREŚCI Wstęp / 95 1. Nowa Wielka Gra / 95 2. Uwarunkowania polityki rosyjskiej wobec regionu Azji Centralnej / 96 3. Cele i interesy w regionie / 101 4. Obecność polityczna i wojskowa / 105 5. Obecność gospodarcza / 109 6. Rywale w Nowej Wielkiej Grze / 113 Podsumowanie / 114 Bibliografia / 117

Rafał Jewdokimow: Rosja jako uczestnik Nowej Wielkiej Gry...

Wstęp Po rozpadzie Związku Radzieckiego najsilniejsza z jego republik, a zarazem sukcesorka, Federacja Rosyjska dążyła do zachowania znaczenia na całym obszarze byłego mocarstwa. Specyficznymi, na tle innych rejonów, okazały się próby utrzymania wpływów w Azji Centralnej, co jest przedmiotem niniejszej pracy. Zostaną w niej omówione cele rosyjskiej polityki zagranicznej wobec tego regionu, które de facto przez lata pozostają niezmienne. Wyszczególnione zostaną również atuty Rosji, które pozwalają jej utrzymywać tam pierwszoplanową pozycję. Oprócz uwarunkowań rosyjskiej polityki i jej założeń, zostaną zaprezentowane działania Moskwy zarówno w sferze polityczno-wojskowej, jak i gospodarczej. Omawiany region stanowi dla niej kluczowe znaczenie ze względu na bogate złoża surowców energetycznych, oraz z uwagi na wypływające stamtąd zagrożenia dla bezpieczeństwa samej Federacji Rosyjskiej. Wynikają one z funkcjonowania na tym terenie fundamentalistycznych ruchów islamskich. O ile w tej dziedzinie jest ona skłonna do współpracy z innymi państwami, tak odrzuca wszelkie możliwości kooperacji państw „trzecich‖ w sektorze energetycznym. Wpływy rosyjskie na badanym obszarze ulegają osłabieniu z powodu usamodzielnienia pięciu państw środkowoazjatyckich z jednej strony, oraz poprzez wzmożone

zaangażowanie

innych

krajów.

Przede

wszystkim

Stanów

Zjednoczonych i Chińskiej Republiki Ludowej. Moskwa utrzymuje status najważniejszego aktora tzw. „Nowej Wielkiej Gry‖, jednak został on poważnie nadwątlony na przestrzeni ostatnich lat. Co więcej nie można wykluczyć, iż sytuacja ta ulegnie zmianie w przyszłości.

1. Nowa Wielka Gra Region środkowoazjatycki w XIX wieku był obszarem zainteresowania międzynarodowego. To właśnie tam toczyła się tzw. Wielka Gra. Była to rywalizacja o poszerzenie skali swoich wpływów, a przez to wzrost znaczenia 95

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

pomiędzy dwoma ówczesnymi Imperiami: Brytyjskim i Rosyjskim 1. Ostatecznie zwycięsko z niej wyszło państwo rosyjskie, które przez wiele lat utrzymywało tam swoją silną pozycję. Po rozpadzie Związku Radzieckiego dochodzi do analogicznego procesu w tym regionie, dlatego też często jest on nazywany Nową Wielką Grą2. W porównaniu z jej XIX-wiecznym odpowiednikiem znacznie zwiększyła się liczba jej uczestników. Głównymi jej aktorami są: Chińska Republika Ludowa, Federacja Rosyjska, Stany Zjednoczone, a także w mniejszym stopniu: Iran, Indie, Pakistan, Turcja oraz Unia Europejska. Z rywalizacji de facto wypadła Wielka Brytania, co jest logicznym następstwem utraty azjatyckich kolonii, choć w ramach Unii Europejskiej dalej jest w niej obecna. Państwa Azji Centralnej: Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan oraz Uzbekistan nie są tylko przedmiotem tejże rozgrywki, lecz również jej uczestnikami. Mimo, iż ich możliwości są ograniczone jako suwerenne kraje biorą w niej mniej lub bardziej aktywny udział. Często zawęża się cele Nowej Wielkiej Gry do kontroli nad wydobyciem i szlakami transportu surowców naturalnych 3. W rzeczywistości jest ona głównym determinantem zaangażowania państw w regionie, aczkolwiek oprócz aspektu ekonomicznego bardzo ważną rolę pełni również obecność polityczna i militarna uczestników Gry.

2. Uwarunkowania polityki rosyjskiej wobec regionu Azji Centralnej Założenia i prowadzenie przez Rosję polityki względem państw środkowoazjatyckich są ściśle powiązane z jej podejściem do całego obszaru 1

W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych 1815-1945, Warszawa 1996, s. 120-122; M. Falkowski, Charakterystyka regionu Azji Centralnej, [w:] B. Bojarczyk, A. Ziętek (red.), Region Azji Centralnej jako obszar wpływów międzynarodowych, Lublin 2008, s. 29-31. 2 A. Jarosiewicz, K. Strachota, „Nowa Wielka Gra – przesilenie?‖, Ośrodek Studiów Wschodnich, Komentarze OSW, 12 maj 2009 r., http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2009-0512/nowa-wielka-gra-przesilenie, dostęp: 10.01.2010. 3 A. Jarosiewicz, M. Falkowski, „Wielka gra wokół Turkmenistanu‖, Ośrodek Studiów Wschodnich, Punkt widzenia OSW, nr 17, Warszawa 2008, http://www.osw.waw.pl/sites/default/ files/PUNKT_WIDZENIA_17.pdf, dostęp: 10.01.2010, s. 5. 96

Rafał Jewdokimow: Rosja jako uczestnik Nowej Wielkiej Gry...

Wspólnoty Niepodległych Państw. Rozpad Związku Radzieckiego potwierdził porażkę lidera bloku socjalistycznego w rywalizacji bipolarnego świata i znacznie ograniczył

znaczenie

jego

sukcesorki4

porządku

międzynarodowym.

Spowodował on nie tylko zmniejszenie terytorium, populacji i wynikającego z nich potencjału Federacji Rosyjskiej, ale także ograniczenie wpływów w utraconych rejonach, które odtąd będą nazywane tzw. „bliską zagranicą‖ 5. Stąd też

próba

odbudowy

dawnej

pozycji

formie

reintegracji

obszaru

postsowieckiego, w której to Moskwa odgrywałaby dominującą rolę właśnie w formie WNP. Bynajmniej nie było to zadanie łatwe, jako że nowopowstałe państwa zamierzały wykorzystywać swój status suwerennych podmiotów, prowadząc politykę względem Rosji już jako zagraniczną. Zgodnie ze Strategią polityki Federacji Rosyjskiej wobec państw – uczestników Wspólnoty Niepodległych Państw z 1995 roku Rosja traktuje wszystkie państwa WNP jednakowo, jako jedną całość. Jednak spośród owej „całości‖ można wyodrębnić jej składową różniącą się od reszty, a mianowicie pięć państw Azji Centralnej: Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan. Monika Nizioł-Celewicz dzieli WNP pod względem geopolitycznym na: zachodnią flankę (Białoruś, Ukraina, Mołdawia), Kaukaz oraz właśnie Azję Środkową6, która to jest obiektem analizy niniejszej pracy. Wartym odnotowania jest fakt, iż na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku Kreml nie przejawiał zbytniego zainteresowania państwami Azji Centralnej. Było to tłumaczone tym, że byłe republiki w sposób naturalny będą dążyć do zjednoczenia z o wiele silniejszym sąsiadem, z którym to łączą je wieloletnie

Federacja Rosyjska została sukcesorem ZSRR w ujęciu prawnomiędzynarodowym. Z j. ros. „bliżnieje zarubieże‖; K. Łastawski, Koncepcje polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej, [w:] A. Czarnocki, I. Topolski (red.), Federacja Rosyjska w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2006, s. 55-56. 6 M. Nizioł-Celewicz, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec obszaru Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:] A. Czarnocki, I. Topolski (red.), op. cit,, s.136. 5

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

więzi7. Ponadto zorientowany proeuropejsko ówczesny rząd uważał te państwa za „obciążenie gospodarcze‖8. Rzeczywiście kraje te, poniekąd zaskoczone uzyskaniem niezależności, z trudem odnajdywały się w nowej rzeczywistości. Dotąd ubogie republiki zarządzane przez Moskwę nagle musiały samodzielnie zapewnić stabilność państwa i jego obywateli. Dlatego też potrzebna im była pomoc z zewnątrz. Wkrótce regionem żywo zainteresowały się inne państwa. W głównej mierze ze względu na duże zasoby surowców energetycznych, przede wszystkim gazu ziemnego. Były to Stany Zjednoczone oraz Iran i Turcja. Rosja słusznie widząc w nich zagrożenie dla swoich interesów zmodyfikowała swoje podejście do byłych republik już wcześniej wymienioną Strategią polityki Federacji Rosyjskiej wobec państw – uczestników Wspólnoty Niepodległych Państw z 1995. W dokumencie tym uznano obszar WNP za „sferę żywotnych interesów‖9, którą to pozostaje po dzień dzisiejszy. W rosyjskiej koncepcji polityki zagranicznej istnieje tendencja do zwiększenia wzajemnych zależności gospodarczych i politycznych z innymi państwami. Zwłaszcza w zakresie regionalnym Moskwa stawia w głównej mierze na konsolidację rejonu WNP 10. Z „bliską zagranicą‖ Rosję w sposób szczególny łączy przywiązanie historyczne i gospodarcze. Duży wpływ na obecne wzajemne stosunki wywarło kilkudziesięcioletnie funkcjonowanie w ramach Związku Radzieckiego. Co więcej, państwa Azji Centralnej genezy swojego powstania mogą szukać w decyzjach władz komunistycznych. W latach 1925-1936 dokonały one podziału regionu, co prawda stosunkowo sztucznego, na pięć autonomicznych

A. Bryc, Cele polityki Federacji Rosyjskiej, Toruń 2004, s. 149-150. E. Czarkowska, Turkmenistan w rosyjskiej polityce zagranicznej, [w:] T. Bodio (red.), Turkmenistan. Historia – społeczeństwo – polityka, Warszawa 2005, s. 673. 9 A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:] S. Bieleń, M. Raś (red.), Polityka zagraniczna Rosji, Warszawa 2008, s. 126-127. 10 M. Raś, Doktrynalne uwarunkowania polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, [w:] E. Cziomer, M. Czajkowski (red.), Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP, Kraków 2006, s. 26–27. 8

Rafał Jewdokimow: Rosja jako uczestnik Nowej Wielkiej Gry...

republik, których granice przetrwały okres uzyskania przez nie niepodległości11. Za czasów komunistycznego reżimu wykształcił się także niemal automatyczny mechanizm współpracy pomiędzy republikami, który jest w pewnym stopniu widoczny również obecnie. Bardzo ważną rolę pełni odziedziczona po ZSRR infrastruktura, zwłaszcza energetyczna oraz fakt, iż kraje te posiadają bogate złoża surowców mineralnych, o których będzie mowa w dalszej części tekstu. Kolejnym następstwem upadku Związku Radzieckiego jest istnienie dużej diaspory rosyjskiej w państwach środkowoazjatyckich. Doszło nawet do sytuacji, w której to Kazachowie byli mniejszością w swoim własnym państwie. Dlatego też ze względu na rosyjskojęzyczną ludność 12 Kazachstan był niejako zmuszony do utrzymywania z Federacją Rosyjską bliskich stosunków opartych na przyjaźni13. Wprawdzie struktura ta zmieniła się pod wpływem repatriacji Kazachów i emigracji Rosjan, jednak argument w postaci obecności Rosjan za granicą jest powodem wzmożonej aktywności Moskwy w regionie, czy wręcz służy jako pretekst do ingerencji w wewnętrzne sprawy państw14. Kazachstan jest tego najbardziej jaskrawym przykładem, gdyż odsetek ludności rosyjskojęzycznej jest tu największy spośród pięciu państw Azji Centralnej. Jednak również w pozostałych krajach występuje podobna sytuacja. Nierozerwalnie wiąże się z tym znaczenie języka rosyjskiego na omawianym obszarze, który jest tam de facto powszechnym środkiem komunikacji. W chwili obecnej jest on drugim

I. Topolski, Działania Federacji Rosyjskiej w regionie, [w:] B. Bojarczyk, A. Ziętek (red.), op. cit., s. 88. 12 Na początku lat dziewięćdziesiątych stanowiła ona większość populacji Kazachstanu. 13 С.А. Ланцов, Постсоветское пространство во внешней политике современной России, [w:] С.А. Ланцов, В.А. Ачкасов (red.), Мировая политика и международные отношения, Sankt Petersburg 2007, s. 356–357. 14 M. Raś, A. Włodkowska, Bezpieczeństwo obszaru WNP, [w:] R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, Warszawa 2008, s. 338. 99

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

językiem urzędowym w Kirgistanie, natomiast w Kazachstanie 15, Tadżykistanie oraz Turkmenistanie posiada status języka do kontaktów międzynarodowych16. Z regionu azjatyckiego wypływają również liczne niebezpieczeństwa, które pośrednio zagrażają także Rosji. Są one związane głównie z działalnością fundamentalistycznych ruchów islamskich, organizacji terrorystycznych, a także z nieszczelnymi

granicami

wewnątrz

WNP 17.

Kreml

jest

zatem

żywo

zainteresowany problemami regionu ze względu na swoje bezpieczeństwo. Natomiast państwa tego obszaru chętnie przystają na współpracę, a raczej opiekę Moskwy, która pomaga zapewnić stabilność oraz chroni przed zagrożeniami. Sfera bezpieczeństwa stanowi jeden z głównych obszarów zaangażowania Rosji w regionie i zostanie szczegółowo omówiona w dalszej części tekstu. Jak zatem wyraźnie widać obszar będący tu głównym przedmiotem zainteresowania pełni bardzo ważną rolę w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej. Od czasów rozpadu ZSRR w Rosji zauważa się zarówno dążenie do odbudowy mocarstwowości, jak i wiarę w możliwość jej urzeczywistnienia 18. W chwili obecnej plan ten jest daleki od realizacji, zaś jako jedną z przyczyn tego stanu wyróżnia się fiasko reintegracji obszaru Wspólnoty Niepodległych Państw19. Dodatkowo pojawiają się nowi „gracze‖ mający na celu wzmocnienie swoich pozycji na terenie „bliskiej zagranicy‖. Z tego względu proces integracji Rosji z państwami Azji Centralnej został wyparty przez walkę o wpływy w tym rejonie z innymi podmiotami stosunków międzynarodowych – czyli Nową Wielką Grę.

W Kazachstanie język rosyjski jest ponadto używany w urzędach państwowych na równi z kazachskim. 16 I. Topolski, op. cit., s. 96; С.А. Ланцов, op. cit., s. 358. 17 M. Falkowski, Polityka Rosji na Kaukazie Południowym i w Azji Centralnej, Ośrodek Studiów Wschodnich, „Prace OSW‖, z. 23, Warszawa 2006, http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/ PRACE_23.pdf,dostęp: 10.01.2010. 18 S. Bieleń, Identyfikacja Rosji w stosunkach międzynarodowych, [w:] S. Bieleń, M. Raś (red.), op. cit., s.35–36; M. Nizioł-Celewicz, op. cit., s.139; K. Łastawski, op. cit., s. 57. 19 Patrz: W. Konończuk, Fiasko integracji. WNP i inne organizacje międzynarodowe na obszarze postradzieckim 1991-2006, Ośrodek Studiów Wschodnich, „Prace OSW‖, z. 26, Warszawa 2007, http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/PRACE_26.pdf, dostęp: 10.01.2010. 100

Rafał Jewdokimow: Rosja jako uczestnik Nowej Wielkiej Gry...

3. Cele i interesy w regionie Wobec państw Azji Centralnej, jak i całego obszaru WNP, Rosja instrumentalnie traktuje pewne idee dla uzyskania własnej korzyści. Dlatego też często zaznacza bliskość kulturową20 i terytorialną, wspólną historię, a także wynikające z niej powiązania w sferze gospodarczej oraz bezpieczeństwa 21. Zatem jako kluczowy uznaje ona ambitny cel utrzymania wszystkich pięciu państw w swojej wyłącznej strefie wpływów22. Priorytetowe znaczenie ma dla niej jednak sektor energetyczny. Państwa te, oprócz Tadżykistanu i Kirgistanu, są zasobne w surowce energetyczne i zorientowane na ich eksport23. Odziedziczona po ZSRR infrastruktura przesyłu węglowodorów przez długie lata zapewniała monopol rosyjskim koncernom na transport surowców, które były wykorzystywane na rynku wewnętrznym lub też eksportowane na inne rynki. Wynikało to z braku istnienia gazociągów czy ropociągów łączących zasobne obszary z innymi krajami regionu. Państwa eksporterzy były zbyt ubogie, by pozwolić sobie na budowę alternatywnych tras przesyłu, co zresztą Moskwa skutecznie uniemożliwiała. Infrastruktura pełniła zatem bardzo ważny element utrzymywania tychże państw w rosyjskiej wyłącznej strefie wpływów24. Do dzisiaj jednym z głównych celów Rosji jest dążenie do zachowania monopolu w tej sferze, a także blokowanie wszelkich prób dywersyfikacji przesyłu surowców z Azji Centralnej. Dzięki temu uzyskuje ona możliwość ustalania maksymalnie korzystnych warunków tranzytu węglowodorów z pominięciem interesów ich dostawców25.

Mimo iż spośród wszystkich państw WNP, to właśnie kraje azjatyckie są najmniej powiązane kulturowo z Rosją. 21 S. Bieleń, op. cit., s.27. 22 A. Jarosiewicz, M. Falkowski, op. cit., s. 9. 23 Wg danych Sekretariatu WNP z 2009 roku, http://cis.minsk.by/main.aspx?uid=14626, dostęp: 10.01.2010. 24 Ł. Wojcieszak, Uwarunkowania gospodarcze, demograficzne i społeczne Federacji Rosyjskiej jako wyznaczniki jej polityki zagranicznej, [w:] E. Cziomer, M. Czajkowski (red.), op. cit., s. 35; M. Nizioł-Celewicz, op. cit, s.142. 25 I. Topolski, op. cit., s. 98. 101

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Kolejną istotną płaszczyzną zaangażowania jest bezpieczeństwo Azji Centralnej. Rosja odgrywa w nim bardzo ważną rolę, zarówno jej gwaranta, jak i głównego mediatora w rozwiązywaniu zaistniałych konfliktów. Zaangażowanie Federacji Rosyjskiej w tej dziedzinie służy realizacji dwóch celów jej polityki zagranicznej. Z jednej strony zapewniając bezpieczeństwo azjatyckim państwom WNP, zapewnia je również sobie. Zaś z drugiej strony Rosja jest w stanie podtrzymywać zamrożone konflikty, aby w ten sposób wywierać presję na zaangażowane państwa26. W pierwszym wypadku państwa środkowoazjatyckie tworzą tzw. „miękkie podbrzusze‖27 Rosji. Są one mniej lub bardziej trwałą zaporą zwłaszcza przed fundamentalizmem islamskim i niebezpieczeństwami z nim związanymi. Pozostałością po rozpadzie ZSRR są nieszczelne granice Rosji z państwami – byłymi republikami sowieckimi. Ułatwia to grupom przestępczym przemyt broni oraz narkotyków w głąb Rosji. Dlatego też Kreml stara się umocnić granice zewnętrzne właśnie tych krajów celem udaremnienia wymienionych procederów28. Jak wynika z powyższego, dążąc do zapewnienia bezpieczeństwa poza swoimi granicami, Rosja uzyskuje większą gwarancję stabilności na własnym terytorium29. Do 2001 roku30 jej stosunki z państwami Azji Centralnej opierały się na bardzo prostej zasadzie: Moskwa oferowała pomoc w zamian za lojalność31. Jednak po ataku Al-Kaidy na World Trade Center to obecność wojsk amerykańskich

zapewniała

większe

bezpieczeństwo

przed

zagrożeniami

płynącymi z Afganistanu. Początkowo było to korzystne rozwiązanie dla strony 26

A. Włodkowska, op. cit., s. 139. M. Falkowski, op. cit., s. 7; I. Topolski, op. cit., s. 103. 28 Federacja Rosyjska nie dąży do wzmocnienia szczelności swoich granic z krajami WNP, jako że ważniejszym jej celem jest integracja obszaru postsowieckiego. 29 A. Bryc, op. cit., s. 48. 30 Po wydarzeniach z 11 IX 2001 r. Stany Zjednoczone wysłały swoje siły wojskowe do Azji w celu walki z terroryzmem. 31 В.В. Михеев, Г.И. Чуфрин, И.Н. Куклина, С.И. Лунев, Д.Б. Малышева, Г.И. Мирский, В.В. Сумский, В.Г. Хорос (авторский коллектив), Национальная и региональная безопасность в азиатском ареале, [w:] Н.А. Симония, А.И. Семенов, Г.Ю. Ознобищева (red.), Россия и мир в начале XXI века. Новые вызовы и новые возможности, Moskwa 2007, s. 109. 27

