6. KΕΝΟ – ΠΛΗΡΕΣ

6.  ΚΕΝΟ – ΠΛΗΡΕΣ

Εξίσου σημαντική της έννοιας του καταμερισμού, είναι και αυτή του συνδυασμού, της ενοποίησης. Μέσα σε ένα κτήριο τα στοιχεία που συμβάλλουν στη διάρθρωση του χώρου είναι κατά κύριο λόγο τοίχοι, πετάσματα, πάγκοι, χτιστά έπιπλα, με άλλα λόγια πρόκειται για τα πλήρη, τα συμπαγή στοιχεία του κτηρίου. Αυτά επιμερίζουν το χώρο αποτρέποντας την οπτική επαφή από τη μία υπο-περιοχή στην άλλην. Αντίθετα, το κενό, επιτρέπει τις οπτικές θεάσεις με αποτέλεσμα να συνδέει τους χώρους μεταξύ τους. Ο ανοικτός χαρακτήρας των διάφορων τόπων είναι εξίσου θεμελιώδης με τον περίκλειστο. Καθώς αυτές οι δύο έννοιες είναι συμπληρωματικές, το περίκλειστο και το ανοικτό μπορούν να υπάρξουν μόνο το ένα χάριν του άλλου: συνδέονται, δηλαδή, μεταξύ τους διαλεκτικά.76

106. Οπτικές θεάσεις μεταξύ των ορόφων

107. Σχολεία Apollo, Amsterdam Ταυτόχρονα, η σχέση μεταξύ ανοιχτού και κλειστού έχει άμεσο αντίκτυπο στην αντίληψη του κτηρίου ως ολότητα, που με τη σειρά του συμβάλει και στη διαδικασία του προσδιορισμού του εαυτού μας σε σχέση με το χώρο. Την τοποθέτησή μας, δηλαδή, μέσα στο χώρο και τη δυνατότητα να μπορούμε να βρούμε το δρόμο μας, να προσανατολιστούμε, μέσα σε αυτόν. Ο Herman Hertzberger σε συνέντευξή του αναφέρει χαρακτηριστικά: ‘Σχεδιάζω τα κτήρια με τέτοιον τρόπο, ώστε ο εσωτερικός τους χώρος να καθιστά σαφές, όπου και αν βρίσκεστε, το πού βρίσκεστε, αν αυτό είναι πάνω ή κάτω ή σε αυτήν την πλευρά ή την άλλη. Θυμάμαι το Τεχνικό Πανεπιστήμιο στο Delft, όπου δίδαξα. Διδάσκω στον 6ο όροφο και μου πήρε μερικά χρόνια να συνειδητοποιήσω ότι ένας από τους στενότερους συναδέλφους μου δούλευε έναν όροφο κάτω και δεν το ήξερα! Θα έπρεπε να έχουμε κάνει μία τρύπα στο πάτωμα… Είμαστε αποξενωμένοι και αγωνιζόμαστε συνεχώς με την αποξένωση.’77 Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, είναι θεμιτό το σχολικό κτήριο να αναπτύσσεται κατά μήκος, περισσότερο από ότι καθ’ ύψος, καθώς το παιδί αυτής της ηλικίας έχει αντίληψη των δύο διαστάσεων της επιφάνειας, ενώ δεν έχει ακόμη κατακτήσει πλήρως την έννοια του όγκου και του ύψους. Για το λόγο αυτό μία πολύπλοκη ογκολογική οργάνωση μπορεί να επιφέρει σύγχυση στο παιδί και να μην καταφέρει να αυτοπροσδιοριστεί μέσα στο χώρο αυτό. O Hertzberger έρχεται να λάβει θέση σε αυτό το ζήτημα δημιουργώντας κτήρια που αναπτύσσονται καθ’ ύψος, χωρίς όμως να χάνεται η αίσθηση του προσανατολισμού μέσα σε αυτά. Υποστηρίζει, μάλιστα, ότι σε ένα εκτεταμένο κτήριο κατά μήκος εγκυμονεί ο κίνδυνος της δημιουργίας λαβυρίνθων, και εξηγεί: Όσο πιο εκτεταμένο είναι το κτήριο, τόσο πιο άγρυπνοι θα πρέπει να είναι οι μαθητές ώστε να μην πέσουν στους λαβύρινθους υπερβολικά μακρών και σκοτεινών διαδρόμων, όπου περνάνε ο ένας τον άλλο χωρίς καμία ελπίδα για κοινωνική συναναστροφή, πόσο μάλλον για ουσιαστική συνάντηση. Τότε τείνουν να πάρουν ξεχωριστούς δρόμους σε μια ομίχλη ανωνυμίας. Ακόμα χειρότερα, αν είναι αδύνατο να αποφευχθεί ο διαχωρισμός και οι πόρτες που απαιτούνται από τους κανονισμούς για την πυρασφάλεια, το κτήριο χωρίζεται και επιμερίζεται και τελικά χάνεται η αναγκαία χωρική συνοχή.78 Ο ίδιος προτείνει, λοιπόν, χωρικά μέσα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την οικοδόμηση μιας κοινωνικής ή σχεσιακής οντότητας. Συνδέοντας οπτικά τους ορόφους, εμποδίζεται ο κατακερματισμός του κτηρίου σε οριζόντιες στρώσεις. Τα κενά, σκοπίμως σχεδιασμένα να προωθούν τις οπτικές σχέσεις, καθιστούν το κτήριο μια χωρική οντότητα και εμποδίζουν τη διαίρεση του σε απομονωμένα τμήματα. Μια διαίρεση split-level, για παράδειγμα, δίνει συνοχή μεταξύ των ορόφων, αυξάνει την αίσθηση του προσανατολισμού, καθώς τα άτομα αναγνωρίζουν τη θέση τους μέσα στο κτήριο, και επιτρέπει την κατακόρυφη επικοινωνία μέσω του κενού χώρου. Ένα κενό στην πλάκα μπορεί να σπάσει το καταπιεστικό ύψος του κανονικού ορόφου. Κάνοντας τους διαδρόμους ψηλότερους, η συνολική σημασία τους ενισχύεται και παραπέμπουν περισσότερο σε δρόμο, ένα αποτέλεσμα ενισχυμένο σημαντικά με την εισροή του φυσικού φωτός, υποδηλώνοντας, έτσι, έναν υπαίθριο χώρο. Ουσιαστικά, πρόκειται για τη σωστή διαχείριση, κατά το σχεδιασμό, της σχέσης μεταξύ του κενού και του πλήρους. Ο Hertzberger

