7. ΥΛΙΚΟ – ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΥΛΙΚΟ

Η επιλογή των υλικών στην αρχιτεκτονική του Hertzberger προκύπτει, όπως και όλος ο σχεδιασμός του κτηρίου, από εκείνη τη βασική στρατηγική που διέπει τη δομή του στο σύνολο του. Με αυτόν τον τρόπο σκοπεύει συνειδητά σε μία ενότητα της χωρικότητας, των συστατικών στοιχείων, των υλικών και των χρωμάτων με τρόπο ώστε να δημιουργείται μία ποικιλία χρήσεων. Αυτή η πορεία της σκέψης, εμπνέεται από το στρουκτουραλισμό και αντιτίθεται στη φονξιοναλιστική ιδέα του να βρίσκεται μία ειδική μορφή και μία ειδική οργάνωση του χώρου για κάθε λειτουργία.84 Η κατασκευή του κτηρίου και των επιμέρους στοιχείων του γίνεται με στόχο να επικεντρώνεται η προσοχή όχι μόνο στα διαφορετικά στοιχεία αυτά καθαυτά, αλλά και στο μεταξύ τους χώρου, στον τρόπο με τον οποίο αυτά συνδέονται και εν τέλει συνθέτουν το όλον. Ο Hertzberger αναφέρει χαρακτηριστικά: ‘Ένα κτήριο, αλλά και ένα τμήμα κτηρίου, επεξηγεί τον εαυτό του με το να καταδεικνύει πώς δουλεύει και ποιος είναι ο σκοπός του.’85 Σχεδιάζει το κάθε στοιχείο έτσι, ώστε να γίνεται αντιληπτό τόσο ανεξάρτητα, όσο και σε συσχετισμό με τα υπόλοιπα στοιχεία, συνθέτοντας έτσι ένα αυτοδύναμο σύνολο. Το σύνολο και τα μέρη του αλληλοπροσδιορίζονται, γι’ αυτό και απαιτούν τον ίδιο βαθμό προσοχής. Για να καθίσταται ξεκάθαρη η λειτουργία του συνόλου πρέπει να επιτρέπεται η νοητή ανάλυση του, στις επιμέρους μονάδες που το συνθέτουν. Όταν φανερώνεται ο τρόπος με τον οποίο συνδέονται τα επιμέρους τμήματα και το κάθε στοιχείο υποδεικνύει το ρόλο του στο ευρύτερο σύνολο, τότε το ίδιο το κτήριο, μέσω της αρχιτεκτονικής του, μπορεί να ενδυναμώσει την αντίληψή μας σε ό,τι αφορά τα φαινόμενα που συνθέτουν το περιβάλλον μας.86

84  Hertzberger, Μαθήματα για σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής, σ. 126 85  ο.π., σ. 242 86  ο.π. 115. Εξωτερική άποψη της σχολής Montessori, Delft

