CareFull | magazine over kunst en gezondheid by Kunstloc Brabant

De kracht van kunst in 16 portretten

Richard

interview p. 16

CareFull

Mylène

interview p. 33

Ivan

interview p. 42

CareFull

Eenzaamheid, kunst en verbinding Wij geloven in de kracht van kunst als middel om te werken aan gezondheid en welzijn.

Kunst maken doet iets voor je gezondheid. Je bent bezig iets te maken en dat brengt je in een andere wereld. Een wereld vol ongekende mogelijkheden waarin jij het voor het zeggen hebt. Een tastbaar verlengstuk van jezelf over hoe jij de wereld ervaart. Als je dit met andere mensen deelt, maak je contact. Zonder woorden laat je zien wat er in jouw hoofd zit. In onze samenleving zijn er steeds meer mensen die zich eenzaam voelen. Beleidsmakers maken zich zorgen en dat kun je lezen in rapporten en beleidsnotities1. Ze gaan over wat er aan de hand is, hoe dat komt en dat we eenzaamheid moeten bestrijden. Maar hoe doe je dat dan en wat kan kunst daarin betekenen? In dit magazine tonen wij als Kunstloc Brabant de kracht van kunst door te laten zien dat veel mensen baat hebben bij het maken van kunst. Het is kunst die gemaakt wordt in zorgateliers, zorginstellingen en particuliere initiatieven die net als wij geloven in de kracht van kunst als middel om te werken aan gezondheid en welzijn. Gezondheid die niet gemeten wordt vanuit medisch oogpunt maar vanuit het model van Machteld Huber2: positieve gezondheid. Dat is de regie hebben over je eigen leven, in contact komen met anderen en het ervaren van zingeving. Kortom kunst als bindmiddel. We danken alle 16 mensen die zich kwetsbaar op durfden te stellen door hun verhaal met ons te delen: Abdellatif Elmeslouhi, Liesbeth van Es, Dhyana, Debbie, Wil Hagen, Joop Meeuwisse, Louiza, Ivan Soe, Ria van den Oetelaar, Richard van Poppel, Menes, Mirthe Carprieaux, Coen, Tim Stoop, Mylène en Kris van der Velden.

Atty Bax atty.bax@kunstlocbrabant.nl

CareFull

Ze zijn geportretteerd door fotograaf Marcel de Buck en journalist Simone Vos. Door de mensen zelf aan het woord te laten en hen te laten vertellen wat het maken van kunst met ze doet, hopen wij je te overtuigen dat er nog veel meer mogelijkheden zijn om te werken aan de bestrijding van eenzaamheid en een gezonde samenleving. 1. www.eentegeneenzaamheid.nl www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/eenzaamheid/aanpak-eenzaamheid www.socialevraagstukken.nl/het-stigma-van-eenzaamheid-bij-jongeren 2. www.iph.nl/positieve-gezondheid/wat-is-het/

Abdellatif

interview p. 30

CareFull

16 23 11 19 12 27

De kracht van kunst in 16 portretten 33

37 42 50 55 41

49 58

61 21

Blog Josephine Minder eenzaam dankzij kunst en cultuur

Het belang van kunst?

Blog Evelien Applaus voor jullie!

Kunst als verbindend middel: hoe zet je dat in?

Makers Simone & Marcel

Mogelijkmakers

CareFull

Mee(r) mogelijk maken? 66

Kunstloc Brabant helpt je op weg → → →

“Meestal zit zo’n idee in mijn hoofd en tijdens of soms zelfs pas na het proces van schilderen, kom ik erachter wat ik ermee bedoel.” –

Kris

CareFull

“Ik schilder echt voor mezelf. Om wat rust te krijgen in m’n hoofd. Ik zit nu in een periode waarin ik veel wil vertellen en dat zie ik ook terug in mijn werk”, vertelt Kris van der Velden (42) uit Best. Hij schildert, tekent op zijn tablet, maakt graffitiwerk en is groot game-fan. Die combinatie zie je heel duidelijk terug in zijn werk.

gaat zeker vijf dagen in de week naar De Boei Kunst in Eindhoven. Daar werkt hij in het atelier en heeft hij contact met anderen. Het biedt hem daarnaast een vast dagritme, doordat hij naar die plek gaat. Thuis heeft hij ook een werkkamer waar hij regelmatig zit. De graffitibussen liggen er netjes op een rek en zijn schilderijen staan klaar om verder aan te werken.

Symbolisch werk Middenin in zijn woonkamer staat een levensgroot schilderij op een schildersezel. Kris kijkt ernaar en zegt: “Ik wil veel vertellen, zoals je ziet. Het is vaak een mix van sciencefiction, mijn herinneringen, dromen en game-achtige figuren of situaties.” Ook aan de muur hangt een werk dat veel symboliseert. “Dit schilderij verwijst naar mijn biologische vader. Vroeger fantaseerde ik weleens over hem, want ik heb hem nooit gekend. In dit werk komt hij uit de sterren en geeft hij me nieuwe kracht”, vertelt Kris. “Meestal zit zo’n idee in mijn hoofd en tijdens of soms zelfs pas na het proces van schilderen, kom ik erachter wat ik ermee bedoel.”

Idee op de scooter “Ik heb wel het een en ander meegemaakt in mijn leven en soms zit ik er even doorheen. Dan is het heel fijn dat ik naar De Boei kan. Ik ga daar op mijn scooter naar toe en onderweg krijg ik vaak ideeën voor mijn schilderijen. Dan zie ik ineens voor me welk plekje op een schilderij nog ingevuld moet worden en wat daar moet komen”, vertelt Kris. CareFull

Gewoon beginnen “Sinds ik 20 ben, ga ik al naar De Boei. Ik ben volledig autodidact. Vaak heb ik van alles in mijn hoofd en begin ik gewoon met schilderen. Het liefst begin ik dan ook alweer aan het volgende schilderij. Dan schets ik dat idee alvast, maar zet ik me er wel toe om eerst dat ene schilderij af te maken”, lacht hij. De Boei is een plek waar zo’n 150 mensen per week komen voor dagbesteding op het gebied van kunst. Ze kunnen er werken in een atelier en in een keramiek- en fotostudio. Ook krijgen ze er begeleiding van professionele kunstenaars. “Het is voor mij heel belangrijk om structuur in mijn leven te hebben. Ik wil en kan niet te lang alleen thuis zijn en heb sociale contacten nodig. Het geeft me afleiding om bezig te zijn met schilderen. Dan is het wat rustiger in mijn hoofd”, zegt Kris. “Daarnaast vind ik het fijn om de Boeigenoten te zien. Soms spreken we ook buiten De Boei af om samen een film te kijken, wat te drinken of te gamen bij iemand thuis.” 11

“Ik voel me nu pas op mijn plek en kom hier echt tot leven. Ik voel me hier méns en niet die ene vrouw met epilepsie. Creatief bezig zijn is voor mij zo’n enorme vervulling van wat ik wil”, vertelt Mirthe Carprieaux (68). Ze gaat vier ochtenden in de week naar Atelier Galerie Kempro, een maatschappelijk georiënteerde werkplek van Kempenhaeghe en werkt daar onder meer met klei, tekent er en maakt keramiek.

wordt het even donker en weer licht en heb ik een stukje gemist. Dat merken mensen vaak niet eens. Maar ik ben altijd bezig met alles in mijn hoofd aan elkaar te breien”, vertelt ze.

Logische keuze Lang woonde ze op zichzelf en met haar man, maar na verloop van tijd had ze meer begeleiding nodig. Uiteindelijk is ze 1,5 jaar gelden bij Kempenhaeghe komen wonen, in een zogenoemd Buitenhuis in Leende. Een woonvorm waarbij ze zelfstandig woont, maar wel verzorging in de buurt heeft. Daardoor kon ze een jaar geleden ook bij Atelier Galerie Kempro beginnen. “Ze vroegen me: ‘Waar heb je belangstelling voor? Wat vind je leuk?’. Nou, dat was voor mij heel logisch. Ze noemen de mensen allemaal kunstenaars hier, maar ik vind mezelf creatief. Kunst klinkt zo hoogdravend.”

Onuitputtelijk creatief bezig zijn

Als je iedere dag mag doen wat je leuk vindt, dan is dat heel bijzonder. Toen ik werkte, voelde ik me vaak veel minder gewaardeerd. De begeleiders en vakspecialisten bij het atelier nemen mij serieus en gaan in gesprek met me. Eerder kreeg ik misschien betaald voor mijn werk, maar zagen ze vooral mijn beperkingen”, vertelt Mirthe.

Het licht gaat uit Al van jongs af aan merkte ze dat er soms gaten vielen in haar geheugen, maar pas toen ze op haar 17e ging studeren en een aanval kreeg, werd vastgesteld dat ze epilepsie had. “Soms gaat het licht even uit. Dan 12

“Ik was altijd al graag creatief bezig, maar ik kon nooit lang met een project bezig zijn. In het atelier lukt dat beter, maar ik beperk me wel tot een paar werken tegelijkertijd. Het voelt onuitputtelijk hier, ik kan altijd aan iets beginnen dat ik nog niet ken. Maar ik vraag ook vaak aan de begeleiders en vakspecialisten of ze iets nodig hebben. We verkopen namelijk al het werk in de galerie.” “Ik ben graag met klei bezig, dat vind ik mooi om te doen. Dat maakt me rustig. Ik ben nu bezig met maskers uit de Maya-periode. Mijn man is Maya-expert en van hem hoor ik veel verhalen, dat inspireert mij dan om maskers te maken”, zegt ze. “Verhaaltjes schrijven en tekeningen maken voor kinderen doe ik ook graag. Ik heb zelf geen kinderen, omdat de epilepsie van mijn man en mij erfelijk is en ik dat niet wilde overdragen. Maar ik vind kinderen wel heel leuk, dus maak ik verhalen voor hen. Ook voor volwassenen overigens; als ik een glimlach op iemands gezicht tover, dan is mijn werk gelukt.” CareFull

Myrthe

interview p. 12

CareFull

Richard

interview p. 16

“Muziek maken en aan improvisatietheater doen; dat heeft mijn leven verrijkt. Ik heb het gevoel dat ik ertoe doe, dat ik meedoe in de maatschappij. Als je alles ooit kwijt bent geraakt, is dat gevoel extra mooi”, vertelt Richard van Poppel (46) uit Breda. Hij speelt gitaar, schrijft zijn eigen Bob Dylan-achtige nummers, tekent en doet aan theater. Daardoor zit hij sinds een paar jaar veel beter in zijn vel.

Mijn muziek gaat vaak over emoties en mijn eigen psyche. Veelal over: uit een moeilijke situatie komen en doorgaan. Mijn nummers zijn niet echt autobiografisch, maar hebben wel raakvlakken met mijn leven”, vertelt hij. “Ik kom uit een periode vol stress en onzekerheden, want ik ben een tijd lang dakloos geweest. Mijn relatie ging een aantal jaar geleden uit en ik moest verhuizen. Ik had me nergens ingeschreven en kon geen huurwoning vinden. Uiteindelijk moest ik op campings slapen. Ik sliep ook een langere tijd bij een vriend, maar dat is moeilijk, want dan heb je nooit privacy. Hij is wel mijn beste vriend geworden. Bij mijn moeder douchte en logeerde ik af en toe. Ik heb zo’n 2,5 jaar in die situatie gezeten.”