77  H. Hertzberger, συνέντευξη από Adam Wood, Architecture and Education, 2017, https://architectureandeducation.org/, (πρόσβαση 17 Ιουνίου 2019) 78  Hertzberger, ‘Learning Street’, Space and Learning, Lessons in Architecture 3, σ. 123

108. Ο κενός χώρος επιτρέπει την κατακόρυφη επικοινωνία μεταξύ των ορόφων επιχειρεί να αφήνει όσο το δυνατόν περισσότερο «κενό» προκειμένου να μην παρεμποδίζονται οι οπτικές από τα συμπαγή (πλήρη) τμήματα του κτηρίου. Μέσα από το κτήριο προβάλλεται ένα πιο διαυγές δίκτυο ανοιχτών εσωτερικών χώρων, το οποίο πέρα από τη συνολική σαφήνεια της οργάνωσης που φέρνει, ενεργεί ως η κύρια αρτηρία σύνδεσης της εσωτερικής κυκλοφορίας. Έτσι, αντί να κρύβεται η εσωτερική κίνηση, καθίσταται ορατή για όλους. Αυτό επιτυγχάνεται με διάφορους τρόπους, όπως για παράδειγμα, μη κρύβοντας τις σκάλες, αλλά δείχνοντάς ‘τες ανοιχτά και από όλες τις πλευρές. Αυτοί που κινούνται μέσα από αυτήν, τότε γίνονται το επίκεντρο της προσοχής.79

