2. ΑΡΘΡΩΣΗ – ΣΥΝΟΛΟ

35. Διάγραμμα άρθρωσης του χώρου, Χώρος ενιαίος - χώρος αρθρωτός

36. Διάγραμμα άρθρωσης του κοινόχρηστου χώρου στη σχολή Montessori στο Delft

37. Διάγραμμα άρθρωσης του κοινόχρηστου χώρου στo σχολέιο Apollo

ΑΤΟΜΙΚΟ – ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ

Ο Hertzberger υποστηρίζει, πως ο σχεδιασμός των σχολείων πρέπει να σχετίζεται-εμπλέκεται με τις σύγχρονες εκπαιδευτικές μεθόδους, για αυτό και επιδιώκει τη δημιουργία ενός μαθησιακού περιβάλλοντος, όπου μπορεί να διεξάγεται ταυτόχρονα μεγάλο εύρος δραστηριοτήτων και όπου οι ομάδες και τα άτομα μπορούν να εργάζονται ανεξάρτητα. Ο ίδιος εξασφαλίζει αυτές τις συνθήκες για ανεξάρτητες καταστάσεις μάθησης μέσω της άρθρωσης του χώρου, της διαμόρφωσής του, δηλαδή, ώστε να αποτελείται από περισσότερα του ενός τμήματα που συνδέονται μεταξύ τους. Έτσι επιτυγχάνεται η σωστή ισορροπία μεταξύ συλλογικών και ατομικών δράσεων, καθώς οι αρθρωτοί χώροι μπορούν να υποστηρίξουν μια πληθώρα δραστηριοτήτων, είτε ομαδικές είτε ατομικές, οι οποίες, όμως, παραμένουν συνδεδεμένες χωρικά. Ωστόσο, είτε οι μαθητές εργάζονται μόνοι τους, είτε σε μια ομάδα, απαιτείται ένας βαθμός απομόνωσης, αλλά όχι τόσος, ώστε να καταστρέψει την κοινωνική ενότητα του συνόλου. Επομένως, εμφανίζεται η ανάγκη για την συνύπαρξη δύο αντίθετων συνθηκών: Αφενός ένα περιβάλλον όπου οι μαθητές θα είναι σε θέση να συγκεντρωθούν και αφετέρου ένα μέρος που προάγει ένα ανοιχτό σύστημα αλληλεπίδρασης. Πρόκειται για ένα χώρο στον οποίο ‘οι μαθητές θα βρίσκονται μαζί με άλλους και θα υπάρχουν πολλά που μπορούν να δουν και να κάνουν, να επηρεαστούν, να εξερευνήσουν αυτά που ο κόσμος μπορεί να προσφέρει.’8 . Η πληθώρα, όμως, αυτών των ερεθισμάτων αναμφίβολα θα αποσπάσει την προσοχή των παιδιών, ειδικότερα στις νεαρές ηλικίες, όπου η δυνατότητα συγκέντρωσης των μαθητών δεν αποτελεί το δυνατό τους σημείο. Αυτή η σύγκρουση μεταξύ συγκέντρωσης και διάσπασης της προσοχής από ένα κύμα ερεθισμάτων μπορεί να επιλυθεί μόνο με χωρικά μέσα και κατά τον Hertzberger ‘αυτή είναι η μεγαλύτερη πρόκληση για έναν αρχιτέκτονα’. 9 Ο τρόπος, λοιπόν, με τον οποίο αρθρώνεται ένας χώρος αποτελεί αποφασιστικό παράγοντα. Θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό το κατά πόσον ο χώρος θα είναι κατάλληλος για ένα ενιαίο σύνολο ομάδας, για παράδειγμα, ή για μια σειρά από μικρές, ξεχωριστές ομάδες. Όσο περισσότερη άρθρωση υπάρχει, τόσο μικρότερες είναι οι χωρικές μονάδες που δημιουργούνται και τόσο περισσότερα κέντρα προσοχής υπάρχουν, προσφέροντας ένα πιο εξατομικευμένο γενικό αποτέλεσμα – αυτό σημαίνει ότι πολλές δραστηριότητες μπορούν να επιδιωχθούν από διαφορετικές ομάδες ταυτόχρονα.10

8  Hertzberger, Space and Learning, Lessons in Architecture 3, σ. 80 9  Hertzberger, Space and Learning, σ. 80 10  Hertzberger, σ. 83-84

38. Διάνοιξη της γωνίας τοίχου-οροφής πάνω από τους πάγκους εργασίας της σχολής Montessori στο Delft

39. Εισροή του φυσικού φωτός στο κατώφλι των τάξεων της σχολής Montessori στο Delft. 40. Διαχείρηση του φυσικού και τεχνητού φωτός