102

Rafał Jewdokimow: Rosja jako uczestnik Nowej Wielkiej Gry...

rosyjskiej, jako że zrzuciło z niej ciężar walki z islamskimi radykałami. Niemniej jednak Rosja postrzegała ten stan jako tymczasowy i po względnej stabilizacji domagała się opuszczenia przez amerykańskie siły zbrojne strefy swoich wpływów32. Wyraźnym tego przykładem były naciski na Kirgistan, który dzierżawił Stanom Zjednoczonym bazę lotniczą Manas, aby umowa o dalszym stacjonowaniu wojsk amerykańskich nie została przedłużona. Z drugiej strony Federacja Rosyjska

jest

głównym mediatorem

w zaistniałych w regionie konfliktach33. Aczkolwiek nie dąży ona do ostatecznego zakończenia sporów, lecz raczej ich zamrożenia. Stwarza to warunki do większej kontroli nad sytuacją wewnętrzną państw, a także pewnego uzależnienia ich od siebie. Będąc pośrednikiem w rokowaniach, Rosja dąży do takiego rozwiązania, które będzie zgodne z założeniami jej polityki zagranicznej. Mimo że często kieruje się swoimi wyłącznymi interesami, państwa regionu podchodzą z zaufaniem do rosyjskich propozycji, gdyż jak nikt inny Rosja zna bardzo dobrze specyfikę tego obszaru34. O wykorzystywaniu przez Moskwę konfliktów na omawianym terenie jako formy nacisku najlepiej świadczy wojna domowa w Tadżykistanie. W jej wyniku prezydentem został Emomali Rachmonow 35. Jednak był to przywódca koncesjonowany przez Rosję. W zamian za pomoc oraz wsparcie dla swoich rządów był poniekąd zmuszony do prowadzenia prorosyjskiej polityki, zgodnej z interesami Kremla 36. Znamienne są jego słowa wypowiedziane w Moskwie w 1993 roku: „Bez Rosji i bez Borysa Jelcyna nasz kraj dzisiaj nie istniałby‖37. Po wyborze głowy państwa nie uspokoiła się napięta sytuacja wewnętrzna, zaś protesty opozycji trwały jeszcze kilka lat. Moskwa, de facto 32

I. Topolski, op. cit., s. 92. A. Bryc, op. cit., s. 50–52. 34 A. Włodkowska, op. cit., s. 138–139; В.В. Михеев, Г.И. Чуфрин, И.Н. Куклина, С.И. Лунев, Д.Б. Малышева, Г.И. Мирский, В.В. Сумский, В.Г. Хорос (авторский коллектив), op. cit., s. 111. 35 Obecnie używa on nazwiska Rachmon. 36 M. Raś, A. Włodkowska, op. cit., s. 346–347. 37 G.R. Capisani, Nowe państwa Azji Środkowej, Warszawa 2004, s. 249. 33

103

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

kontrolując ten stan, chciała pokazać, iż jest jedynym krajem, który może doprowadzić do pożądanej stabilizacji. W sposób znaczący wzmocniła się jej pozycja w regionie, zaś gospodarka i polityka Tadżykistanu stawały się coraz bardziej uzależnione od decyzji podjętych na Kremlu 38. Zatem mediacje stanowią ważny instrument rosyjskiej polityki zagranicznej względem całej WNP, przez który Rosja dąży do osiągnięcia szerszego celu – kontroli zachowań państw Wspólnoty. Poważne zainteresowanie tymże regionem wynika również z faktu, iż Federacja Rosyjska nie chce, aby jej znaczenie w stosunkach międzynarodowych zostało zmarginalizowane39. Jednym z przejawów może być utrata wpływów w pewnych obszarach – w tym przypadku w Azji Centralnej. Z tego względu Rosja nie chce dopuścić do sytuacji, w której niegdyś część Związku Radzieckiego zupełnie się od niej uniezależni lub, co gorsza, wejdzie w strefę wpływów innego państwa. Wobec tego obszar ten jest traktowany także w sposób prestiżowy, abstrahując od jego ogromnego znaczenia geopolitycznego i zasobów surowców naturalnych. Długoterminowym celem strategicznym Rosji jest odbudowa mocarstwowej pozycji, natomiast elementem do niego prowadzącym ma być polityka wobec WNP 40. Azja Centralna odgrywa tu szczególną rolę, jako że posiadanie rzeczywistej, wyłącznej strefy wpływów w tej części kontynentu byłoby oznaką budowania potężnego państwa. Mając to na uwadze Rosja skupia się również na ograniczaniu wpływów innych uczestników Nowej Wielkiej Gry. Wśród celów często wymienia się także wielopłaszczyznową reintegrację regionu41. Rzeczywiście w założeniach polityki państwa jest ona wypisywana jako priorytetowa. Ponadto zauważa się tendencję do stosowania współpracy wielostronnej, co ma świadczyć o tym, że Azja Centralna jest traktowana jako 38

M. Chabros, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Tadżykistanu, [w:] E. Cziomer, M. Czajkowski (red.), op. cit., s. 150; G.R. Capisani, op. cit., s. 250. 39 S. Bieleń, op. cit., s.29. 40 M. Nizioł-Celewicz, op. cit., s. 135. 41 A. Włodkowska, op. cit., s. 134. 104

Rafał Jewdokimow: Rosja jako uczestnik Nowej Wielkiej Gry...

pewna spójna całość42. Praktyka wskazuje na nieco odmienny stan. Wśród pięciu państw zauważa się różne postawy wobec integracji z Rosją. Kazachstan, Kirgistan i Tadżykistan można uznać za zwolenników wzmocnienia wzajemnych relacji, natomiast Turkmenistan i Uzbekistan nie przejawiają woli takowej współpracy. Sytuację dodatkowo komplikuje status wieczystej neutralności Turkmenistanu ustanowiony rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ 12 grudnia 1995 roku. Oznacza to, iż państwo to nie może uczestniczyć w jakichkolwiek inicjatywach obronnych wewnątrz WNP. Wydaje się, że Moskwa zdaje sobie sprawę ze swojego niepowodzenia w sferze reintegracji obszaru proradzieckiego, gdyż co do jej fiaska nie powinniśmy mieć wątpliwości43. 4. Obecność polityczna i wojskowa Rosja

bierze

aktywny

udział

życiu

politycznym

państw

środkowoazjatyckich. Sprzyjają temu przede wszystkim dobre relacje z ich elitami władzy, które rzutują na wzajemne stosunki między krajami. Dla nowo powstałych państw system demokratyczny nie był czymś pożądanym, dlatego nie cieszył się tam powszechnym uznaniem. Wynikało to z przywiązania zarówno do silnej władzy państwowej, jak również jej elity. Dlatego też prezydent posiada tam bardzo silną pozycję w systemie politycznym44. Warto przy tym zaznaczyć, iż większość przywódców państw środkowoazjatyckich było w czasach ZSRR wysokimi urzędnikami państwowymi. Nursułtan Nazarbajew (Kazachstan), Isłam Karimow (Uzbekistan) oraz Saparmurat Nijazow45 (Turkmenistan) zajmowali stanowisko I sekretarza Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego w swoich

M. Falkowski, op. cit., s. 21. Patrz: W. Konończuk, op. cit. 44 T. Bodio, P. Załęski, Elity władzy w Azji Centralnej. Tradycja – modernizacja – etnopolityka, Warszawa 2008, s. 197–199. 45 Nijazowa, zwanego Turkmenbaszą, po śmierci w 2006 roku na urzędzie prezydenta Turkmenistanu zastąpił Gurbanguły Berdymuhammedow. 43

105

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

republikach związkowych. Więzi te są często widoczne w samych działaniach tych krajów, kiedy Rosja jest traktowana w sposób uprzywilejowany. Aktywność polityczną w regionie Rosja realizuje również poprzez lokalne organizacje,

głównie

ramach

Wspólnoty

Niepodległych

Państw.

W ugrupowaniu tym Moskwa wyraźnie pełni funkcję lidera i jest jednocześnie siłą napędową działania Wspólnoty. Często też Wspólnota jest używana wyłącznie do realizacji rosyjskich interesów i de facto stanowi dobre uzasadnienie interwencji w sporach regionalnych w przypadku oskarżeń o stronniczość. Co więcej, społeczność międzynarodowa wydała Rosji ciche przyzwolenie na swobodę działań na obszarze postsowieckim właśnie w ramach WNP 46. Oprócz tej formy współpracy stosowane są również liczne porozumienia i traktaty dotyczące dobrosąsiedzkich stosunków czy też sojuszy obronnych. Co prawda na Kremlu preferują układy wielostronne, jednak umowy bilateralne też są chętnie zawierane. Jak już wspomniano wyżej, Azja Centralna stanowi tzw. „miękkie podbrzusze‖ Rosji. Jest to związane z zagrożeniem w postaci muzułmańskich ruchów radykalnych oraz narkobiznesem. I to właśnie fundamentalizm islamski jest podstawą obecności wojskowej Rosji w regionie. Państwa te są żywo zainteresowane pomocą, jakiej jest w stanie udzielić im Moskwa w sferze bezpieczeństwa. Dlatego też godzą się na stacjonowanie wojsk rosyjskich na swoim terytorium, jak chociażby 201. Zmotoryzowanej Dywizji w Tadżykistanie, która strzeże granicy z Afganistanem47. W związku z tym Rosja jest zainteresowana podtrzymywaniem niestabilności w regionie, umożliwiającej jej obecność wojskową, co wzmacnia jej pozycję w Nowej Wielkiej Grze. Przykłady Kirgistanu

(tulipanowa

rewolucja),

Tadżykistanu

(wojna

domowa)

oraz

Uzbekistanu (kryzysy batkeńskie) pokazują, że w sytuacji zagrożenia państwa te zwracają się o pomoc do Moskwy, jednocześnie podporządkowując się jej woli.

46 47

M. Nizioł-Celewicz, op. cit., s. 148–149. С.А. Ланцов, op. cit., s. 358.

106

Rafał Jewdokimow: Rosja jako uczestnik Nowej Wielkiej Gry...

Tak naprawdę we wszystkich tych konfliktach Rosja nie zlikwidowała przyczyn braku stabilności, natomiast udało się jej zapewnić spokój w rejonach jej własnych granic48. Potwierdza to fakt, iż Moskwa dąży przede wszystkim do osiągnięcia swoich celów, nawet wykorzystując do tego konflikty w regionie. Co się tyczy muzułmańskich radykałów, to wydaje się, że ich siły zostały znacznie osłabione po wylądowaniu wojsk amerykańskich w 2001 roku. Wtedy też został rozbity trzon, uważanej za terrorystyczną, grupy Islamskiego Ruchu Uzbekistanu. Mimo to Kreml wciąż podsyca poczucie zagrożenia, kreując się przy tym na jedynego gwaranta bezpieczeństwa. Nie należy jednak lekceważyć muzułmańskich ekstremistów, jako że dalej pozostają groźną siłą przede wszystkim w Dolinie Fergańskiej. W celu pogłębienia współpracy polityczno-wojskowej w 1992 roku z inicjatywy Rosji powstał Układ o Bezpieczeństwie Zbiorowym, przekształcony dziesięć lat później w Organizację Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym 49. Z założenia jest ona podstawowym mechanizmem regionalnego bezpieczeństwa i ma na celu współpracę na rzecz zapewnienia pokoju 50. W jej skład wchodzą również państwa Azji Centralnej, poza Turkmenistanem, co jest tłumaczone jego neutralnością. Inną organizacją, której jednym z zadań jest zwalczanie zagrożeń w badanym obszarze, jest Szanghajska Organizacja Współpracy51. Jednym z jej przedmiotów jest położenie nacisku na walkę z „trzema złami‖: terroryzmem, separatyzmem i ekstremizmem52. Ponadto zarzuca się tej organizacji, iż jest wykorzystywana przez Chiny i Rosję do własnych celów politycznych w regionie.

A. Bryc, op. cit., s. 55. Obecnie w skład OUBZ wchodzi 7 państw: Armenia, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan, Uzbekistan. 50 M. Raś, A. Włodkowska, op. cit., s. 349–353. 51 Została założona w 1996 roku jako tzw. Szanghajska Piątka. Pod obecną nazwą działa od 2001 roku. Członkami są: Chińska Republika Ludowa, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan, Uzbekistan. 52 K. Wańczyk, Szanghajska Organizacja Współpracy, Portal Spraw Zagranicznych, http://www.psz.pl/tekst-3059/Szanghajska-Organizacja-Wspolpracy, dostęp: 11.01.2010. 49

107

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Oznacza to, że Moskwa umacnia swoją obecność polityczną (jak też wojskową) poprzez istniejące tam ugrupowania. Do

powyższych

organizacji

Uzbekistan

przystąpił

pewnym

opóźnieniem . Jest to jeden z przejawów szerszego kontekstu polityki Taszkientu, nastawionej na całkowite uniezależnienie, co stanowi problem dla Federacji Rosyjskiej. Od momentu uzyskania niepodległości prezydent Isłam Karimow obrał kierunek samowystarczalności i samodzielności kraju. Doprowadziło to do sporów z Moskwą, zwłaszcza na tle gospodarczym. W następstwie tego Uzbekistan był zmuszony do poszukiwania partnerów spoza WNP, co miało też pozytywne skutki54. Coraz śmielej wychodził on bowiem z rosyjskiej wyłącznej orbity wpływów, korzystając w pełni ze swojej suwerenności. W dobie napięć pomiędzy tymi państwami z pomocą przyszło wzmocnienie obecności USA po 2001 roku. Wtedy to Karimow starał się mocniej związać ze strukturami Zachodu. Jednak po wydarzeniach w Adiżanie w 2005 roku i potępieniu przez Stany Zjednoczone Uzbekistan znów zmienił preferencje sojuszów, skłaniając się ku Moskwie. Obecnie kraj ten skutecznie lawiruje pomiędzy Rosją a państwami zachodnimi, potwierdzając swoją niezależność w polityce zagranicznej. Stąd też pełna kontrola Kremla nad tym państwem wydaje się już mało realna. Mimo tego problemu Federacja Rosyjska dysponuje silną pozycją polityczną w Azji Centralnej, zaś w sferze wojskowej, pod względem strategicznym, dominuje nad innymi uczestnikami Wielkiej Gry. Niemniej jednak zdaje sobie sprawę ze swojej słabnącej roli w tym obszarze. Dlatego też w ostatnich latach Rosja zwiększa swoje zaangażowanie w regionie. Wyraźny sygnał został wysłany podczas wojny rosyjsko-gruzińskiej w sierpniu 2008 roku. Wtedy to Moskwa wykazała słabość Zachodu oraz unaoczniła, iż jest w stanie

53 54

Pełnoprawnym członkiem SzOW został w 2005 roku, zaś do OUBZ powrócił rok później. G.R. Capisani, op. cit., s. 134–137.

108

Rafał Jewdokimow: Rosja jako uczestnik Nowej Wielkiej Gry...

podejmować rozwiązania siłowe dla utrzymania swoich wpływów 55. O ile jeszcze utrzymuje ona dominującą pozycję w sferze politycznej i bezpieczeństwa, to jednak w przyszłości sytuacja ta może ulec zmianie ze względu na bardzo szybko rosnącą rolę Chin w regionie. 5. Obecność gospodarcza W sferze ekonomicznej Azji Centralnej pozycja Rosji również jest mocno ugruntowana. Wyraża się ona przede wszystkim w działalności WNP, która uwzględnia integrację gospodarczą obszaru postsowieckiego. Z założenia ma ona prowadzić do korzyści z wymiany ekonomicznej wszystkich stron poprzez likwidację ceł oraz wzrost wzajemnej wymiany handlowej. Jednakże jej funkcjonowanie staje się środkiem do wzmocnienia rosyjskich wpływów w regionie56. Jednocześnie ma ona na celu wypieranie obecności innych państw. W przypadku zapewnienia sobie przez Moskwę łatwiejszego dostępu do azjatyckich rynków zadanie to wydaje się ułatwione. Jak już wcześniej zostało wspomniane, po rozpadzie ZSRR pozostała infrastruktura pomiędzy Rosją a byłymi republikami Związku Radzieckiego. Oznaczało to, iż w większości gałęzi gospodarki państwa te były wręcz skazane na kontynuowanie współpracy. Wśród tych powiązań bardzo istotne znaczenie miały bliskość geograficzna, dobre połączenia komunikacyjne oraz istnienie na terenie Federacji Rosyjskiej odpowiednich zakładów przetwórczych 57. Elementy te czyniły z Rosji naturalnego odbiorcę surowców i produktów tychże państw. Jednak jako priorytetowy Moskwa uznała sektor energetyczny, przede wszystkim

A. Jarosiewicz, K. Strachota, op. cit.; K. Strachota, Kaukaz Południowy i Azja Centralna po wojnie rosyjsko-gruzińskiej – konsekwencje geopolityczne, Ośrodek Studiów Wschodnich, „Komentarze OSW‖, 25 wrzesień 2008 r., http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarzeosw/2008-09-25/kaukaz-poludniowy-i-azja-centralna-po-wojnie-rosyjsko-gruzinski, dostęp: 10.01.2010. 56 A. Bryc, op. cit., s. 105-106; A. Włodkowska, op. cit., s. 137–138. 57 I. Topolski, op. cit., s. 101–102. 109

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

wydobywczy ropy naftowej i gazu ziemnego. Kazachstan, Turkmenistan i Uzbekistan są potentatami jeśli chodzi o zasoby wspomnianych surowców. Stąd też wynikało zainteresowanie nimi innych państw, nie tylko azjatyckich. W związku z tym Rosji bardzo zależało na utrzymaniu kontroli dotychczasowego tranzytu przesyłu węglowodorów, jak i na blokowaniu wszelkich planów budowy alternatywnych szlaków. W latach dziewięćdziesiątych posiadała ona monopol nad ich tranzytem z racji braku możliwości przesyłu gazu czy ropy w innych kierunkach. Z uwagi na bardzo korzystne kontrakty (jednak tylko dla rosyjskich koncernów) stan ten był bardzo długo utrzymywany. Moskwa może się również pochwalić bardzo dobrą wymianą handlową z państwami środkowoazjatyckimi. Co więcej, wciąż dąży do jej maksymalizacji. W tym celu zmierza ona zarówno do zachowania obecnych rynków zbytu, jak i zapewnienia udziałów rodzimym kompaniom w eksploatacji złóż w Azji Centralnej58. Obecność na rynkach wewnętrznych tych państw zapewniają bilateralne umowy oraz porozumienia dotyczące współpracy gospodarczej. Niemniej jednak, podobnie jak w sferze bezpieczeństwa, założenia Moskwy są realizowane poprzez ugrupowania powołane z inicjatywy Rosji. Najważniejszą organizacją w tym regionie jest, jak się wydaje, Eurazjatycka Wspólnota Gospodarcza59. Jej geneza sięga 1995 roku, kiedy to Białoruś, Rosja i Kazachstan zaczęły budowę unii celnej, do której przystąpiły później Kirgistan i Tadżykistan. Formę bardziej zinstytucjonalizowaną inicjatywa ta przybrała w 2000 roku, od kiedy występuje pod obecną nazwą 60. Zakłada ona zacieśnianie więzi między członkami, wypracowanie wspólnej polityki gospodarczej oraz docelowo budowę wspólnego rynku. Inną organizacją, która zajmuje się omawianiem problemów gospodarczych regionu, jest wspomniana już wcześniej Szanghajska Organizacja 58

A. Bryc, op. cit., s. 109. Ze względu na jej skład członkowski: Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan. Do 2008 roku do EWG wchodził również Uzbekistan. 60 M. Nizioł-Celewicz, op. cit., s. 143–144. 59

110

Rafał Jewdokimow: Rosja jako uczestnik Nowej Wielkiej Gry...