Emoties eruit Via De Aanloop in Breda waar je koffie kunt drinken, kwam Richard in aanraking met SMO Breda. Hier komen meer mensen met diverse soorten problematiek en vaak ook dak- en thuislozen. Ze bieden er een vorm van dagbesteding, met activiteiten waaraan deelnemers mee kunnen doen. “Ik kon bij SMO Breda muzieklessen volgen en theater maken. Dat vond ik meteen heel leuk. Ik wilde al sinds m’n 18e muziek maken en heb acht jaar geleden een gitaar gekocht. Wanneer ik muziek maak, komt die emotie eruit. Vaak bedenk ik een tekst en die schrijf ik dan in één keer op. Dan is het uit mijn hoofd”, zegt hij. “Ik ga ook voor de sociale contacten naar de activiteiten van SMO, het geeft me echt plezier en ik krijg er energie van. Ik heb concentratie- en slaapproblemen, maar doordat ik me nu kan uiten, is dat minder geworden. Ik heb meer rust om teksten te schrijven”, vertelt Richard. “Die creativiteit biedt mij ontzettend veel. Ook bij improvisatietheater, dat is een soort ‘De Lama’s’, dus heel geinig. Iedereen heeft er plezier in en het geeft mij een boost om zo het stille weekend in te gaan.” 16

Muziek en bijen Voor zijn muziek gaat hij één keer in de week naar de plug & play- middag bij de Loads. Daar oefent hij individueel zijn eigen nummers. Ook krijgt hij er begeleiding van professionele muziekcoaches. Daarnaast maakt Richard muziek bij De Moerbei, een andere dagbestedingsplek in Breda. “Bij De Moerbei doe ik van alles. Daar ben ik creatief bezig, houd ik de boerderij bij en zorg voor de gewasbestrijding. Daarnaast werk ik met bijen”, zegt hij. “Om te komen waar ik nu ben, heb ik keihard voor gevochten. Ik wilde altijd al muziek maken en had nooit gedacht dat het echt zou gebeuren. Ik heb zoveel contacten opgedaan via SMO, GGZ en De Moerbei; ik kan overal terecht. Ik bouw een band op en we bieden elkaar inspiratie. Ik ga altijd met een goed gevoel naar huis na een activiteit. Dat geeft mij veel positieve energie.” CareFull

CareFull

“Door te tekenen en beelden en poppen te maken, probeer ik te verwerken wat ik heb meegemaakt. Ik werk liever met beeld dan dat ik moet vertellen hoe ik me voel. Creatieve therapie helpt mij ook heel erg”, vertelt Debbie (48). Ze is van jongs af aan al creatief bezig en het maken van kunst helpt haar nu om zichzelf te uiten.

Ik ben veel bezig met black out poetry. Ik heb oude boeken in huis, waaruit ik bladzijdes scheur. Intuïtief omcirkel ik woorden op die bladzijde. Het zijn woorden die mij raken of die iets in mij oproepen”, vertelt Debbie. “De rest van de tekst maak ik zwart en ik teken erbij. Die tekeningen zijn vaak best zwaar, want ik heb geen rooskleurig leven gehad. Het eerste boek met tachtig tekeningen was binnen twee weken af, soms ben ik dan dwangmatig met zoiets bezig. Dan vergeet ik even mijn problemen.” Ze heeft boeken vol met zulke teksten en tekeningen, de ene met een liefdevol hart op de achtergrond, de ander met donkere penstreken en verdrietige ogen.

Kind in jezelf blijven vinden “Vanaf het moment dat ik kon lopen, ging ik al bij mijn opa in het atelier schilderen. Ik had een eigen schildersezeltje en vond het daar zo fijn. Ik heb ook een tattoo voor hem gezet, mijn opa is mijn held”, zegt ze. ‘The creative adult is the child who survived’, staat er bij het getatoeëerde gezicht van haar opa geschreven. “Dat is een reminder voor mezelf. Het kind in mij is er nog steeds en ondanks alles dat we hebben meegemaakt, leven we nog.” “Laten we het zo zeggen: ik heb een flinke carrière bij de GGZ achter de rug. Ik heb binnen de GGZ trauma’s opgelopen en pas eind 2013 is de juiste diagnose gesteld. Ik heb een dissociatieve identiteitsstoornis (dis), vroeger heette het een meervoudige persoonlijkheidsstoornis. Sinds vorig jaar is er de juiste hulp en wat meer begrip.” CareFull

Voor mezelf werken Debbie gaat twee keer per week naar dagbesteding bij De Moerbei in Breda en is daar creatief bezig. Daarnaast gaat ze één keer in de week naar het textielatelier TWIMMS in Tilburg. “Ik vind het fijn om daar te zijn en los te gaan, kan daar rotzooi maken en in stilte werken. Het is niet voor het sociale contact, maar echt voor mezelf dat ik daar kom.” “Werken met afgedankt textiel of bezig zijn met mijn tekeningen en teksten zorgen ervoor dat ik even vergeet waar ik vandaan kom. Ik heb mijn werk aan GGZ-werkers laten zien, zodat het ook inspirerend kan zijn voor andere cliënten. Tekeningen maken samen met mijn begeleiders is fijn, omdat het voor verbinding zorgt met hen. Het helpt mij en mijn delen om wat begrijpelijker met hulpverleners te communiceren. En: Ik kan letterlijk een bladzijde omslaan uit een boek. Zo proberen we langzaamaan stukjes van ons leven te verwerken.” 19

Kris

interview p. 11

CareFull

→ blog

Minder eenzaam dankzij kunst en cultuur ‘Tekeningen maken samen met mijn begeleiders is fijn, omdat het voor verbinding zorgt met hen.’ Die zin blijft mij bij na het lezen van het verhaal van Debbie. Zij heeft psychiatrische klachten en volgt creatieve therapie. Tekenen helpt haar bij het maken van contact, waardoor ze er niet meer helemaal alleen voor staat. Haar verhaal laat net als de andere verhalen in dit tijdschrift heel treffend zien hoe je met kunst en cultuur eenzaamheid kunt verminderen. Eenzaamheid is een menselijk gegeven waarmee iedereen in zijn leven te maken krijgt, op wat voor manier dan ook. Omdat je net iemand verloren hebt, omdat je bent verhuisd en je niemand kent in de buurt, omdat je buitengesloten wordt of je buitengesloten voelt, omdat je behoefte hebt aan (meer) erkenning, omdat je troost nodig hebt maar die niet kunt krijgen. Elke vorm van eenzaamheid vraagt om maatwerk in aanpak. Een mismatch in aanpak kan het probleem zelfs vergroten. Het bouwen en onderhouden van sociale netwerken is niet altijd de oplossing. Het ontwikkelen van sociale vaardigheden is vaak de sleutel tot verbinding. Tekenen, dansen, toneelspelen, schrijven, muziek maken, of een andere vorm van kunstbeoefening, kan daarbij helpen.

Geen vanzelfsprekendheid Het hebben van sociale vaardigheden is geen vanzelfsprekendheid. Stel je trekt jarenlang met dezelfde persoon op en plotseling valt diegene weg. Weet je dan nog hoe je opnieuw het contact kunt aangaan met een ander? Of denk aan mensen met autisme, of mensen die qua culturele achtergrond niet bekend zijn met de gebruiken en omgangsvormen van anderen. Als het je niet lukt om anderen aan te spreken en jezelf uit te drukken, dan kun je last krijgen van wat filosoof Andries Baart zo mooi ‘problematische alleenigheid’ noemt. Eenzaamheid dus. Sociale vaardigheden gaan voor een groot deel over goed kunnen kijken en luisteren, over het aanvoelen van en inleven in de ander. Door deel te nemen aan cultuur kun je dat ontwikkelen. Je leert uitdrukking te geven aan de wereld om je heen, aan wat jij ziet, hoort en voelt aan hoe we met elkaar om kunnen gaan, of om willen gaan. Het beoefenen van kunst stimuleert in die zin cognitieve, emotionele, zintuiglijke, én sociale ontwikkeling, zeker wanneer je dit samen met anderen doet.

Oefenen met scenario’s Als toneelspeler oefen je hoe je vanuit verschillende rollen met situaties om kunt gaan. Net als in het dagelijks leven, ben je bezig met verbale en non-verbale communicatie. Daarbij zijn tal van aspecten van belang, zoals lichaamshouding, oogcontact, gebruik van stem en ademhaling, taal, timing enz. Je oefent met communiceren en met inleven in een ander, met goed naar een ander te luisteren en met het beginnen en gaande houden van een gesprek. En als danser ervaar je hoe je met lichaamstaal verschillende emoties kunt uitdrukken en hoe je zo via dans kunt communiceren met een ander, bijvoorbeeld in een duet. Een duet gaat over geven en nemen, aanvoelen en invoelen, vertrouwen en samen ontdekken wat wel werkt en wat niet. Dat samenspel is heel belangrijk voor het ontwikkelen van sociale vaardigheden. Die heb je nodig om je te kunnen verbinden met anderen en met jezelf.

Kunst en cultuur voor iedereen Mijn pleidooi is dan ook dat we met zijn allen kunstbeoefening voor iedereen mogelijk moeten maken. In de toekomst zou meedoen aan cultuur een vanzelfsprekendheid moeten zijn zodat iedereen, jong en oud, sociale vaardigheden kan blijven ontwikkelen. Los je daarmee eenzaamheid helemaal op? Nee. Maar het maakt het leven voor een heleboel mensen wel een stuk mooier.

Kennisdossier Cultuur als middel tegen eenzaamheid Meer weten? Op de website van Kunstloc Brabant vind je een uitgebreid kennisdossier over cultuur als middel tegen eenzaamheid.

Josephine Voets josephine.voets@kunstlocbrabant.nl

CareFull

“Met mijn performances wil ik een verhaal vertellen. Doordat ik mimespeler ben, kan ik een verhaal overbrengen zonder dat ik woorden nodig heb. Het is een taal die iedereen kan begrijpen. Dat is mijn doel: positiviteit de wereld inbrengen als acteur en mimespeler”, vertelt Menes (28). Hij kwam in juni 2021 vanuit Turkije naar Nederland en woonde een paar maanden in Gilze. Daar kwam hij met Stichting de Vrolijkheid Gilze en Beeld//Formers in aanraking. Hij deed mee met workshops rondom storytelling, video’s maken en acteren, precies op het moment dat hij erdoor heen zat. Ik wilde altijd al acteur worden, maar in Turkije was ik advocaat en had ik niet veel tijd over om aan theater te doen. Daarnaast zien ze acteren daar niet echt als een beroep, het is meer voor erbij. Ik merkte dat ik daar niet kon zijn wie ik was en ben daarom naar Nederland gekomen”, vertelt Menes. “Hier kan ik mijn doel bereiken, in Turkije had ik geen goed leven. Maar mijn focus ligt op het positieve, ik wil mensen raken.”

