4. ΣΤΑΣΗ – ΚΙΝΗΣΗ

47  Hertzberger, Space and Learning, σ. 129 48  Hertzberger, Space and Learning, σ. 132 49  ο.π., σ. 43 50  ο.π., σ. 113-114 51  ο.π., σ. 124 Η χωρική οργάνωση ενός σχολείου πρέπει να λειτουργεί έτσι ώστε να ενθαρρύνει την κοινωνική επικοινωνία και συνοχή. «Στις πόλεις, η πλατεία και ο δρόμος αποτελούν τις δύο βασικές μορφές συγκεντρωτικού, σχεσιακού χώρου, δηλαδή, είναι εκείνοι οι χώροι μέσα σε μία πόλη που καταφέρνουν να ενώσουν τους ανθρώπους και να τους κρατήσουν εκεί.», σχολιάζει ο Hertzberger.47 Επομένως, το σχολείο, κατά τον αρχιτέκτονα, πρέπει να παρουσιάζει μια σαφή, παρόμοια με την πόλη οργάνωση. Το σύνολο πρέπει να συγκροτείται από ένα σύστημα δρόμων και πλατειών, συγκρίσιμο με την πόλη, ένα σύστημα, δηλαδή, όπου θα υπάρχει κάποιο είδος κεντρικής πλατείας ή διασταυρούμενης αρτηρίας, η οποία περνά μέσα από το κτήριο σαν ένας κεντρικός δρόμος που συνδέει διάφορα κέντρα. Τα σχολεία, λοιπόν, χρειάζονται τόσο τους «δρόμους», όσο και τις «πλατείες». Πρέπει να υπάρχει μία πλατεία, όπου όλοι οι μαθητές, οι δάσκαλοι και συχνά οι γονείς μπορούν να συγκεντρωθούν για ειδικές εκδηλώσεις, αλλά πρέπει, επίσης, να υπάρχει μια διασταύρωση δρόμων, όπου θα βρίσκονται όλες οι καθημερινές δραστηριότητες και θα είναι ορατές σε όλους, ανά πάσα στιγμή.48

ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ

Συχνά στα σχολικά κτήρια, οι διάδρομοι χρησιμεύουν ως χώρος κυκλοφορίας για την πρόσβαση και τη σύνδεση διαφορετικών περιοχών, ενώ το δίκτυο των διαδρόμων είναι απλώς διαστασιολογημένο κατάλληλα, ώστε να ταιριάζει στην αναμενόμενη ροή των ανθρώπων. Επομένως, ο διάδρομος θεωρείται χώρος μεταβατικός, χώρος κίνησης.49 Στα σχολικά κτήρια του Hertzberger, όπου η μάθηση και η διδασκαλία δεν περιορίζονται στις τάξεις και όπου υπάρχουν πολλά που συμβαίνουν και έξω από αυτές, ο διάδρομος, που ήταν αρχικά απλώς ένας χώρος κυκλοφορίας και κίνησης μετασχηματίζεται σε έναν αληθινό χώρο εκπαίδευσης. Σε αυτόν οι μαθητές μπορούν να περπατούν, αλλά και να σταματάνε για να εργαστούν και οι περαστικοί μπορούν να πλησιάζουν αυτούς που δουλεύουν χωρίς να τους ενοχλούν. Επομένως, είναι σημαντικό να σχεδιάζεται αυτή η ζώνη έτσι, ώστε να φιλοξενεί μεγαλύτερη ποικιλία περιοχών εργασίας, όπου μπορούν οι μαθητές να παραμείνουν για σύντομο χρονικό διάστημα και να εργαστούν. Αυτά τα μέρη πρέπει να διαθέτουν ένα βαθμό «προστασίας», αλλά ταυτόχρονα να είναι αρκετά ανοιχτά, προσφέροντας υψηλή ορατότητα και ενθαρρύνοντας τους άλλους να συμμετέχουν είτε στην δραστηριότητα άλλης ομάδας, είτε να απασχολούνται με τη δική τους δραστηριότητα στον ίδιο χώρο.50 Καθώς, λοιπόν, οι τάξεις αποτελούν τη βάση όπου τα παιδιά θα επιστρέφουν, ο χώρος πέρα από αυτή μετατρέπεται από έναν παραδοσιακό διάδρομο σε έναν «εκπαιδευτικό» δρόμο, ένα περιβάλλον για μάθηση με την ευρύτερη έννοια της λέξης, «ένα δρόμο μάθησης». 51