116. Ξύλινες κερκίδες, σχολεία Apollo, Amsterdam

Στα σχολεία του, ο Hertzberger, χρησιμοποιεί τα υλικά αξιοποιώντας τις ιδιότητες τους, προσπαθώντας πάντοτέ το υλικό να συμβάλει στην οικειοποίηση και να εξυπηρετεί τις ανάγκες της κάθε λειτουργίας. Τα υλικά ανάλογα με τις θέσεις στις οποίες τοποθετούνται μπορεί να δημιουργήσουν συμβολικούς συσχετισμούς για τους χρήστες, αλλά και να επηρεάσουν τον τρόπο με τον οποίο θα χρησιμοποιηθεί ένα αντικείμενο ή θέση. Παραδείγματος χάριν, τοποθετώντας ξύλο στις κερκίδες και τα σκαλοπάτια στα σχολεία Apollo, τα παιδιά μπορούν να ερμηνεύσουν την ξύλινη επιφάνεια σαν ένα τραπέζι, καθιστώντας τα έτσι και σαν επιφάνειες εργασίας, συμβάλλοντας εν τέλει στην πολυχρηστικότητα των χώρων. Αυτό δεν θα συνέβαινε εύκολα εάν τα σκαλιά ήταν φτιαγμένα από πέτρα ή μπετόν, καθώς οι επιφάνειες αυτές, όντας «κρύες» και αδρές, δεν είναι συνδεδεμένες με την άνεση και την αίσθηση οικειοποίησης. Παράλληλα με όσα αναφέρθηκαν, ιδιαίτερη σημασία εμφανίζει και ο παράγοντας της βιωσιμότητας. Η επιλογή του υλικού ναι μεν πρέπει να είναι κατάλληλη για την κάθε χρήση και να αντέξει στον χρόνο, αλλά στα πλαίσια του χώρου ως πεδίο αγωγής μπορεί να διδάξει στα παιδιά την έννοια της υπευθυνότητας. Χρησιμοποιώντας υπερβολικά ανθεκτικά υλικά που είναι αδύνατο να καταστραφούν από την κακή χρήση, τα παιδιά δεν θα μάθουν να αναγνωρίζουν με ποιον τρόπο θα πρέπει να το αντιμετωπίζουν ώστε να διατηρηθεί μέσα στο χρόνο.87

117. Οι τοίχοι χρωματίζονται με τις κατασκευές των παιδιών, σχολεία Apollo, Amsterdam

Αναφορικά με τη χρωματική παλέτα των σχολικών κτηρίων, ο Hertzberger ακολουθεί τη φιλοσοφία του «φυσικού». Τα υλικά που παρατηρούνται στα σχολεία του φαίνεται να είναι, ως επί τω πλείστω, στη φυσική τους μορφή. Το χρώμα του υλικού δεν επικαλύπτεται από πλαστικά χρώματα και η ματιέρα του είναι αισθητή από το χρήστη. Η επαφή-σύνδεση που προκύπτει, έτσι, με τη φύση του υλικού φαίνεται να έχει πολλά να διδάξει στα παιδιά, όπως έχει και η επαφή με τη φύση γενικότερα. Η απουσία χρωμάτων – με την έννοια των τεχνητών χρωμάτων- αποδεσμεύει το χρήστη από κάθε τι περιττό και του εξασφαλίζει την ελευθερία να εξελιχθεί σε άλλα επίπεδα. Ο Hertzberger αναζητεί ένα είδος ανοίγματος στη μορφή, έτσι ώστε να διατηρεί το χαρακτήρα της, σαν μια κατασκευή, που προκαλεί να γεμίσει. Ο ίδιος αναφέρει: ‘Σχεδόν ποτέ δεν χρησιμοποιώ χρώμα, ακριβώς γιατί αυτή η λειτουργία έχει αφεθεί στα παιδιά με τα έργα τους’. Η αρχιτεκτονική του προσπαθεί απλά να προσφέρει μία ορισμένη δυνατότητα, η οποία επιτρέπει σε κάθε άτομο ν’ αναπτύξει τη δική του εκτέλεση στη χρήση του χώρου.88 Αναφέρεται, δηλαδή, σε μια συνθήκη πολλαπλότητας και ανοιχτότητας του χώρου, στη δυνατότητά του να επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες χρήσεων και παρεμβάσεων από τους χρήστες του. Επινοώντας απλά κελύφη όσο το δυνατόν λιγότερο τονισμένα και ουδέτερα, αφήνει στους κατοίκους τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία να πραγματοποιήσουν τις συγκεκριμένες επιθυμίες τους.89 Για ακόμη μία φορά αντικρύζουμε το ζήτημα της συνύπαρξης δύο αντίθετων συνθηκών, καθώς το σχολείο πρέπει να είναι πολύπλοκο ώστε να διεγείρει το ενδιαφέρον των παιδιών, αλλά ταυτόχρονα να είναι αρκετά απλό ώστε να τους αφήνει περιθώρια να χρησιμοποιούν τη φαντασία τους. Ο χρωματισμός του σχολείου, πρόκειται για ένα ευαίσθητο ζήτημα. Ο Hertzberger υποστηρίζει πως ‘λίγοι αρχιτέκτονες είναι προετοιμασμένοι να δουν το προϊόν τους, τη «δημιουργία» τους, να υποβάλλεται στην έκφραση και την επεκτατικότητα μιας τέτοιας φαινομενικά αχαλίνωτης υπερβολής μορφών και χρωμάτων’. Ο ίδιος επιδεικνύει σημαντική εγκράτεια όσον αφορά τη χρωματική παλέτα που χρησιμοποιεί, καθώς πιστεύει ότι το σχολείο χρωματίζεται από μόνο του μέσα από την ποικιλία και την αφθονία του περιεχομένου του. Πράγματι, οι εργασίες και οι ζωγραφιές που τα παιδιά έχουν φτιάξει βρίσκονται σε όλον το χώρο, στιγματίζοντας το ίδιο το κτήριο από όλες τις οπτικές . Έτσι, οι λεπτότεροι και διακριτικοί χειρισμοί, είναι εκείνοι που ενδείκνυνται περισσότερο, ώστε το κτήριο να διατηρεί μια σαφήνεια και απλότητα που θα εξισορροπεί την ποικιλία του περιεχομένου του.90