11 Hertzberger, Space and Learning, σ. 83 12 Hertzberger, Space and Learning, σ. 84 Ο Hertzberger επιτυγχάνει, στα σχολικά του κτήρια, συνθήκες άρθρωσης χρησιμοποιώντας μια πληθώρα χωρικών μέσων. Ωστόσο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο χειρισμός του φωτός, φυσικού και τεχνητού, από τον αρχιτέκτονα με σκοπό την άρθρωση του χώρου και τον επιμερισμό του. Ο Hertzberger οργανώνει το χώρο κατανέμοντας την εισροή του φυσικού φωτός. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι χώροι εργασίας έξω από τις τάξεις στη σχολή Montessori στο Delft. Ταυτόχρονα, η διάνοιξη των γωνιών στο σημείο που συναντώνται ο τοίχος με την οροφή, όπως συμβαίνει στο Μοντεσοριανό σχολείο του Delft, διευρύνει το οπτικό πεδίο. Όταν το φως της ημέρας κατανέμεται ομοιόμορφα και από ψηλά, φέρνει στο εσωτερικό την ποιότητα του εξωτερικού χώρου, προκαλώντας ισχυρές σχέσεις με τους δρόμους και την πόλη.11 Αυτή η συνθήκη είναι προτιμότερο να συναντάται σε κοινόχρηστες περιοχές του σχολείου, όπως η αίθουσα του χολ, όπου σε αντίθεση με τις τάξεις, επιδιώκεται μια πιο άμεση επαφή με τον έξω κόσμο. Επίσης, μέσω της κατανομής των τοπικών συγκεντρώσεων τεχνητού φωτισμού, παρέχει σαφείς αντιθέσεις μεταξύ φωτός και σκιάς συμβάλλοντας στην άρθρωση του χώρου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι πάγκοι εργασίας στα σχολεία Apollo, αλλά και ο χώρος βιβλιοθήκης με τα εστιακά φώτα που επιμερίζουν σε μικρότερες νοητές ενότητες το χώρο και αποτελούν εστία συγκέντρωσης. Μια λάμπα πάνω από ένα τραπέζι καθορίζει το επίκεντρο του ενδιαφέροντος και λειτουργεί ως ισχυρό όριο που διαμορφώνει το χώρο , διαχωρίζοντας αυτό το πεδίο από τον περίγυρό του.12 Το φως προσελκύει τους ανθρώπους και τους ενθαρρύνει να κοινωνικοποιηθούν. Αυτός είναι ένας άλλος λόγος για τον οποίο το