Performer met een verhaal Stichting de Vrolijkheid Gilze en Beeld//Formers zitten op het terrein van AZC Gilze. De stichting organiseert wekelijks verschillende kunstworkshops voor kinderen en betrekt bewoners zoveel mogelijk bij die projecten. Menes kwam al vrij snel langs bij De Vrolijkheid. Hij kon meteen aansluiten bij een bijzonder project. “Ik hoorde van de programmamakers dat ze net een ‘Sterrenhuis’ hadden gemaakt voor Ali, een jongen die hier woonde en zelfmoord heeft gepleegd. Ik zag dat zij mensen iets wilden vertellen en als performer wilde ik onderdeel zijn van het verhaal”, vertelt Menes. “Kunst kan mensen op psychisch gebied helen.”

leven te planten. De fee geeft hem de zaadjes daarvoor. Naast de performance bij het huisje, gingen we ook naar basisscholen in Gilze en deden we een show in Breda. Dat was heel bijzonder”, vertelt Menes. “Sinds mijn performances hier, heb ik het gevoel dat ik verhalen moet vertellen. Daar wil ik me voor inzetten”, zegt hij. “Veel bewoners van het AZC in Gilze zijn hun waardigheid verloren, maar ze zijn méns en dat moet voorop staan. Ik wil dat verhaal aan iedereen in Nederland vertellen, in mijn werk als artiest en acteur. Dat doe ik door middel van kunst.”

Sterrenwachter Ali’s Sterrenhuis werd in samenspraak samen met de familie van Ali bedacht en opgezet. Het verhaal van Ali, die zelfmoord pleegde omdat hij in een uitzichtloze situatie zat, is niet op zichzelf staand volgens hen. Om mensen daar bewust van te maken, bedachten bewoners, medewerkers van De Vrolijkheid Gilze en kunstenaars van buitenaf, samen een stalen, raketachtige huisje voor kinderen. Daarin kunnen ze rustig zitten, muziek spelen op speciaal gemaakte klankkasten en naar de sterren kijken. Menes’ rol werd ‘Sterrenwachter’.

Bijzondere optredens “Ik hoorde het verhaal van Ali en op basis daarvan heb ik met de andere jongeren een script geschreven voor een mime-voorstelling. Ik sliep er niet meer van, zo aangrijpend vond ik het. Ali had een verhaal en ik zie het als mijn taak om dat te delen. In mijn performance beeld ik de sterrenwachter uit die niet meer op deze wereld wil zijn en langs de verschillende planeten reist om daar CareFull

Menes

interview p. 23

CareFull

Ria

interview p. 27

“Schilderen is voor mij een uitlaatklep, maar het is ook: even geen stress. Het is ontspannen en er hoeft niks”, vertelt Ria van den Oetelaar (66). Ze gaat al ruim vijf jaar ieder week naar Atelier Beeldkracht Oisterwijk, een atelier voor mensen met geheugenproblematiek. Daar schildert ze op haar eigen tempo en werkte ze veelal met haar handen.

Vroeger was ik altijd bezig. Ik werkte als peuterleidster, zorgde voor onze vier kinderen, maakte kostuums voor het circus in Haaren, het kon niet op. Ik houd erg van nauwkeurig werken en bij het maken van kleding moet dat ook. Dan komt het op de millimeter aan. Ik noem mezelf professionistisch; perfectionistisch en dan zo professioneel mogelijk werk afleveren”, lacht Ria.

Van alles naar niks “Tot ik vorig jaar in augustus ineens niet meer kon lopen, een conversiestoornis noemden ze dat. Daarnaast ben ik zeven jaar geleden gediagnostiseerd met Alzheimer. Dus van ‘alles kan en snel even tussendoor doen’, ging ik naar helemaal niets. Ik moest opnieuw leren lopen en ben daarvoor nog in revalidatie in Woerden. Soms zijn er dagen dat er gewoon niks uitkomt, dat zelfs praten moeilijk is. Maar ik ga door, ook al valt het soms niet mee.”

Loslaten “Bij Beeldkracht zit ik helemaal in mijn werk. Dan denk ik niet: ‘Ik kan niet lopen’, nee dan ben ik alleen maar bezig met schilderen. Gek hè, dat dat zo kan. Het is daar helemaal stil, we zitten allemaal rustig te werken. Heerlijk”, vertelt Ria verder. “Kijk, bij schilderen maakt het eigenlijk niet uit welke kleur je gebruikt en wat er precies op dat doek komt. Dat is zo’n groot contrast met het naaiwerk dat ik vroeger veel deed. Dat moest echt perfect zijn, maar ik heb dat leren loslaten. Het gaat erom dat ik ergens aan begin en me daar even in verlies.”

Samenzijn “Ik was in 2015 één van de eerste cursisten bij Beeldkracht. Ik wist nog niet zo lang dat ik Alzheimer had, toen mijn GGZ-casemanager zei: ‘Ik heb iets voor jou’. Sindsdien ga ik er iedere woensdagochtend heen. Daarnaast ga ik vier dagen in de week naar een zorgboerderij, daar zitten jonge en oudere mensen. Ze hebben allemaal een verschillende diagnose. Ook daar ben ik bezig met kunst en naaien, maar de insteek is daar meer het samen zijn en de sociale ontmoetingen.” CareFull

“Bij Atelier Beeldkracht schilderen we de ene keer met onze vingers en de andere keer met een paletmes. Maar ik gebruik ook zaagsel, plastic en stukadoorspatels. Niet zo lang geleden kwam er een danseres en een zangeres, daar keken en luisterden we naar en daarna kregen we de opdracht om die ervaring op het doek te zetten. Dat vond ik zo’n mooie opdracht. Ik schrijf dan een gedicht bij mijn werk, om onder woorden te brengen wat ik voel.”

Andere wereld “Wanneer ik niet tevreden ben over mijn werk, dan schilder ik er gewoon overheen. Dat kan gewoon hè. Het kan me niet gek genoeg zijn, want ik gebruik gerust stukadoorsverf. Ik doe wat er in mij opkomt. De schilderijen hoeven niet ‘af’ te zijn voor mij, zolang ik maar even in een andere wereld ben.” 27

Ria

interview p. 27

CareFull

Abdellatif

interview p. 30

“Kunst is alles voor mij. Alles wat ik wil vertellen, vertel ik in mijn schilderijen. Of het nou gaat over politiek, ziekte of over mezelf; ik schilder het. Als ik mijn overleden moeder mis, dan zet ik dat op het doek”, vertelt Abdellatif Elmeslouhi (45). Hij woont ruim 13 jaar in Tilburg en komt oorspronkelijk uit Marokko. Hij schildert elke dag in zijn werkkamer, die vol kleurrijke doeken hangt. “Soms word ik ’s nachts wakker en heb ik gedroomd. Dan ga ik meteen schilderen, want anders raak ik het beeld kwijt.”

In zijn werkkamer hangt werkelijk elke wand vol met schilderijen. Hemelsblauw is één van zijn favoriete kleuren, die komt in bijna elk schilderij terug. “Dit is mijn familie, hier is alles”, gebaart hij terwijl hij om zich heen kijkt. “Dit is mijn boek, alles wat ik voel, wat ik heb gedaan, waar ik blij was, waar ik verdrietig was; je ziet het hier. Soms ben ik echt blij als ik naar mijn werk kijk. Soms word ik verdrietig, want dan is het af. Kijk, het maakt mij niet uit wat andere mensen ervan vinden, want het is wat ik van binnenuit voel. Daar gaat het om.”

Houtskool “Op de basisschool tekende ik al. Ik had daar karton en houtskool en tekende stiekem tijdens de les achter m’n boeken. Mijn kleren waren altijd vies van de houtskool daardoor”, lacht hij. Abdellatif vertrok in 2006 uit Marokko en ging richting Spanje, om daar te werken als chefkok. “Ik werkte in verschillende restaurants in Benidorm en dat was een mooie tijd. In de zomer kwamen er kunstenaars naar een plein en daar ging ik graag heen.” “Ik voelde me daar thuis, keek er naar hoe zij werkten. Eén van de kunstenaars vroeg me op een dag of ik iets voor hem wilde maken. Dat deed ik en hij was onder de indruk van mijn werk. Hij vroeg me: ‘Wat heb je geschilderd?’. Ik zei: ‘Wat ik voel van binnen’. Hij geloofde in mij en heeft het werk gekocht. Dat hangt in zijn huis in Argentinië. 30

Voor mezelf schilderen “In die tijd overleden mijn moeder en vader kort na elkaar en had ik veel stress. Ik kon geen afscheid nemen, omdat ik niet op tijd in Marokko kon zijn. Dat vond ik zo erg. Toen begon ik met schilderen, ik wilde iets voor mezelf doen. Mijn vrienden bleken geen echte vrienden en ik was mijn ouders verloren. In schilderen kon ik mezelf weer vinden.” In Spanje ontmoette Abdellatif zijn toenmalige vrouw en hij besloot met haar mee te gaan naar Nederland. Samen hebben ze een dochtertje, waar hij helemaal gek op is. “In Nederland was alles nieuw, dat is niet makkelijk. Begin maar eens een nieuw leven, met een nieuwe taal”, vertelt hij. “Ik ging van chefkok naar schoonmaker naar autopoetser, want een baan vinden is lastig. Het bedrijf waarvoor ik werkte, behandelde me niet goed en uiteindelijk ben ik daar uitgeput weggegaan. Ook ging de relatie over. Het was een moeilijke periode, maar wederom was schilderen mijn redding.”

Sterk zijn Inmiddels werkt hij vrijwillig als kok bij Broodje Aap & Linke Soep, een ontmoetings- en ontwikkelingsplek waar oude en nieuwe Tilburgers meedoen en samenwerken. Daarnaast schildert hij iedere dag. “Ik moet sterk zijn voor mijn leven. Voor mijzelf. Ik heb het gevoel dat ik nooit een echte kans heb gehad en nu heb ik iets om te laten zien. Ik heb wat van mijn leven gemaakt.” CareFull

“Wanneer ik iets moois zie, heb ik de behoefte om dat vast te leggen. Vanaf een hoekje op mijn balkon fotografeer ik elke dag de wolken. Ik heb zo’n klein cameraatje waarmee ik dat doe. Soms zie ik iets moois op televisie en maak ik daar foto’s van. Dat is echt voor mijn eigen plezier”, vertelt Mylène (81).

Ik doe het voor mezelf, dat fotograferen. Het is geen bezigheidstherapie hoor, want ik vermaak me prima alleen”, zegt ze. Mylène woont sinds zeven jaar zelfstandig in een appartement van Vitalis Woonzorg Groep in Eindhoven. Doordat ze daar woont, kan ze ook meedoen met de kunstprojecten die Maaike Mul, kunst- en cultuurcoördinator, initieert en opzet met verschillende kunstenaars. “Ik vind het interessant om mee te doen aan die projecten. Nu komen er bijvoorbeeld wekelijks twee studenten bij mij voor het project Encounter”, vertelt ze. Dit project van social designer Joost van Wijmen zorgt voor ontmoetingen tussen studenten en senioren. “De studenten stellen mij vragen rondom bepaalde thema’s. Laatst ging het over ‘tijd’. Dan praten we daar samen over. ‘Wat is tijd eigenlijk?’ Ik heb daar een hele andere kijk op dan zij, dat maakt het interessant. Iedere week behandelen we een nieuw boekje met vragen. Ik vind het plezierig om met jonge mensen in gesprek te gaan. En ik vind het belangrijk dat zij zien dat oudere mensen ook nog zelf nadenken en méns zijn”, zegt Mylène.

Intimiteit “Ik vind het fijn dat Vitalis die projecten voor ons organiseert. Een paar jaar geleden deed ik mee aan Heterdraad. Dat ging over intimiteit; of je op oudere leeftijd nog vrijt, hoe liefde dan is en hoe relaties eruitzien. Daar moet je wel voor open staan. Veel oudere mensen vinden dat maar niks, maar ik wil reflecteren en durven praten over relaties. Door met anderen erover te praten, kom je weer meer te weten over elkaar en jezelf. Ik heb er zelfs nieuwe contacten aan over gehouden”, zegt Mylène.