88  Ε. Πορτάλιου, ‘Ο σχολικός χώρος στην αρχιτεκτονική του Herman Hertzberger’, 1992, Αθήνα, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., σ. 10 89  Hertzberger, Μαθήματα για σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής, σ. 162 90  Hertzberger, Space and Learning, Lessons in Architecture 3, σ. 72

118. Τα χαλιά οριοθετούν τους χώρους παιχνιδιού, 1st Montessori School, Corellistraat, Amsterdam, 1927, του A.R. Hulshoff

119. Τα παιδιά εργάζονται σε ομάδες σε περιοχές που έχουν διαλέξει, De Eilanden Montessori primary school Η υλικότητα, ωστόσο, σχετίζεται και με άλλες πτυχές και ιδιαίτερα με την διάρθρωση του χώρου. Όπως προαναφέρθηκε στους τρόπους με τους οποίους δημιουργείται ο αρθρωτός χώρος, η ρύθμιση της ακουστικής είναι σημαντική για την αίσθηση της κοινότητας, καθώς αυξάνει ή μειώνει την ατομικότητα. Με άλλα λόγια, ακούγοντας τις δραστηριότητες που συμβαίνουν στον περίγυρο μας νιώθουμε να συμμετέχουμε σε αυτές ενώ, η υπερβολική μείωση των ήχων από το περιβάλλον συμβάλλει στην απομόνωση μας από αυτό. Τα υλικά που χρησιμοποιούνται στον εσωτερικό χώρο του σχολείου σχετίζονται έντονα με την ακουστική του χώρου. Ένας τρόπος διαχείρισης των ήχων που διαχέονται μέσα σε ένα χώρο είναι η χρήση κατάλληλων υλικών και εξοπλισμού. Χρειάζεται, ωστόσο, προσοχή στη ρύθμιση της ακουστικής, καθώς πρέπει συνεχώς να λαμβάνεται υπόψη τί θέλουμε να επιτευχθεί με την αύξηση ή μείωση των ήχων, αντίστοιχα. Για παράδειγμα, απλώνοντας μία μοκέτα από τοίχο σε τοίχο, ο ήχος από το παιχνίδι των παιδιών μπορεί να απορροφάται σε βαθμό που θα επηρεάσει και τις κινήσεις τους. Υπάρχει, δηλαδή, κίνδυνος να αποτύχουν να μάθουν να διατηρούν την κινητική τους συμπεριφορά υπό έλεγχο, καθώς οι επιπτώσεις της σύγκρουσης μεταξύ τους ή με το δάπεδο είναι λιγότερο εμφανείς και ως εκ τούτου, λιγότερο επικίνδυνες.91 Παράλληλα, μία ακόμη έκφανση της άρθρωσης του χώρου που εμπίπτει στη διαχείριση των υλικών έχει να κάνει με την οριοθέτηση περιοχών. Τοποθετώντας χαλιά σε τμήματα του δαπέδου, αυτά διακρίνονται αμέσως σε τόπους-μέρη που διαφοροποιούνται από το σύνολο του δαπέδου και μπορούν να φιλοξενήσουν διαφορετικές δραστηριότητες. Φυσικά, η χρήση ενός πιο «ζεστού» υλικού φέρνει στο νου μία ποιότητα χώρου που θα συναντούσαμε στο σπίτι μας, καθιστώντας έτσι την περιοχή περισσότερο οικεία.