Współpracy. Mimo, że ugrupowanie to jest nastawione na współpracę w dziedzinie bezpieczeństwa, państwa członkowskie widzą w nim również instrument integracji gospodarczej. Zatem integracja gospodarcza stała się przedmiotem działalności ugrupowania, jako że Karta Szanghajskiej Organizacji Współpracy taką możliwość dopuszcza61. Praktyka weryfikuje jednak założenia obu tych inicjatyw. Otóż efektywność ich prac nie jest zbyt wysoka, gdyż brakuje wyraźnej woli politycznej wszystkich krajów. Cele organizacji są de facto celami Rosji (w przypadku SOW również ChRL), które często nie są zbieżne z polityką słabszych państw. Krajem, który już zupełnie wstrzymał się od udziału w próbach reintegracji obszaru postradzieckiego jest Turkmenistan. Stanowi on jeszcze większy problem dla kremlowskich decydentów niż Uzbekistan. Jeśli chodzi o integrację regionu WNP, to Aszchabad od początku swojego istnienia pojmował ją nieco inaczej niż pozostałe państwa Azji Centralnej. Nie odrzucał bynajmniej jej rozwoju, aczkolwiek postrzegał konsolidację regionu przez pryzmat swoich interesów narodowych62. Oznaczało to podejmowanie takiej współpracy, która była oceniana jako korzystna. Z czasem rzeczywiście zaznaczyła się niechęć do pogłębiania integracji63, jednak była ona motywowana celami polityki zagranicznej. Są to m.in. współpraca bilateralna (kosztem wielostronnej) z państwami sąsiednimi, eksport gazu na jak najkorzystniejszych warunkach, pozbycie się pozostałości upadłego ZSRR64. Ten ostatni cel wynikał z dążeń Turkmenistanu do pełnej niezależności we wszystkich obszarach działalności państwa.

Zdolności

integracyjne zostały umyślnie jeszcze bardziej zawężone przez ogłoszenie się państwem neutralnym w 1995 roku. Warto przy tym zaznaczyć konsekwencje 61

K. Wańczyk, op. cit. E. Czarkowska, op. cit., s. 685. 63 S. Kardaś, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Turkmenistanu, [w:] E. Cziomer, M. Czajkowski (red.), op. cit., s. 139. 64 T. Bodio, S. Kardaś, Priorytety i determinanty polityki zagranicznej, [w:] T. Bodio (red.), op. cit., s. 662–665. 62

111

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

w tej dziedzinie nowo powstałego państwa. Analizując koncepcję Nowej Wielkiej Gry, można dojść do wniosku, iż Turkmenistan jest jednym z najważniejszych jej przedmiotów. Przede wszystkim ze względu na bogate złoża gazu ziemnego tego nadkaspijskiego kraju65. Jednak były one trudno dostępne dla innych państw z powodu prowadzonej przez prezydenta Saparmurata Nijazowa polityki samoizolacji. Do przełomu doszło po jego śmierci i objęciu rządów przez Gurbangułego

Berdymuhammedowa,

który

zerwał

filozofią

swego

poprzednika66. Przyjął on podejście wielowektorowości w polityce zagranicznej, co wpłynęło na wzrost pozycji międzynarodowej Aszchabadu. Pociągnęło to za sobą zwiększone zainteresowanie innych państw. W efekcie tego rola Moskwy została jeszcze bardziej nadwątlona. Zyskały natomiast Chiny – uzyskały one bezprecedensowy dostęp do tamtejszych złóż surowców naturalnych – oraz Stany Zjednoczone

Unia

Europejska,

którymi

Turkmenistan

rozpoczął

„konstruktywny dialog‖67. Rosja w tym czasie zaczęła twardo negocjować cenę importu turkmeńskiego gazu, co doprowadziło do dziewięciomiesięcznego konfliktu gazowego pomiędzy stronami w 2009 roku. Gdy ostatecznie udało się go zakończyć, w styczniu 2010 roku doszło do historycznego wydarzenia. Wtedy to zostały uruchomione gazociągi z Turkmenistanu do Chin i Iranu, tym samym załamał się prawie dwudziestoletni monopol Rosji na import gazu z tego państwa68. W efekcie widocznym jest, iż stanowisko i działanie Aszchabadu są sprzeczne z dążeniami Moskwy i w sposób znaczący podważają jej pozycję w regionie.

Turkmenistan posiada drugie co do wielkości złoża gazu (po Rosji) wśród wszystkich państw WNP. 66 A. Jarosiewicz, M. Falkowski, op. cit., s. 5. 67 Ibidem, s. 6. 68 A. Jarosiewicz, Chiny i Iran – a nie Rosja głównymi odbiorcami turkmeńskiego gazu, Ośrodek Studiów Wschodnich, „Tydzień na Wschodzie‖, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-nawschodzie/2010-01-13/chiny-i-iran-a-nie-rosja-glownymi-odbiorcami-turkmenskieg, dostęp: 15.01.2010. 112

Rafał Jewdokimow: Rosja jako uczestnik Nowej Wielkiej Gry...

6. Rywale w Nowej Wielkiej Grze W zmieniającej się rzeczywistości międzynarodowej Federacji Rosyjskiej bardzo trudno jest zachować dotychczasową dominującą rolę w obszarze centralnoazjatyckim, gdyż inne państwa wzmacniają tam swoje pozycje bądź też pojawiają się nowi gracze. Znaczących uczestników Wielkiej Gry można podzielić na dwie grupy w zależności od stanowiska, jakie przyjmują względem Rosji. Stany Zjednoczone i Turcja pragną wyparcia jej wpływów z Azji Centralnej, zaś Chiny i Iran dążą do utrzymania status quo poprzez współpracę z nią. Przy tym Turcja oraz Iran nie są zbyt aktywni w tym rejonie, co jest również zasługą Moskwy. W przypadku tego drugiego państwa jego powściągliwość związana jest z pomocą wojskowo-techniczną Moskwy69. Pozycja Unii Europejskiej w regionie uległa znacznemu zmniejszeniu wskutek problemów z ustaleniem wspólnego stanowiska, braku konsekwencji70, komplikacji związanych z budową alternatywnych dróg przesyłu surowców71 oraz konfliktu gruzińsko-rosyjskiego z 2008 roku, który unaocznił słabość UE. Zatem do najważniejszych konkurentów Rosji na tym obszarze należy zaliczyć USA i ChRL. Tym, co łączy te trzy państwa jest chęć zapewnienia stabilności w Azji Centralnej. Jednak każde z nich ową stabilność pojmuje na swój własny sposób72. Moskwa widzi ją jako stałą, przewidywalną władzę polityczną w pięciu krajach. Pod warunkiem, że uznaje ona rosyjskie żywotne interesy, czyli de facto godzi się na podporządkowanie kremlowskim decydentom. Tym samym Moskwa jest gotowa wesprzeć tak nastawione rządy w walce z opozycją. Według USA oznaką stabilności są w pełni demokratyczne władze. Dlatego też popierają wszelkie 69

I. Topolski, op. cit., s. 92–94. Przede wszystkim w stosunku do Uzbekistanu, względem którego bezwarunkowo zniesiono sankcje obowiązujące od masakry w Andiżanie. Początkowo warunkiem miała być poprawa standardów demokratycznych. 71 Głównie gazociągu transkaspijskiego, który miał przesyłać turkmeński gaz z Turmenbaszy do Europy z ominięciem terytorium Rosji. 72 В.В. Михеев, Г.И. Чуфрин, И.Н. Куклина, С.И. Лунев, Д.Б. Малышева, Г.И. Мирский, В.В. Сумский, В.Г. Хорос (авторский коллектив), op. cit., s. 110–111. 70

113

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

próby tzw. „kolorowych rewolucji‖ i są zainteresowane wniesieniem demokracji do rejonu azjatyckiego. Ponadto przywiązują dużą wagę, podobnie jak inne państwa zachodnie, do bezpieczeństwa energetycznego. Stąd też wspierają budowę sieci gazociągów i rurociągów w różnych kierunkach73. Z kolei Chiny za „stabilne‖ uważają ich własny, niezakłócony dostęp do środkowoazjatyckich złóż surowców energetycznych, które uznają za niezbędne do dalszego szybkiego rozwoju chińskiej gospodarki. Punktem bezwzględnej zgodności powyższej trójki jest niewątpliwie walka z terroryzmem i radykalnymi ruchami fundamentalistycznymi. Rosja i Chiny są nimi bezpośrednio zagrożone74, zaś USA po wydarzeniach z 11 września stanęły na czele koalicji antyterrorystycznej. O jednomyślności w tej dziedzinie świadczy rosyjska zgoda na wejście wojsk amerykańskich do jej strefy wpływów, właśnie z myślą o walce z islamskimi radykałami. Natomiast państwa te nie zgadzają się w kwestii demokratyzacji życia społecznego i politycznego w Azji Centralnej. Moskwa jest przeciwna rozprzestrzenianiu „kolorowych rewolucji‖, w czym jest popierana przez Pekin. Stanowiska Rosji i Chin są zbieżne w wielu kwestiach i realizowane w ramach SOW75. Zwłaszcza jeśli chodzi o wyparcie obecności USA w regionie. Rozbieżności i napięcia pojawiają się zaś głównie w dziedzinie energetyki. ChRL dążyła do złamania wyłączności Moskwy na transport i dystrybucję

środkowoazjatyckich

surowców

naturalnych,

ostatecznie

powiodło się w styczniu 2010 roku.

Podsumowanie Federacja Rosyjska wciąż posiada dominującą pozycję w Azji Centralnej, jednak traci ją stopniowo na rzecz innych uczestników Nowej Wielkiej Gry oraz wskutek coraz większej niezależności państw tego regionu. Jej rola uległa 73

A. Bryc, op. cit., s. 160–161. Na rzecz ich likwidacji współpracują ze sobą w ramach Szanghajskiej Organizacji Współpracy. 75 K. Wańczyk, op. cit. 74

114

Rafał Jewdokimow: Rosja jako uczestnik Nowej Wielkiej Gry...

poważnemu osłabieniu w porównaniu z początkiem lat dziewięćdziesiątych XX wieku, kiedy to była hegemonem na tym obszarze. Z czasem utraciła swój monopol w sferze gospodarczej (budowa gazociągów do Chin i Iranu) oraz bezpieczeństwa (amerykańskie bazy wojskowe). Błędem rosyjskiej polityki wydaje się podejście imperialne względem pięciu państw regionu. Ich znaczenie zostało umniejszone do roli przedmiotu rywalizacji, jednak są one także, co prawda w mniejszym stopniu, jej podmiotami. Obecna sytuacja wskazuje, iż dalsze uniezależnianie się krajów powstałych przed prawie dwudziestoma laty, jest nieuniknione. Nie zamierzają one tracić dorobku ostatnich lat, lecz chcą go jeszcze bardziej wzmacniać, co wskazuje na niepowodzenie rosyjskiej strategii. Bynajmniej nie oznacza to zupełnej utraty wpływów, gdyż te są wciąż silne. Rosja umiejętnie wykorzystuje zagrożenia płynące z działalności islamskich radykałów. Jest to niebezpieczeństwo dla jej własnego terytorium, dlatego też przywiązuje do tej kwestii dużą wagę. Z kolei część środkowoazjatyckich państw jest bezradna wobec tego problemu, stąd swoje bezpieczeństwo powierza Moskwie. Wiąże się to oczywiście z ustępstwami na jej rzecz. Ponadto dużą rolę w tych państwach odgrywa przywiązanie do Rosji, które było budowane przez kilkadziesiąt lat w ramach funkcjonowania w ZSRR. Moskwa jak nikt inny zna specyfikę tego rejonu i nie bez słuszności uważana jest za gwaranta jego stabilności. Utrata znaczenia przez Rosję jest też mocno związana z aktywnością innych państw w badanym regionie, dla których magnesem okazały się bogate złoża surowców energetycznych. Kraje te oferują pomoc i współpracę, jak chociażby w działaniach na rzecz poprawy stanu życia obywateli byłych republik radzieckich, w budowie instytucji demokratycznych, w zapewnieniu dobrobytu. Moskwa natomiast nie podjęła wystarczającego trudu w celu zaoferowania modelu rozwoju alternatywnego wobec kultury islamu czy państw zachodnich. Jeśli chodzi o handel węglowodorami, to państwa te oferują o wiele większe kwoty za ich przesył niż Moskwa. Najpoważniej pozycji rosyjskiej zagrażają Stany 115

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Zjednoczone oraz Chińska Republika Ludowa. O ile z Chinami prowadzi ona nieformalną współpracę na rzecz wyeliminowania USA z rywalizacji, to nie posiada takiej przeciwwagi dla wzrostu wpływów chińskich. I właśnie dlatego ChRL jest, jak się wydaje, państwem, które jest w stanie podważyć w przyszłości dominującą rolę Federacji Rosyjskiej.

116

Rafał Jewdokimow: Rosja jako uczestnik Nowej Wielkiej Gry...

BIBLIOGRAFIA I.

Publikacje książkowe: Monografie i opracowania: 1. Bodio T., Załęski P., Elity władzy w Azji Centralnej. Tradycja – modernizacja – etnopolityka, Warszawa 2008. 2. Bryc A., Cele polityki Federacji Rosyjskiej, Toruń 2004. 3. Capisani G.R., Nowe państwa Azji Środkowej, Warszawa 2004. 4. Dobrzycki W., Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych 1815– 1945, Warszawa 1996. Praca zbiorowe: 1. Cziomer E., Czajkowski M. (red.), Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP, Kraków 2006. Rozdziały w pracach zbiorowych: 1. Bieleń S., Identyfikacja Rosji w stosunkach międzynarodowych, [w:] Bieleń S., Raś M. (red.), Polityka zagraniczna Rosji, Warszawa 2008. 2. Bodio T., Kardaś S., Priorytety i determinanty polityki zagranicznej, [w:] Bodio T. (red.), Turkmenistan. Historia – społeczeństwo – polityka, Warszawa 2005. 3. Czarkowska E., Turkmenistan w rosyjskiej polityce zagranicznej, [w:] Bodio T. (red.), Turkmenistan. Historia – społeczeństwo – polityka, Warszawa 2005. 4. Łastawski K., Koncepcje polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej, [w:] Czarnocki A., Topolski I. (red.), Federacja Rosyjska w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2006. 5. Nizioł-Celewicz M., Polityka Federacji Rosyjskiej wobec obszaru Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:] Czarnocki A., Topolski I. (red.), Federacja Rosyjska w stosunkach międzynarodowych, Lublin 2006. 6. Raś M., Włodkowska A., Bezpieczeństwo obszaru WNP, [w:] Zięba R. (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, Warszawa 2008. 7. Topolski I., Działania Federacji Rosyjskiej w regionie, [w:] Bojarczyk B., Ziętek A. (red.), Region Azji Centralnej jako obszar wpływów międzynarodowych, Lublin 2008. 8. Włodkowska A., Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:] Bieleń S., Raś M. (red.), Polityka zagraniczna Rosji, Warszawa 2008.

117

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

9. Ланцов С.А., Постсоветское пространство во внешней политике современной России, [w:] Ланцов С.А., Ачкасов В.А. (red.), Мировая политика и международные отношения, Sankt Petersburg 2007. 10. Михеев В.В., Чуфрин Г.И., Куклина И.Н., Лунев С.И., Малышева Д.Б., Мирский Г.И., Сумский В.В., Хорос В.Г. (авторский коллектив), Национальная и региональная безопасность в азиатском ареале, [w:] Симония Н.А., Семенов А.И., Ознобищева Г.Ю. (red.), Россия и мир в начале XXI века. Новые вызовы и новые возможности, Moskwa 2007. II.

Publikacje elektroniczne: 1. Falkowski M., Polityka Rosji na Kaukazie Południowym i w Azji Centralnej, Ośrodek Studiów Wschodnich, „Prace OSW‖, z. 23, Warszawa 2006, http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/PRACE_23.pdf, dostęp: 10.01.2010. 2. Jarosiewicz A., Falkowski M., Wielka gra wokół Turkmenistanu, Ośrodek Studiów Wschodnich, „Punkt widzenia OSW‖, nr 17, Warszawa 2008, http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/PUNKT_WIDZENIA_17.pdf, dostęp: 10.01.2010. 3. Jarosiewicz A., Strachota K., Nowa Wielka Gra – przesilenie?, Ośrodek Studiów Wschodnich, „Komentarze OSW‖, 12 maj 2009 r., http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2009-05-12/nowawielka-gra-przesilenie, dostęp: 10.01.2010. 4. Strachota K., Kaukaz Południowy i Azja Centralna po wojnie rosyjskogruzińskiej – konsekwencje geopolityczne, Ośrodek Studiów Wschodnich, „Komentarze OSW‖, 25 wrzesień 2008 r., http://www.osw.waw.pl/pl/ publikacje/komentarze-osw/2008-09-25/kaukaz-poludniowy-i-azjacentralna-po-wojnie-rosyjsko-gruzinski, dostęp: 10.01.2010. 5. Wańczyk K., Szanghajska Organizacja Współpracy, Portal Spraw Zagranicznych, http://www.psz.pl/tekst-3059/Szanghajska-OrganizacjaWspolpracy, dostęp: 11.01.2010.

118

mgr Anita Sęk absolwentka Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego studentka College of Europe EU International Relations and Diplomacy

Azerbaijani Bumpy Road to Democratisation Praca proseminaryjna napisana w 2009 roku pod kierunkiem doktora Vedrana Dżihica z Uniwersytetu Wiedeńskiego Recenzent: dr hab. Artur Gruszczak

THE CONTENT

1. A meaning of defective democracy / 121 2. (Lack of) Democratic basis / 123 3. Internal situation / 125 3.1. Chaotic new-old times / 125 3.2. Bumpy road to stability / 126 3.3. And the winner is... Aliyev! / 129 3.4. Social and economic crisis / 132 4. International environment / 136 5. Scenarios for democracy in Azerbaijan / 137 Bibliography / 140

Anita Sęk: Azerbaijani Bumpy Road to Democratisation

―For thousands of years the Caucasus, that giant wall dividing Asia from Europe, has been the home to the most interesting of races, the most adventurous of customs, and the strangest of experiences.‖

Essad-Bey, Twelve secrets of the Caucasus, p. vii, 1931

1. A meaning of defective democracy ―Demokratie ist eine der bedeutendsten Zivilisationsleistungen der Menschheit, in gewisser Weise mit der Sprache―1- the majority of Azerbaijanis would not agree with this statement of German scholar Thomas Mayer. Niether is for them democracy embedded with the Abraham Lincoln‘s famous sentence about the power ―of the people, by the people and for the people‖2, although it is written in their own constitution with the very first words: ―[t]he sole source of state power in the Azerbaijan Republic are the people of Azerbaijan‖ 3. For Azerbaijanis ‗democracy‘ means no more than the Willkürherrschaft4 of their domestic politicians, while Western politicians are regarded as having excessive influence on Azerbaijani internal and external affairs. Calling the Republic of Azerbaijan a ‗democracy‘ is questionable; nonetheless the simple word ‗autocracy‘ does not find its suitable place here neither. ―Today, Azerbaijan is neither a democracy nor a clear-cut authoritarian state of the sort found in the Central Asian republics‖5- that is the reason why in this essay I decided to accept the terminology of German authors Wolfgang Merkel and Aurel Croissant proposed in their paper Conclusions: Good and Embedded Democracies and - having found relevant symptoms - to call

Eng. ―Democracy is one of the most significant achievements of mankind, together with language.‖ Th. Mayer, Was ist Demokratie? Eine diskursive Einführung, Wiesbaden 2009, pp. 14-63. 2 A. Lincoln, Gettysburg Address, [in:] The collected Works of Abraham Lincoln, ed. R. P. Basler, ―American Historical Review 1953. 3 Constitution of Azerbaijan, Baku 1995/2002, Chapter 1, Art. 1. 4 Eng. ―Despotism‖, Aristotle, [in:] Th. Mayer, op. cit. 5 S. E. Cornell, Democratisation Falters in Azerbaijan, Journal of Democracy Volume 12, Number 2 April 2001, pp. 1-15. 121

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Azerbaijan a ―defective democracy‖ 6, on which I will elaborate in the paragraphs to follow. Common features of defective democracies, identified by the Bertelsmann Transformation Index 20037 are: 1) problematic feasibility of accomplishing the institutionalization of political rights and of free and fair election in a democratic trans-formation, 2) deficient implementation of rule of law and of horizontal account-ability, 3) the existence of powerful political groups that occupy reserved political domains, 4) low-intense citizens‘ participation in political life, 5) specific combinations of structural causes and institutional incentives. The latter include: semi-modern paths of modernization, economic crisis, weak social capital and civil society, the previous authoritarian rule, exclusiveness of elite and damaged political institutions (corruption, clientelism), problems with state- and nation-building, and - last but not least – non-democratic surroundings, which altogether create structures and opportunities for political actors to usurp power8. The fact is that all of the above mentioned factors are very common in nowadays Azerbaijan, preventing it from democratisation. Following Thomas Carothers‘s The End of the Transition Paradigm9, one might say that Azerbaijan has stuck somewhere ‗in between‘, in the ‗breakthrough‘ between authoritarian and democratic state. It seems that it has entered ‗a political gray zone‘, with a syndrome of dominant-power politics with limited political space, some political contestation by opposition groups, and at least most of the basic institutional forms 6

A. Croissant, W. Merkel, Conclusion: Good and Defective Democracies, ―Democratisation‖, Vol.11, No.5, December 2004, pp.199–213. 7 Th. Mayer, op. cit. 8 A. Croissant and W. Merkel, op. cit. 9 Th. Carothers, The End of the Transition Paradigm, Journal of Democracy, Vol. 13, No. 1, 2001, pp. 5-21. 122

Anita Sęk: Azerbaijani Bumpy Road to Democratisation

of democracy. According to Carothers, ―democracy is not built in one day‖ - but how has it actually happened that Azerbaijan is today where it is?