Enthousiasme delen Haar voorliefde voor kunst zit er al van jongs af aan in. “Vroeger tekende ik vaak kleine verhaaltjes. Ik schetste wat ik had meegemaakt op school of maakte verhaaltjes over de kat. Ik kom sowieso uit een familie waarbij muziek, sport en onderwijs belangrijk waren. Muziek vond ik erg leuk. Ik ben uiteindelijk het onderwijs ingegaan, want ik had van mijn vader geleerd dat ik ook geld moest verdienen”, zegt Mylène. “Ik heb al mijn leerlingen leren spelen en zingen, want ik vind dat muziek CareFull

bij je opvoeding hoort. Daarnaast leerde ik de kinderen tekenen. Als je zelf enthousiast bent over iets, kun je dat goed overbrengen.” Ook het maken van foto’s deed Mylène vroeger al. “Toen ik 12 was kocht ik een klein fototoestelletje met van die mini-rolletjes. Ik heb inmiddels al veel fototoestellen gehad en ben altijd foto’s blijven maken”, zegt ze. “Ik vind het fascinerend dat ik een moment kan vastleggen. Mijn vriendin Jet zat hier vaak in die stoel bij het balkonraam naar buiten te kijken, naar die wolken. Om te zien waar zij nou naar keek, ging ik ook eens in de stoel zitten. Toen begon ik met het fotograferen van de wolken. Ik wist niet dat ze zo mooi waren. Ik kan er uren naar kijken, hoe de wolken telkens veranderen. Ik blijf me erover verwonderen.” 33

Het belang van kunst? In veel Brabantse zorgen welzijnsorganisaties is de inzet van kunst en kunstenaars heel belangrijk. Maar hoe zetten ze kunst in? Waar lopen ze tegenaan? En wat levert deelnemen aan culturele activiteiten op volgens hen? Vitalis WoonZorg Groep, GGz Breburg en De Boei Kunst aan het woord.

Ertoe doen en samen zijn “De zorg is goed bij ons, maar we willen onze bewoners ook een reden geven om hun bed uit te komen. Juist het welzijn is belangrijk. Kunstenaars wakkeren iets aan bij de bewoners en zij leren andersom ook van de mensen met wie ze werken”, vertelt Maaike Mul, coördinator kunst & cultuur bij Vitalis WoonZorg Groep in Eindhoven. “Kunst gaat verder dan woorden. Dans, muziek, schilderen, dat kan allemaal, ook al is de taal niet meer zo sterk bijvoorbeeld. Mensen ervaren dat ze meer kunnen dan ze eigenlijk dachten en doen sociale contacten op door naar de kunstactiviteiten te gaan.”

Beeldend kunstenaar Anouk Bax is ook activiteitenbegeleider op het atelier bij De Boei Kunst in Eindhoven (dagbestedingsplek) en ze herkent wat Maaike vertelt. “Veel deelnemers voelen bij ons dat ze weer een rol hebben in de maatschappij. Dat ze kunnen tonen wat ze maken en daardoor toch meedraaien in samenleving. Onze kunstenaars mogen laten zien dat ze er zijn en dat inspireert onderling. Zingeving is een grote kracht van kunst”, vertelt Anouk. Ook Marian Sturkenboom, participatiecoach Werken en Leren bij GGz Breburg in Etten-Leur, merkt dat het sociale aspect belangrijk is voor de mensen die bij hun dagbesteding komen. “Wanneer de deelnemers creatief bezig zijn, komen er gesprekken op gang. Het brengt mensen bij elkaar en het helpt hen om met lotgenoten te praten en samen te zijn. Soms is dat al genoeg. Het gaat vaak niet om het resultaat van het werk, maar ze zijn elkaar tot steun.”

Culturele activiteiten op maat

Marian 34

De meerwaarde om de culturele activiteiten binnen deze organisaties te organiseren en deelnemers niet naar regulier aanbod te sturen, is volgens Anouk, Maaike en Marian heel helder. “Het is maatwerk. We kijken naar wat iemand nodig heeft en wat past bij die persoon. We maken ruimte voor iemands wensen. Dat kan in een klein gebaar zitten. Bijvoorbeeld: een briefje op tafel waarop staat ‘Vandaag wil ik niet aangesproken worden’”, vertelt Anouk. “Op momenten dat het niet goed gaat, mag je je emoties uiten. In reguliere clubs durven ze vaak niet meer terug te komen als ze een keer een slechte dag hadden. Bij ons mag het er allemaal zijn.” Maaike: “De ouderen bij ons moeten best grote drempels overwinnen om mee te doen aan een activiteit. Soms durven mensen niet naar een groep en dan gaan wij met ze mee. Daarnaast is de technische perfectie van kunst maken niet meer zo relevant, het gaat om emotionele perfectie bij de bewoners. Die begeleiding bieden wij en dat is heel specifiek. We bieden ze veiligheid én uitdaging.” CareFull

→ mogelijkmakers

Anouk

Maaike Bij GGz Breburg kijken ze ook naar de persoon die bij hen komt. “Welke techniek of uitdaging past bij iemand? Daar letten we op. We werken wel met reguliere kunstaanbieders samen, voor een tentoonstelling bijvoorbeeld. Of we maken werk voor de verkoop om op die manier deelnemers juist met de maatschappij te verbinden. Maar de veiligheid, die bieden wij”, zegt Marian.

Dat kunst en cultuur van groot belang is voor de deelnemers en de instellingen, is overduidelijk. Maar dat gaat niet vanzelf; waar lopen ze tegenaan?

Tijd Daarnaast lopen Marian en Anouk tegen de tijdsdruk aan binnen hun organisaties. “Door de bezuinigingen op de psychische zorg merk ik dat we minder tijd hebben om echt bezig te zijn met kunst en ontwikkeling en toch veelal de zorg opvangen vanuit die psychische kant. Er is minder tijd voor talentontwikkeling”, zegt Anouk. Marian is veel tijd kwijt met rapporteren van haar werkzaamheden: “De werkdruk is hoog en ik zou meer willen kijken bij andere organisaties, hoe zij hun activiteiten opzetten. Dat is nu lastig, omdat ik vooral bezig ben met alles op de rit houden.”

Ouderenzorg in de toekomst Effecten meten De meetbaarheid van de culturele interventies, tijdsdruk, afhankelijkheid van financiering én de juiste docenten, zijn punten van aandacht volgens de drie organisaties. “Het is lastig meten wat het effect van kunst op mensen is, in harde cijfers uitdrukken werkt daarin minder goed. Het is vooral emotioneel en sociaal ontzettend belangrijk. We doen wel mee aan onderzoeken om te laten zien wat onze zorgen welzijnsactiviteiten opleveren, maar hard bewijs geven, blijft lastig”, vertelt Maaike. Ook voor Anouk en Marian zijn de keiharde cijfers lastig aan te leveren, maar ze monitoren wel zoveel mogelijk hoe hun deelnemers ervoor staan gedurende het traject. CareFull

Maaike heeft als wens dat er binnen de kunstopleidingen meer aandacht komt voor de koppeling met ouderenzorg. “We krijgen nu nauwelijks stagiaires vanuit de kunstvakopleidingen, terwijl de samenleving vergrijst. De ouderenzorg is de toekomst en daarin kunnen kunstenaars een grote rol spelen. Dat vereist een andere aanpak dan lessen in het reguliere kunstcircuit geven. Ik hoop dat hier meer op ingespeeld wordt.” “Ik vind dat het net zo vanzelfsprekend moet zijn dat je als deelnemer altijd naar een atelier kunt waar een kunstenaar zit, als dat je naar de fysiotherapeut of naar een psycholoog gaat. Kunst is minstens zo belangrijk voor de mens”, zegt Maaike. 35

“Ik heb mijn eigen stijl en dat zie je terug in de figuren die ik teken. Soms bedenk ik er een fantasieverhaal bij. In mijn tekeningen laat ik zien wie ik ben en waar ik voor sta. Het is een manier om mezelf te uiten en ik wil er later écht iets mee doen in mijn werk”, vertelt Louiza (18).

Vanaf haar 8e tekent ze al fantasiefiguren, bloemen, dieren en game-characters. “Tekenen is alleen van mij en het maakt mij blij. Het enige punt is dat ik heel perfectionistisch ben en dat maakt het soms lastig om door te gaan. Ik ben dan bang dat het niet goed genoeg is. Ik wil echt iets maken, maar soms zijn die gedachten frustrerend”, vertelt ze.

Meesterwerk “Ik werk heel gedetailleerd en stop veel aandacht in mijn werk. Toen ik 6 jaar was, kreeg ik de diagnose PDD-NOS, dat valt onder de autisme spectrum stoornissen (ASS). Ik zie het niet als een vloek, maar ook niet als een zegen. Zonder autisme ben ik niet mezelf, het hoort gewoon bij mij. Je leert om te gaan met wie je bent. Ik krijg vanuit Stichting de As begeleiding en daar heb ik veel aan”, vertelt ze. “De As had een kunstclub, waar ik graag heenging om te experimenteren met materialen. Helaas is de club gestopt, omdat er niet genoeg jongeren op afkwamen. Dat snap ik niet hè, hoe kun je het nou niet leuk vinden om creatief bezig te zijn?”, zegt Louiza. “Het liefst teken ik de hele dag door, maar mijn gedachten belemmeren me soms. Ik wil het liefst dat het altijd een meesterwerk is. Het heeft ook te maken met hoe ik me voel. Als ik lekker in mijn vel zit, ben ik alleen maar bezig met het maken”, vertelt ze. Louiza schetst veel met een digitale tekenpad en maakt fantasy-characters zoals je ook in games ziet. Ze speelt graag games en wil uiteindelijk gameontwerper worden.

was het nog lastiger voor mij om goed te communiceren. Op St. Lucas was de toelating best streng, maar ik kwam er met mijn portfolio, motivatiebrief en kennismakingsgesprek doorheen. Ik weet dat ik creëren leuk vind en dat kan nu.” “Ik wil leren animeren en illustreren op de computer, om uiteindelijk games te ontwerpen. Hierna wil ik de opleiding digital design & motion doen. Dat vind ik het allerleukst”, vertelt ze. “Het maakt mij blij als ik iets heb gemaakt, waar andere mensen blij mee zijn. Ik wil een bepaald gevoel overbrengen met mijn tekeningen en ontwerpen en vind het fijn dat anderen er iets aan hebben. Daarnaast is het motiverend als mensen zeggen dat ik iets moois heb gemaakt.”

Motivatie Op haar opleiding allround mediamaker bij St. Lucas in Eindhoven, kan ze veel van haar creativiteit kwijt. “Ik wilde graag een creatieve studie doen. Eerst zat ik op Koning Willem I in Den Bosch, maar daar was de interactie met andere leerlingen soms lastig. Dat kwam ook doordat alles door corona online was. Zo CareFull

Louiza

interview p. 37

CareFull

Tim

interview p. 41

“ Schrijven geeft mij op twee momenten voldoening. Allereerst als ik een verhaal op papier heb gezet; dat is een plezierig gevoel als dat lukt. Het tweede moment is als ik de tekst voordraag en die in goede aarde valt bij het publiek”, vertelt Tim Stoop (90). Hij is zijn hele leven al bezig met taal en schrijft gedichten en verhalen. Met zijn vrouw woont hij in Park Zuiderhout in Teteringen. In deze woon-en leefgemeenschap voor ouderen is veel aandacht voor kunst. Er is zelfs een Artist In Residence ‘AIR De Missie’.