Από την επαφή με τη φύση του υλικού περνάμε στην επαφή με τη φύση που κορυφώνεται στο χώρο της σχολικής αυλής. Το παραδοσιακό σχολικό προαύλιο είναι μια μεγάλη πλακόστρωτη επιφάνεια μπροστά από το κτήριο ή πίσω από αυτό, όποτε αυτό ήταν απαραίτητο για να τοποθετηθεί το σχολείο σε συνέχεια του μετώπου της πόλης. Δεν εντοπίζονται πολλά πράγματα με τα οποία μπορούν να απασχοληθούν τα παιδιά στην αυλή τους πέραν του να τρέξουν ή να σκαρφαλώσουν σε κάποιο πλαίσιο αναρρίχησης, εφόσον υπάρχει. Ο Hertzberger σχολιάζει: ‘Είναι δύσκολο να μην συσχετιστεί η θέα των παιδιών σε μία εσώκλειστη αυλή με αυτή των κρατουμένων σε μια αυλή γυμναστικής.’ Υπάρχουν παραλληλισμοί μεταξύ της παραδοσιακής παιδικής χαράς και της αυτόνομης τάξης. Και τα δύο λειτουργούν ως κλειστά συστήματα, χωρίς να συνδιαλέγονται με το περιβάλλον τους και ο εξωτερικός κόσμος τα βιώνει ως απειλή ή τουλάχιστον ενόχληση. Θεωρώντας το περιβάλλον ως εχθρικό ή το σχολείο ως εχθρικό προς το περιβάλλον του, το σχολείο γίνεται φυλακή χωρίς καμία επικοινωνία μεταξύ αυτού και του περίγυρού του. Έτσι, η παραδοσιακή αυλή της σχολικής μονάδας απέχει ελάχιστα από μια εγκατάσταση για την εξάλειψη συσσωρευμένης ενέργειας και αυτή η «ιδέα» προκύπτει από την πεποίθηση ότι τα παιδιά πρέπει να κάθονται ακίνητα όταν βρίσκονται στην τάξη και όταν βγαίνουν έξω απλά να κρατούνται απασχολημένα χωρίς να επωφελούνται κάπως από τη διαδικασία. Η κατάσταση αυτή αντισταθμίζεται έως ένα βαθμό από τον υπάρχον εξοπλισμό της παιδικής χαράς, ωστόσο αυτός εστιάζει μονόπλευρα στην φυσική δραστηριότητα. Η αυλή του σχολείου πρέπει να συμβάλλει στην ανάπτυξη της κοινωνικής συμπεριφοράς των παιδιών και οι αρχιτέκτονες οφείλουν να δημιουργήσουν τις χωρικές συνθήκες εκείνες, που θα μπορούσαν να ενθαρρύνουν αυτήν την προσέγγιση.92