2. (Lack of) Democratic basis The land of today‘s Azerbaijan has been settled since millenniums by the fire worshippers (in old Turkish az-er, in Azeri Azerbaidzhanlylar10) and it takes its name from them (Azerbaican - Odlar yurdu - the Land of Fire)11. In the middle and modern ages, the territory - a strategic location along the silk road - was under continuous attacks and influences of surrounding empires: Persia/Iran, Ottoman Empire/Turkey and Russia/Soviet Union12. Although ethnic Russians came to dominate the oil business (the ‘oil boom’ since the end of the 18th century) and government administration in the late 1800s, many Azerbaijanis became prominent in particular sectors of oil production, such as oil transport on the Caspian Sea. The first political party, calling itself Himmat (―Equality‖, leftist), consisted mainly of Azeri intellectuals and was established in 1903-04 to promote Azeri culture and language in defiance of Russian and other foreign influences. Some members of Himmat seceded from their mother party and formed the Musavat (―Equality Party‖) in 1912. This organization aimed at establishing an independent Azeri state, and its progressive and nationalist slogans gained wide support. After the Bolshevik Revolution of 1917, a group of Baku Bolsheviks, mainly Russians and Armenians, declared a Marxist republic in Azerbaijan. A few months later, in May 1918, Muslim nationalists proclaimed the establishment of the Azerbaijan People‘s Democratic Republic and, with substantial help from the Ottoman

J. L. Wieczynski (ed.), The Modern Encyclopedia of Russian and Soviet History, Gulf Breeze (FLA) 1976, pp. 205-206. 11 G. N. Rhine (ed.), The Supplement to The Modern Encyclopedia of Russian, Soviet and Eurasian History, Gulf Breeze (FLA) 2000, pp. 31-68. 12 J. Baberowski, Der Feind ist überall. Stalinismus im Kaukasus, Munich 2003. 123

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Turkish army, formed the ‖Army of Islam‖ to defeat the Bolsheviks in Baku. After some outbursts of violence against Armenians still residing in the city, the new Azeri government, dominated by the Musavat, moved into the capital13. Azerbaijan was occupied by Ottoman Turkish troops until the end of World War I. In November 1918 British forces replaced the defeated Turks and remained in Azerbaijan for most of that country‘s brief period of first independence. Joerg Baberowski calls this state Unabhängigkeit ohne Souvernität14. Nonetheless, the Baku region‘s oil was of great importance to the Bolsheviks and their leader Vladimir I. Lenin, and that was the reason why the Red Army invaded Azerbaijan in April 1920. The invasion began a seventy-one-year-long total political and economic occupation of the state. In late 1921 the Russian leadership ordered to create a Transcaucasian federated republic, composed of Armenia, Azerbaijan, and Georgia, which in 1922 became a part of the newly pro-claimed Soviet Union as the Transcaucasian Soviet Federated Socialist Republic (TSFSR). In 1936 the new ‖Stalinist Constitution‖ abolished the TSFSR, and the three constituent parts were proclaimed as separate Soviet republics15. As the Soviet Union started to break up towards the end of the 1980s, it was the issue of Nagorno-Karabakh - a dispute between Armenia and Azerbaijan since interwar period - that proved decisive in Azerbaijan‘s political development. During late 1980s popular discontent over progress of the war led to a marginalization of the Azerbaijan Communist Party (ACP), ruling since 1920, and the rise of the nationalist Azeri Popular Front (APF). Under this pressure, the ACP authorities bowed to opposition calls to legalize the APF and proclaim Azeri sovereignty. In September 1989, the Azeri Supreme Court passed a resolution on sovereignty, which was one of the first such resolutions in the Soviet republics.

The Supplement…, op. cit. Eng. ―Independence without Sovereignty‖, [in]: J. Baberowski, op.cit, p. 142. 15 The Supplement..., op. cit. 14

124

Anita Sęk: Azerbaijani Bumpy Road to Democratisation

3. Internal situation 3.1. Chaotic new-old times The resolution proclaimed Azerbaijan‘s sovereignty over its land, water, and natural resources, and its right to secede from the Soviet Union. The Presidium of the Supreme Soviet, the legislative body of the Soviet Union, declared this resolution invalid in November 1989. In January 1990 Soviet tanks rode in Baku, allegedly to prevent pogroms of Armenians which were taking place in the city16. The event, in the course of which more than hundred Azerbaijanis were killed, was actually aimed at restoring Communist power in the republic. The Communist Party retained power in multi-party elections, but for the first time there was an opposition in the parliament. Although its credibility was damaged by the support for the August 1991 failed coup against Mikhail S. Gorbachov, the Communist regime, headed by Ayaz Mutalibov, moved ahead declaring the independence of the country on July 30, 1991. Mutalibov became president after elections boycotted by the opposition, and managed to retain power until spring 1992, when a series of violent demonstrations over continued reverses in the Karabakh war forced him to resign and flee. The interim president, Yagub Mamedov, appeared to be unable to control the political situation. The Popular Front attempted to take over local administrations, and Mutalibov made an aborted attempt to regain power. With the support of military units, the Popular Front seized control in May 1992. Presidential elections a month later brought to power the Popular Front, headed by Abulfaz Elchibey, a little-known nationalist academic with a reformist agenda. Elchibey initially declared himself in favour of a United Nations-supported settlement of the Nagorno-Karabakh war, but there was no realistic prospect of a negotiated settlement. Although elected with 55 percent of the popular vote, Elchibey soon lost popularity because of his inability to improve the state‘s economy

S. E. Cornell, op. cit. 125

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

nor to put an end to the war in Nagorno-Karabakh. In June 1993 Surat Huseinov, an army commander and wealthy businessman, who had been sacked by Elchibey, organized a military insurrection. Following chaotic events, in June 1993 the National Council voted to transfer Elchibey‘s powers, who hid in autonomous Nahchivan, to Heydar Aliyev, the most influent Azeri politician during the post-war years: head of the Azerbaijani KGB (1967), head of the Republic itself (1969), a full member of the Soviet Politburo (1982) and first deputy chairman of the USSR Council of Ministers. Gorbachov removed Aliyev in 1987, ostensibly for health reasons, but in reality because Aliyev‘s accusation of rampant corruption. In October 1993 Aliyev was elected president gaining in a very Soviet style 98.8 percent of the popular support in a voting boycotted by Elchibey‘s Popular Front17.

3.2. Bumpy road to stability The period from 1993 to 1996 can be termed as Azerbaijan‘s bumpy road to stability. Azerbaijani armed forces were defeated, the victorious Armenian forces occupied the whole area between Karabakh and the Iranian border, creating an easily defensible cordon sanitaire around the rebellious region. In May 1994 a cease-fire was signed under Russian auspices. It still remains in force. To mollify the Russians, Azerbaijan agreed to join the Commonwealth of Independent States, however it managed to prevent the stationing of Russian troops on its territory. Yet stability remained elusive, as Huseinov attempted to stage another coup in October 1994. Interior Minister Iskander Hamidov, Prosecutor General Ali Omerov, and Prime Minister Huseinov were all implicated in the attempted coup. Both Huseinov and Omerov were dismissed from their posts and the state of emergency was declared18.

17 18

Ibidem. Ibidem.

126

Anita Sęk: Azerbaijani Bumpy Road to Democratisation

Aliyev eventually succeeded in stabilizing the country; by 1997 for having restored order in Azerbaijan he was gratitude both domestically and internationally. He succeeded in attracting numerous foreign oil companies to invest in the country, improved Azerbaijan‘s position in world affairs, and – not without the help of Turkey - established strong foundation for modern armed forces. All this, however, came at the cost of political liberties and democracy. The 1995 parliamentary elections were characterized by observers as a farce, with Aliyev‘s supporters winning over 90 percent of the vote. After the elections, however, the opposition was gradually given greater representation in parliament, eventually coming to control more than a quarter of the seats19. Given that Azerbaijan has a presidential system20, the 1998 presidential election naturally became the main focus of attention. At first, the regime promulgated electoral law that was rejected both by the Organization for Security and Cooperation in Europe (OSCE) and the opposition, which decided to boycott the elections. In response to the OSCE‘s criticism and following dialogue with the opposition, the Aliyev regime reformed the electoral law and abolished press censorship. These changes, despite the problems that remained, won the OSCE‘s approval, and several opposition parties, including the large National Independence Party (ANIP) led by Etibar Memedov, decided to participate. The other major opposition parties regarded the reforms as insufficient and boycotted the election. Official results gave Aliyev 76 percent of the vote, far ahead of Memedov‘s 11 percent, thus avoiding the run-off required by the constitution if the leading candidate wins less than two-thirds of the vote. Independent assessments on election day, nonetheless, showed Aliyev receiving only 50 to 65 percent of the vote, with 19

S. E. Cornell, op. cit. The constitution creates a strong, centralized presidential system: although it states that ―state power in the Azerbaijan Republic is based on the principle of division of powers‖(Art. 7), it is clear that the president holds the upper hand, for example, Art. 8 states that ―the president is the head of the state and‖, among other things, ―ensures the independence of the judicial power‖, [from:] The Supplement…, op. cit., p. 1. 20

127

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Memedov exceeding 25 percent21. Which does not change the fact that Aliyev would win these elections anyway. The next parliamentary elections, which showed some significant improvements in democratic processes but in general did not meet certain international requirements of free and fair election22, took place in November 2000. The final official figures showed a turnout of 68 percent, whereas observers reported an actual turnout of approximately one-third of the electorate. On the night of November 5, the ruling party claimed victory with more than 70 percent of the vote. Initially, only one opposition party, the Popular Front, was acknowledged to have surpassed the six percent threshold for gaining party-list seats. Musavat, ANIP, and the Communist and Democratic parties all were said to have failed to meet this standard, capturing between 1.5 and 5 percent of the vote. Although Musavat, ANIP, and the Democratic party were able to secure minor victories in single-member constituencies, they were all denied representation in the party-list elections, in which their leaders had run. As a result, the leaders of the main opposition parties were left outside the new parliament. This situation quickly led to a unanimous opposition boycott of the parliament, joined somewhat reluctantly by the Popular Front, which supposedly had passed the threshold. The international reaction came quickly. On November 6 the OSCE and the Council of Europe (CoE) issued a brief joint report that gave roughly equal importance to the progress made in the past five years and to the significant shortcomings of the election and counting process, including ―serious deficiencies in regard to implementation of the election legislation‖23. The degree of electoral fraud, in fact, surprised even some of the 21

OSCE‘s Report, [from:] S. E. Cornell, op. cit. National Democratic Institute, Statement of the National Democratic Institute International Observer Delegation to Azerbaijan‘s November 5, 2000 Parliamentary Elections, Baku, 7 November 2000, NDI.org, www.ndi.org/ndi/worldwide/eurasia/azerbaijan/nov2000/azerbstmt_ 112000.htm, date of access: 19.03.2009; citing an audit made by the Azerbaijani NGO ―For the Sake of Civil Society‖. 23 Organization for Security and Cooperation in Europe Office of Democratic Institutions and Human Rights, OSCE Parliamentary Assembly, and Council of Europe, Republic of Azerbaijan Election to 22

128

Anita Sęk: Azerbaijani Bumpy Road to Democratisation

regime‘s own representatives. Within several days, the regime reacted by publishing the final official election results, which reduced the ruling party‘s official figure to 62 percent of the vote and unexpectedly showed that the Communist Party and the Citizen‘s Solidarity party, as well as the Popular Front, had passed the six percent threshold. Given these parties‘ relative lack of public support, it is fairly apparent that this move was adopted for external consumption. As a result, Azerbaijan now had three nominal opposition parties in the parliament.

3.3. And the winner is... Aliyev! At the end of 2002 the constitution was changed: the speaker of parliament standing next in line to the president was none other but the prime minister. This change was said to be done to enable a son of 80-year old Heydar, Ilham Aliyev, to succeed his father. Heydar Aliyev was hospitalised on July 8, 2003, because of heart problems; he died later that year. In August 2003 Ilham was appointed as the prime minister, though Artur Rasizade, who had been prime minister since 1996 (and still is), continued to perform his duties, so that Ilham could concentrate on his presidential bid. In the October 2003 presidential elections Ilham was announced winner; nevertheless, the OSCE, the CoE, Human Rights Watch and other international governmental and non-governmental organizations, as well as local independent political and non-governmental organizations voiced concern about observed vote rigging and a badly flawed counting process. Aliyev junior was sworn in as president at the end of the month, and Rasizade became premier again, this time again officially. An official release of the Central Election Committee (CEC) gave Isa Gambar, leader of the largest opposition bloc Bizim Azerbaycan (―Our Azerbaijan‖), 14 percent of the votes and the second place in the election, while several independent local and international organizations declared Gambar directly the Milli Majlis, 5 Noyember 2000: Statement of Preliminary Findings and Conclusions, Baku, 6 November 2000, OSCE.org. 129

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

or indirectly a winner. Third, with 3.6, came Lala Shevket, leader of the National Unity Movement, the first woman to run in presidential election in Azerbaijan 24. Following a referendum in 2002, the semi-proportional system of representation was replaced with a majoritarian one. Whereas the previous system had stipulated that 25 out of the 125 parliamentary seats were to be elected through proportional representation, under the new system all members have been elected by a majority vote. This change consolidated the position of large parties, making it difficult for smaller ones to get representation. The turnout of the 2005 parliamentary elections was low, especially in the repeated elections of May 2006, which might have well reflected low public trust in elections and the political system more generally. With the history of fraud in Azerbaijan‘s elections, the electorate might not believe their vote would be properly reflected in the outcome of an election. Moreover, the outcome of a parliamentary election was not expected to have much impact on policy outcomes in a system dominated by the president. People simply do not think that their votes make a difference, which, as some local observers suggest, points to a troubling trend. Compared with the previous election, the ruling party NAP won fewer seats in the parliament, but still had the largest number of seats (61). The most noteworthy outcome, however, was the success of independent candidates, who won altogether 43 seats. The opposition parties and blocs had no major success in the election (six seats for the block Azadlýq - ―Freedom‖, consisting of: Musavat, Azerbaijani Popular Front Party and Azerbaijan Democratic Party) 25. The last presidential elections took place on October 15, 2008, and also this time opposition leaders were again attempting to cast doubt on Ilham Aliyev‘s landslide victory. Meanwhile, international observers praised the balloting as ―well

HRW Report 2003, http://www.hrw.org/legacy/wr2k3/, date of access: 18.03.2010. A. Kara, The Parliamentary elections in Azerbaijan, November 2005 and May 2006, Department of Economics, Fatih University, Turkey. 25

130

Anita Sęk: Azerbaijani Bumpy Road to Democratisation

prepared‖, while lamenting ―a lack of genuine competition‖26. Aliyev secured more than 89 percent of the vote; turnout was over 75 percent of Azerbaijan‘s 4.8 million voters. Umid (―Hope‖) Party‘s Chairman Iqbal Agazade made a barely visible second-place finish with 2.78 percent of the vote. The observers, which also included missions from the OSCE and the Parliamentary Assembly of the CoE, described the vote as ―showing considerable progress, but found that it did not meet all of the country‘s international commitments‖. 27 Before 2010 – the year of parliamentary elections - there were fore-casts of a dramatic change in party politics. New generation of political leaders was likely to emerge, such as Republicanist Alternative (REAL),due to the fact that the old parties failed to deliver any success in the past 20 years in dealing with monarchic aspirations of Aliyev. On the day of election, November 7, a lot was changed indeed, but not according to democratic standards. Again the NAP was at the top of classification, strengthening its position by seven seats more in comparison to the previous elections of 2005. But what was most significant, for the first time since 1991 opposition parties did not obtain any single seat in Milli Maclis. A few seats, between one and three, received nine so-called ‗soft opposition parties‘, being in fact pro-governmental, like other officially ‗independent‘ candidates28. Cast ballots reached only 50.14 percent of eligible voters29. And again there were different views on the adequacy of the electoral process to democratic standards. The Central Electoral Com-mission, Aliyev‘s Party and the CIS defined the electoral process as im-peccable30. On the contrary, opposition parties and independent observers 26

M. A. Isler Beguin, head of the European Parliament delegation. M. Muradova, Azerbaijan: Aliyev Re-elected, as Opposition Vows Protest October 16, 2008, Eurasia.org, http://www.eurasianet.org, date of access: 4.06.2009. 28 Elections in Azerbaijan; embarrassment for the West, Center for Eastern Studies OSW.waw.pl, http://www.osw.waw.pl/en/publikacje/eastweek/2010-11-17/elections--azerbaijan-embarrassmentwest, date of access: 18.12.2010. 29 News.az, http://www.news.az/articles/politics/27223, date of access: 18.12.2010. 30 Azerbaijan-election.net, http://azerbaijan-election.net/eng/umumi/809-cis-observation-missionhead.html, http://www.cec.gov.az/en/common/press/november2010.htm, date of access: 18.12.2010. 27

131

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

alleged fraud situations before the elections, with some parties being forbid to run for some constituencies, and at polling stations, where some voters declared having exercised twice or more their voting rights31. The OSCE tried to conciliate both positions, and stated that, although the electoral process was mainly peaceful, ―the conduct of these elections overall was not sufficient to constitute meaningful progress in the democratic development of the country‖ 32. The EU High Representative for Foreign Policy and Security Policy Catherine Ashton simply endorsed OSCE‘s position. Some interpreted this mild critique so as not to damage the EU´s strategic objectives, namely imports of Azerbaijani energetic resources 33. The parliamentary elections of November 2010 do not better the democratic prospects. More shocking, the alleged lack of transparency in the elections was not denounced enough in the EU-Azerbaijan Cooperation Council, which took place three weeks after34. The presidential elections scheduled for 2013 should not be that interesting, given the results of a referendum held on March 18, 2009 which decided that the presidential terms were abolished. Hence Aliyev has now a free way to run for the third consecutive term35. And for sure he will do so, looking forward to impressive winning for the third time.

3.4. Social and economic crisis Regardless the incoming political scenarios, the Azerbaijani must deal with several other problems, especially with the social apathy and indifference to the 31

Radio Free Europe/Radio Liberty, RFERL.org, http://www.rferl.org/content/Azerbaijani_Ruling_ Party_Expected_To_Cement_Power_In_Parliamentary_Polls/2213065.html, date of access: 20.12.2010. 32 OSCE International Election Observation Statement Of Preliminary Findings And Conclusions OSCE.org, http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/47506_en.pdf.html, date of access: 20.12.2010. 33 Elections in Azerbaijan; embarrassment for the West, op. cit. 34 Consilium.europa.eu, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/er/ 118288.pdf, date of access: 20.12.2010. 35 RFERL.org, date of access: 18.03.2009. 132

Anita Sęk: Azerbaijani Bumpy Road to Democratisation

lack of freedom, economic crisis and enormous corruption36. According to governmental statistics, the unemployment rate has barely surpassed 5 percent37, but independent economists estimate unemployment at more than 50 percent of the workforce. Virtually all non-petroleum industry is idle. Yet, in his speech marking the eleventh anniversary of independence (2002), President H. Aliyev trumpeted Azerbaijan‘s economic achievements, citing that over the previous six years its GDP had increased by 68 percent. While it is widely believed that the official growth rates are inflated by creative accounting, if not outright falsification, they are too often accepted37 by foreigners who have no means of determining their accuracy. Since independence, Azerbaijan has suffered such an economic collapse that even marginal increases in economic activity, almost entirely in its oil sector, could generate plausible growth. A recent report published by the European Bank for Reconstruction and Development (EBRD) has estimated that the GDP of Azerbaijan has diminished by 75 percent since 199138. Most troubling is the drastic decline in the ability of the government to maintain even minimal levels of public services and social welfare protection, not to mention the kinds of benefits that the pre-independence population enjoyed39. What is more, a decade ago, the middle-class made up 80 percent of the population; the margin between the country‘s poorest and richest 10-percent income brackets was only 18. Today, the gap in incomes between the richest and the poorest families has widened more than 10 times and is growing.