Terugkijkend op mijn leven, en dat doe je als je ouder wordt, heb ik altijd graag geschreven en hield ik van op het podium staan. Ik weet nog goed dat ik als kind gedichtjes schreef en voorlas en ik mijn vader tegen mijn moeder hoorde zeggen: ‘Geestig hè’. Dat is mij altijd bijgebleven, dat was zo’n stimulans. Als je maar vaak genoeg van zulke momenten meemaakt, dan doet dat veel met je. Bevestigingsmomenten noem ik dat”, vertelt Tim. Ondanks dat hij graag met taal bezig was en het toneel op wilde, studeerde hij weg- en waterbouwkunde en werkte hij in de techniek. “Maar: mijn vaardigheid op het gebied van taal kwam altijd van pas. Ik schreef voor het maandblad van het bedrijf en als er teksten gemaakt moest worden, dan deed ik dat. Ik zorgde voor net iets andere taal dan gebruikelijk”, zegt hij. Na zijn pensioen begon hij meer te schrijven. Hij deed mee aan een schrijfwedstrijd, richtte een schrijfclub op in Oosterhout en organiseerde lezingen waarbij clubleden hun verhalen en gedichten voordroegen.

sonnet schrijven, dat is best moeilijk, maar wel leuk. Daarnaast leer ik nog steeds tijdens het schrijven. Je moet dat blijven oefenen. Maar: ik kan op mijn leeftijd wel zeggen dat ik een geoefend schrijver en spreker ben. De arrogantie van ‘het lukt mij altijd, dus nu ook’, die heb ik inmiddels wel.”

Veel om over te schrijven “In deze periode van mijn leven merk ik dat er veel is om over te schrijven. Ik ben mantelzorger voor mijn vrouw en dat is best pittig. En voor schrijven moet ik alleen zijn en een leeg hoofd hebben, dat is soms lastig. Over het ouder worden, wil ik schrijven. Soms veranderen de omstandigheden, maar die drift om te schrijven, die verandert nooit.

Gedichtenclub Logisch dus dat Tim al snel werd gevraagd om gedichten te maken, toen hij vijf jaar geleden in Park Zuiderhout kwam wonen. “Eigenlijk weet ik niet precies meer hoe dat liep, maar ik denk dat het twee kanten op werkt. Als je ergens goed in bent, dan draag je dat uit. En als mensen jou weten te vinden, dan blijven ze komen. Ik ging wel meteen bij de gedichtenclub toen we hier kwamen”, zegt Tim. “En ik vind toneel leuk, ik houd ervan om in de schijnwerpers te staan. Daarom heb ik meegedaan aan een theaterworkshop bij Zuiderhout.”

Geoefend schrijver Door de jaren heen heeft Tim regelmatig gedichten geschreven voor verschillende projecten in Park Zuiderhout. Zo maakte hij voor een project per seizoen een gedicht voor de luisterbox die bij de ingang van het pand staat. Daar kunnen mensen naar het gedicht luisteren. “Ik vind poëzie het mooist. Zo’n klassiek CareFull

“Mijn handen zetten op het doek wat ik voel en wat ik wil zeggen. Ze drukken mijn gevoel uit. Ik praat niet zoveel en makkelijk, maar mijn kunstwerken doen dat voor mij”, vertelt Ivan Soe (56) uit Tilburg. Hij gaat twee keer per week naar Buiten Beek in Lage Mierde, een dagbestedingsplek voor mensen met een niet aangeboren hersenletsel. “Ik kan daar maken wat ik wil. Het is er rustig en midden in de natuur, dat vind ik fijn.”

I believe

Bij Buiten Beek is Ivan veruit de jongste, maar dat maakt hem niets uit. Vooral de groene omgeving en de kalmte die hij er vindt, zijn belangrijk voor hem. “Thuis heb ik ook wel een werkplek, in mijn slaapkamer, maar het is hier druk. We hebben drie zoons en dan is er altijd wel iets. Daarnaast leer ik daar nieuwe technieken en krijg ik goede hulp”, vertelt hij.

Bizarre periode 15 jaar geleden stond het leven van Ivan en zijn gezin ineens op z’n kop. Hij kreeg uitvalsverschijnselen en dat ging van kwaad tot erger. Na twee herseninfarcten werd een niet aangeboren hersenletsel geconstateerd. Daarnaast heeft hij een zenuwaandoening. Hij ging een jaar lang in revalidatie en leerde opnieuw lopen en praten. Nu zit hij in een rolstoel. “Een bizarre periode voor ons gezin en iedereen om ons heen”, vertelt zijn vrouw, Monique Soe. Ze vult af en toe wat zinnen van Ivan aan of legt uit wat hij bedoelt. Veelal in het Engels, want Ivan komt oorspronkelijk uit Nieuw-Zeeland en zijn moedertaal is nu het sterkst aanwezig.

“I’ve always loved arts”, lacht Ivan. “Vroeger was ik muzikant, ik zong en speelde mondharmonica en gitaar. Rhythm and blues. Daarnaast houd ik ontzettend van muziek luisteren. En ik was lasser van beroep, dus was altijd creatief bezig. Er zijn veel aspecten van mijn actieve leven weggevallen, ik deed aan rugby en was heel sportief, maar het is zoals het is. Dat accepteer ik. Ik geloof meer in: wat kan wel. Ik merk nu dat ik terug ben gekomen bij mijn passie: het maken van kunst.” Op de eerste verdieping van hun huis hangt een schilderij van Ivan. ‘I believe’ staat erop geschreven. Eronder heeft hij zichzelf uitgebeeld: van rolstoel, naar lopen met een looprekje, naar lopen met een stok, naar lopen zonder stok, tot aan een ladder opklimmen. Typerend voor Ivan: hij blijft geloven. Dit schilderij maakte hij tijdens zijn revalidatieproces en laat zien hoeveel geduld hij heeft. “Het was voor mij een aanmoediging om verder te gaan. Het is niet altijd makkelijk, want ik kan mijn handen niet heel gemakkelijk gebruiken. Maar ik geloof erin dat ik verder kan komen.”

Geen haast Bij het revalidatiecentrum stelden ze voor om naar Buiten Beek te gaan en dat vond hij een mooi idee. Inmiddels gaat hij er al 13 jaar heen. “Bij Buiten Beek heeft het maken van werk geen haast. Ik kan daar gewoon bezig zijn. En er zitten vaak andere kunstliefhebbers, dus we delen onze passie voor kunst daar”, zegt hij. “Ik wil graag aan de gang blijven, daarom houd ik zo van kunst maken. Daar kan ik mee bezig blijven. Nu schilder ik graag gezichten. Daar zie ik de ware aard van mensen in. Hoe mooi is het dat je naar iemands gezicht mag staren en dat dan kan vastleggen? Ik kan het niet helemaal uitleggen, maar dat is gewoon hoe ik het zie.”

CareFull

Fen

artikel mogelijkmakers p. 56

CareFull

→ blog

Applaus voor jullie! In dit magazine laten we zien waarom mogelijkmakers zo belangrijk zijn.

Na een week achter mijn laptop zit ik op de bank. Om 20.30 uur staat mijn wekelijkse dansles in mijn agenda. Ik moet even de moed verzamelen, maar ga uiteindelijk toch. In de kantine drinken we met de dansgroep thee en ik hoor hoe het met iedereen gaat. In een groep van 15 vrouwen zijn er altijd wel nieuwtjes; mooie dingen, maar helaas ook dingen die ons dwars zitten of overkomen. De dansles begint. Na verschillende oefeningen komen we aan bij mijn favoriete onderdeel; de choreo dansen. De docent put uit haar dagelijks leven bij het maken van haar choreografieën. Ik merk dat de emotie me soms overvalt. Ik gooi letterlijk mijn lijf in de strijd om haar verhaal te dansen en de emotie eruit te laten komen. Pfff… ik wist niet dat me dit zo kon raken. En tegelijkertijd lucht het op. Blijkbaar moest ik zelf ook nog betekenis aan iets geven. Lang niet iedereen kan deelnemen aan het culturele leven zoals zij dat willen. Uiteenlopende groepen ervaren drempels zoals betaalbaarheid, nabijheid en inclusiviteit. Samenwerking, kennisontwikkeling en -deling en het versterken van de positie van cultuurparticipatie is nodig om te komen tot een cultuursysteem met aanbod voor iedereen. Dit vraagt inspanning van (lokale) overheden, de culturele sector en maatschappelijke organisaties. Gelukkig komt cultuurparticipatie steeds hoger op de agenda bij alle spelers. Er wordt steeds vaker gezocht naar integrale samenwerking. Bij Kunstloc Brabant dragen we graag zorg voor de kennisdeling, we maken de waarde van cultuur zichtbaar en we ondersteunen de ontwikkeling van samenwerkingsverbanden op dit gebied. Wij verbinden Brabantse initiatieven aan (landelijke) programma’s en fondsen zoals het Programma Cultuurparticipatie van LKCA en Fonds voor Cultuurparticipatie en de impulsgelden. De focus van Kunstloc ligt het komende jaar op het versterken van de bruggenbouwers en mogelijkmakers die de rol van cultuurparticipatie kunnen borgen. Deze mogelijkmakers geven we in dit magazine een gezicht. Waarom deze mogelijkmakers zo belangrijk zijn, laten we in dit magazine zien. Dit doen we door de doelgroep (van de 18-jarige Louiza tot de 90-jarige Tim) zelf aan het woord te laten en te portretteren.

Evelien Nelemans-Wouters evelien.nelemans@kunstlocbrabant.nl

CareFull

Wat cultuurparticipatie voor mij betekent? Daar kan ik lang over praten. Een kort antwoord is: toegang hebben tot cultuur en je thuis en gehoord voelen. Ik voel me erg thuis in mijn dansgroep waar ik mijn verhaal kwijt kan in woord én in dans. Ik gun dat iedereen en daarom help ik graag de mogelijkmakers bij het realiseren van hun prachtige plannen. Applaus voor jullie!

“Als ik een nieuw werk maak, voelt het alsof ik een vuilniszak vol gevoel heb geleegd.” –

Dhyana

CareFull

dschriften, aak met foto’s uit tij m ts ie ik er ne an “W ik altijd heb ies tegenkom, die ot em de ik f so al t voelt he en het roepen van alles op n de el be ie D . kt ru onderd elt Dhyana plek te geven”, vert n ee s le al om e m helpt ei Skoen in keer per week bij N ar pa n ee t m ko (46). Ze ek is dé plek rije ontmoetingspl av m ig st e ez D d. on Helm te werken, , met haar handen en at pr te om ar voor ha e hier veilig n te ‘zijn’. “Ik voel m oo w ge om al or vo maar ezelf.” met anderen en m ng di in rb ve in m en ko

Bij Nei Skoen is iedereen welkom en zijn er geen labels. Bij binnenkomst mag je je ‘label’ namelijk opschrijven en aan de speciaal daarvoor gemaakte kapstok, ophangen. Alleen je voornaam is relevant, niet of je professor bent of een verslaving hebt. Deelnemers werken vanuit hun passie, dus er is geen aanbod. Wel zijn er workshops die vanuit de deelnemers zelf zijn opgezet en is er een plek voor zelfhulpgroepen. Ook zijn er plekken om te werken, muziek maken, zitten, praten of even niks hoeven. “Ik zit graag in het hoekje met alle knutselmaterialen. Ik vind het fijn onder de mensen, maar hier kan ik me ook terugtrekken”, vertelt Dhyana. “Een jaar geleden durfde ik anderen niet in de ogen aan te kijken, laat staan iets zeggen. Maar sinds ik hier kom, is dat helemaal veranderd. Als ik bij Nei Skoen ben geweest, kom ik thuis met het gevoel: ‘Ik kan er tegenaan.’”