78. Το κοινόχρηστο χολ, σχολή Montessori, Delft

79. Βιβλιοθήκη (G), κοινόχρηστο χολ, σχολή Montessori, Delft

52  ο.π., σ. 79 53  ο.π,. σ. 124-126 Στον «εκπαιδευτικό» δρόμο υπάρχει χώρος για εκθέσεις, παρουσιάσεις, παραστάσεις, σταθμούς ηλεκτρονικών υπολογιστών, γωνίες για παιχνίδι σκακιού, τραπέζια πινγκ-πονγκ, θέσεις για βίντεο – διδασκαλία, φροντίδα κατοικίδιων ζώων, αλλά και εγκαταστάσεις λιανικής πώλησης. Έτσι, η έννοια του καθορισμένου χώρου κυκλοφορίας δεν υφίσταται πια και οι μαθητές κινούνται μέσα στο σχολείο μέσα από ένα «σύμπλεγμα νησίδων», όπου γίνεται η εργασία.52 Όταν τα όρια και η σαφήνεια των χώρων αρχίζουν να σβήνουν, με τις τάξεις να επεκτείνονται και τους διάδρομους να μετατρέπονται σε περιοχές εργασίας, η χωρική ενότητα και η συνολική σαφήνεια της οργάνωσης αποτελούν ζητήματα ιδιαίτερα σημαντικά. Ένα διαυγές δίκτυο δρόμων μπορεί να ενισχύσει την συνοχή του συνόλου. Οι αυτόνομες επιμέρους μονάδες του κτηρίου παραμένουν ενωμένες χωρικά και αποτελούν ένα συνεκτικό σύνολο, συγκρίσιμο με γειτονιές και αστικά τετράγωνα που συνδέονται μεταξύ τους με αρτηριακούς δρόμους. Όταν σε αυτούς ενσωματώνονται τέτοιες αστικές λειτουργίες όπως βιβλιοθήκη, αίθουσα ψυχαγωγίας, αίθουσα παιχνιδιού, αθλητικές και κοινοτικές εγκαταστάσεις, τα σχολεία γίνονται κοινωνικό-πολιτιστικά κέντρα και μετατρέπονται σε μια μικρογραφία της πόλης.53