41. Οι Πατατοφάγοι, Vincent van Gogh, 1885

42. Κεντρικό αναγνωστήριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης στο παρίσι, Henri Labrouste,1862-68 φως, συγκεντρωμένο σε ένα σημείο, έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μίας εστίας. Η δυναμική του χώρου που δημιουργείται είναι ένα θέμα που έχει απασχολήσει αρκετούς ζωγράφους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά έργα του ολλανδού ζωγράφου Vincent van Gogh, Οι Πατατοφάγοι, 1885.13 Ένα ακόμα παράδειγμα άρθρωσης του χώρου με τη χρήση εστιακού φωτισμού αποτελεί το κεντρικό αναγνωστήριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης στο Παρίσι, 186268 του Henri Labrouste, έργο που αναφέρεται χαρακτηριστικά ως παράδειγμα στο βιβλίο Μαθήματα Για Σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής 1 του Hertzberger. Οι ατομικές επιφάνειες εργασίας είναι αντικριστές μεταξύ τους και χωρίζονται από μία υπερυψωμένη μεσαία «ζώνη». Οι λάμπες στο κέντρο αυτής της προεξοχής φωτίζουν τα τέσσερα γειτονικά επίπεδα εργασίας, δημιουργώντας την αίσθηση ότι ανήκουν σε μία «ομάδα».14 Η βιβλιοθήκη συνιστά κατά κύριο λόγο χώρο ανάγνωσης και συγκέντρωσης, όπου επικρατεί ησυχία και ηρεμία. Επομένως οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις των χρηστών δεν πρέπει να ενθαρρύνονται έντονα, λόγω της φύσης αυτού του χώρου. Στην Εθνική Βιβλιοθήκη στο Παρίσι, ο μεγάλος χώρος του αναγνωστηρίου επιμερίζεται είτε σε μικρότερες ομάδες των τεσσάρων ατόμων γύρω από κάθε λάμπα είτε σε μια μεγαλύτερη ομάδα ατόμων που ανήκουν στον ίδιο πάγκο εργασίας, ενισχύοντας με αυτόν τον τρόπο την ατομική εργασία, αλλά παράλληλα, δημιουργώντας την αίσθηση ότι ανήκουν σε ένα σύνολο, μέσω οπτικών επαφών, χωρίς να διαταράσσονται οι συνθήκες συγκέντρωσης. Ο Hertzberger επιχειρεί, επίσης, να αρθρώσει το χώρο και μέσω της διανομής του ήχου σε αυτόν, την ακουστική. Η ακοή όπως η όραση είναι μια μορφή αντίληψης και η ακουστικότητα αποτελεί μια ένδειξη συλλογικής προσπάθειας. Με τη ρύθμιση της ακουστικής σε ένα μέρος, η αίσθηση της ατομικότητας και της οικειότητας ενισχύεται ή μειώνεται αναλόγως. Συγκεκριμένα, η υπερβολική μείωση του ήχου καταπνίγει την αίσθηση της κοινότητας, όπως συμβαίνει στο παράδειγμα του χώρου της βιβλιοθήκης, καθώς τα παιδιά δεν αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, εφόσον δεν ανταποκρίνονται στους ήχους του περιβάλλοντός τους, ενισχύοντας έτσι την αίσθηση της ατομικότητας. Ωστόσο, ο ήχος βιώνεται ως ευχάριστος ή ενοχλητικός-αποκρουστικός, ανάλογα με την περίσταση. Όταν κάποιος επιθυμεί να συγκεντρωθεί, προτιμά να μην ακούει πάρα πολύ τη δραστηριότητα γύρω του. Επομένως, η ενίσχυση της αίσθησης ατομικότητας είναι θεμιτή.15 Η άρθρωση αποτελεί βασική επιδίωξη του Hertzberger και εμφανίζεται σε μεγάλο βαθμό στα σχολεία του. Ολόκληρη η διαμόρφωση του σχολικού χώρου βασίζεται στην ιδέα της άρθρωσης, από την οργάνωση των βασικών χώρων όπως των αιθουσών διδασκαλίας σε σχέση με το υπόλοιπο κτήριο μέχρι και των πιο μικρών, όπως ενός πάγκου εργασίας σε σχέση με τον παρακείμενο χώρο. Επομένως, δεν μπορεί να γίνει η διερεύνησή και ανάλυση της ως ανεξάρτητος αρχιτεκτονικός χειρισμός, αλλά ως αλληλένδετος και αλληλοσχετιζόμενος με όλες τις υπόλοιπες αρχιτεκτονικές επιλογές που εμφανίζονται στα σχολεία. Έτσι στα επόμενα κεφάλαια, θα επιστρέφουμε συχνά στο θέμα της άρθρωσης του χώρου και θα το σχετίζουμε κάθε φορά με την εκάστοτε συνθήκη που μελετάται.

13  Hertzberger, Μαθήματα για σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής 1, σ. 191 14  ο.π., σ. 17 15  Hertzberger, Space and Learning, σ. 84