See the governmental materials on Azerbaijan.az, date of access: 04.06.2009: Compare:2007 the OSCE pointed ―continuous harassment‖ by officials threatened the existence of independent media. In 2008 Paris-based Reporters Without Borders said that the private and opposition media were ―under constant pressure‖ from the government. 37 Azerbaijan.az, date of access: 4.06.2009. 38 For the year 2008 the International Monetary Fund estimated the nominal GDP on the level of 46,378 USD billion and 5,349 USD per capita. From: Azerbaijan Report by IMF 22.04.2009. 39 A. Rasizade Azerbaijan in transition to the ―New Age of Democracy‖, Historical Research Center, The Regents of the University of California, Washington DC, USA, 2003, p. 1-28. 133

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Where is the oil-export revenue? Reports of the presidential family, members of ‗the clan‘ (new Azeris) and upper echelon of power stashing away millions of petrodollars into personal bank accounts abroad are regularly released by the opposition press. The general public benefits little of that40. Corruption has been institutionalized - several international surveys have concluded that Azerbaijan has become one of the most corrupt nations in the world. Corruption level indices rendered by both Transparency International organization based in Berlin and Control Risks Group based in London have consistently ranked Azerbaijan as the third most corrupt country in the world, after Nigeria and Angola, and first among former Soviet republics. ―It explains why there is no mafia in Azerbaijan‖, writes the Azeri scholar on emigration in the USA Alec Rasizade: ―because the whole ruling class is like mafia itself‖ 41. As for the so-called ‗nation-building‘- Azeri leadership seems to have spent much more time thinking about the external trappings of power and independence than about the responsibilities of good statesmanship. They argue that the Azerbaijanis, whom they rule, prefer the decisive leadership of a ‗strongman‘42. Almost all the present Azeri elite have emerged from the class of apparatchiks who had long lived in the secluded world of communist nomenclature, which allowed them minimal contact with the profoundly alienated populace. They have become even more remote now, as the material disparity in a society based on affluence has deepened. Too wide is the gap between the democratic slogans and reality, the ideals of freedom and what has been achieved.

Ibidem. Ibidem. 42 About such ‗post soviet mentality‘ writes many ‗eastern‘ writers: ―People [of the Soviet empire] accept all misfortunes, even those caused by soullessness and stupidity of those in power, as the excesses of an omnipotent and capricious nature, on the order of floods, earthquakes, or exceptionally cold winters. The thoughtlessness or brutality of the authorities is just one of the cataclysms that nature so liberally dispenses. One must under-stand this; one must resign oneself to it‖. From: R. Kapuściński, Imperium, Warszawa 1994, p. 165. 41

134

Anita Sęk: Azerbaijani Bumpy Road to Democratisation

Alec Rasizade is also skeptic towards so called ‗Caspian oil boom‘, calling it simply a ‗fiction‘. The Deal of the Century concessions, first agreements of which were signed in 1994 at an ostentatious ceremony in Baku, began to crumble in 2001 when the first three of the 21 international contracts, signed during the oil rush of 1994–1998, were terminated after their exploratory wells failed to yield commercial quantities of oil or gas. The fourth company, Exxon-Mobil, announced that in 2003 it ends its agreement with Azerbaijan to develop the offshore Caspian oil fields. That two billion dollar project was signed in 1997. The Russian oil giant Lukoil was the fifth to announce selling its stake in the Azerbaijan International Operating Company (AIOC). The Japanese Azerbaijan Operational Consortium, formed in 1998, Caspian Sea Region, US Energy Information Administration decided to self-liquidate in 2003, becoming the sixth to have failed to find commercial oil. Of the remaining 15 consortia, only five are actually in the works, of which just one, the AIOC led by British Petroleum, is currently producing considerable amount of crude oil, which is not only incomparable with the Persian Gulf quantities, but even does not make out the construction of a new export pipeline that would not traverse Russia‘s or Iran‘s territory. The financial crisis has not avoided Azerbaijan. In the fattiest times for the country, in the middle of 2008, one had to pay more than 145 USD per oil barrel. A few months later, in the end of 2008, the price was by al-most 110 USD lower. Since that moment, the price has been slowly growing, reaching by the end of 2010 around 90 USD43. According to an economic expert Azer Mehdiyev, only ―10$ decrease in oil prices per barrel means USD 2.2bln loss‖ for the country budget44. Although it is known that Azerbaijan closed 2009 with positive economic growth, unlike the other neighbouring South Caucasus countries, it is thanks not to 43

Data from Money.pl http://www.money.pl/gielda/surowce/dane,ropa.html, date of access: 31.12.2010. 44 Roundtable World financial crisis: - What expects Azerbaijan, Avciya.az, http://avciya.az/eng/news/qhtnews/3306-roundtable-world-financial-crisis-what.html, date of access: 18.12.2010. 135

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

economic reforms and savings policy but to huge income reserves accumulated from oil exports. The currency reserves of Azerbaijan economy played a ‘security cushion‘ role for the macroeconomic and financial stability during the crisis. However, some analysts believe that the Azerbaijani government leaves the country exposed to a financial catastrophe by constant clinging to optimistic revenue projections45. It seems then that Azerbaijan, like ‗banana republics‘, is totally dependent on one product/resource price - oil, which make it alarmingly dangerous for future finances of the state. The global economic crisis has already had a negative effect on Azerbaijan‘s banking system, steel production and real estate46.

4. International environment Having analysed the internal situation in Azerbaijan one must not forget that ―[t]ransformation findet nicht im „luftleeren Raum― statt, sondern wird durch externe Einflussfaktoren intendierter und nicht- intendierter Art maßgeblich beeinflusst―47, but as this topic does not constitute the main element of the theme, it will be analysed very briefly. As it was in the history, also nowadays rival powers in the region, particularly the Russian Federation, Turkey, Iran, the Gulf states, as well as People‘s Republic of China are looking to secure their influence in the country through aid packages, support for religious groups and political parties and the like. The United States of America have their interests in there, too: emulating ex-president George W. Bush‘s 20 September 2001 speech to a joint session of Congress in the wake of September 11 terrorist attack, Azeri officials have learned to use the international

Azerbaijan: Global Crisis Hits Baku Banks and Real Estate Sector, Eurasianet.org, http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eavl20108a.shtml, date of access: 18.12.2010. 46 Ibidem. 47 Eng. ―Transformation takes place not in an empty room, but is influenced by external factors‖, E. Sandschneider Externe Demokratieförderung. Theoretische und praktische Aspekte der Außenunterstützung von Transformationsprozessen, Berlin 2003, p. 2. 136

Anita Sęk: Azerbaijani Bumpy Road to Democratisation

counterterrorist rhetoric to justify their own stance on the Karabakh issue, classifying the self-appointed land as a ‗terrorist heaven‘ and seeking American support against Armenian irredentism. The Americans need Azerbaijan as a crucial strategic state, both due to being located between Russia and Iran, and to possessing the ‗black gold‘: oil. This is the reason behind American gentle approach towards Azerbaijan, as if the G.W. Bush‘s doctrine New Age of Democracy, which called for introducing or imposing democracy in the region that had never experienced it before, did not reach this Caucasus state48. Also the European Union has adopted a ‗double standards‘ policy, applying much tighter criteria for Belarus than towards Azerbaijan. ―Living years as a relative backwater, using the words of American scholar Robert Kipling, Azerbaijan now finds itself at the heart of a new ‖Great Game‖ in Central Asia‖ 49.

5. Scenarios for democracy in Azerbaijan To summarize, it is worth to ask the question: what are the democratic prospects for Azerbaijan? Once again quoting Merkel and Croissant: ―three possible scenarios [can follow the defective democracies] in future: the regression, the stability or the progression‖50. In the light of above mentioned factors, a path of stability is probably that one, which Azerbaijan will go, at least until I. Aliyev

G. W. Bush‘s speech on 10 April 2003, as US troops were entering Baghdad, Washington Post, 11 April 2003. 49 It is also worth mentioning that Azerbaijan has membership in: the United Nations (UN), Organization of Security and Cooperation in Europe (OSCE), Council of Europe (CoE), Commonwealth of Independent States (CIS), GUUAM, Organization of Islamic Conference, Black Sea Economic Collaboration (BSEC), Organization of Economic Cooperation (OEC). Azerbaijan also actively cooperates with the European Union (recently was signed the document European Neighborhood And Partnership Instrument. Azerbaijan. Country Strategy Paper 2007-2013, which aims at straightening the cooperation between the EU and Azerbaijan as well as help in democratisation of the country), NATO, International Monetary Fund, European Bank for Reconstruction and Development, Islamic Development Bank and other organizations. It accedes to the new joint documents and international agreements. Azerbaijan was elected as one the members of the newly established Human Rights Council (HRC) by the General Assembly on 9 March 2006. 50 A. Croissaint, W. Merkel, op. cit. 137

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

stays in power. The situation of Azerbaijan fits also the model of Carothers‘s ―democratic

gradualism‖

―sequentialism‖51.

According to

the

author,

democratisation means building fair and open processes of political choice and the former proposal means doing so in iterative and cumulative ways rather than all at once, while the latter is a method of putting off democratisation until some uncertain future time, rooted in skepticism about democracy‘s value and chances. I find ―sequentialism‖ as describing best current political situation in Azerbaijan. In spite of so numerous international programs offered to Azerbaijan, like USAID or EU undertakings (the Eastern Partnership initiative, European Neighbourhood Policy, the European Neighbourhood and Partnership Instrument, TRACECA, INOGATE etc.), the country has not drawn nearer to democracy even on an inch. The only positive development in Azerbaijan‘s politics seems to be the enhancement of civil society. Nevertheless, the bottom-up processes will not lead Azerbaijan to the path of democratisation for a long time yet, and that is the reason why one must count on top-down voices of officials only. But as far as Azeri energetic sources are concerned, and plans of building Nabucco pipeline are on Brussels‘ table, nothing will change in EU approach towards this state. As it was noted above, lack of the Union consequence is seen in the policy towards the Eastern Partnership countries. Expectations of cooperation in fields of democratisation, human rights and free market economy are much higher towards not-having-much-to-offer Belarus than the South Caucasus oil-rich country. Such understanding of ‖conditionality‖ 52 is not definitely helping Azerbaijan in following its democratisation path. It seems therefore that Brussels has no effective tools to put pressure on Baku, and anyway is afraid that such an eventual pressure would cause a tactical rapprochement between 51

Th. Carothers The ‗Seąuencing‘ Fallacy, in: Journal of Democracy, Vol. 18, No. 1,2007, pp. 1227. 52 ―Conditionality‖ is one of the rules of the Eastern Partnership programme. It says that the cooperation between the EU and EaP countries is the bigger, the more is the country involved in democratic, rule of law, human rights and free market reforms, according to an agreement (Action Plan) signed with the EU. 138

Anita Sęk: Azerbaijani Bumpy Road to Democratisation

Azerbaijan and Russia, Iran or China. The EU cannot allow itself to lose this geopolitical game.

139

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

BIBLIOGRAPHY I.

Books, articles: 1. Baberowski, Jörg, ―Der Feind ist überall. Stalinismus im Kaukasus―, Munich 2003. 2. Baev, Pavel K., ―Could the Deal of the Century still live up to its name?‖, CACI Analyst, 10 June 2004. 3. Carothers, Thomas, ―The End of the Transition Paradigm‖, Journal of Democracy, Vol. 13, No. 1, 2001. 4. Carothers, Thomas, ―The Sequencing Fallacy‖, in: Journal of Democracy, Vol. 18, No. 1, 2007. 5. ―Constitution of Azerbaijan‖, Baku 1995/2002. 6. Cornell, Svante, E., ―Democratisation Falters in Azerbaijan‖, Journal of Democracy, Vol. 12, No. 2, April 2001. 7. Croissant, Aurel, Merkel, Wolfgang, ―Conclusion: Good and Defective Democracies‖, Democratisation, Vol. 11, No. 4, December 2004. 8. Kara, Ahmet, ―The Parliamentary elections in Azerbaijan, November 2005 and May 2006‖, Department of Economics, Fatih University, Turkey. 9. Lincoln, Abraham, ―Gettysburg Address‖, [in:] ―The collected Works of Abraham Lincoln‖, ed. R. P. Basler, American Historical Review 1953. 10. Mayer, Thomas, ―Was ist Demokratie? Eine diskursive Einführung―, Wiesbaden 2009. 11. Rasizade, Alec, ―Azerbaijan in transition to the New Age of Democracy‖, Historical Research Center, The Regents of the University of California, Washington DC, USA 2003. 12. Rhine, George, N. (ed.), ―The Supplement to The Modern Encyclopedia of Russian, Soviet and Eurasian History‖, Gulf Breeze (FLA) 2000. 13. Sandschneider, Eberhard, ―Externe Demokratieförderung. Theoretische und praktische Aspekte der Außenunterstützung von Transformationsprozes-sen―, Freie Universität Berlin 2003. 14. ―The Supplement to The Modern Encyclopedia Of Russian, Soviet and Eurasian History‖, Academic International Press 2005. 15. Wieczynski, Joseph, L. (ed.), ―The Modern Encyclopedia of Russian and Soviet History‖, Gulf Breeze (FLA) 1976

II.

Electronic sources: 1. Audit made by the Azerbaijani NGO ―For the Sake of Civil Society‖, National Democratic Institute, www.ndi.org/ndi/worldwide/eurasia/ azerbaijan/nov2000/azerbstmt_112000.htm.

140

Anita Sęk: Azerbaijani Bumpy Road to Democratisation

2. ―Azerbaijan: Global Crisis Hits Baku Banks and Real Estate Sector‖, http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav120108a.shtml. 3. Council of the EU: http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/ press data/en/er/118288.pdf. 4. Data from Money.pl http://www.money.pl/gielda/surowce/dane,ropa.html. 5. ―Elections in Azerbaijan. Embarrassment for the West‖, Center for Eastern Studies, Warsaw, http://www.osw.waw.pl/en/publikacje/eastweek/2010-1117/ elections-azerbaijan-embarrassment-west. 6. Governmental materials Azerbaijan.az. 7. Human Rights Watch Report 2003, http://www.hrw.org/legacy/wr2k3/. 8. Muradova, Mina, ―Azerbaijan: Aliyev Reelected, as Opposition Vows Protest‖, October 16, 2008, http://www.eurasianet.org. 9. News at http://www.news.az/articles/politics/27223. 10. OSCE International Election Observation ―Statement Of Preliminary Findings And Conclusions‖, http://www.osce.org/documents/html/ pdftohtml/47506_en.pdf.html. 11. OSCE Office of Democratic Institutions and Human Rights, OSCE Parliamentary Assembly, and Council of Europe, ―Republic of Azerbaijan Election to the Milli Majlis, 5 November 2000: Statement of Preliminary Findings and Conclusions‖, Baku, 6 November 2000, OSCE.org, www.osce.org/odihr/ election/azer00-2-prelim.htm. 12. Portal on Azerbaijani Elections http://azerbaijan-election.net/eng/umumi/ 809-cis-observation-mission-head.html. 13. Radio Free Europe/Radio Liberty, http://www.rferl.org/content/ Azerbaijani_Ruling_Party_Expected_To_Cement_Power_In_Parliamentar y_Polls/2213065.html. 14. Report by International Monetary Fund, ―Azerbaijan‖, 22.04.2009, IMF.org, http://www.imf.org/external/country/aze/index.htm. 15. Roundtable ―World financial crisis: - What expects Azerbaijan‖, http://avciya.az/eng/news/qhtnews/3306-roundtable-world-financial-crisiswhat.html.

141

mgr Tomasz Gładysz absolwent Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego

Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej w Rumunii po 1989 roku Recenzent: prof. dr hab. Michał Chorośnicki

SPIS TREŚCI Wstęp / 145 1. Węgierska Unia Demokratyczna w Rumunii (UDMR) / 147 1.1. Obecność UDMR na scenie politycznej Rumunii / 149 1.2. Struktura organizacyjna UDMR / 159 1.3. Założenia programu politycznego oraz ich realizacja przez UDMR / 160 2. Pozostałe, wybrane przejawy aktywności politycznej mniejszości węgierskiej w Rumunii / 164 Zakończenie / 167 Bibliografia / 171

Tomasz Gładysz: Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej...

Wstęp Problem obecności węgierskiej mniejszości narodowej w Rumunii stanowi wycinek szerszej kwestii występowania dość licznych społeczności madziarskich w obrębie europejskich państw sąsiadujących z Republiką Węgier. Współcześnie ten niewielki kraj, gdzie ludzie porozumiewają się w niezrozumiałym dla większości języku, nie wzbudza jakichś większych emocji, jednak w przeszłości był jednym z mocarstw regionalnych, z którym musieli się liczyć wszyscy i o względy którego zabiegano. Niezależne państwo węgierskie, którego obszar pozostawał pod obcym zwierzchnictwem od XVI wieku, odrodziło się wewnętrznie w ramach dualistycznej monarchii Habsburgów w II połowie XIX stulecia. Na swych historycznych ziemiach ludność madziarska stanowiła wszakże mniejszość, ale mniejszość uprzywilejowaną. Inne grupy etniczne także zamieszkujące te ziemie, wtedy właśnie zaczynały odczuwać kształtującą się własną świadomość narodową i dążyć do samodzielności. Okazją do jej uzyskania stała się klęska państw centralnych w I wojnie światowej, rozpad Austro-Węgier oraz postanowienia traktatów pokojowych, mających na celu usankcjonować nowy ład polityczny w Europie. 4 czerwca 1920 roku w pałacu Grand Trianon w podparyskim Wersalu zadecydowano arbitralnie o losach Węgier jako państwa oraz losach Węgrów jako narodu. Przedwojenne terytorium kraju zostało podzielone, a największa część przypadła sąsiadującej od wschodu Rumunii. Cóż to była jednak za część – Siedmiogród, jedna z najważniejszych krain historycznych dla tożsamości Madziarów, z ośrodkiem kultury i jednocześnie jego stolicą w Kolozsvár (rum. Cluj-Napoca). Gwoli ścisłości od dawna był to jednak teren zróżnicowany pod względem etnicznym, gdyż żyli tu od wieków Węgrzy, jak również Niemcy, Rumuni i Żydzi. Utrata ponad 2/3 swego terytorium była olbrzymią traumą, ale chociaż znaczne obszary zostały przyznane także innym państwom ościennym, to właśnie strata Siedmiogrodu zabolała najbardziej. Od tego momentu pojęcie 145

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Trianon kojarzy się Węgrom z największą dziejową krzywdą, pozbawieniem ich fragmentu własnej tożsamości. Nie można zapomnieć bowiem, że poza utratą przez państwo węgierskie znacznej części terytorium, ludność madziarska, żyjąca od pokoleń na swych ziemiach, traciła kontakt z ojczyzną, będąc przez władze w Bukareszcie pozbawioną nieraz nawet podstawowych do odpowiedniej egzystencji praw i wolności. Było tak od samego początku przejęcia tego obszaru przez

zjednoczoną

Rumunię,

okresie

międzywojennym,

czasach

komunistycznych, a także już w wolnej Europie przełomu XX i XXI wieku. Obecnie położenie ludności węgierskiej zdaje się jednak ulegać systematycznej poprawie. Przykładowo podtrzymywana jest, właściwie w sposób niezakłócony, jej odrębna kultura, zostały ponadto zagwarantowane konstytucyjnie prawa i wolności, dzięki którym jej członkowie są w stanie normalnie funkcjonować w ramach rumuńskiej państwowości. Stało się to możliwe przede wszystkim dzięki aktywnej działalności po 1989 roku ugrupowań politycznych, reprezentujących rumuńskich Madziarów. O niej właśnie będzie traktować niniejsza praca. Ze względu na niedobór polskich pozycji, które odnoszą się w większości raczej do kwestii czysto historycznych, a także aby zachować aktualność pewnych zjawisk politycznych, wykorzystywałem przy opracowywaniu niniejszego tematu przede wszystkim materiały elektroniczne, rumuńskie serwisy rządowe oraz informacyjne, a także strony internetowe głównych węgierskich ugrupowań politycznych. Za pomocą tych właśnie źródeł postaram się przybliżyć dość interesującą, ale w naszym kraju wciąż mało znaną, sytuację na scenie politycznej Rumunii z udziałem ugrupowań węgierskich.

146

Tomasz Gładysz: Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej...