109. Σχολεία Apollo, Amsterdam

110. Το αμφιθέατρο, Σχολεία Apollo, Amsterdam

APOLLO SCHOOLS, AMSTERDAM Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα δύο δημοτικά σχολεία Apollo, στο Amsterdam, με μία οργάνωση αμφιθεάτρου split-level, που αυξάνει πολύ την οπτική επαφή. Δημιουργούνται εύκολα και δυναμικά καταστάσεις με παίκτες και θεατές. Τα παιδιά που κάθονται στα σκαλιά, που συνδέουν τα δύο επίπεδα, γρήγορα αρχίζουν να συμπεριφέρονται σαν ακροατήριο και προκαλούν τους παίκτες του χαμηλότερου επιπέδου να δώσουν παράσταση. Το split-level του κεντρικού χώρου, όχι μόνο ενισχύει την ιδέα του αμφιθεάτρου, αλλά δημιουργεί ένα σημείο προσέγγισης για τις 6 τάξεις, που συγκροτούνται σε ομάδες με μέγιστη οπτική επαφή. Αυτός ο οπτικός κρίκος φέρνει σε επαφή τις τάξεις, συνθήκη που δεν θα ήταν δυνατή με μια αυστηρή διάκριση των επιπέδων. Ο χώρος του χολ λειτουργεί σαν μια μεγάλη κοινή τάξη, όπου οι δάσκαλοι έχουν τη θέση τους στο «μπαλκόνι» ψηλά (με μια γωνιά απομονωμένη για τον διευθυντή). Η θέση αυτή της γωνιάς των δασκάλων και η φιλική και ανοιχτή της φύση, καθώς οποιαδήποτε στιγμή τα παιδιά μπορούν να πάνε κατευθείαν σ’ αυτούς, δίνει στο χώρο του χολ την ορατότητα ενός μεγάλου “living room”. Επιπλέον, οι γυάλινοι φεγγίτες δημιουργούν τη μέγιστη ορατότητα, όταν κοιτάζει κανείς κάτω από το μπαλκόνι στο χολ, ακόμα και αν οι αίθουσες των τάξεων είναι κλειστές. Τα σκαλιά για το ανώτατο επίπεδο σχεδιάστηκαν όσο το δυνατόν πιο διαφανή, έτσι ώστε να μην παρεμποδίζεται η οπτική επαφή και να μπορεί το φως της ημέρας να εισχωρεί και στις εσοχές του χώρου.80