120. Προαύλιο, σχολεία Apollo, Amsterdam

121. Διάτρητοι τσιμεντόλιθοι, σχολή Montessori, Delft

122. Σύνθεση των αμμόλακων με διάτρητους τσιμεντόλιθους

123. Τάφρος (Gully), σχολή Montessori, Delft

ΔΙΑΤΡΗΤΟΙ ΤΣΙΜΕΝΤΟΛΙΘΟΙ

MONTERSSORI SCHOOL, DELFT Τα χαμηλά παράλληλα τοιχώματα που κάποτε συνέθεταν τη δομή της αυλής πίσω από το σχολείο Montessori στο Delft, έχουν εξαφανιστεί. Όταν αποδείχθηκε ότι είχαν φθαρεί - μετά από περίπου τριάντα χρόνια που χρησιμοποιήθηκαν - κατεδαφίστηκαν και αντικαταστάθηκαν από πλακάκια από σκυρόδεμα με μερικά αντικείμενα τυποποιημένου εξοπλισμού για παιχνίδι, μετά από συνεννόηση με τους γονείς, αλλά χωρίς να συμβουλευτούν τον αρχιτέκτονα. Οι άκρες των τσιμεντόλιθων πιθανών θεωρήθηκαν επικίνδυνες μετά από περιστασιακούς τραυματισμούς. Οι κανόνες ασφαλείας γίνονται όλο και περισσότερο αυστηροί και ευλαβικά κρατούν τα παιδιά μακριά από κάθε κίνδυνο. Το αρχικό δίκτυο τοίχων που κατασκευάστηκε ως πλαίσιο για σκάμμα με άμμο και μικρούς κήπους, ενθάρρυνε κάθε είδους προσθήκες από τα ίδια τα παιδιά. Αυτό σήμαινε ότι θα μπορούσαν να λαμβάνουν νέα μορφή και σημασία, με βάση τις επιθυμίες και τις συσχετίσεις των παιδιών.93 Επιπλέον, το δίκτυο των χαμηλών τοιχών διασχίζεται από μία τάφρο γεμάτη νερό. Το νερό, μαζί με την άμμο αποτελούν μια πηγή ανακαλύψε-

124. (1-4) Διάτρητοι τσιμεντόλιθοι, σχολή Montessori, Delft

94  Hertzberger, Space and Learning, σ. 184 95  ο.π., σ. 183 ων και εμπειριών. Ωστόσο, οι αδιαμφισβήτητες εκπαιδευτικές δυνατότητες του νερού και της άμμου δεν εκτιμήθηκαν από το διδακτικό προσωπικό, καθώς δημιουργούσαν μεγάλη ακαταστασία και έπρεπε να εξηγήσουν στους γονείς γιατί τα παιδιά τους γυρνούσαν σπίτι καλυμμένα με λάσπη.94 Μπορεί να ήταν απλοί τοίχοι, αλλά εν μέρει λόγω των εξαιρετικά ενδιαφερόντων διάτρητων τσιμεντόλιθων από τους οποίους αποτελούνταν, μαζί έγιναν ένα σύνολο εργαλείων που τα παιδιά μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν και μία πρόσκληση σε έναν κόσμο που μοιράζονται τις προσωπικές τους παρεμβάσεις. Με άλλα λόγια, πυροδότησαν τη φαντασία, κάτι που δεν μπορεί να ειπωθεί για το μη ελκυστικό, απλό πλακόστρωτο που τους έχει αντικαταστήσει95, αναφέρει ο Hertzberger.

125. Το τζάκι, σχολή Montessori, Delft

Το τζάκι, που ήταν κάποτε μέρος της αίθουσας χειροτεχνίας του σχολείου Montessori στο Delft, έχει εξαφανιστεί κατά τη διάρκεια εσωτερικών αλλαγών. Κατά πάσα πιθανότητα, αντιρρήσεις όπως η σκόνη, ο καπνός και ο κίνδυνος να καεί κάποιο παιδί, υπερίσχυσαν έναντι της περιπέτειας του ψησίματος των κατασκευών από πηλό ή της παρασκευής ψωμιού και του παιχνιδιού με τη φωτιά, ακριβώς όπως και ο εξωτερικός λάκκος με νερό, ο οποίος αφαιρέθηκε λόγω αντίστοιχων αντιρρήσεων. Ο αρχιτέκτονας αναφέρει σχετικά με τα παιδαγωγικά οφέλη που θα είχε η ύπαρξη του τζακιού στην αίθουσα: «Και όμως η φωτιά και το νερό έχουν το δικαίωμα να βρίσκονται εκεί, ακριβώς για όλες τις αντιρρήσεις και τους κινδύνους που συνδέονται με αυτά. Μια φωτιά, αποτελεί μία εστία, τραβάει την προσοχή και προσελκύει τα παιδιά να καθίσουν γύρω της, ενισχύοντας την ιδέα ενός σχολείου σαν σπίτι».96