Beelden raken “Ik scheur afbeeldingen uit tijdschriften om daar collages van te maken. Dat deed mijn moeder vroeger ook. Ik keek dan stiekem mee in die tijdschriften. Nu haal ik eruit wat mij raakt. Dan zie ik een foto van een appel en dat doet me denken aan mijn vader. Die schreef nooit zijn naam ergens onder, maar tekende een appel. Zo’n foto raakt me dan”, zegt ze. “Ook thuis ga ik nu aan de slag. Daar ga ik wel iets dieper, laat de emoties wat meer binnenkomen. Nu durf ik gelukkig wél mensen te bellen om het te delen. Ik hoef het niet meer alleen te doen.”

Verwerking Dhyana is in herstel van PTSS en een verslaving. Twaalf jaar geleden zocht ze voor het eerst hulp bij een herstelgroep. Na een tijd kreeg ze een terugval en sinds 2,5 jaar is ze bij een nieuwe zelfhulpgroep aangesloten. “Ik kwam daar met het idee: ‘Ik ga even een jaartje hierbij en dan kan ik door’. Nou, er kwam me toch een bak ellende naar boven. Over mijn jeugd en wat ik allemaal had weggestopt. Ik schrok daar zo van. Ik ben nog steeds bezig met het verwerken.” “Via een fellow van één van die herstelgroepen kwam ik bij Nei Skoen terecht. Eerst ging ik alleen mee naar de meetings, later kwam ik voor Nei Skoen zelf. Nu zit ik hier CareFull

met m’n tijdschriften te werken. Er gebeurt iets met mij op deze plek. Ik voel dat ik wat kan en dat ik meer durf. Ik was mezelf totaal verloren in de afgelopen jaren. Mijn kern komt langzaamaan terug.” Ook oude sieraden verzamelen, is onderdeel van haar proces. Dat roept nostalgische gevoelens op. “Vroeger stond ik met mijn vader op rommelmarkten en verkochten we sieraden. Dus nu ga ik naar die markten en koop ik oude kettingen. Die red ik als het ware. Het verzamelen is al emotioneel en als ik er dan een nieuw stuk van maak, voelt het alsof er een heel hoofdstuk uit is gekomen. Alsof ik een vuilniszak vol gevoel heb geleegd.”

Exposeren met emotie “De volgende stap is exposeren, maar dat vind ik nog eng. Dan kan er een oordeel komen en dat is moeilijk. Mijn ultieme droom is een expo met 20 werken, maar ik moet mezelf niet te veel druk opleggen. Die werken zijn dan mijn emoties die ik er heb uitgegooid. Ik vind het lastig om mijn gevoel in woorden uit te drukken, maar mijn handen maken die beelden zo. Die geven een inkijk in mijn binnenwereld.” 49

“Ik vind het fijn om mijn tijd nuttig te besteden en bezig te zijn met creativiteit. Daarnaast is het goed om sociale contacten te onderhouden, nu ik al een paar jaar met pensioen ben. Daarom ben ik begonnen met de kunstworkshops voor ouderen van Stoute Schoenen”, vertelt Wil (71) uit Tilburg. Hij gaf zich op voor het 12 weken durende kunstprogramma om nieuwe technieken te leren en onder de mensen te zijn en doet ieder jaar weer mee.

leven ziet er gewoon anders uit dan toen ik werkte. In mijn werkritme had ik veel sociale contacten en gaf ik leiding aan een hele afdeling. Dat valt dan ineens weg als je met pensioen gaat. Contacten vervagen en iedereen is bezig met z’n eigen leven.” “Daarom begon ik in 2019 bij Stoute Schoenen. Ik zat meteen bij zo’n leuke groep mensen. Het klikte onderling en als ik op privégebied wat had, dan kon ik dat daar ook kwijt. Ik werd in die tijd heel ziek en kon dat naast met mijn vrouw, met hen delen. Dat is heel waardevol”, vertelt Wil.

Jezelf ontwikkelen “Daarnaast is het mooi om te ontdekken dat je nieuwe technieken kunt leren en jezelf blijft ontwikkelen. Eén van de workshops ging over theater, maar ik ben niet zo’n haantje de voorste dus ik zag dat eigenlijk niet zitten. Toch heeft de docent mij in twee middagen over die angst heen geholpen. Door het toneelspelen ben ik ook opener naar mensen geworden. Vaak maken we werk dat is gebaseerd op ons eigen leven. Zo hadden we laatst een opdracht waarbij je een medaillon voor jezelf moest maken. Daarop mocht je uitbeelden waarvoor je jezelf een medaille zou geven. Nou, dat vond ik zo lastig.” Ik wil niet achter de geraniums gaan zitten en daarom heb ik me aangemeld. Het is een sociaal gebeuren en het laat mij inzien dat ik iets kan maken waarvan ik zelf niet had gedacht dat het in mij zat. ‘Ik heb het nog nooit gedaan, dus ik denk dat ik het wel kan’, is het motto en dat spreekt mij erg aan”, zegt Wil.

Fröbelen “Creatief bezig zijn, zit in mij. Ik maakte altijd al kaarten en modelbouwschepen en borduur graag. Daar vind ik mijn rust in, ik kan gerust de hele dag lekker fröbelen”, lacht hij. “Inmiddels ben ik zes jaar met pensioen en mijn 50

Mannetje met de schaar “Ik heb er de hele week over gedacht en kwam er niet uit. We moesten met stof, vilt en leer werken. Eigenlijk wilde ik de docent al opbellen dat het niet ging lukken, toen ik tóch een idee kreeg. Het werd een mannetje met een schaar. Ik gebruik namelijk altijd een schaar. Als ik kook heb ik ‘m nodig; dan knip ik kruiden uit de moestuin en als ik borduur of collages maak, is de schaar ook onmisbaar. Het mannetje met de schaar; dat ben ik. Uiteindelijk was ik er heel tevreden over. Het is dan vooral een overwinning. Dat brengt het maken van werk mij; het daagt me uit en ik kan trots zijn op het resultaat.” CareFull

CareFull

Wil

interview p. 50

CareFull

Joop

interview p. 55

“Kijk, als je met pensioen gaat, dan moet je jezelf blijven bezighouden. Ik vind het fijn om met mijn handen te werken en om een praatje te maken met anderen”, vertelt Joop Meeuwisse (73) uit Roosendaal. “Doordat ik iedere week naar de kunstlessen in Cultuurhuis Bovendonk ga, blijf ik onder de mensen. Ik heb mijn vrouw gelukkig nog, maar ik zie ook dat er veel eenzaamheid is onder ouderen.”

Ik ben altijd bezig met maken. Lassen, houtbewerken of met papier-maché werken; in mijn schuurtje achter in de tuin zet ik geregeld iets in elkaar”, lacht Joop. “Dan zie ik een stuk hout liggen in het bos en denk ik: ‘Daar kan ik iets mee’. Dat hout blijft dan zo een heel aantal jaren staan en ineens zie ik er wat in en maak ik dat.” Niet zo vreemd dus dat Joops aandacht meteen werd getrokken, toen hij las over het project De Tijd van je Leven. Een project van GGD West-Brabant, waarbij ouderen in aanraking komen met professionele kunstenaars en bij hen workshops volgen in lokale buurthuizen. “Ik zag een advertentie over dat project in de krant en het leek me wel wat. Ik wist niet wat ik kon verwachten, maar het pakte goed uit”, vertelt Joop. Tijdens de eerste lockdown kon De Tijd van je Leven niet doorgaan, maar kwam er een alternatief project: Ik vergeet je niet. Deelnemers kregen een tas aan hun deur met daarin materiaal en een opdracht. Ze hadden twee weken tijd om de opdracht te maken en kregen daarna feedback van kunstenaars. “De ene keer werkte ik met klei en de andere keer met speksteen. Het was telkens een verrassing, maar het hield me wel bezig”, lacht Joop. Hij werd zo enthousiast van het project, dat hij na de lockdown alsnog verder ging met De Tijd van je Leven om workshops en kunstlessen bij CultuurCompaan te volgen.

Jong blijven “Ik wilde het liefst dat mijn vrouw mee ging, maar zij vindt het belangrijk dat we allebei onze eigen hobby’s hebben. Dat merk ik nu: ik vind het fijn om bezig te zijn. Het haalt me uit mijn huislijke sfeer én kunst heeft gezorgd voor vriendschappen. Als je ouder wordt, dan moet je zien dat je met jongere mensen blijft omgaan. De kunstenaars die ons begeleiden zijn jong en dat is fijn”, vertelt Joop. “In dit project komt er elke paar weken een andere discipline aan bod. Zo was er ook dans. Ja, dan sta ik er wel tussen, maar ik ben echt een hark, dus dat werkt niet. Maar dat kunnen we dan ook tegen elkaar zeggen. Niet alles hoeft met een serieus gezicht. Dansen was niet mijn ding, maar beeldende kunst juist wel”, zegt Joop. CareFull

Meer dan een spijker in een plank Het werk van Joop bleef niet onopgemerkt, want kunstenaar IWAZ vroeg hem te exposeren met zijn beelden, schilderijen en houtsnijwerken. “IWAZ gaf ook workshops bij CultuurCompaan en zag mijn werk daar. Het was duidelijk dat ik meer kon dan alleen een spijker in een plank slaan. Hij heeft me echt geholpen, door hem durf ik meer.” “Ik kijk nu anders naar objecten en mensen. IWAZ en de lessen bij CultuurCompaan dagen me uit om écht waar te nemen. Met andere ogen kijken naar kunst, dat heeft het mij opgeleverd. Daarnaast is het mooi dat ik mijn eigen bezigheid heb.” 55

Kunst als verbindend middel: hoe zet je dat in? In veel Brabantse zorgen welzijnsorganisaties is de inzet van kunst en kunstenaars heel belangrijk. Hoe zetten ze kunst in? En waarom? Waar lopen ze tegenaan? En hoe draagt cultuurdeelname bij aan de verbetering van de kwaliteit van leven van hun deelnemers? Park Zuiderhout, Nei Skoen en Buiten Beek aan het woord.