1. Węgierska Unia Demokratyczna w Rumunii1 (UDMR) Reprezentację polityczną, zarówno na forum parlamentu, jak i na każdym szczeblu władz administracji samorządowej, zamieszkującej Rumunię węgierskiej mniejszości narodowej, zapewnia Węgierska Unia Demokratyczna w Rumunii (węg. Romániai Magyar Demokrata Szövetség, RMDSZ, rum. Uniunea Democrată Maghiară din România, UDMR). Sam symbol partii, składający się z trzech czerwonych rombów (rzucających cienie) tworzących coś na kształt kwiatu, umieszczonego pośrodku flagi składającej się z trzech poziomych pasów: zielonego, białego, zielonego, nawiązuje wyraźnie do węgierskich barw narodowych. Podstawowe zasady, na których oparty jest program polityczny Unii, wyrażają się w wartościach uniwersalnych praw człowieka, indywidualnych oraz zbiorowych prawach mniejszości narodowych, jak również normach prawa stanowionego, tworzonych najdoskonalej w ustroju demokracji parlamentarnej oraz przy zachowaniu równości praw wszystkich obywateli. Obecnie uczestnictwo w działalności partii jest zogniskowane wokół różnorodnych organizacji terytorialnych, platform politycznych, społecznych, kulturalnych oraz naukowych, a także młodzieżowych grup stowarzyszonych członków. UDMR, jako polityczna „reprezentantka‖ narodowej mniejszości węgierskiej w Rumunii, funkcjonuje zgodnie z zasadami samorządności, realizując swój program w porozumieniu z organizacjami terytorialnymi, czyli największymi autonomicznymi jednostkami ugrupowania,

utworzonymi

własnej

inicjatywy

jej

członków,

wraz

z uwzględnieniem ich własnej struktury oraz procedur wewnętrznych. Pomimo, iż formalnie nie jest ona partią polityczną, lecz ugrupowaniem składającym się z wielu mniejszych jednostek, często o odmiennej ideologii, odgrywa istotną rolę w życiu politycznym Rumunii. Prawo wyboru do parlamentu zapewnia jej odpowiedni zapis Ordynacji wyborczej do Izby Deputowanych oraz 1

Niektóre opracowania wskazują też na nazwę „Węgierski Związek Demokratyczny w Rumunii‖. 147

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Senatu, zrównujący w aspekcie wyborczym tego typu „związki‖ ze zwykłymi partiami politycznymi2. Należy jednak pamiętać, że w hipotetycznym przypadku braku przekroczenia przez nią 5% progu wyborczego, zastosowanie znalazłby art. 62, ust. 2 konstytucji, który głosi, że organizacje członków mniejszości narodowych mają w takiej sytuacji prawo tylko do jednego miejsca w Izbie Deputowanych3. Unia, programowo zbliżona do centroprawicy, reprezentując węgierską mniejszość narodową w kolejnych wyborach parlamentarnych, otrzymuje jednak dość stałe poparcie w granicach 6 – 7%, co w przybliżeniu pokrywa się z liczebnością węgierskich wyborców w Rumunii 4. Dokładne dane wskazuje Tabela 1. Tabela 1. Poparcie obywateli dla Węgierskiej Unii Demokratycznej w Rumunii w kolejnych wyborach parlamentarnych

Rok wyborów

Poparcie społeczne w%

1990

7.21

1992

7.52

1996

6.73

2000

6.85

2004

6.2

Zobacz: art. 4, ust. 2 Ordynacji wyborczej do Izby Deputowanych i Senatu, http://www2.essex.ac.uk/elect/database/legislationAll.asp?country=romania&legislation=ro92, dostęp: 27.07.2009. 3 Konstytucja Rumunii z 1991 roku, http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?den=act2_2&par1=1# t1c0s0a1, dostęp: 6.08.2010. 4 Według ostatniego spisu powszechnego ludności, przeprowadzonego w 2002 roku, Rumunię zamieszkuje 1 431 807 Węgrów, co stanowi 6,6% ogółu jej obywateli, który wynosi 21 680 974 osób. Dane za: http://recensamant.referinte.transindex.ro/?pg=8, dostęp: 6.07.2010. 148

Tomasz Gładysz: Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej...

2008

6.28

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zamieszczonych na stronie internetowej projektu badawczego Uniwersytetu w Essex, Political Transformation and the Electoral Process in Post-Communist Europe, http://www2.essex.ac.uk/elect/database/indexCountry.asp? country=ROMANIA&opt=elc oraz wyników wyborów parlamentarnych z lat 2004 i 2008 podanych za Centralnym Rumuńskim Biurem Wyborczym, http://www.becparlamentare2008.ro/ rezul/part_tara_100.pdf, http://www.bec2004.ro/rezultate.htm, dostęp: 28.07.2009.

1.1. Obecność UDMR na scenie politycznej Rumunii Węgierska Unia Demokratyczna w Rumunii została założona 25 grudnia 1989 roku przez Károly Király‘ego oraz pisarza Gézę Domokosa5 niemal natychmiast po upadku reżimu komunistycznego w Rumunii, aby reprezentować interesy zamieszkujących ją Węgrów. Ugrupowanie, niezarejestrowane formalnie jako partia polityczna, od samego początku podzielone było na różne, nieraz dosyć od siebie odległe ideologicznie frakcje, które jednak zdecydowały się działać wspólnie w celu poprawy położenia ludności madziarskiej. Dla wstępnej konsolidacji partii, niewątpliwie kluczowe znaczenie miały krwawe rumuńskowęgierskie zamieszki w mieście Târgu Mureş (węg. Marosvásárhely) z początku 1990 roku6. UDMR konsekwentnie od roku 1990 cieszy się poparciem niemal całej społeczności madziarskiej i w rezultacie osiąga w wyborach parlamentarnych wyniki, zapewniające jej widoczną reprezentację w obu izbach Parlamentu Rumunii, czyli w Izbie Deputowanych oraz w Senacie 7. Zostały one zamieszczone w Tabeli 2. 5

Należy pamiętać, że Géza Domokos był powiązany przed obaleniem dyktatury Ceauşescu z Ionem Iliescu. 6 W wyniku zamieszek, rozpoczętych 19 marca 1990 roku, śmierć poniosło pięć osób (dwóch Rumunów, trzech Węgrów), a blisko trzysta zostało rannych. Spokój w mieście przywrócono dopiero 21 marca. Pełnego raportu na temat owych zajść nigdy nie opublikowano, ograniczając się do przedstawienia jego skrótu parlamentowi w 1991 roku. Szerzej: J. Darski, Kwestia Siedmiogrodu, kwiecień 2008, http://www.abcnet.com.pl/node/4164, dostęp: 22.07.2009. 7 Obecnie Izba Deputowanych liczy 334, natomiast Senat 137 członków. Konstytucja Rumunii nie wskazuje stałej liczby parlamentarzystów w obu izbach. Zapis art. 62, ust. 3 głosi, iż: „Liczba 149

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Tabela 2. Reprezentacja Węgierskiej Unii Demokratycznej w Parlamencie Rumunii w następstwie kolejnych wyborów (1990 – 2008)

Izba Deputowanych (rum. Camera Deputaţilor) Ilość mandatów: w liczbach / w %

Senat (rum. Senatul) Ilość mandatów: w liczbach / w %

1990

29 / 7.32

12 / 10.08

1992

27 / 8.23

12 / 8.39

1996

25 / 7.29

11 / 7.69

2000

27 / 7.83

12 / 8.57

2004

22 / 6.77

10 / 7.3

2008

22 / 6.59

9 / 6.57

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników kolejnych wyborów do Parlamentu Rumunii zamieszczonych na stronie internetowej projektu badawczego Uniwersytetu w Essex, Political Transformation and the Electoral Process in Post-Communist Europe, http://www2.essex.ac.uk/ elect/database/indexCountry.asp?country=ROMANIA&opt=elc, Rumuńskiego Narodowego Instytutu Statystycznego, http://www.insse.ro/cms/rw/resource/stat_electorale.pdf?view=true oraz Centralnego Rumuńskiego Biura Wyborczego, http://www.becparlamentare2008.ro/rezul/part_ tara_100.pdf, dostęp: 28.07.2009.

W pierwszych wolnych wyborach w maju 1990 roku Unia zajęła drugie miejsce, uzyskując ponad 7% głosów i stała się w konsekwencji jednym z najważniejszych ugrupowań ówczesnej opozycji parlamentarnej. Pomimo to, nie była w stanie przeciwstawić się popieranemu przez rządzącego krajem prezydenta Iona Iliescu i jego Front Ocalenia Narodowego (rum. Frontul al Salvării Naŝionale, FSN) projektowi nowej Konstytucji Rumunii, przyjętemu ostatecznie w listopadzie 1991 roku, który w znacznej mierze był niekorzystny dla mniejszości węgierskiej.

Deputowanych oraz Senatorów powinna być wskazana w Ordynacji Wyborczej, proporcjonalnie do populacji Rumunii.‖ Liczba członków przypadająca na każdą z izb w kolejnych wyborach jest zatem zmienna i zależy od ustawowego przelicznika. Konstytucja Rumunii z 1991 roku, http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?den=act2_2&par1=3#t3c1s1a62, dostęp: 29.07.2009. 150

Tomasz Gładysz: Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej...

Należałoby tu wskazać przede wszystkim zapisy konstytucji stanowiące, że „Rumunia jest suwerennym i niezależnym, jednolitym i niepodzielnym państwem narodowym.‖ (art. 1, ust. 1)8, „Suwerenność narodowa należy do ludu rumuńskiego, (…)‖ (art. 2, ust. 1) oraz „Podstawę państwa stanowi jedność ludu rumuńskiego oraz solidarność jego obywateli.‖ (art. 4, ust. 1)9. Pomimo, iż art. 6, ust. 1 gwarantował członkom mniejszości narodowych prawo do odrębności etnicznej, kulturowej, językowej i religijnej, jednakże nie wspominał w ogóle o autonomii terytorialnej dla mniejszości jako zbiorowości. Gdy we wrześniu 1991 roku upadł rząd premiera Petre Romana na skutek tzw. „mineriady‖10, UDMR po raz pierwszy w swej historii wzięła udział w negocjacjach odnośnie wejścia do rządu koalicyjnego Theodora Stolojana. Poza żądaniem kontynuowania reform gospodarczych, Węgrzy domagali się ponadto zezwolenia na założenie własnej, prywatnej stacji telewizyjnej, wycofanie mediów elektronicznych spod kontroli władz w Bukareszcie oraz powołania specjalnego ministerstwa do spraw mniejszości narodowych. Ostatni z wymienionych postulatów okazał się nie do przyjęcia dla partii koalicyjnych. Premier Stolojan był natomiast gotów ofiarować Unii teki ministrów gospodarki i finansów 11. W kolejnych wyborach parlamentarnych we wrześniu 1992 roku Unia zajęła czwarte miejsce, za Frontem Ocalenia Narodowego, opozycyjną Rumuńską Konwencją Demokratyczną (rum. Convenŝia Democrată Română, CDR) oraz Partią Jedności Narodowej Rumunów (rum. Partidul Unităŝii Naŝiunii Române,

Węgrzy absolutnie nie mogli wyrazić zgody na brzmienie powyższego, kluczowego artykułu konstytucji, godzącego w ich tożsamość narodową. Zapis ten został zakwestionowany przez posłów węgierskich w osobnym głosowaniu nad przyjęciem poszczególnych artykułów konstytucji. M. Willaume, Rumunia, Warszawa 2004, s. 265. 9 Konstytucja Rumunii z 1991 roku, http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?den=act2_2&par1=1# t1c0s0a1, dostęp: 16.07.2009. 10 „Mineriady‖ były to interwencje górników rumuńskich z Doliny Jiu pod przewodnictwem Mirona Cozmy w Bukareszcie, przeprowadzane na korzyść władz postkomunistycznych w celu stłumienia opozycji demokratycznej. Do ostatniej z nich doszło w 1999 roku. 11 J. Darski, Kwestia Siedmiogrodu, kwiecień 2008, http://www.abcnet.com.pl/node/4164, dostęp: 23.07.2009. 151

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

PUNR)12. Pełnia władzy w państwie pozostała wówczas jeszcze w rękach postkomunistów, gdyż wybory prezydenckie wygrał ponownie Iliescu 13. W zaistniałej sytuacji UDMR zacieśniła współpracę z opozycją demokratyczną, dążąc z jednej strony do zapewnienia w kraju rządów prawa i gospodarki rynkowej, a z drugiej zagwarantowania przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności wobec społeczności madziarskiej. Istotne zmiany w samym ugrupowaniu nastąpiły w styczniu 1993 roku, kiedy to na III Kongresie Unii w Braşovie (węg. Brassó) zmieniono strukturę organizacyjną 14, a także wymieniono kierownictwo – nowym przewodniczącym, w miejsce Gézy Domokosa, został pisarz i senator Béla Markó, przedstawiciel stronnictwa umiarkowanego. Aby nie drażnić władz rumuńskich, w uchwalonym wówczas programie partii nie znalazły się zapisy dotyczące „autonomii terytorialnej‖ oraz „wspólnoty narodowej‖ Węgrów, czego domagała się frakcja radykalna. Wspomniano w nim jedynie o prawach dla węgierskiej mniejszości narodowej15. Do zasadniczego przewartościowania na scenie politycznej Rumunii doszło w następstwie wyborów prezydenckich oraz parlamentarnych z listopada 1996 roku, kiedy to sprawujący władzę od 1990 roku postkomuniści musieli uznać całkowite zwycięstwo sił reformatorskiej, demokratycznej opozycji. Prezydentem został konserwatysta, profesor geologii Emil Constantinescu, obiecując przy okazji, że będzie prezydentem wszystkich obywateli Rumunii ponad podziałami narodowymi. W powyższych wyborach wystartował po raz pierwszy kandydat

A. Koseski, M. Willaume, Nowe kraje Unii Europejskiej: Bułgaria, Rumunia, Warszawa 2007, s. 139. 13 Ibidem, s. 137. 14 Istniejący do tej pory związek zastąpiono sojuszem wielu, odmiennych sił politycznych. Zmieniono także sposób podejmowania decyzji w istotnych dla ugrupowania sprawach – konsensus miał odtąd zastąpić głosowanie większościowe. Były to postulaty radykalnej frakcji Unii, które przyjęto aby załagodzić potencjalny spór wewnętrzny, mogący zaistnieć w odpowiedzi na zmiany w programie partii, nadające mu bardziej umiarkowany charakter. J. Darski, Kwestia Siedmiogrodu, kwiecień 2008, http://www.abcnet.com.pl/node/4164, dostęp: 23.07.2009. 15 J. Darski, Kwestia Siedmiogrodu, kwiecień 2008, http://www.abcnet.com.pl/node/4164, dostęp: 23.07.2009. 152

Tomasz Gładysz: Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej...

węgierski z ramienia Unii, senator György Frunda, który uzyskał czwarty rezultat z poparciem 6,02%16. Sama UDMR z kolei po raz pierwszy weszła do koalicji rządowej wraz ze zwycięską Rumuńską Konwencją Demokratyczną, otrzymując dzięki temu stanowiska ministerialne odpowiedzialne za turystykę oraz sprawy mniejszości narodowych w rządzie Victora Ciorbei, a także inne posady w administracji centralnej i lokalnej17. Cztery lata później w listopadzie 2000 roku, wybory wygrała z kolei Partia Socjaldemokratyczna (rum. Partidul Social Democrat, PSD), a Unia zajęła w nich piąte miejsce. Chociaż nie dołączyła wówczas oficjalnie do koalicji rządowej zwycięskiej partii, zawierała corocznie protokoły do umowy o współpracy z PSD, dzięki czemu zostało jej przyrzeczone wprowadzenie zapisów ustawowych, chroniących

prawa

mniejszościowego

węgierskiej rządu

społeczności, parlamencie 18.

zamian

Pragmatycznie

poparcie nastawione

kierownictwo ugrupowania uznało, że było to jedyne możliwe do osiągnięcia w istniejących

warunkach

korzystne

rozwiązanie.

przeprowadzonych

równocześnie wyborach prezydenckich zwyciężył Iliescu, a startujący w nich ponownie Frunda zajął tym razem piąte miejsce, uzyskując 6,22% głosów19. W kolejnych wyborach na urząd głowy państwa w listopadzie 2004 roku, przewodniczący UDMR Béla Markó uzyskał czwarty rezultat, otrzymując 5,1% poparcia społeczeństwa20, a jego ugrupowanie zajęło także czwartą pozycję 16

Political Transformation and the Electoral Process in Post-Communist Europe, http://www2.essex.ac.uk/elect/database/indexCountry.asp?country=ROMANIA&opt=elc, dostęp: 18.07.2010. 17 T. Dianu, Ethnic Minorities in Post-Communist Romania: From Rhetoric to Integration, 1997, http://www.wcl.american.edu/hrbrief/v4i3/romani43.htm, dostęp: 19.07.2009. 18 Raport o sytuacji Węgrów w Rumunii sporządzony przez Węgierskie Rządowe Biuro ds. węgierskich mniejszości za granicą, http://www.hhrf.org/htmh/en/?menuid=0404, dostęp: 24.08.2009. 19 Political Transformation and the Electoral Process in Post-Communist Europe, http://www2.essex.ac.uk/elect/database/indexCountry.asp?country=ROMANIA&opt=elc, dostęp: 18.07.2010. 20 http://alegeri.referinte.transindex.ro/index.php3?t=orsz&mod=e&ev=2004&b=1, dostęp: 27.03.2009. 153

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

w wyborach parlamentarnych. Przed drugą turą wyborów prezydenckich Unia zawarła układ z Partią Socjaldemokratyczną, znajdującą się w sojuszu z Rumuńską Partią Humanistyczną (rum. Partidul Umanist Român, PUR) 21. Zrobiła to, aby poprzeć kandydaturę Adriana Năstase, będącego faworytem w konfrontacji z Traianem Băsescu, wspieranym przez Sojusz Prawdy i Sprawiedliwości (rum. Alianŝa Dreptate şi Adevăr, D.A.). Ten ostatni stanowił wynik porozumienia Narodowej Partii Liberalnej (rum. Partidul Naŝional Liberal, PNL) oraz Partii Demokratycznej (rum. Partidul Democrat, PD). Niespodziewana wygrana Băsescu kazała UDMR zastanowić się nad korzyściami płynącymi z ułożenia się ze zwycięzcami. Po negocjacjach przeszła zatem na stronę partii prezydenta-elekta, tworząc koalicję razem ze wspomnianym Sojuszem. Po opuszczeniu koalicji przez Partię Demokratyczną, która zmieniła wtedy nazwę na Partia DemokratycznoLiberalna (rum. Partidul Democrat Liberal, PD-L) oraz po wymuszonych zmianach w gabinecie, latem 2007 roku z ramienia Unii w rządzie premiera Călina Popescu-Tăriceanu znajdowali się następujący ministrowie: Béla Markó – wicepremier, odpowiedzialny za edukację, kulturę i integrację europejską, Zsolt Nagy – minister odpowiedzialny za komunikację i technologię informacyjną, László Borbély – minister rozwoju, robót publicznych i budownictwa mieszkaniowego, Attila Korodi – minister środowiska22. W wyniku ostatnich wyborów parlamentarnych z 30 listopada 2008 roku w Rumunii

nastąpiła

zmiana koalicji rządzącej,

którą stworzyły Partia

Demokratyczno-Liberalna tym razem z Partią Socjaldemokratyczną, a funkcję premiera objął Emil Boc z PD-L23. UDMR, która zajęła w nich czwarte miejsce, ogłosiła się po raz pierwszy od dwunastu lat, ugrupowaniem w pełni 21

Obecnie ugrupowanie to nosi nazwę: Partia Konserwatywna (rum. Partidul Conservator, PC) http://www.gov.ro/today-romanian-pm-calin-popescu-tariceanu-has-sent-a-letter-to-parliamentasking-the-approval-of-the-amendment-of-the-government-s-structure-and__l2a77038.html, dostęp: 29.03.2009. 23 Ł. Wróblewski, Rumunia ma nowy rząd, grudzień 2008, http://www.psz.pl/tekst15735/Rumunia-ma-nowy-rzad, dostęp: 24.03.2009. 22

154

Tomasz Gładysz: Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej...

opozycyjnym24. W październiku 2009 roku na skutek kryzysu w koalicji, opuściła ją Partia Socjaldemokratyczna 25, a przeciwko mniejszościowemu rządowi Boca uchwalono wotum nieufności, m.in. głosami Unii. Jednak dwukrotne próby powołania nowego rządu nie powiodły się, tymczasem w II turze wyborów prezydenckich Rumuni ponownie wybrali na głowę państwa Traiana Băsescu. Węgrzy wystawili w nich także swojego kandydata Hunora Kelemena, który uzyskał ostatecznie piąty rezultat z wynikiem 3,83% poparcia 26. W grudniu 2009 roku Băsescu znów powierzył Bocowi próbę sformowania rządu, która tym razem zakończyła się sukcesem dzięki poparciu właśnie UDMR oraz posłów niezrzeszonych27. 23 grudnia 2009 roku Unia po raz kolejny weszła do koalicji rządowej, otrzymując w gabinecie Emila Boca następujące stanowiska: Béla Markó – wicepremier, László Borbély – minister odpowiedzialny za środowisko oraz lasy, Hunor Kelemen – minister kultury i spuścizny narodowej, Attila Cseke – minister zdrowia28. Ciekawe dane, świadczące o sile węgierskiej mniejszości narodowej w Rumunii na terenach przez nią zamieszkanych (chodzi tu przede wszystkim o tereny środkowej Rumunii oraz pas ziem tuż przy granicy z Republiką Węgier), zawierają

wyniki

ostatnich

wyborów

samorządowych

przeprowadzonych

w czerwcu 2008 roku. Dla porządku należy podać najpierw kilka faktów związanych ze sposobem elekcji w tego rodzaju wyborach. Tak więc obywatele wybierają w głosowaniu powszechnym przedstawicieli 41 rad powiatów (rum. 24