126. Αμμοδόχοι, σχολεία Apollo, Amsterdam

127. Αμμοδόχοι σε μεταγενέστερη χρήση ώς κήποι, σχολεία Apollo, Amsterdam Στα σχολεία Apollo, ως παραλλαγή αυτών της σχολής Montessori στο Delft, οι αμμοδόχοι είναι διατεταγμένοι σε δύο σειρές και έχουν τις ίδιες διαστάσεις με εκείνες του Delft. Βρίσκονται κατά μήκος ενός επιμήκους μεγαλύτερου σκάμματος, που θυμίζει έναν μικρό δρόμο με κατοικίες εκατέρωθεν, σε μια μορφή γνωστή σε εμάς από αρχαιολογικές ανασκαφές. Όπως είδαμε στο Delft, οι πλατείες, μάλιστα, ερμηνεύονται από μικρές ομάδες παιδιών ως μικρά σπίτια, ενώ ο επιμήκης δρόμος άμμου υποκινεί μια πιο συλλογική χρήση. Μετά από μία αναδιοργάνωση του σχολείου, τα νήπια μεταφέρθηκαν σε άλλο κτήριο και αυτή η μικροσκοπική πόλη δεν μπορούσε να χρησιμοποιείται πλέον με τη μορφή του σκάμματος. Από τότε έχει μετατραπεί σε μικρούς κήπους, αν και χωρίς κάποια πρόθεση να τροποποιηθεί η δομή του. Η μεγαλύτερη κοινόχρηστη ζώνη έκτοτε έχει στρωθεί με μια ανέλπιστη ποικιλία πλακιδίων. «Το αποτέλεσμα είναι ένα μονοπάτι στον κήπο, που θυμίζει κάτι το εξωτικό. Η προηγούμενη χρήση του ως σκάμμα άμμου διαγράφεται από τη μνήμη». Ο Hertzberger σχετικά με τη σημασία της χρήσης των τσιμεντόλιθων, αλλά και της ειλικρίνειας της κατασκευής αναφέρει: Όσον αφορά το πρόβλημα του ευανάγνωστου της κατασκευής, γίνεται σταθερά όλο και πιο δύσκολο το να δείξεις πώς τα πράγματα έχουν κατασκευαστεί, εξαιτίας της οικονομίας, γιατί τα πιο οικονομικά υλικά κατασκευής είναι συχνά τα πιο αφηρημένα, τα λιγότερο διαφανή. Σήμερα για παράδειγμα, υπάρχει μία ευρέως διαδεδομένη άποψη για τη χρήση στοιχείων, που καλύπτουν όλα τα κατασκευαστικά λάθη, πράγμα που καταλήγει σε λείους, αδιαφανείς, μη αναγνώσιμους χώρους. Έχω πάντα πολεμήσει αυτή την τάση και γι’ αυτό συνεχίζω να προτιμώ να χρησιμοποιώ τσιμεντόλιθους ή ξύλινες κατασκευές, γιατί αυτά τα υλικά εκφράζουν μία ορισμένη κατασκευαστική αλήθεια.97

128. Αμμοδόχοι, σχολεία Apollo, Amsterdam 129. Εξωτερική άποψη της σχολής Montessori, Delft

97  Ε. Πορτάλιου, ‘Ο σχολικός χώρος στην αρχιτεκτονική του Herman Hertzberger’, 1992, Αθήνα, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., σ. 10

130. Εξωτερική άποψη της σχολής Montessori, Delft

131. Εξωτερική άποψη της σχολής Montessori, Delft