80. Χώρος παιχνιδιού (M), σχολή Montessori, Delft

81. Πάγκοι εργασίας (D,E,F), σχολή Montessori, Delft MONTESSORI SCHOOL, DELFT Μετά από επανειλημμένες επεκτάσεις, το σχολείο Montessori στο Delft εξελίχθηκε σε τέτοιο μέγεθος και έκταση που φαινόταν απαραίτητη μια ξεχωριστή είσοδος στο νεότερο μέρος για τις νεαρότερες ομάδες. Με αυτήν τη δεύτερη είσοδο, τα μικρότερα παιδιά μπορούσαν να εισέρχονται κατευθείαν στο τμήμα του σχολείου που προοριζόταν γι’ αυτά χωρίς να χρειάζεται να αναμιγνύονται με τα μεγαλύτερα και έτσι η εσωτερική σύνδεση μέσω μίας κεντρικής αρτηρίας απέκτησε δευτερεύοντα χαρακτήρα, ως μια συντομότερη διαδρομή-παράκαμψη, που οδηγούσε σε διάφορους χώρους με θεματικές δραστηριότητες. Ωστόσο, αυτή η δεύτερη είσοδος εγκαταλείφθηκε αρκετά νωρίς και χωρίς καμία πιθανότητα επαναφοράς. Ο διευθυντής του σχολείου, Rien Brederode, θεώρησε ότι τα παιδιά, και ιδιαίτερα τα νεότερα, θα έπρεπε καθημερινά να κάνουν μια επισκόπηση των δραστηριοτήτων στο σχολείο πριν από τη δουλειά τους. Έτσι, διασχίζοντας τις σχολικές τάξεις, τη βιβλιοθήκη, τις περιοχές με τις εργασίες των παιδιών από το μάθημα της μελισσοκομίας ή της χειροτεχνίας, άλλα και όλες τις γωνίες της κεντρικής κοινότητας όπου οι μαθητές εργάζονται, τα παιδιά θα βλέπουν όλες τις δυνατότητες και θα σημειώνουν αυτά που μπορούν να αναμένουν στο μέλλον.54 Το γεγονός αυτό εντείνεται ακόμα περισσότερο, λόγω του τρόπου που οι αίθουσες διδασκαλίας σε σχήμα L, αρθρώνονται σε σχέση με τον κεντρικό διάδρομο, ο οποίος διατρέχει διαγώνια το κτήριο και προσφέρει μια ποικιλία θεάσεων. Αυτή η υπό γωνία οπτική, που παραπέμπει στη θεωρία του κυβισμού, εμπλουτίζει ακόμα περισσότερο την εμπειρία αυτού του εκπαιδευτικού περιπάτου, προσφέροντας ενδιαφέρουσες οπτικές θεάσεις στα παιδιά. Με αυτόν τον τρόπο, κάθε μέρα όλα τα παιδιά έχουν μια εικόνα όλων των διαθέσιμων μαθησιακών ευκαιριών που προσφέρονται στο σχολείο. ‘Πρόκειται για ένα ταξίδι μέσα στο σχολείο, έναν εκπαιδευτικό περίπατο, κατ’ αναλογία με τον αρχιτεκτονικό περίπατο που είχε οραματιστεί ο Le Corbusier, τη διαδοχή, δηλαδή, των εμπειριών που αποκτούνται διασχίζοντας ένα χώρο, με τις αλλαγές στο φωτισμό, τις απόψεις-θεάσεις, το ύψος και το χρώμα.’55

82. Τετράγωνη εσοχή (Α), σχολή Montessori, Delft 83. Πέτρινο βάθρο (H), σχολή Montessori, Delft