43. «Structural Idea», Montessori School, Delft Καθίσταται, πλέον, σαφές πως η άρθρωση του χώρου σημαίνει ο επιμερισμός του σε μικρότερες μονάδες, που είναι σε θέση να αναλάβουν τις δικές τους διακριτές ιδιότητες και ποιότητες, αυξάνοντας μια πολυπλοκότητα, η οποία χωρίς κατάλληλους χειρισμούς θα μπορούσε να λειτουργήσει και αρνητικά. Ανατρέχοντας στο αρχικό δίπολο που καλείται να επιλύσει ο αρχιτέκτονας μέσω της άρθρωσης, ο χώρος πρέπει να χωρίζεται σε επιμέρους ενότητες, αλλά ταυτόχρονα αυτές να διατηρούν μία ενότητα ώστε να συγκροτείται ένα σύνολο. Χαρακτηριστικά o Hertzberger αναφέρει: Όσο περισσότερα παιδιά εργάζονται ξεχωριστά και όσο περισσότερο ο χώρος που εργάζονται είναι προσαρμοσμένος στις συνθήκες αυτές μέσω της άρθρωσής του σε μικρότερες μονάδες, τόσο μεγαλύτερη είναι η ανάγκη να διατηρηθεί μια σαφής εικόνα του συνόλου. Η αρχιτεκτονική πρέπει να εξασφαλίσει μια οπτική ενότητα, σχεδιάζοντας αρμονικά τις πολλές χωρικές ενότητες από τις οποίες αποτελείται το σύνολο.16 Σε αρκετά δημόσια κτήρια είναι εύκολο να χαθεί η αίσθηση του συνόλου τόσο νοητά (αντιληπτικά) όσο και οπτικά. Η χωρική συνοχή εξαρτάται από πολλά μέρη-τμήματα που τραβούν την προσοχή, όπως συμβαίνει στα περισσότερα αεροδρόμια, βιβλιοθήκες και τα σούπερ-μάρκετ. Έτσι, συχνά οι χρήστες ‘βρίσκονται στο έλεος των τυπωμένων κωδικοποιημένων σημάνσεων που συχνά δεν είναι και εύκολο να διαβαστούν’. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η άρθρωση πρέπει να υπακούει σε μια βασική αρχή που εξασφαλίζει ότι το σύνολο είναι ενωμένο-συγκροτημένο, ένα περιεκτικό πλαίσιο που δίνει μια γενική εικόνα και προοπτική για το χώρο και την εκπαιδευτική μέθοδο στην προκειμένη περίπτωση, που προσφέρεται εκεί.17Αυτή η βασική αρχή δεν είναι άλλη από την δομή του κτηρίου. Κάθε καλά σχεδιασμένο κτήριο διακρίνεται από μία «χωρική δομή» (structural idea) πίσω από την οποία υπάρχει μια σαφή θεματική ενότητα, μία ενότητα λεξιλογίου, υλικού και κατασκευαστικής μεθόδου. Πρόκειται για μία ‘συνεπή στρατηγική’, στην οποία βασίζεται ο σχεδιασμός και όλα τα συστατικά μέρη του κτηρίου τίθενται ‘κάτω από τον παρονομαστή ενός κοινού θέματος’.18 Ένα σχολικό κτήριο, λοιπόν, θα πρέπει να αντλεί τη σαφήνεια της οργάνωσής του από μια κεντρική ιδέα, που ενσωματώνει την πολυπλοκότητα ολόκληρου του κτηρίου. Αυτή η χωρική δομή θα πρέπει να διατηρείται, να είναι καθολικά εφαρμόσιμη, βιώσιμη και πάνω από όλα να εξασφαλίζει τη συνοχή του συνόλου, ακόμα και όταν το περιεχόμενό της τροποποιηθεί. Έτσι η οπτική των τμημάτων μπορεί να αλλάξει, αλλά οι βασικοί παράγοντες που καθορίζουν το δομικό πλαίσιο όχι.19 Για να γίνει πιο κατανοητή η έννοια αυτής της σταθερής δομής, αρκεί να αναλογιστούμε το ανθρώπινο σώμα. Ο ανθρώπινος οργανισμός χαρακτηρίζεται από μία συγκεκριμένη δομή, το DNA του. Καθώς μεγαλώνει, η μορφή του σταδιακά μεταλλάσσεται, ωστόσο, τα δομικά στοιχεία εκείνα, που τον συνθέτουν, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο συνδέονται μεταξύ τους, παραμένουν αναλλοίωτα. Βασική επιδίωξη του Hertzberger αποτελεί ένα περιβάλλον προσαρμοσμένο στη μάθηση. Όποιες και αν είναι οι διαδικασίες μάθησης, όπως και να εφαρμόζονται κατά καιρούς, το σχολικό κτήριο πρέπει, σε κάθε περίπτωση, να ανταποκρίνεται

16  Hertzberger, Space and Learning, σ. 84 17  Hertzberger, Space and Learning, σ. 84 18  Hertzberger, Μαθήματα για σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής 1, σ. 126 19  Hertzberger, Space and Learning, σ. 109

44. «Structural Idea», Apollo schools, Amsterdam σε αυτές τις μελλοντικές αλλαγές. Έτσι, εμφανίζεται και η ανάγκη για ευελιξία και μεταβλητότητα του κτηρίου, ώστε να προσαρμόζεται σε μελλοντικές χωρικές απαιτήσεις. Το γεγονός αυτό δημιουργεί όλο και περισσότερο την ανάγκη για ένα σταθερό πλαίσιο, που θα διασφαλίσει αυτή την μεταβλητότητα, χωρίς όμως να χαθεί ο έλεγχος της σύνδεσης του συνόλου. Όπως αναφέρει και ο ίδιος, ‘παρουσιάζεται η ανάγκη για μια σταθερή χωρική δομή, ικανή να επιδεχθεί αλλαγές χωρίς να αλλάξει τον χαρακτήρα της, ικανή να παρέχει έναν βαθμό σταθερότητας, χωρίς να εμποδίζει τη μεταβλητότητα και την ευελιξία του χώρου’.20 Χαρακτηριστικό παράδειγμα υλοποίησης αυτής της σταθερής δομής αποτελεί το Μοντεσοριανό σχολείο στο Delft. Παρά τις εκτεταμένες προσθήκες και εσωτερικές αλλαγές που έχει δεχθεί μέσα στα χρόνια, το σύνολο παραμένει σαφές και διατηρεί την ταυτότητά του.