Jak dobitnie stwierdził wówczas deputowany do Parlamentu Unii Europejskiej Iuliu Winkler – „Unia będzie pełnić rolę aktywnej opozycji, zwracając uwagę na potknięcia rządu.‖, http://www.udmr.ro/news.php?hir=82, dostęp: 29.03.2009. 25 Szerzej na temat kryzysu w koalicji: P. Słoń, Rumunia: Rozpad koalicji rządowej, październik 2009, http://www.psz.pl/tekst-23716/Rumunia-Rozpad-koalicji-rzadowej, dostęp: 6.07.2010. 26 Wyniki I tury wyborów prezydenckich w Rumunii z 22 listopada 2009 roku, http://www.bec2009p.ro/Documente%20PDF/Rezultate/Rezultate%20provizorii%20finale/Date%2 0provizorii%20P.pdf, dostęp: 6.07.2010. 27 Szerzej na temat nowego gabinetu premiera Boca: P. Słoń, Rumunia: Koniec kryzysu politycznego, grudzień 2009, http://www.psz.pl/tekst-26124/Rumunia-Koniec-kryzysupolitycznego, dostęp: 6.07.2010. 28 http://www.gov.ro/cabinet__c64l2p1.html, dostęp: 6.07.2010. 155

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

consilii judeŝene) – razem 1 338 radnych, 41 przewodniczących rad powiatów (rum. preşedinŝii consiliilor judeŝene), 1 708 burmistrzów miast i miejscowości (rum. primarii) oraz 40 297 przedstawicieli rad lokalnych (rum. consilii locale) 29. Dokładne dane wskazujące liczbę mandatów zdobytych przez przedstawicieli UDMR oraz powiaty, w których je uzyskano zawiera Tabela 3. Tabela 3. Rozkład mandatów uzyskanych przez UDMR w wyborach samorządowych w Rumunii z 1 czerwca 2008 roku

Przedstawiciele UDMR

Rady Powiatów / udział w %

Przewodniczący Burmistrzowie / rad powiatów / udział w % udział w %

Rozkład mandatów w poszczególnych powiatach

89 / 6,65

4 / 9,75

148 / 8,66

powiaty: Arad – 3, Bihor – 9, Braşov – 2, Cluj – 5, Covasna – 15, Harghita – 18, Maramureş – 2, Mureş – 13, Satu Mare – 13, Sălaj – 9

powiaty: Covasna, Harghita, Mureş, Satu Mare

powiaty: Alba – 1, Arad – 3, Bihor – 17, Braşov – 1, Cluj – 4, Covasna – 25, Harghita – 42, Mureş – 35, Satu Mare – 10, Sălaj – 9, Timiş – 1

Rady lokalne / udział w%

2195 / 5,44

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników wyborów samorządowych za Rumuńskim Centralnym Biurem Wyborczym, http://www.beclocale2008.ro/documm/FINALE_ adaugateBIS.htm, dostęp: 9.07.2010.

Wyniki wyborów samorządowych w Rumunii z 1 czerwca 2008 http://www.beclocale2008.ro/documm/FINALE_adaugateBIS.htm, dostęp: 9.07.2010. 156

roku,

Tomasz Gładysz: Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej...

Węgierska Unia Demokratyczna w Rumunii jest obecnie członkiem chadeckiej Europejskiej Partii Ludowej (ang. European People's Party, EPP), największej frakcji w Parlamencie Unii Europejskiej, będąc reprezentowaną w następstwie rezultatów ostatnich wyborów z 7 czerwca 2009 roku, w których uzyskała poparcie 8,92% głosujących, przez trzech deputowanych: Csabę Sógora, László Tőkésa oraz Iuliu Winklera 30. W porównaniu do wyników poprzednich wyborów, UDMR zyskała dodatkowo jedno miejsce, gdyż Tőkés zasiadający już w Brukseli od 2007 roku jako kandydat niezależny, startował tym razem z jej list, zostając

nawet

wiceprzewodniczącym

Parlamentu.

orzeczeniu

Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z 22 lipca 2010 roku, uznającym że

deklaracja

niepodległości

Kosowa

nie

stanowiła

naruszenia

prawa

międzynarodowego, Tőkés upomniał się w dwa dni później o autonomię terytorialną dla tzw. Ziemi Seklerów31. Ponadto nie należy zapominać, że jednocześnie Unia należy do Organizacji Narodów i Ludów Niereprezentowanych (ang. Unrepresented Nations and Peoples Organization,

UNPO),

która

reprezentuje

rdzenne

społeczności,

narody

okupowane, mniejszości narodowe oraz kraje de facto niepodległe, niemające jednak swego przedstawicielstwa w ciałach takich jak ONZ 32 oraz od maja 1993 roku do Federalnej Unii Narodowości Europejskich (ang. Federal Union of European Nationalities, FUEN), organizacji pozarządowej reprezentującej europejskie mniejszości narodowe oraz pomagającej im zachowywać własną kulturę i język33.

http://www.udmr.ro/news.php?hir=93, dostęp: 18.07.2009. Ziemia Seklerów jest to terytorium położone w centralnej Rumunii, złożone z trzech powiatów: Harghita (węg. Hargita), Covasna (węg. Kovászna) i Mureş (węg. Maros), gdzie populacja węgierska jest najliczniejsza. 32 Szerzej na temat organizacji: http://www.unpo.org/content/view/7782/239/, dostęp: 28.03.2009. 33 Szerzej na temat organizacji: http://fuen.org/, dostęp: 20.07.2010. 31

157

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

1.2. Struktura organizacyjna UDMR Wskazane wcześniej dosyć wysokie poparcie udzielane przez społeczność węgierską Unii, możliwe jest przede wszystkim dzięki jej jednolitości wyrażanej na zewnątrz, nawet jeżeli występują wśród jej członków stosunkowo wyraźne różnice w poglądach. Można wewnątrz niej wyróżnić bowiem frakcję umiarkowaną oraz radykalną, dążącą w głównej mierze do przyznania rumuńskim Węgrom autonomii terytorialnej na wzór tej istniejącej w latach 1952 – 1968 na terenie Ziemi Seklerów34. Pomimo, że celem obu z nich jest uzyskanie dla mniejszości węgierskiej podstawowych praw zbiorowych, różni je sposób ich realizacji. Frakcja umiarkowana, która posiada większe wpływy wewnątrz samego ugrupowania, opowiada się za stopniowym uzyskiwaniem przywilejów poprzez wzajemne kompromisy z aktualnie będącą u władzy w państwie ekipą rządową, natomiast skrzydło radykalne stoi na stanowisku, iż porozumienie będzie możliwe dopiero po wcześniejszym spełnieniu przez Rumunów ich postulatów. Niemniej Unia bez względu na wskazane sprzeczności, umiejętnie balansując pomiędzy wszystkimi jej opcjami ideologicznymi, występowała do pewnego momentu na zewnątrz jako zwarte ugrupowanie 35. Jak będzie jednak wspomniane w następnym rozdziale, nie udało się zapobiec opuszczeniu jej przez najbardziej radykalną frakcję w 2007 roku i stworzeniu konkurencyjnej partii reprezentującej rumuńskich Węgrów.

W latach 1952 – 68 na tym terytorium istniał tzw. Węgierski Okręg Autonomiczny (rum. Regiunea Autonomă Maghiară, węg. Magyar Autonóm Tartomány), którego wyróżnikiem było ustanowienie języka madziarskiego jako języka urzędowego, równorzędnego wobec języka rumuńskiego, którym można było się posługiwać w administracji i sądownictwie. Ponadto personel urzędniczy był w znacznej mierze węgierski, a przy oznakowaniu miejscowości oraz różnych, innych obiektów publicznych stosowano dwujęzyczne tablice. Stolicą Okręgu było miasto Târgu Mureş. 35 P. Bukalska, M. Nowakowski, T. Olszański, W. Stanisławski, S. Tekieli, Droga do współrządzenia – ewolucja aktywności politycznej mniejszości węgierskiej [w:] Konflikty etniczne w Europie Środkowej i Południowo-Wschodniej, Prace Ośrodka Studiów Wschodnich, Warszawa 2002, s. 37, http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/PRACE_6.pdf, dostęp: 20.07.2010. 158

Tomasz Gładysz: Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej...

Ugrupowanie funkcjonuje na zasadach samoorganizacji z wyraźnym rozdzieleniem sfery podejmowania uchwał, wykonywania ich oraz nadzoru nad ich realizacją. Najwyższym organem decyzyjnym Unii jest Kongres (węg. Kongresszus), którego funkcje pomiędzy sesjami sprawowane są wspólnie przez Radę Reprezentantów (węg. Szövetségi Képviselők Tanácsa, SZKT) oraz Radę Koordynacyjną (węg. Szövetségi Egyeztető Tanács, SZET). Obok zadań związanych z podejmowaniem decyzji politycznych, Rada Reprezentantów zatwierdza także uchwały dotyczące funkcjonowania UDMR. W jej skład wchodzą przedstawiciele wyłonieni w wewnętrznych wyborach, odpowiednio spośród senatorów i posłów, przewodniczących okręgowych oraz reprezentantów organizacji

młodzieżowych.

Rada

Koordynacyjna

kolei

jest

forum

przedstawicielsko-doradczym członków stowarzyszonych cywilnych organizacji społecznych, naukowych, artystycznych, kulturalnych oraz zawodowych, a także kościołów, koordynującym ich interesy i w ten sposób wyrażającym pluralizm wartości oraz interesów węgierskiej społeczności w Rumunii. W okresie pomiędzy dwoma sesjami Rady Reprezentantów uchwały dotyczące funkcjonowania oraz organizacji Unii podejmowane są w razie potrzeby przez Radę Operacyjną (węg. Szövetségi Operatív Tanács, SZOT). Przewodniczący UDMR, którym od 1993 roku jest powoływany na kolejne kadencje Béla Markó, wykonuje najwyższe reprezentacyjne i polityczne funkcje. Prezydium Wykonawcze Unii (węg. Ügyvezető Elnökség) jest organem realizującym uchwały Kongresu oraz wszystkich Rad w drodze zgodnych z ich postanowieniami decyzji. Na jego czele stoi Przewodniczący Wykonawczy (węg. Ügyvezető Elnöke), który reprezentuje UDMR we własnej sferze kompetencji. Praca głównych działów Prezydium jest kierowana przez wiceprzewodniczących odpowiedzialnych za różne dziedziny (działania rządowe i samorządowe, organizacje terenowe, edukacja, kultura i kościoły, rozproszone społeczności, sprawy społeczne oraz młodzież, gospodarka i integracja europejska). Konsultacyjnym organem jest ponadto Krajowa Rada 159

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Samorządowa (węg. Országos Önkormányzati Tanács), grupująca burmistrzów i ich zastępców oraz przedstawicieli samorządowych wybranych z list Unii36. Ważną instytucją funkcjonującą przy UDMR jest zarejestrowana w Cluj-Napoca w 1998 roku Fundacja Communitas (węg. Communitas Alapítvány), będąca niezależnym podmiotem wspierającym finansowo liczne węgierskie inicjatywy z różnych dziedzin. Do istotnych zmian organizacyjnych w ugrupowaniu doszło podczas Kongresu ze stycznia 2003 roku, który odbył się w mieście Satu Mare (węg. Szatmárnémeti), kiedy to zmodyfikowano jego program i statut. Najważniejszymi z nich było zrezygnowanie z urzędu honorowego przewodniczącego oraz zakaz startowania przez jego członków w wyborach parlamentarnych lub lokalnych z ramienia innych partii, pod sankcją utraty członkostwa w Unii. 1.3. Założenia programu politycznego oraz ich realizacja przez UDMR Zmieniające

się

międzynarodowe

wyzwania,

niestabilna

sytuacja

wewnętrzna w Rumunii, potrzeby i konsekwencje wynikające z tradycji, znaczna liczebność mniejszości węgierskiej i konieczność politycznego wyrażania jej interesów tłumaczą fakt, że działalność UDMR była i jest nadal poddawana ciągłym modyfikacjom, jednakże bez rezygnacji z jej szczególnego charakteru i znaczenia na rumuńskiej scenie politycznej. Wybory z roku 1996, jak już wspominano wcześniej, zdają się wyznaczać cezurę w zapewnianiu i rozszerzaniu praw mniejszości węgierskiej. Od tego momentu Unii dana została bowiem możliwość porzucenia swej polityki opozycji i skarg, dotychczas nieskutecznej oraz ignorowanej przez władze, na rzecz zapewnienia sobie udziału w nastawionej reformatorsko nowej koalicji rządowej. Pozwoliło to w konsekwencji na współdecydowanie o kierunkach rozwoju całego 36

Raport o sytuacji Węgrów w Rumunii, sporządzony przez Węgierskie Rządowe Biuro ds. węgierskich mniejszości za granicą, http://www.hhrf.org/htmh/en/index.php?menuid=0404 oraz http://www.udmr.ro/aboutus.php, dostęp: 23.07.2010. 160

Tomasz Gładysz: Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej...

państwa, w tym bardziej efektywne dbanie o interesy własnych madziarskich wyborców. Nowy program rządowy zawierał ważne postulaty popierane także przez

Unię,

takie

jak:

decentralizacja,

stosowanie

dobrej

wierze

międzynarodowych norm prawnych oraz odpowiednie zmiany w ustawodawstwie krajowym. Wśród zmian regulacji normatywnych, ugrupowaniu udało się osiągnąć, chociaż częściowo, kilka celów określonych w jej programie jako priorytetowe. Dotyczyły one przede wszystkim: używania języka mniejszości w administracji publicznej, przywrócenia sieci szkolnictwa węgierskiego szczebla podstawowego i średniego, ochrony praw i wolności obywatelskich oraz restytucji dawnej madziarskiej własności nieruchomości, przejętej przez państwo w czasach komunizmu. Niektóre z postulatów UDMR nie zostały jednak urzeczywistnione w ogóle, tak stało się na przykład w przypadku utworzenia niezależnego uniwersytetu państwowego z wykładowym językiem węgierskim37, inne z kolei napotykały bardzo duże trudności w realizacji. Z tego powodu pojawiły się nawet głosy domagające się opuszczenia przez nią ekipy rządzącej, jednak ostatecznie władze ugrupowania zadecydowały o pozostaniu w niej i kontynuowaniu prób wdrażania zapisów prawnych chroniących mniejszość madziarską 38. Doświadczenie zdobyte poprzez uczestnictwo w koalicji rządowej w roli organizacji dbającej o interesy społeczności węgierskiej w Rumunii, określiło kierunek i możliwości jej przyszłych działań politycznych oraz dalszego zapewniania realizacji interesów wyborców. Po czteroletnim okresie obecności w koalicji, w prowadzonych sondażach badających opinię publiczną wśród madziarskiej ludności, wyborcy wydali jej za powyższe starania jednoznacznie pozytywną ocenę. Około 80% respondentów było także przekonanych, że powinna 37

Chodziło przede wszystkim o oddzielenie Uniwersytetu Bolyai w Cluj-Napoca od jego rumuńskiego odpowiednika Uniwersytetu Babeş, połączonych przymusowo w 1959 roku w jedną instytucję. Postulat ten nie został jednak do tej pory zrealizowany. P. Bukalska, M. Nowakowski, T. Olszański, W. Stanisławski, S. Tekieli, Droga…, op. cit., s. 37. 38 O. T. Kiss, The Hungarian minority in power in Romania: the failure of a ―European model‖?, sierpień 1998, http://www.jeroenvm.dds.nl/romdahr.htm#legit, dostęp: 24.07.2010. 161

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

ona

przyszłości

dalszym

ciągu

ponosić

odpowiedzialność

współdecydowanie o losach kraju. W następstwie kolejnych wyborów z 2000 roku Unia nie weszła do nowego socjalistycznego rządu, lecz popierała go na łamach parlamentu dzięki zawartemu porozumieniu. W wyniku tego możliwe było wprowadzenie

bardzo

korzystnych

dla

mniejszości

madziarskiej

zmian

w konstytucji w 2003 roku, a także w kilku kluczowych dla jej funkcjonowania w państwie ustawach. Należy w tym miejscu wskazać niektóre podstawowe postulaty

programowe

UDMR,

spełniane

sukcesywnie

poprzez

nowo

wynegocjowane zapisy prawne: ustanowienie i rozwój niezależnej sieci węgierskich szkół, także tych należących do związków wyznaniowych, postępujący zwrot

madziarskim społecznościom własności nieruchomości

skonfiskowanych w czasach komunizmu, włączając w to grunty rolne i leśne, czy też poszerzenie czasu antenowego dla ich programów radiowych i telewizyjnych. Wśród pozostałych konsekwencji współpracy z władzami było także m.in. symboliczne odsłonięcie odbudowanego „pomnika wolności‖, upamiętniającego powstanie węgierskie z 1848 roku, na głównym placu w mieście Arad w październiku 2003 roku39. Po wyborach parlamentarnych z roku 2004 Unia ponownie weszła do koalicji rządowej z zamiarem wymuszenia realizacji swych licznych postulatów programowych odnoszących się do członków mniejszości madziarskiej. Były to przede wszystkim, aktualne także obecnie, tradycyjne cele ogólne: przyjęcie statutu mniejszości narodowych, dalszy postęp w decentralizacji Rumunii, pobudzenie rozwoju gospodarczego na terenach zamieszkiwanych przez społeczności węgierskie, a także cele szczegółowe, jak na przykład zrealizowanie budowy obiecanej drogi ekspresowej w północnym Siedmiogrodzie. W kwestii edukacji podkreślano konieczność dalszego rozwoju sieci nauczania w języku 39

Tomasz Gładysz: Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej...

ojczystym w zależności od potrzeb ludności oraz wsparcia przez Ministerstwo Edukacji wydawania pomocy naukowych w języku węgierskim. Według trudnych do zrealizowania w praktyce postulatów Unii, w roku szkolnym 2010/2011 miały zostać wprowadzone istotne zmiany: oparcie podręczników szkolnych na odrębnym programie, przygotowanym specjalnie dla młodzieży przynależącej do mniejszości, a także nauczanie języka rumuńskiego jako języka obcego obok ojczystego, z naciskiem na jego zastosowanie w życiu codziennym 40. Ponadto cały czas domagano się prawnego zagwarantowania instytucjonalnych warunków dla ustanowienia wydziałów z wykładowymi językami mniejszości na państwowych uniwersytetach oraz zapewnienie wsparcia finansowego ze strony państwa dla edukacji wyznaniowej. Inną istotną kwestią dla UDMR stała się perspektywa przeprowadzenia ważnych reform ustrojowych: jednej, przyznającej samorządowi terytorialnemu większą ilość praw oraz drugiej, głęboko decentralizującej administrację publiczną, co umożliwiłoby lokalnym instytucjom niezależne dysponowanie środkami z budżetu państwa, zgodnie z ich najistotniejszymi potrzebami. Ponadto żąda ona nadal wprowadzenia proporcjonalnej do stosunków narodowościowych reprezentacji w lokalnych instytucjach publicznych i w ten sposób zwiększenia w nich udziału etnicznych Węgrów41. Po ostatnich wyborach parlamentarnych z 2008 roku Unia podtrzymała swoje tradycyjne już cele, do których realizacji będzie dążyć, zwłaszcza po przystąpieniu do koalicji rządowej pod koniec 2009 roku. Są to mianowicie: silna decentralizacja państwa, reforma systemu edukacyjnego oraz służby zdrowia,

K. Mandel, Dominant, minority and modern language education of Hungarians living abroad (Romania, Ukraine, Slovakia), czerwiec 2009, http://www.mercator-research.eu/conferences/2009june-4-5/presintaasjes/Dominant,%20minority%20and%20modern%20language%20education%20 of.pdf, dostęp: 8.08.2009. 41 Na przykład według oświadczenia UDMR z czerwca 2009 roku w powiatach Covasna i Harghita, gdzie Węgrzy stanowią 74 i 85% całości populacji, w administracyjnych kadrach zarządzających ich udział wynosi zaledwie 10 – 15%. Z. Szczerek, Inni Węgrzy, lipiec 2009, http://www.psz.pl/tekst-21530/Ziemowit-Szczerek-Inni-Wegrzy, dostęp: 29.07.2009. 163

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

zrównoważony rozwój infrastruktury Siedmiogrodu oraz dalsze poszerzanie praw mniejszości narodowych42. W przypadku realizacji podanych powyżej postulatów za pewien sukces UDMR można uznać opracowanie projektu statutu regulującego położenie mniejszości narodowych w Rumunii, który jednak ze względu na wycofanie poparcia ze strony polityków rumuńskich, do tej pory nie został przyjęty jako obowiązujący akt normatywny i nadal jest dyskutowany na forum parlamentu 43.