54 Hertzberger, Space and Learning, σ. 115-116 55 ο.π., σ. 114

85. Πέτρινο βάθρο, σχολή Montessori, Delft MONTESSORI SCHOOL, DELFT Κατά τον Hertzberger: «Ο δρόμος είναι ο τόπος όπου είναι δυνατόν να υπάρξει κοινωνική επαφή μεταξύ των ‘κατοίκων’, ως το κοινόχρηστο «καθιστικό» της γειτονιάς».56 Στο σχολείο του Delft, το κοινόχρηστο χολ έχει σχεδιαστεί έτσι που να συνδέεται με τις αίθουσες διδασκαλίας, όπως ένας δρόμος συνδέεται με τα σπίτια. Η χωρική σχέση μεταξύ των τάξεων και του χολ, όπως και η μορφή του, σχεδιάστηκαν με την ιδέα ότι το χολ είναι το «κοινόχρηστο καθιστικό» του σχολείου.57 Κάθε σχολείο χρειάζεται ένα μέρος για συγκεντρώσεις, επίσημες ή αυθόρμητες, αρκετά μεγάλο για να φιλοξενήσει ολόκληρο το σχολείο, καθώς και τους γονείς σε ορισμένες περιπτώσεις. Το κεντρικό «κοινόχρηστο καθιστικό» του σχολείου στο οποίο όλοι και όλα συγκλίνουν θα είναι σε θέση να φιλοξενεί αυτόν τον αριθμό ανθρώπων μόνο αν εκμεταλλεύεται στο σύνολο του, αξιοποιώντας τον περίγυρο του, δηλαδή, τις περιοχές του διαδρόμου και της σκάλας. Το ζήτημα είναι να βρεθεί ο τρόπος ώστε ο ίδιος ο χώρος να είναι κατάλληλος τόσο για τις ανεπίσημες εκδηλώσεις, δηλαδή για όλες τις καθημερινές καταστάσεις και δραστηριότητες όσο και για τις πιο επίσημες. Η μορφή αυτού του χώρου πρέπει να πληροί τις προϋποθέσεις ώστε να ανταποκρίνεται σε μια τέτοια απαιτητική κατάσταση και να αξιοποιείται στο μέγιστο.58 Στόχος του αρχιτέκτονα είναι να βρει τον κατάλληλο τρόπο με τον οποίο ο πραγματικός χώρος του «δρόμου» θα βιωθεί και θα χρησιμοποιηθεί. Εάν η περιοχή του δρόμου είναι υπερβολικά μεγάλη, συμβαίνουν πολύ λίγα πράγματα σε πολύ περιορισμένα σημεία, παρ’ όλες τις καλές προθέσεις για το αντίθετο. Ως συνέπεια, δημιουργούνται τεράστιοι χώροι, που δίνουν την αίσθηση της ερήμου, απλώς επειδή είναι υπερβολικά άδειοι.59 Χαρακτηριστικά, στο κεντρικό σημείο του «κοινόχρηστου καθιστικού» του δημοτικού της σχολής Montessori στο Delft, βρίσκεται ο χτιστός κύβος-βάθρο (ο οποίος θα αναλυθεί διεξοδικότερα σε επόμενο κεφάλαιο), που χρησιμοποιείται τόσο για επίσημες συνελεύσεις όσο και για αυθόρμητες συγκεντρώσεις. Η μονιμότητα της κατασκευής του και το γεγονός ότι βρίσκεται «στη μέση» δημιουργεί μια πρώτη εντύπωση ότι δυνατότητες του χώρου περιορίζονται λόγω της ακινησίας του και της αδυναμίας του να μετακινείται και να μεταφέρεται κατά καιρούς, ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες. Ωστόσο, αυτή η μονιμότητα καθιστά αναπόφευκτη την παρουσία του ως εστιακό σημείο, αρθρώνοντας κατάλληλα το χώρο ώστε να αξιοποιείται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.60

56  Hertzberger, Μαθήματα για σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής, σ. 48 57  ο.π., σ. 62 58  ο.π., σ. 135-136 59  Hertzberger, Μαθήματα για σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής, σ. 63 60  ο.π., σ. 153

86. Κερκίδες, σχολεία Apollo, Amsterdam

87. Σκάλα, σχολεία Apollo, Amsterdam Η ΣΚΑΛΑ

Η σκάλα ως μέσο κατακόρυφης επικοινωνίας, αποτελεί κυρίαρχο λειτουργικό στοιχείο του σχολικού κτηρίου. Αποτελεί έναν από τους κύριους κόμβους κυκλοφορίας στον οποίο διασταυρώνονται τα μονοπάτια και οι διαδρομές. Ωστόσο, πέρα από τη λειτουργία της ως χώρος κατακόρυφης κίνησης, διαμορφώνεται έτσι ώστε να προσελκύει τους μαθητές και να καταφέρνει να τους κρατήσει εκεί. Σε ένα μαθησιακό περιβάλλον, λοιπόν, που μοιάζει με πόλη, η αμφισημία του ρόλου της σκάλας, στο σχολείο του Hertzberger, την καθιστά τόσο «δρόμο» - πέρασμα, όσο και «πλατεία» - χώρο συνάθροισης. Οι αίθουσες διδασκαλίας στα σχολεία Apollo είναι ομαδοποιημένες γύρω από

