Marcelina Wawrzyńczyk Dzieło „uwikłane” w historię sztuki Analiza formalna obrazu autorstwa Wacława Borowskiego Nad wodą

KATEGORIA FORMALNA – II nagroda

Marcelina Wawrzyńczyk

Szkoła Podstawowa nr 38 im. Ludwika Zamenhofa w Częstochowie Nauczyciel prowadzący: Aneta Dulbińska

Dzieło „uwikłane” w historię sztuki

Analiza formalna obrazu autorstwa Wacława Borowskiego Nad wodą

Obraz Wacława Borowskiego pt. Nad wodą powstał najprawdopodobniej w pierwszej połowie XX wieku (dokładne datowanie nieznane) w technice pastel na papierze. Pole obrazowe o zwrocie horyzontalnym ma format 73,5 × 91 cm1. Dzieło znajduje się w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu i jest to ważny reprezentant twórczości tego artysty, która to stanowi próbę połączenia tradycji malarstwa klasycystycznego z renesansową stylistyką przy jednoczesnej deformacji i uproszczeniu przedstawianych form, co może przywodzić na myśl tendencje kubizujące.

1 Informacje uzyskane drogą mailową od Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu.

89

Kompozycja obrazu jest złożona, otwarta, asymetryczna, zderytmizowana, rozproszona, horyzontalna, wieloplanowa oraz statyczna. Zawiera wiele elementów krajobrazu naturalnego, takich jak drzewo, pod którym stoją dwie postacie, skały, zbiornik wodny czy góry, ale również elementy kultury materialnej: dom, schody.

Na obrazie można zaobserwować naturalny, rozproszony światłocień, którego źródło znajduje się na wprost od strony widza. Można przypuszczać, że scena oświetlana jest przez promienie słoneczne zachodzącego słońca. Sugeruje nam to cień na skałach, budynku, drzewach i postaciach oraz ciepła tonacja: zakres kolorystyczny niezbyt intensywnego światła. Oświetlenie jest równomiernie rozłożone, przez co trudno określić, gdzie znajduje się jego największe skupienie. Nie pojawiają się wyraźne kontrasty świetlne.

Wacław Borowski, tworząc ten obraz, użył zimnych, jasnych, pastelowych barw, które są nierealistyczne – nie występują w przyrodzie. Kolory nakładał plamami bezpośrednio na papier, który w niektórych miejscach prześwituje. Można to zaobserwować na kamieniach i schodach domu. Artysta zastosował w tej kompozycji barwy, takie jak: antracytowy, beżowy, brązowy, feldgrau, szary, grafitowy, marengo, popielate szarości, fiolety czy ciemną zieleń. Dominują przede wszystkim różne odcienie niebieskiego. Można je dostrzec na skałach, drzewach, budynku, schodach, zbiorniku wody, chmurach, niebie oraz na ubraniach dwóch postaci.

Należy wskazać, że na obrazie da się zaobserwować kolor lokalny, co oznacza barwy niezależne od wpływu światła i cienia lub refleksów innych kolorów – pozostające takimi samymi. Na podstawie analizy zastosowanej palety barwnej można wnioskować, że W. Borowski malował przedstawioną scenę wczesnym wieczorem: prawdopodobnie podczas zachodu słońca.

Kompozycja obrazu Nad wodą podzielona jest na dwa plany: pierwszy z przedstawieniem pary postaci, krzewów i drzew oraz

90

drugi, stanowiący pejzaż z widokiem na jezioro. Na pierwszym planie – z perspektywy widza po lewej stronie obrazu – na całej wysokości pola obrazowego znajdują się krzewy i skały, które zamykają kompozycję w tej części dzieła. Kamienie zostały namalowane w pastelowych odcieniach niebieskiego, szarego oraz małych ilościach bordowego, co barwnie odróżnia je od roślin, które są w intensywnych odcieniach zielonego. Taki rozkład barwny skutkuje wykreowaniem kontrastu kolorystycznego, który jest charakterystyczny dla całej kompozycji.

Po prawej stronie skał i krzewów został namalowany dom z wysokimi schodami, których pierwszy stopień rozpoczyna się na wysokości ⅕ całej kompozycji, a ich szerokość rozpościera się od głazów aż do symetrycznej osi kompozycji. Dwuspadowy dach budowli jest wysokości kamieni po lewej stronie z punktu widzenia odbiorcy. Budynek został przedstawiony w perspektywie zbieżnej, w związku z czym jego dach widoczny jest pod skosem. Dom nie ma okien i innych zdobień. Jedynie na osi dzieła, przy krawędzi budynku, została przedstawiona niebieska kolumna podpierająca dach, prawdopodobnie rozpostarty nad małym tarasem. Światło padające na budowlę ma ciepły, żółty odcień, co widoczne jest w górnych partiach budowli. Dolna część domu osłonięta jest przez fioletowo-niebieski cień padający od strony skał.