Pozostałe,

wybrane

przejawy

aktywności

politycznej

mniejszości

węgierskiej w Rumunii Impulsem dla powstania alternatywnych wobec Unii ugrupowań, reprezentujących interesy rumuńskich Węgrów, było oświadczenie László Tőkésa (w następstwie zmian statutowych w UDMR, wspomnianych w poprzednim rozdziale, utracił on funkcję honorowego przewodniczącego) o konieczności zaistnienia spontanicznego ruchu na rzecz utworzenia autonomicznej organizacji, jednoczącej społeczność węgierską w Rumunii i dążącej do wywalczenia dla niej trójstopniowej autonomii. Po kilku miesiącach zabiegów organizacyjnych 23 października 2003 roku w Sfântu Gheorghe (węg. Sepsiszentgyörgy) przez aklamację powołano do życia Narodową Radę Seklerów (węg. Székely Nemzeti Tanács, SZNT), na której czele stanął były senator Unii József Csapó. Przewodniczący Rady oznajmił, że jej celem jest ustanowienie autonomii terytorialnej dla Ziemi Seklerów, który to postulat pozostał do tej pory aktualny. 13 grudnia 2003 roku w mieście Cluj-Napoca założono Węgierską Radę Narodową w Siedmiogrodzie (węg. Erdélyi Magyar Nemzeti Tanácsot, EMNT), organizację składającą się z wybieranych reprezentantów, której przewodniczącym 42

Elections Confirm DAHR as Romania‘s Fourth Strongest Party, grudzień 2008, http://www.unpo.org/article/8964, dostęp: 7.08.2010. 43 UNPO Comments On The State of Minorities in Romania Today, luty 2008, http://www.unpo.org/article/7581, dostęp: 6.08.2010. 164

Tomasz Gładysz: Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej...

został László Tőkés. Także ona otwarcie sformułowała postulat nowoczesnej autonomii terytorialnej dla mniejszości seklerskiej i nadal go podtrzymuje w swych wielu oświadczeniach. Pojawienie się Węgierskiej Rady Narodowej oraz jej wyraźnych dążeń do autonomii wywołało oburzenie całej rumuńskiej sceny politycznej, której członkowie

uznali

działania

siedmiogrodzkich

Madziarów

sprzeczne

z konstytucją oraz zagrażające integralności terytorialnej Rumunii. Zażądano nawet delegalizacji obu Rad jako założonych wbrew obowiązującemu prawu. W listopadzie

2003

roku

przed

Sądem

Konstytucyjnym

(rum.

Curtea

Constituŝională a României) wszczęto procedurę wyjaśniającą w celu ustalenia, czy projekt autonomii, przygotowany przez Narodową Radę Seklerów, wzorowany na autonomii Katalonii w ramach państwa hiszpańskiego i przekazany za pośrednictwem Unii pod obrady parlamentu, jest zgodny z konstytucją rumuńską. W 2004 roku posłowie UDMR przedstawili parlamentowi kolejne projekty autonomii sporządzone tym razem przez obie nowo powołane Rady, które jednak zostały odrzucone przez komisje parlamentarne, będąc popieranymi tylko przez polityków węgierskich. Bardziej umiarkowana Unia z wyraźną rezerwą odnosiła się jednak do powyższych projektów, kwestię autonomii terytorialnej i samorządności traktując bardziej jako zasady, do których należy stopniowo dążyć, niż konkretne zapisy prawne. Obecnie po procesie zmian wewnętrznych oraz przeformułowaniu swych postulatów, EMNT jako szeroko popierany społecznie ruch cywilno-polityczny domaga się przede wszystkim ustanowienia dla Ziemi Seklerów specyficznej terytorialno-ekonomicznej autonomii, a dla wszystkich Węgrów w Siedmiogrodzie autonomii kulturalnej. W realizacji wskazanych celów i dążeniu do współpracy pomiędzy wszystkimi społecznościami madziarskimi w regionie Karpat, została

165

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

ona strategicznym partnerem węgierskiej koalicji rządowej FIDESZ / KDNP 44 premiera Viktora Orbána. Po dojściu do porozumienia z władzami UDMR, Rada Narodowa wspólnie z nią utworzyła w 2009 roku Węgierskie Forum Koncyliacyjne w Siedmiogrodzie (węg. Erdélyi Magyar Egyeztető Fórum), na którego czele stanęli wspólnie Tőkés oraz Béla Markó. W ten sposób powstał zespół konsultacyjny różnych węgierskich organizacji politycznych oraz czynników obywatelskich, mogący stworzyć warunki dla wspólnego działania na forum publicznym. Ponadto założono wówczas Radę Autonomii Kulturalnej (węg. Kulturális Autonómia Tanács), złożoną z członków obu ugrupowań i działającą na podobnych zasadach w dziedzinie kultury45. Tymczasem Narodowa Rada Seklerów latem 2009 roku przyjęła hymn, godło i flagę mającego powstać w przyszłości autonomicznego Kraju Seklerów, którego granice „wytyczyli‖ podczas

zgromadzenia

Odorheiu

Secuiesc

(węg.

Székelyudvarhely)

samorządowcy Węgierskiej Partii Obywatelskiej, o której wspomnę poniżej 46. Niektóre głosy, zarówno w samej Unii, jak i wśród ogółu społeczności węgierskiej w Rumunii, jak już była o tym mowa, krytykowały oraz nadal krytykują ją za zbyt

umiarkowany program,

nieraz nieadekwatny dla

reprezentowania zagrożonych interesów mniejszości madziarskiej oraz czynienie zbyt daleko idących ustępstw przy zawieraniu sojuszy z partiami rumuńskimi. W samym ugrupowaniu, od momentu założenia, istniała zawsze frakcja radykalna, reprezentowana przede wszystkim przez wspominanego już László Tőkésa, który jednak doszedł ostatecznie do porozumienia z jego władzami. Pierwsze oznaki możliwego podziału uwidoczniły się już w 2004 roku, ale ostatecznie dopiero w sierpniu 2007 roku, w następstwie trudnych do przezwyciężenia tarć 44

FIDESZ – Węgierska Partia Obywatelska (węg. Magyar Polgári Párt), KDNP – ChrześcijańskoDemokratyczna Partia Ludowa (węg. Kereszténydemokrata Néppárt). 45 Szerzej: Hungarian National Council of Transylvania, maj 2010, http://www.emnt.org/ index.php?Itemid=88&option=com_docman&lang=en, dostęp: 21.07.2010. 46 Translajtania nie zginęła!, wrzesień 2009, http://www.presseurop.eu/pl/content/news-briefcover/91601-translajtania-nie-zginela, dostęp: 8.08.2010. 166

Tomasz Gładysz: Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej...

wewnętrznych w Unii doszło do rozłamu. Wtedy to organizacja Obywatelska Unia Węgierska (węg. Magyar Polgári Szövetség, MPS, rum. Unionea Civica Maghiara, UCM), kierowana przez Jenő Szásza47, oddzieliła się od niej, tworząc nową Węgierską Partię Obywatelską (węg. Magyar Polgári Párt, MPP, rum. Partidul Civic Maghiar, PCM) 48. Co oczywiste, jej głównym celem także stało się reprezentowanie mniejszości węgierskiej oraz dążenie, poprzez realizowanie swego programu, do uzyskania autonomii przez regiony madziarskie 49. Do tej pory nie udało się nigdy jej członkom zdobyć miejsc w rumuńskim parlamencie, co ciekawe jednak w wyborach z 2004 roku, będąc jeszcze częścią UDMR, wystawiła swych kandydatów na listach partii rumuńskich, uzyskując poparcie około 1%. Niemniej należy pamiętać o mandatach uzyskanych przez nią już po ostatecznym wyodrębnieniu się jako partii politycznej, w wyborach lokalnych w 2008 roku. I tak dla porządku, w radach powiatów uzyskała ona 19 mandatów (co stanowi 1,42% ogółu miejsc) w powiatach: Covasna – 9, Harghita – 10, 6 stanowisk burmistrzów (0,35% ogółu) w powiatach: Covasna – 1, Harghita – 5 oraz 489 mandatów w radach lokalnych (1,21% ogółu) 50. Zakończenie Podsumowując dwadzieścia lat obecności oraz działalności UDMR na scenie politycznej Rumunii, należy zwrócić uwagę przede wszystkim na jej trwałość i stabilność. Pomimo skupiania w swych szeregach polityków o skrajnie 47

W 2002 roku, uderzając w koncyliacyjny sposób prowadzenia przez Unię polityki z ugrupowaniami rumuńskimi, żądał on nawet przywrócenia autonomii administracyjnoterytorialnej dla regionów zamieszkiwanych przez Węgrów w Siedmiogrodzie. J. Solak, Rumunia: narodowe i ponadnarodowe aspekty integracji ze strukturami euroatlantyckimi, Toruń 2004, s. 43. 48 Strona oficjalna Węgierskiej Partii Obywatelskiej: http://www.polgariszovetseg.ro/hun.htm, dostęp: 21.07.2010. 49 Szerzej na temat nowego ugrupowania: Ł. Wróblewski, Powstanie nowa partia mniejszości węgierskiej, sierpień 2007, http://www.psz.pl/tekst-5469/Rumunia-Powstanie-nowa-partiamniejszosci-wegierskiej, dostęp: 26.03.2009. 50 Wyniki wyborów samorządowych w Rumunii z 1 czerwca 2008 roku, http://www.beclocale2008.ro/documm/ FINALE_adaugateBIS.htm, dostęp: 9.07.2010. 167

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

różnych poglądach ideologicznych, udawało się jej występować w imieniu węgierskiej mniejszości narodowej na forum publicznym z niemal stałym poparciem. Potrafiła przy tym porozumiewać się ze wszystkimi siłami sceny politycznej Rumunii. Poddawana nieraz uzasadnionej krytyce, nieprzerwanie jednak liczy się w grach politycznych pomiędzy partiami rumuńskimi, mogąc w ten sposób wywalczyć, zgodnie z demokratycznymi zasadami, pewne ustępstwa ze strony sprawujących władzę w kraju, a co za tym idzie, zapisy normatywne przyznające więcej praw dla ludności węgierskiej. W tym kontekście dość interesujący jest fakt, iż kluczowy, z punktu widzenia tożsamości narodowej każdego kraju, urząd ministra kultury w Rumunii sprawuje właśnie Węgier, czyli reprezentant mniejszości narodowej. Ponadto silna obecność w strukturach samorządowych na terenach zamieszkiwanych przez społeczności madziarskie umożliwia jej dbałość o ich interesy na szczeblu regionalnym i lokalnym. Do pewnego momentu brak było jednak alternatywnego wobec Unii ugrupowania, reprezentującego miejscowych Madziarów, gdyż skupiała ona w sobie wszystkie węgierskie siły polityczne w Rumunii. Odkąd zaczęła współpracę z partiami rumuńskimi w ramach koalicji rządowych, jej program musiał ulec pewnej korekcie i stać się bardziej umiarkowany. Z tego powodu począwszy od 2003 roku, jak to zostało wykazane w niniejszej pracy, zaczęły powstawać konkurencyjne wobec UDMR stronnictwa, najczęściej bardziej radykalne w swoich postulatach, poszerzając rumuńskim Węgrom możliwość wyboru odpowiedniej opcji ideologicznej. W zasadzie pozostały one jednak na marginesie polityczno-społecznej rzeczywistości kraju. Elementem łączącym obecnie wszystkie te ugrupowania jest zapewnienie populacji madziarskiej w Siedmiogrodzie reprezentacji w życiu publicznym oraz staranie o poszerzenie jej praw i wolności w państwie rumuńskim. Przejawy współpracy UDMR z innymi stronnictwami madziarskimi należy uznać za bardzo korzystne zjawisko w kontekście dążeń miejscowych Madziarów do szeroko rozumianej autonomii. 168

Tomasz Gładysz: Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej...

Jednakże do ostatecznego sukcesu, jakim byłoby przyznanie Węgrom zamieszkującym Rumunię pełnej autonomii terytorialnej, wciąż jest jeszcze bardzo daleka droga. W sposób wyraźny mogą świadczyć o tym słowa prezydenta Traiana Băsescu, który podczas wizyty na Węgrzech w lutym 2009 roku stwierdził: „Rumunia jest zdefiniowana jako państwo jednolite, suwerenne i nie wierzę by jakikolwiek polityk rumuński miał inne zdanie niż konstytucja‖ 51.

Powyżej wskazany cel pozostaje jednak nadal ogólnym priorytetem Unii (jak i pozostałych madziarskich formacji politycznych), co dobitnie stwierdził jej lider Béla Markó podczas konwencji przed pierwszymi wyborami do Parlamentu Unii Europejskiej 20 października 2007 roku: „Naszym obowiązkiem jest odzyskać wszystko to, co utraciliśmy. (…) Obiecujemy autonomię. Za trzy lata, za trzynaście lat lub nawet za dwadzieścia trzy lata. Nie wiemy dokładnie kiedy, ale autonomia będzie‖ 52.

Z kolei na początku czerwca 2009 roku, jeszcze przed ostatnimi wyborami do Parlamentu Unii Europejskiej, podczas manifestacji w mieście Târgu Mureş, Markó stwierdził: „Siedmiogrodu nie można nam darować, ponieważ Siedmiogród nie należy do Rumunów, należy on do nas – także do nas! Siedmiogród to nasze wspólne dobro!‖53.

Dodatkowo zarzucił on po raz kolejny władzom Rumunii, że po odzyskaniu suwerenności, przez dwadzieścia ostatnich lat usiłowały ograniczyć znaczenie Węgrów w regionie.

Szerzej o wizycie: Ł. Wróblewski, Rumunia pozostanie państwem unitarnym, luty 2009, http://www.psz.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=16965, dostęp: 29.07.2009. 52 W powyżej zacytowanym stwierdzeniu najbardziej znamienny jest ciężar gatunkowy żądań. Po raz pierwszy bowiem przywódca ugrupowania nawiązał do utraconego kraju w wyniku przegranej Królestwa Węgierskiego w I wojnie światowej oraz rozpadu cesarstwa Habsburgów w roku 1918. Ł. Wróblewski, Węgrzy będą walczyć o autonomię, październik 2007, http://www.psz.pl/ index.php?option=com_content&task=view&id=6418, dostęp: 28.07.2009. 53 Z. Szczerek, Inni Węgrzy, lipiec 2009, http://www.psz.pl/tekst-21530/Ziemowit-Szczerek-InniWegrzy, dostęp: 6.08.2009. 169

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

„Na początku lat dziewięćdziesiątych rumuńscy protestujący krzyczeli: «Prędzej umrzemy, niż oddamy Siedmiogród Węgrom». Mam dla was przesłanie, drodzy Węgrzy i drodzy Rumuni – nie powinniśmy umierać za Siedmiogród, a żyć dla niego‖

– mówił Markó54.

Ibidem.

170

Tomasz Gładysz: Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej...

BIBLIOGRAFIA I.

Materiały źródłowe: 1. Konstytucja Rumunii z dnia 21 listopada 1991 roku, http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?id=371, dostęp: 16.01.2009. 2. Ordynacja wyborcza do Izby Deputowanych oraz Senatu z dnia 15 lipca 1992 roku, http://www2.essex.ac.uk/elect/database/legislationAll.asp? country=romania&legislation=ro92, dostęp: 27.03.2009.

II.

Publikacje książkowe: 1. Koseski A., Willaume M., Nowe kraje Unii Europejskiej: Bułgaria, Rumunia, Warszawa 2007. 2. Nouzille J., Transylwania. Obszar kontaktów i konfliktów, Bydgoszcz 1997. 3. Skrzydło W., Rumunia, [w:] E. Gdulewicz (red.), Ustroje państw współczesnych, t. 2, Lublin 2002. 4. Solak J., Rumunia: narodowe i ponadnarodowe aspekty integracji ze strukturami euroatlantyckimi, Toruń 2004. 5. Willaume M., Rumunia, Warszawa 2004. 6. Dwie dekady zmian Rumunia 1989-2009, K. P. Marczuk (red.), Warszawa 2009.

III.

Opracowania internetowe: Polskie: 1. Bukalska P., Nowakowski M., Olszański T., Stanisławski W., Tekieli S., Droga do współrządzenia – ewolucja aktywności politycznej mniejszości węgierskiej, [w:] Konflikty etniczne w Europie Środkowej i PołudniowoWschodniej, Prace Ośrodka Studiów Wschodnich, Warszawa 2002, http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/PRACE_6.pdf, dostęp: 20.07.2010. 2. Darski J., Kwestia Siedmiogrodu, kwiecień 2008, http://www.abcnet. com.pl/kwestia-siedmiogrodu, dostęp: 20.03.2009. 3. Jarosz A., System polityczny Rumunii, kwiecień 2005, http://www.psz.pl/ tekst-1165/System-polityczny-Rumunii, dostęp: 19.03.2009. 4. Szczerek Z., Inni Węgrzy, lipiec 2009, http://www.psz.pl/tekst21530/Ziemowit-Szczerek-Inni-Wegrzy, dostęp: 29.07.2009.

171

Zeszyty Naukowe Koła Studentów Stosunków Międzynarodowych UJ nr 1 (3) / 2011

Zagraniczne: 1. Dianu T., Ethnic Minorities in Post-Communist Romania: From Rhetoric to Integration, 1997, http://www.wcl.american.edu/hrbrief/v4i3/ romani43.htm, dostęp: 18.01.2009. 2. Kiraly B. K., The Hungarian Minority's Situation in Ceausescu's Romania, http://www.hungarian-history.hu/lib/humis/humis06.htm, dostęp: 15.01.2009. 3. Kiss O. T., The Hungarian minority in power in Romania: the failure of a ―European model‖?, sierpień 1998, http://www.jeroenvm.dds.nl/ romdahr.htm#legit, dostęp: 24.07.2010. 4. Mandel K., Dominant, minority and modern language education of Hungarians living abroad (Romania, Ukraine, Slovakia), czerwiec 2009, http://www.mercator-research.eu/conferences/2009-june-4-5/presintaasjes/ Dominant,%20minority%20and%20modern%20language%20education%2 0of.pd, dostęp: 8.08.2009. IV.

Strony internetowe: Polskie: 1. http://www.osw.waw.pl/ – Ośrodek Studiów Wschodnich 2. http://www.presseurop.eu/pl – serwis zawierający przedruki artykułów z prasy europejskiej i światowej 3. http://www.psz.pl/ – Portal Spraw Zagranicznych 4. http://www.rp.pl/ – dziennik „Rzeczpospolita‖ Rumuńskie: 1. http://www.cdep.ro/ – Izba Deputowanych 2. http://www.gov.ro/ – Rząd Rumunii Węgierskie: 1. http://www.emnt.org/en – Węgierska Rada Narodowa w Siedmiogrodzie 2. http://www.hhrf.org/htmh/ – Rządowe Biuro ds. mniejszości węgierskich za granicą 3. http://www.polgariszovetseg.ro/hun.htm – Węgierska Partia Obywatelska 4. http://www.rmdsz.ro/ – Węgierska Unia Demokratyczna w Rumunii 5. http://www.sznt.ro/en/index.php – Narodowa Rada Seklerów Pozostałe: 1. http://www.fuen.org/ – Federalna Unia Narodowości Europejskich

172

Tomasz Gładysz: Reprezentacja polityczna węgierskiej mniejszości narodowej...

2. http://www.essex.ac.uk/elections/ – Political Transformation and the Electoral Process in Post-Communist Europe (projekt badawczy Uniwersytetu w Essex) 3. http://www.romanianewswatch.com/ – Serwis poświęcony informacjom dotyczącym Rumunii 4. http://www.unpo.org/ – Organizacja Narodów i Ludów Niereprezentowanych

173

"Zeszyty Naukowe KSSM UJ" 2011, nr 1(3)

Articles inside

3. Rosyjski spór o demokrację i politykę zagraniczną

Wstęp

4. „Suwerenna demokracja‖ w polskiej publicystyce

2. „Suwerenna demokracja‖ a polityka zagraniczna Rosji

Konkluzja

1. „Suwerenna demokracja‖– ideologia obozu władzy w Rosji?