88. Σκάλα-κερκίδες, σχολεία Apollo, Amsterdam έναν κοινόχρηστο χώρο, την κεντρική «πλατεία» του σχολείου, όπου τα παιδιά, βγαίνοντας από τις τάξεις - σπίτια, συρρέουν αυτόματα προς το κέντρο της. Αυτός ο κοινόχρηστος χώρος, χωρίζεται σε δύο επίπεδα, υιοθετώντας τη μορφή αμφιθεάτρου. Τα σκαλοπάτια, δηλαδή, είναι σχεδιασμένα με τέτοιον τρόπο που να ευνοούν τόσο το πέρασμα από μία περιοχή σε μία άλλη, όσο και τη στάση για εργασία ή κοινωνικές συναναστροφές, καθώς συνιστούν την κεντρική πλατεία του σχολείου. Κατά τον Hertzberger, η αρχιτεκτονική μπορεί να συμβάλλει σε μια δυναμική εκδοχή του να σταματάς και να κάθεσαι. Έτσι, τα στηθαία που περιβάλλουν τις σκάλες δεν πρέπει να σχεδιάζονται κεκλιμένα, ακολουθώντας την κλίση τους. «Μπορεί να φαίνεται η πιο προφανής και λογική λύση, όμως, εκεί που κάποιος ανεβαίνει, θέλει επίσης να σταθεί, να ακουμπήσει, να παρατηρήσει.» Γι’ αυτό και τα στηθαία στις σκάλες συνιστούν βαθμιδωτά τμήματα, ώστε να ανταποκρίνονται σε αυτήν την ανάγκη και να δημιουργούν θέσεις για καθίσματα.61 Στο ίδιο πλαίσιο, ο χώρος κατακόρυφης σύνδεσης σχεδιάζεται, όπου είναι δυνατόν, ως κερκίδες με παρεμβατικά σκαλοπάτια σε σημεία όπου απαιτούνται σκάλες. Με αυτόν τον τρόπο,

89. Η κεντρική «πλατεία», σχολεία Apollo, Amsterdam

61  Ε. Πορτάλιου, ‘Ο σχολικός χώρος στην αρχιτεκτονική του Herman Hertzberger’, 1992, Αθήνα, Σημειώσεις Μαθημάτων, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π., σελ. 8

90. Η κεντρική «πλατεία» μετατρέπεται σε αμφιθέατρο, σχολεία Apollo, Amsterdam τα σκαλοπάτια, μέσα από τις συνθήκες που δημιουργούν, προκαλούν την αίσθηση ενός τόπου που εύκολα προσφέρεται για δουλειά, για αυτό και μπορούν να ερμηνευτούν ως μακρόστενοι πάγκοι εργασίας, όπου τα παιδιά θα απλώσουν τα αντικείμενα τους και θα οικειοποιηθούν τον χώρο. Ο συσχετισμός με ένα τραπέζι ενισχύεται, επίσης, από το γεγονός ότι τα σκαλοπάτια είναι ξύλινα.62 Καθώς το σχολείο οργανώνεται όπως μια πόλη, ένας τέτοιος κεντρικός χώρος συνάντησης, είτε γύρω από μία χτιστή κατασκευή είτε με τη μορφή αμφιθεάτρου, που δημιουργείται στη διασταύρωση των κεντρικών δρόμων, παραπέμπει στην κεντρική πλατεία της πόλης. Η εμπειρία από το πώς αυτό λειτουργεί στο σχολείο είναι δυνατόν, στη συνέχεια, να χρησιμεύσει ως πρότυπο για το τι θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί σε μία πλατεία προσθέτοντας μια νέα διάσταση στην ποιότητα των κοινόχρηστων, «δημοσίων» τόπων.