Najważniejszym elementem kompozycji zdają się być dwie sylwetki ludzkie, które znajdują się na prawo od symetrycznego środka pola obrazowego z perspektywy widza. U podnóża schodów domu przedstawiony został mężczyzna siedzący na kamieniu i wpatrujący się w podłoże. Jest on ubrany w błękitną koszulę oraz granatowe spodnie. Na podstawie pozycji, w jakiej ustawione jest jego ciało, można przypuszczać, że jest znużony lub zawstydzony.

Obok mężczyzny – bliżej prawej krawędzi kompozycji – znajduje się postać kobieca, opierająca się o szeroki pień drzewa:

91

prawdopodobnie dębu szypułkowego. Nieco ponad głową kobiety widoczne jest rozgałęzienie pnia na dwa konary, które sięgają do górnego prawego rogu dzieła z ujęcia widza. Dąb jest jednym z największych elementów kompozycji: zajmuje około ¼ wysokości obrazu, a konary wraz z liśćmi ½ szerokości. Jego liście są w kolorach różnych odcieni zieleni z przebłyskami białego oraz turkusu.

Stojąca w bezruchu kobieta jest ubrana w pomarańczowy sweter oraz bordowo-różową spódnicę, a na głowie ma zawiniętą błękitną chustę. Po jej pozie można wywnioskować, że jest spokojna. Dzięki temu wpisuje się w atmosferę całej kompozycji. Postać ma lekko zgiętą nogę, co przywodzi na myśl ułożenie ciała o charakterze kontrapostu. Kobieta trzyma swobodnie swoją prawą rękę na sercu. Po jej pozie można konstatować, że sylwetka siedząca koło niej jest jej bliska i przy niej czuje się spokojnie i beztrosko.

Ubogi ubiór postaci oraz skromny dom sugerują nam, że jest to rodzina chłopska. Można postawić hipotezę, że przedstawione postacie są młodym małżeństwem mieszkającym w przedstawionym domu. Ukazana scena wygląda nawet jak zaloty, gdzie kobieta zerka w stronę partnera, on zaś jest zawstydzony czy speszony.

Drugi plan, a zarazem tło kompozycji znajduje się po prawej stronie obrazu: rozpościera się między domem a drzewem, o które opiera się kobieta. Przedstawiono na nim krajobraz gór oraz zbiornika wodnego. Wzniesienie nad jeziorem składa się z dwóch górek podobnej wielkości, które położone są po prawej stronie na ⅘ wysokości obrazu. Zostały przedstawione z zastosowaniem różnorodnych barw: m.in. zielonej, szarej, brązowej oraz kremowej. Zza nich wyłaniają się szaro-żółte, zacienione odcieniami fioletu chmury, które przysłaniają prawie całe niebo. Pod nimi można zobaczyć spokojną, nieporuszoną taflę wody, w której odbijają się góry. Najprawdopodobniej jest to jezioro lub zatoka. Woda została przedstawiona w odcieniach błękitu z żółtymi rozbłyskami. Najciemniejsze barwy

92

artysta zastosował u podnóża gór, najbliżej postaci użył zaś jasnego błękitu, który optycznie odznacza sylwetki ludzkie od reszty przedstawionych elementów.

Tak jak wspominałam wcześniej: kompozycja jest statyczna oraz nie jest żywiołowa. Ruch na obrazie jest praktycznie niewidoczny. Pozy postaci są spokojne, a nawet wyglądają na znużone. Najprawdopodobniej odpoczywają. Na obrazie nie został przedstawiony wiatr, który poruszałby drzewami. Wskazuje na to tafla wody, na której występują małe, prawie niewidoczne fale. Taki rozkład elementów na kompozycji może wywoływać u odbiorcy poczucie spokoju oraz nadać „powolny” klimat temu dziełu.

Obraz Nad wodą jest przykładem typowej dla Wacława Borowskiego kompozycji i podjętej narracji. Najczęściej tematami prac artysty były idylliczne sceny rodzajowe przedstawiane w ogrodach oraz różnorodne portrety, czego przykładem są dzieła, takie jak Idylla lub Idylla z parą pasterzy. Kompozycje tego twórcy były statyczne oraz miały wywoływać u odbiorcy spokój. Artysta stosował w nich przede wszystkim spokojne, miękkie linie, które przyczyniają się do odbioru jego dzieł jako oddających „beztroski klimat” życia blisko natury.

Z uwagi na brak programowego określenia się artysty i łączenie w swoich pracach cech różnych nurtów jego klasyfikacja nie jest prosta. W. Borowski w swoich dziełach wykorzystywał cechy tradycyjnego malarstwa klasycystycznego i renesansowego, deformując i upraszczając przedstawienie formy, co przywodzi na myśl stylistykę kubizmu. Oświetlenie jest jednak bliższe stylistyce klasycyzmu, a zastosowana paleta barwna – daleka od kolorów występujących w naturze – wydaje się charakterystyczna dla wielu nurtów malarstwa nowoczesnego. Artysta łączył więc stylistykę mu współczesną z cechami, które prawdopodobnie dostrzegał na podstawie własnych studiów historycznosztucznych w dziełach

93

dawnych mistrzów. Taki wniosek mógłby być potwierdzony m.in. przez identyfikację pozy kobiety jako kontrapostu, ale także przez analizę biografii W. Borowskiego.