111. Τομή, Σχολεία Apollo, Amsterdam

112. Η σωστή ισορροπία μεταξύ θέας και απομόνωσης ΜΟΝΤΕΣΟΡΙΑΝΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, DELFT Ο βαθμός στον οποίο τα διάφορα μέρη είναι απομονωμένα ή ανοικτά το ένα προς στο άλλο –και ο τρόπος με τον οποίο αυτό επιτυγχάνεται- εξαρτάται από τον αρχιτέκτονα. Κατά συνέπεια, μπορεί να ρυθμίσει την επιθυμητή επαφή σε μία συγκεκριμένη κατάσταση με τρόπο που να εξασφαλίζεται η ιδιωτικότητα, όπου αυτό απαιτείται, χωρίς ταυτόχρονα να περιορίζονται υπερβολικά τα όρια της θέας του άλλου. Ο Hertzberger επισημαίνει: ‘Πρέπει πάντα να επιζητούμε τη σωστή ισορροπία μεταξύ θέας και απομόνωσης, με άλλα λόγια μια χωρική οργάνωση που θα δίνει τη δυνατότητα στον καθένα, σε κάθε κατάσταση, να καταλαμβάνει τη θέση που προτιμά σε σχέση με τους άλλους.’81 Με την εισαγωγή υψομετρικών διαφορών το φάσμα των δυνατοτήτων διευρύνεται, θα πρέπει όμως να λαμβάνεται υπόψη ότι στα διαφορετικά επίπεδα οι θέσεις δεν είναι ίδιες. Αυτοί που στέκονται ψηλότερα μπορούν να κοιτούν «αφ’ υψηλού» αυτούς που στέκονται χαμηλότερα, γι’ αυτό θα πρέπει να φροντίζουμε ώστε αυτοί που βρίσκονται «από κάτω» να μπορούν να αποφεύγουν τα βλέμματα των «από πάνω». Η βασική ιδέα των διαφοροποιημένων επιπέδων στις αίθουσες διδασκαλίας είναι ότι, ενώ κάποια από τα παιδιά ζωγραφίζουν ή κάνουν πλαστική στο χαμηλότερο επίπεδο της αίθουσας, τα παιδιά στο ψηλότερο επίπεδο μπορούν να κάνουν εργασία που απαιτεί μεγαλύτερη αυτοσυγκέντρωση, απερίσπαστα από τα άλλα που είναι απασχολημένα σε λιγότερο απαιτητικές δραστηριότητες. Ο δάσκαλος, όρθιος, μπορεί εύκολα να επιβλέπει ολόκληρη την τάξη. Από την πλευρά του δασκάλου, θα ήταν ευκολότερο να επιβλέπει τους «εργαζόμενους» εάν αυτοί βρίσκονταν στο χαμηλότερο επίπεδο, ωστόσο κάτι τέτοιο θα μπορούσε να δώσει στα παιδιά αυτά την αίσθηση ότι είναι «υποβιβασμένα» και γι’ αυτό τοποθετήθηκαν στα ψηλότερα επίπεδα. Υπήρχαν και πρόσθετοι λόγοι για αυτήν την διαρρύθμιση, όπως η χωροθέτηση της περιοχής «ελεύθερης έκφρασης» κοντά και σε οπτική επαφή με το διάδρομο και επίσης η απαίτηση να φωτίζεται άμεσα από τα παράθυρα της όψης το τμήμα της «κανονικής» τάξης.82 Επομένως, βλέπουμε ότι ‘τα «σωθικά» του σχολείου δεν αποτελούνται πλέον από λαβύρινθους ή «λαγούμια κουνελιών», διαφόρων διαστάσεων, μεταξύ διαμερισμάτων ερμητικών δωματίων, αλλά ως χωρικό σύνολο είναι προσαρμοσμένα στην κοινωνική ζωή, τις εμπειρίες και τα διδάγματα που μπορούν να παραχθούν από την παρατήρηση αυτής. Αν και μεγάλο μέρος του χωροταξικού και οργανωτικού έργου των σχολείων περιλαμβάνει το διαχωρισμό των ανθρώπων σε ομάδες, ο Hertzberger προσπαθεί να εξασφαλίσει τη σύνδεση μεταξύ τους. Για εκείνον, αυτή ίσως είναι και η απαρχή της αρχιτεκτονικής. Οι άνθρωποι είναι όντα κοινωνικά, η αρχιτεκτονική με την κοινωνική ζωή έχουν μία σχέση πολύ ισχυρή. Τείνει να θεωρεί την αρχιτεκτονική σαν ένα εργαλείο για την κοινωνική ζωή. Πρωταρχικός ρόλος της αρχιτεκτονικής υπήρξε η παροχή στέγης, προστασίας από τα στοιχεία της φύσης, όμως ο Hertzberger βλέπει τους τοίχους και τις οροφές σαν επιφάνειες στις οποίες έχει

81  Hertzberger, Μαθήματα για σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής, σ. 202 82  ο.π., σ. 202-203

την ευκαιρία να δημιουργήσει ανοίγματα. Τα ανοίγματα δημιουργούν μία θέαση, μία οπτική επαφή, και αυτός είναι τρόπος να υπάρξει μία σύνδεση, μία κοινωνική αλληλεπίδραση, καθώς δεν είσαι μόνος σου, υπάρχει η δυνατότητα να δεις και να σε δουν.83

113. Εξωτερική άποψη της σχολής Montessori, Delft

114. Εξωτερική άποψη της σχολής Montessori, Delft