Jelske

Dirk

Fen Zingeving en persoonlijke ontwikkeling “Kunst is bij ons in veel gevallen een middel om mensen samen te brengen. Bijvoorbeeld aan de kleitafel. Oude mensen hebben die fijne motoriek niet meer, maar kleien kunnen ze nog wel. Dan zitten ze samen aan de tafel te werken en komt er een gesprek op gang. Kunst is altijd de betere optie. Sjoelen is net anders hè. Met je handen werken en creëren zorgt ervoor dat een ander deel van je hersenen wordt aangesproken”, vertelt Fen van der Kruit, welzijnscoördinator bij Park Zuiderhout in Teteringen, een woon-en leefgemeenschap voor ouderen. Bij Buiten Beek in Lage-Mierde, een zorgatelier voor mensen met een Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH), merkt begeleider Jelske Loots dat mensen een stukje eigenheid terugkrijgen. “Sommigen hebben hun passie gevonden in het maken van kunst, maar het is ook zingeving. Ze hebben een nieuwe invulling van hun leven gekregen. Vaak werken ze niet meer, dus nemen ze zo 56

toch deel aan de maatschappij. En zijn ze even zonder hun partner of begeleider hier. Ze komen weer thuis met een eigen verhaal”, vertelt ze. Voor Dirk den Hollander, initiatiefnemer van Nei Skoen in Helmond, een stigmavrije plek waar iedereen mag komen, is kunst een middel om je verder te ontwikkelen. “Bij ons mag je maken wat je wilt en veel mensen zijn individueel bezig. Het komt uit de deelnemers zelf. Voor hen is het fijn dat ze niet alleen maar iemand met een kwetsbaarheid zijn, maar dus ook kunstenaar. Dat is even wat anders”, zegt hij. “Groei en ontwikkeling staan bij ons voorop.”

Drempels verlagen Het verlagen van drempels om deel te nemen aan culturele activiteiten en de maatschappij, is voor alle drie de organisaties heel wezenlijk. Ze bieden allemaal juist de mogelijkheid om wél weer mee te draaien in de samenleving. Dirk: “Bij ons hoef je je niet eens voor te CareFull

→ mogelijkmakers

stellen als je binnenkomt. Je hoeft nergens toestemming voor te vragen en een financiële bijdrage is compleet vrijwillig. Wij zijn drempelloos.” Jelske merkt dat het voor mensen met NAH juist fijn is om bij Buiten Beek te komen en niet naar regulier aanbod op zoek te hoeven. “Vaak zijn mensen met NAH heel prikkelgevoelig en duurt een uitleg al snel te lang. Daarom faciliteren wij juist rust en een natuurrijke plek. We bieden specifiekere hulp, zonder daar te veel de nadruk op te leggen. Alle begeleiders hebben een kunstachtergrond, want de kunst staat voorop. Niks moet, alles mag. Het kost mensen al snel veel energie, dus we laten het ook bij hen wat ze willen doen.” Bij Park Zuiderhout gaat Fen graag in gesprek met bewoners. “Er zijn verschillende soorten bewoners bij ons. Sommigen zitten in een verpleeghuis en sommigen wonen zelfstandiger. Per groep verschilt het hoe goed ze de weg weten te vinden naar de activiteiten. Ik praat dus met hen, om te horen waar ze behoefte aan hebben. We hebben veel verschillende projecten, maar ik koppel bewoners altijd aan de projecten die bij hen passen”, vertelt Fen. “Zo hebben we een Artist In Residence opgezet binnen Park Zuiderhout: AIR De Missie. We halen kunstenaars letterlijk in huis en daaruit ontstaan mooie ideeën en gesprekken. We werken graag met jonge kunstenaars, want die brengen een ander gesprek op gang dan de zorgmedewerkers. Ze stellen nieuwe vragen en zijn nieuwgierig. Daarmee hopen we ook het zorgpersoneel te inspireren om het gesprek net wat anders aan te gaan.”

Dat kunst en cultuur van groot belang is voor de deelnemers en de instellingen, is overduidelijk. Maar dat gaat niet vanzelf; waar lopen ze tegenaan?

Financiering Om hun activiteiten en begeleiding mogelijk te maken, zijn de organisaties allemaal afhankelijk van financiering. Per instelling verschilt het hoe die is geregeld en wat ze er zelf voor moeten doen. “De gemeente Helmond heeft ons bijna vijf jaar geleden gevraagd om een plek op te zetten waar 120 kwetsbare Helmonders naar toe zouden kunnen. Daarvoor kregen we 1,5 jaar een aanbesteding vanuit de gemeente. Nu krijgen we subsidies. We moeten aan meer regels en eisen voldoen, maar hebben een goede band met de gemeente. CareFull

De financiering van Park Zuiderhout is heel anders geregeld, want dat is een particuliere organisatie. “We kiezen zelf waarin we investeren, dus dat is fijn. Maar wanneer we extra projecten draaien, vragen we subsidies aan, bijvoorbeeld via het Impulsgeldenprogramma van de Provincie NoordBrabant”, vertelt Fen. Bij Buiten Beek heeft ongeveer de helft een WMOindicatie, bij de overige mensen zorgt de WLZ (wet langdurige zorg) dat de dagbesteding vergoed wordt. Een enkeling financiert de zorg zelf. “Er zijn 12 mensen per dag en er staan twee begeleiders op de groep. Vaak is er nog een vrijwilliger bij. Dat betekent dat we tijd hebben voor de persoon. We bieden een luxe vorm van zorg waarbij persoonlijke aandacht en ontwikkeling voorop staan”, vertelt Jelske.

Het effect is overduidelijk, maar niet echt in cijfers uit te drukken.

Effecten meten “We stellen doelen op met onze deelnemers. Het zijn vaak kleine stapjes op het gebied van zelfstandigheid, zingeving en vrijetijdsbesteding. We begeleiden hen daarin, maar leggen geen druk op. We moeten wel jaarlijks onze aanvragen verantwoorden aan de gemeente, daarom zijn de doelen belangrijk. We laten vooral zien dat het effect heeft op hun zelfvertrouwen en dat de sociale contacten meer worden. We koppelen dat aan de gemeente terug: de eigenwaarde groeit door kunst”, zegt Jelske. Bij Nei Skoen hebben ze een andere manier van rapporteren gevonden. “We delen de ervaringen van onze deelnemers. Daar ligt de kracht. Aanleveren van de verhalen, is een vorm van rapporteren. Daarnaast is aandacht in de pers belangrijk en heeft effectonderzoek van Fontys aangetoond dat deelnemers van Nei Skoen daadwerkelijk herstellen”, vertelt Dirk. “De mooiste momenten ontstaan aan tafel, soms is dat lastig in beeld te brengen. Het effect is overduidelijk, maar niet echt in cijfers uit te drukken. Als iemand z’n groepje heeft gevonden, dan is dat een prachtige opbrengst. En de individuele successen, die delen we graag”, vertelt Fen. “We letten echt op welke kunstenaars we binnenhalen om die resultaten te bereiken. Niet iedereen is daar geschikt voor, je hebt daar wel het juiste type mens voor nodig. Het belangrijkste resultaat is dat bewoners door mee te doen aan een kunstactiviteit, rustiger worden en daardoor vaak ook minder zorg nodig hebben. Aandacht is zó belangrijk in de zorg.” 57

“Mijn verbeeldingskracht is enorm. Ik ben een diepdenker en dat zie je terug in mijn werk. Ik zeg veel tegelijk met de beelden die ik maak. Soms vragen mensen: ‘Wat betekent het?’ Ja, als ik het onder woorden had kunnen brengen, was ik wel schrijver geworden”, lacht Coen (43) uit Eindhoven. Hij maakt 3D-ontwerpen en print ze met zijn 3D-printer, maakt meubels en heeft nog een bibliotheeklading aan ideeën in zijn hoofd.

Episodes

De 3D-printer is mijn pad naar de toekomst. Daarmee heb ik de vrijheid om te maken wat ik in mijn kop heb. Daarnaast zijn de beelden die ik maak, een ingang tot een gesprek met mensen. Ze helpen mij in mijn sociale leven. Als ik geen 3D-printer en kunst had, dan mist er een deel van mijn identiteit”, vertelt hij. “Dan ben ik gewoon Coen die binnen De Woenselse Poort (voor forensische en intensieve zorg aan mensen met een psychiatrische aandoening) zit. “Ik hoef geen Banksy te worden, maar wil wél laten zien wat ik kan en me vrij door de maatschappij bewegen.”

Doorgaan Coen studeerde ruim vijftien jaar geleden af als industrieel ontwerper en in die tijd overleed zijn vader ook. “Ik heb hem op zijn sterfbed verzorgd met mijn moeder en broer. Die periode was best traumatisch. Ik was aan het rouwen en ondertussen rondde ik mijn studie af en ging ik aan het werk als zelfstandige. Met een vriend maakte ik meubels en we kregen grote opdrachten binnen. Later ook in de decorbouw, voor Mysteryland en Sensation White en Black. We werkten ons kapot. Maar: ‘Het is goed voor het portfolio’, dacht ik toen.” “Achteraf gezien ging ik te hard. Ik verzon telkens projecten om maar te blijven gaan. Hoe groter en toffer, hoe beter. Na een vakantie was ik alsnog moe en in 2007 belandde ik in een identiteitscrisis. Ik had het verlies van mijn vader niet goed verwerkt en ik wist niet wat ik met mijn leven moest”, zegt Coen. 58

“Ik werd steeds spiritueler en kwam tot heel nieuwe inzichten, maar voelde geen aansluiting bij mijn omgeving. Ik kreeg ervaringen die nauwelijks uit te leggen zijn. Zo stond ik in een bos en voelde na een razendsnelle gedachtestroom ineens een zee van liefde in en om me heen. Ik hoorde een galmende stem in mijn hoofd. Vreemd en toch vertrouwd. Mijn moeder en broer waren ontzettend ongerust toen ze mij daarna zo zagen. Ik ben toen vrijwillig opgenomen. Ik kreeg medicatie, maar had niet het gevoel dat iemand mij begreep. Ze noemden mijn ervaringen psychoses, maar ik noem het liever episodes”, vertelt hij. In de jaren erna volgden veel opnames. Sinds vorig jaar woont hij vast op De Woenselse Poort en is hij gedwongen opgenomen. Het doel is om uiteindelijk begeleid zelfstandig te wonen. “Ik heb nu geaccepteerd dat ik de rest van mijn leven aan de medicatie vastzit. Als ik mijn medicatie niet neem, verdwijn ik in een andere wereld waar mijn pijn niet is, maar nu ik leer omgaan met die pijn. Gelukkig kan ik me mét medicatie ook goed voelen.”

Toekomst “Ik heb een atelier met een 3D-printer hier op het terrein, dat is zo mooi. Thuis maak ik dan de visuals op mijn computer. Ik maak vaak beelden over hoe ik tegen de Westerse wereld aankijk. Hoe mijn episodische ervaringen niet passen in het plaatje van dat wereldbeeld. De printer maakt dan een schaalmodel van mijn idee. Het liefst wil ik levensgrote projecten maken, maar dat is financieel nog niet mogelijk. Ik heb altijd zoveel ideeën in mijn hoofd. Het kunstwerk zit in wording al in mijn geest.” CareFull

CareFull

“Ik ben de hele dag door met m’n handen aan het werk. Mijn handen doen gewoon iets, of het nou schilderen, sieraden maken of potten bakken is. Ik dacht vroeger altijd dat oudere mensen zeeën van tijd hadden. Als ik naar mijn oma keek; die zat elke dag in het donker gekleed met de bijbel op schoot en haar voetjes op een stoofje in de kamer. Maar dat hóeft niet zo te zijn”, vertelt Liesbeth van Es (72) uit Etten-Leur. “Schilderen houdt mij bezig, daar hoef ik niet bij na te denken.