Malarz po dołączeniu do ugrupowania artystycznego „Rytm” rozpoczął przyjaźń z innym artystą Eugeniuszem Zakiem2. Obaj twórcy inspirowali się sztuką renesansu, a swoje dzieła malowali z wyobraźni. Przykładem podobieństw w ich twórczości jest obraz E. Zaka pt. Rybak z 1914 roku. Dzieła te mają podobną kolorystykę oraz oświetlenie, a sposób nakładania barw na kartkę za pomocą plam niewiele się różni. Obie prace przedstawiają zachód słońca, a kompozycje od lewej strony z perspektywy widza są zamknięte poprzez przedstawienie roślinności. Wielość wspólnych cech może wskazywać na podobne źródła stylistyczne. Należy jednak podkreślić, że między kompozycjami są także różnice: w pracy E. Zaka widać całe górne niebo w przeciwieństwie do obrazu W. Borowskiego. Te dwa dzieła różnią się również techniką wykonania – praca Rybak jest namalowana olejem na płótnie.

Ważnym aspektem jest spostrzeżenie, że W. Borowski często w swoich dziełach używał motywu ze zbiornikiem wody w tle. Przykładów jest niezwykle dużo, a zaliczyć do nich można obrazy, takie jak: Idylla, Odyseusz i nimfa Kalipso czy Odyseusz prosi Nauzykę o pomoc. Wszystkie z nich zawierają w sobie ten charakterystyczny dla jego twórczości element. Jedną z różnic pomiędzy dziełami, które wcześniej wymieniłam, jest kolorystyka, która pomimo pastelowych odcieni na obrazie Nad wodą W. Borowskiego jest żywsza oraz ciemniejsza. W innych dziełach autor nie zawsze zamyka kompozycję u góry roślinnością: często całość nieboskłonu jest w pełni widoczna. Z powyżej wymienionych kompozycji Idylla jest najbardziej

2 Eugeniusz (Eugene) Zak, https://culture.pl/pl/tworca/eugeniusz-eugene-zak (dostęp: 3.02.2021).

94

podobna do obrazu pt. Nad wodą. Wymienione dzieła łączy swobodna i niezbyt szczegółowa pod względem nakładania środków plastycznych kreska. Tematy tych prac również są do siebie zbliżone. Co więcej, oba obrazy przywodzą na myśl tematykę podejmowaną w ramach malarstwa impresjonizmu, gdzie spędzanie czasu na świeżym powietrzu (m.in. śniadania na trawie) było częstym tematem malarskim. Z tym nurtem kompozycje W. Borowskiego łączy więc podjęta narracja, ale znacząco odróżnia je typ zastosowanego światłocienia oraz stopień realizmu.

Należy wskazać, że większość dzieł z obrazem Nad wodą W. Borowskiego łączy zastosowana technika wykonania oraz subtelny światłocień, który nadaje przestrzenności jego pracom. Wśród innych dzieł namalowanych suchym pastelem na papierze wymienić można wcześniej wspomniane kompozycje, takie jak: Idylla, Odyseusz i nimfa Kalipso, Odyseusz prosi Nauzykę o pomoc. Każdy z tych obrazów posiada również bogatą gradację walorów, która dopełnia opisową funkcję linii oraz konturów. Większość postaci widniejących na dziełach W. Borowskiego nie posiada widocznie wyrysowanych elementów twarzy. Są one przeważnie zaznaczone wyłącznie cieniami, co wskazuje na znaczące przemiany malarstwa nowoczesnego na początku wieku XX.

Dzieło to powstało w niezwykłym czasie dynamicznych przemian w środowisku artystycznym i można stwierdzić, że „uwikłane” jest w szeroki kontekst historii sztuki, biografii twórcy, a także stylistyki klasycyzmu, kubizmu czy renesansu.

95

Opinia jurora

Odkryciem tegorocznej edycji konkursu jest dla mnie jego najmłodsza laureatka (dwanaście lat). Zagłębiając się w każdy detal tkanki malarskiej, przeprowadziła niezwykle precyzyjną analizę formalną dzieła, zachowując przy tym przejrzystość i logikę struktury wypowiedzi. Całość dopełnia trafnie nakreślona charakterystyka twórczości artysty z ukazaniem nurtów, które wywarły wpływ na jej ostateczne ukształtowanie: malarstwo dawnych mistrzów oraz sztuka mu współczesna. Autorzy wielu nadesłanych prac zwracają uwagę na wspólne inspiracje i formalną bliskość twórczości Wacława Borowskiego i Eugeniusza Zaka. Moje uznanie dla Marceliny Wawrzyńczyk, która jako jedyna dokonała analizy porównawczej prac obu artystów, a ponadto zaprezentowała obraz Nad wodą na tle innych dzieł Borowskiego.

Iwona Mohl