Op haar keukentafel ligt een kralenketting die ze net heeft gemaakt, aan de muur hangt een mandoline. En een blokfluit, een mondharmonica en een schilderij in herfstkleuren dat een laantje in Baarle-Nassau voorstelt. “Ja, daar moet je niet teveel van denken hoor. Ik vind het fijn om bezig te zijn met schilderen en ben best trots op het resultaat. Achteraf zie ik alweer van alles dat anders had gekund. Die boom had dichterbij de ander moeten staan bijvoorbeeld”, lacht Liesbeth. Twee mobiles met vogeltjes eraan hangen in de keuken. Het ene heeft ze gekregen en het andere, met witte gefiguurzaagde vogels erin, heeft ze zelf gemaakt. Dit werk stamt uit een moeilijke periode in haar leven. “Ik werkte toen ik 35 was in Etten-Leur als verpleegster op de psychiatrie. De sfeer was daar helemaal niet fijn en ik kwam thuis te zitten. Naar verloop van tijd kreeg ik een ontslagbrief thuisgestuurd en dat was de druppel. Zo onpersoonlijk en ik voelde me ondergewaardeerd, zeker in die sector.”

Inmiddels gaat Liesbeth één keer per week naar een creatieve activiteit in het buurthuis via GGz Breburg en is ze bij een schildersclub in Breda aangesloten. Ook schildert ze iedere week online met een internationale schildersvereniging. “Ik verheug me echt op die lessen en ben daarna ook een beetje hyper”, lacht Liesbeth.

Muziek geeft betekenis De muziekinstrumenten die bij Liesbeth aan de muur hangen, vormen een herinnering aan haar jeugd, maar wel met een sarcastische ondertoon. “Ik móest vroeger muziek maken, psalmen spelen op de mandoline. Ik kom uit Bolnes en ben gelovig opgevoed. Die instrumenten hangen hier, maar muziek betekent nu heel wat anders voor mij. Het is mijn ritme, heb altijd een muziekstuk opstaan.” Ze pakt de oude mondharmonica vast en zet die aan haar mond. Lachend: “Die mondharmonica, daar ga ik nog les voor nemen. Dat wil ik leren, me blijven ontwikkelen. Muziek is niet alleen dat kerkorgel. Het heeft meer diversiteit. Maakt me vrolijk en zorgt voor een fijn gevoel. Net als schilderen of collages maken; die endorfine die loskomt, zorgt ervoor dat ik weer lekker bezig ben geweest. Dan ben ik misschien ’s avonds wel doodmoe, maar ik heb wél echt iets gedaan.

‘Alles beter dan niks doen’ “Ik zag het niet meer zitten en mijn huwelijk ging ook steeds slechter. Ik kwam in de psychiatrie terecht, maar dan wel aan de andere kant. Bizar als je er zelf lang hebt gewerkt”, zegt Liesbeth. “Op de afdeling waar ik zat, was creatief therapie min of meer verplicht. Ik deed dat dus, ook omdat ik wist: alles is beter dan niks doen. Wanneer je zo in de put zit, is alles zwart en donker. Dan zie je niets moois. De therapeut was gelukkig heel aardig. Mijn eerste werk dat ik heb gemaakt, is de mobile met de gefiguurzaagde vogeltjes. Als je het een beetje leuk vindt, dan is het de moeite, merkte ik.” CareFull

Liesbeth

interview p. 61

CareFull

Kris

interview p. 11

→ makers van het magazine

Journalist Simone Vos

Simone

“Als freelance journalist kom ik op veel verschillende plekken in Brabant en spreek ik met de meest uiteenlopende mensen. Maar dit project is écht anders. Bij ieder interview dat we deden, was het een verrassing wie we precies zouden ontmoeten en wat zijn of haar verhaal was. Dat was soms best even schakelen en af en toe heb ik mijn tranen ingeslikt. Ik voel me bevoorrecht dat ik al die persoonlijke verhalen heb mogen horen en optekenen. De geïnterviewden lieten mij inzien dat hoe diep je ook zit, hoeveel er ook gebeurt in je leven, er altijd weer een lichtpuntje is. Dat lichtpuntje is kunst. Creëren, met je handen werken aan iets nieuws en even de dagelijkse beslommeringen vergeten. Dat doet kunst met je. Ik bewonder de creatievelingen stuk voor stuk; hoe zij hun leven letterlijk opnieuw hebben vormgegeven en elke dag een stukje dichterbij zichzelf komen.”

Fotograaf Marcel de Buck “Als fotograaf ga ik het liefst met zo weinig mogelijk voorkennis op bezoek bij de persoon die ik ga ontmoeten. Het ‘niet weten’ geeft mij de vrijheid om tijdens onze ontmoeting te ontdekken, te ervaren en om open te kunnen staan voor de situatie waarin ik mij bevind. Door deze benadering werd ik in dit project geraakt door de bijzondere aandacht die er was voor al deze verschillende mensen en hun creatieve proces. Bij de bezoeken die ik bracht bij zowel de mensen thuis als op de creatieve werkplaatsen zag ik wat die aandacht kan brengen bij een zorgvraag. Creatief met elkaar bezig zijn nodigt uit om open te staan. Het brengt menselijk contact, waarin het proces je de ruimte geeft om dichter bij elkaar te komen. Het is mijn overtuiging dat in de ruimte die daar gecreëerd wordt, je kunt leren en groeien.”

Marcel 64

CareFull

→ mogelijkmakers

Deze mogelijkmakers werkten mee aan dit magazine: AZC Gilze – De Vrolijkheid → een netwerk van professionele kunstenaars en regelaars. Samen met een bonte stoet vrijwilligers, kinderen, jongeren en ouders doen zij wekelijks meer dan 100 kunstprojecten op 30 asielzoekerscentra.

GGz Breburg Etten-Leur → biedt specialistische behandeling en ondersteuning aan mensen met complexe psychiatrische problemen in Breda, Tilburg, Dongen, Etten-Leur, Oosterhout en Waalwijk.

vrolijkheidgilze.cargo.site

ggzbreburg.nl

De Tijd van je Leven / CultuurCompaan Roosendaal → een regionaal traject waarbij kunst wordt ingezet als middel om eenzaamheid onder ouderen te verminderen. CultuurCompaan werkt samen met GGD West-Brabant, zorginstellingen, culturele instellingen en professionele kunstenaars uit de regio. De formule wordt wetenschappelijk onderzocht door Tranzo. Ook in Breda, Roosendaal, Halderberge, Etten-Leur en Bergen op Zoom.

Stichting Stoute Schoenen Tilburg → biedt activerende kunst- en cultuurprogramma’s voor ouderen met als doel het bevorderen van welzijn, levenslust en sociale contacten.

tijdvanjeleven.com cultuurcompaan.nl

stouteschoenen.com

GGzE De Boei Kunst en Woenselse Poort Eindhoven → een groot atelier van GGzE in het centrum van Eindhoven. De Woenselse Poort biedt forensische en intensieve zorg aan mensen met een psychiatrische aandoening. boeiendekunst.nl

Atelier/galerie Kempro Sterksel → een maatschappelijk georiënteerde werkplek van Kempenhaeghe, het expertisecentrum voor iedereen met een (zorg)vraag met betrekking tot complexe epilepsie, slaapstoornissen en neurologische leer- en ontwikkelingsstoornissen. Het atelier biedt plaats aan getalenteerde ambachtsmensen en kunstenaars.

dewoenselsepoort.nl

Buiten Beek Lage Mierde → een zorgatelier voor mensen met niet-aangeboren hersenletsel (NAH), een verzamelnaam voor letsels aan de hersenen die ontstaan zijn na de geboorte. buitenbeek.nl

kempro.nl

Wij West – Contour de Twern Tilburg → de experimentele broedplaats voor de wijk Tilburg West biedt ruimte aan wijkinitiatieven, ondernemers, het opdoen van werkervaring, leren en ontwikkeling.

SMO Breda en omgeving → een combinatie van verschillende activiteitenlocaties en woonvoorzieningen voor mensen die dak- en/of thuisloos zijn en vaak langdurende of acute problemen hebben.

wijwest.nl

ikwilmeedoen.nl

Vitalis WoonZorg Groep Eindhoven → biedt voor alle fases in het ouder worden oplossingen op het gebied van wonen, zorg, welzijn en behandelingen. Met speciale aandacht voor kunst en cultuur.

Stichting De As Goirle → biedt specialistische zorg aan kinderen, jongeren en jongvolwassenen met een Autisme Spectrum Stoornis (ASS).

vitalisgroep.nl

stichtingdeas.nl

Park Zuiderhout Teteringen → een woonwijk voor kwetsbare ouderen. Een derde van de bewoners is religieus. Biedt kunstenaars de gelegenheid de betekenis van religie/zingeving en spiritualiteit in onze hedendaagse samenleving te onderzoeken in contact met bewoners.

Beeldkracht Oisterwijk → een tekenen schilderatelier voor mensen met geheugenproblemen.

parkzuiderhout.nl

facebook.com/BeeldkrachtOisterwijk

Nei Skoen Mierlo-Hout → een Recovery Learning Community (RLC). Dit is een stigmavrije ontmoetingsplaats waar iedereen welkom is. neiskoen.nl

CareFull

Dit magazine is maar een tipje van de sluier, er zijn nog veel meer mogelijkmakers in Brabant. Ben jij er ook een? Wat speelt er in jouw organisatie of initiatief? Waar kunnen we jou mee van dienst zijn? Maar ook, wat kunnen wij van jou leren? Hoe kunnen we drempels wegnemen zodat nog veel meer mensen kunnen genieten van het maken van kunst? Schroom niet en bel, mail of kijk op onze site voor meer informatie over kunst en gezondheid, cultuurparticipatie, amateurkunst en community art. Neem contact op met een van onze adviseurs. Of abonneer je op onze nieuwbrieven. Tot ziens!

013-7508400 Bezoekadres: LocHal Burgemeester Brokxlaan 1000 5041 SG Tilburg

Colofon Concept en coördinatie Atty Bax Redactie Josephine Voets, Atty Bax Eindredactie en advies Anouck Storms, Franny Meijer Art direction en grafisch ontwerp Janine Hendriks, kaftwerk.nl Interviews en artikel Simone Vos, Schrijfbureau Vos, simonevos.com Fotografie Marcel de Buck, marceldebuck.com Drukwerk Drukkerij Mezclado, Tilburg

communicatie@kunstlocbrabant.nl www.kunstlocbrabant.nl Volg ons @kunstloc!

Met dank aan Adriëtte van Dongen, Anika Etman, Anneke Wijn, Anouk Bax, Arianne Verhoeven, Britt Kinnegen, Cecile Verwaaijen, Claudette van de Rakt, Dirk den Hollander, Ellen Geerts, Femke Antonissen, Fen van der Kruit, Jessica Donders, Jessica Vejtrubade Bont, Joy’s van Lieshout, Legs Boelen, Maaike Mul, Marcia Frank, Marian Sturkenboom, Marleen Pullens, Miranda Poel, Monique van Gemert-Smulders, Nicolien Vermeulen, Rob Haen, Susan Lambeck, Walter Verweegen, Jelske Loots en alle andere mensen die betrokken zijn bij de genoemde initiatieven en projecten. Uitgave Kunstloc Brabant © maart 2022

Tip! Op ons onlineplatform MESTmag.nl delen we wekelijks toonaangevende voorbeelden die laten zien wat de kracht van kunst en cultuur in Brabant is.

CareFull

Joop

interview p. 55

CareFull | magazine over kunst en gezondheid

Articles inside

Ivan

Liesbeth

Coen

Joop

Wil

Dhyana

Tim

Louiza

Mylène

Abdellatif

Ria

Menes

Debbie

Richard

Mirthe

Kris