Nga Gonxhe Bojaxhiu deri te Nënë Tereza - From Gonxhe Bojaxhiu to Mother Teresa by Micky Hax

INSTITUTI I TRASHËGIMISË SHPIRTËRORE E KULTURORE TË SHQIPTARËVE–SHKUP INSTITUTE FOR SPIRITUAL AND CULTURAL HERITAGE OF THE ALBANIANS–SKOPJE

Skender Asani ~ Nora Maliqi Zylali ~ Albert Ramaj

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA – Një sagë për jetën e shqiptarëve katolikë të Shkupit –

FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA – A saga about the life of Albanian Catholics from Skopje –

Shkup / Skopje, 2020

Botues: Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve–Shkup©ITSHKSH,2020

Publisher: Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians - Skopje©ISCHA,2020

Biblioteka: Histori Library: History Për botuesin: / For the publisher: Prof. dr. Skender Asani Autorë: / Authors: Skender Asani Nora Maliqi Zylali Albert Ramaj Recensentë: / Reviewers: Emin Azemi Memet Prishtina

ISBN: 978-608-4897-19-4 www.itsh.edu.mk

Ky botim financohet nga… / This publication is funded by…

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA – Një sagë për jetën e shqiptarëve katolikë të Shkupit – FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA – A saga about the life of Albanian Catholics from Skopje –

“Gonxhe Bojaxhiu është e Shkupit…bijë e jona, ndërsa Nënë Tereza është e gjithë Botës” “Gonxhe Bojaxhiu is from Skopje…she is our doughter, but Mother Teresa belongs to the entire Wolrld” Prof.dr. Skender Asani

~4~

PËRMBAJTJA / CONTENTS PARATHËNIE ......................................................................................................... 9 PARADIGMA KULTURORE E NJË MISIONI ................................................... 13 GJETJA E COPËZAVE GATI TË HUMBURA TË NJË MOZAIKU SHPIRTËROR........................................................................................................ 15 Kapitulli I .............................................................................................................. 17 I. REFLEKTIME PAS BOTIMIT TË PARË PËR FAMILJET KATOLIKE SHQIPTARE NË SHKUP ...................................................................................... 19 Kapitulli II............................................................................................................. 43 II. THEMELIMI I DEPARTAMENTIT PËR TRASHËGIMINË E GONXHE BOJAXHIUT – NËNËS TEREZË ......................................................................... 45 Kapitulli III ........................................................................................................... 75 VENDOSJA E PLLAKËS PËRKUJTIMORE TË NËNË TEREZËS NË SHESHIN E SHKUPIT .......................................................................................... 77 Kapitulli IV ......................................................................................................... 123 IV. DOKUMENTE ARKIVORE MBI JETËN DHE FAMILJEN E GONXHE BOJAXHIUT- NËNË TEREZËS......................................................................... 125 Kapitulli V ........................................................................................................... 137 V.1.LIDHJA E NËNË TEREZËS ME SHQIPËRINË DHE KOSOVËN ............ 139 Kapitulli VI ......................................................................................................... 151 EMRI I NËNË TEREZËS NDERON SHUMË INSTITUCIONE, SHOQATA, RRUGË E OBJEKTE TË RËNDËSISHME PUBLIKE ..................................... 153 Kapitulli i VII...................................................................................................... 169 KOLA – SHTYLLA E BOJAXHINJVE TË SHKUPIT ..................................... 171

~5~

FOREWORD........................................................................................................ 237 THE CULTURAL PARADIGM OF A MISSION .............................................. 241 FINDING THE ALMOST LOST PIECES OF A SPIRITUAL MOSAIC ......... 243 Chapter I ............................................................................................................. 245 I. REFLECTIONS ON THE FIRST BOOK – “ALBANIAN CATHOLIC FAMILIES IN SKOPJE” ..................................................................................... 247 Chapter II ............................................................................................................ 271 II. ESTABLISHMENT OF THE DEPARTMENT OF HERITAGE OF GONXHE BOJAXHIU – MOTHER TERESA ............................................. 273 Chapter III .......................................................................................................... 305 THE PLACEMENT OF THE MEMORIAL PLAQUE OF MOTHER TERESA IN THE MAIN SKOPJE SQUARE ................................... 307 Chapter IV .......................................................................................................... 351 IV. ARCHIVAL DOCUMENTS ON THE LIFE AND FAMILY OF MOTHER TERESA ....................................................................................... 353 Chapter V ............................................................................................................ 365 V.1 MOTHER TERESA'S RELATIONSHIP WITH ALBANIA AND KOSOVO .................................................................................................... 367 Chapter VI ......................................................................................................... 377 THE NAME OF MOTHER TERESA HONORS MANY INSTITUTIONS, ASSOCIATIONS, ROADS AND IMPORTANT PUBLIC OBJECTS ............... 379 Chapter VII ......................................................................................................... 395 KOLA – THE PILLAR OF SKOPJE’S BOJAXHIU FAMILY ......................... 397

~6~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

INSTITUTI I TRASHËGIMISË SHPIRTËRORE E KULTURORE TË SHQIPTARËVE–SHKUP

Skender Asani ~ Nora Maliqi Zylali ~ Albert Ramaj

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA – Një sagë për jetën e shqiptarëve katolikë të Shkupit –

Shkup, 2020

~8~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

PARATHËNIE Libri “Nga Gonxhe Bojaxhiu deri te Nënë Tereza – një sagë për jetën e shqiptarëve katolikë të Shkupit”, përfshin një korpus materialesh arkivore mbi rrugën jetësore e familjare të Gonxhe Bojaxhiut- Nënë Terezës, disa prej të cilëve bëhen publike për herë të parë. Mbi bazën e këtyre dokumenteve mund të konkludohet se familja Bojaxhiu e kishte bartur farën e përtëritjes nga brezi në brez, nga koha në kohë, edhe atëherë kur i kanosej rreziku i harresës dhe i zhdukjes. Lidhjet e Nënë Terezës me Shqipërinë dhe Kosovën ishin rezultat i rrethanave dhe kauzaliteteve që e bëjnë këtë figurë më të afërt për vrojtuesin e zakonshëm, i cili një kohë më të hershme ka mundur të jetë skeptik për sa i përket rolit dhe kontributit të Nënë Terezës në artikulimin dhe afirmimin e drejtë të kauzave humane e liridashëse të popullit të cilit i përkiste. Por, tani, në dritën e dokumenteve e dëshmive të reja. Nënë Tereza rishfaqet para syve tanë si një feniks që del pa zhurmë nga mjegullat e kohës dhe fillon t’i ndriçojë anët e padukshme të komunikimit me një pjesë të faktorëve vendimmarrës. Një figurë që vazhdon edhe sot të jetë objekt studimesh e hulumtimesh, nuk mund të mbetet vetëm si kornizë brenda së cilës zhvillohet mendimi nacional dhe global, por edhe si emër që nderon shumë institucione, themelata, shoqata e objekte infrastrukturore. Në librin që po ia paraqesim lexuesit janë evidentuar disa nga këto emërtime që lidhen me Nënë Terezën, e që në instancë të fundit është edhe një përgjegjësi më shumë për ta çuar përpara kredon humane e shpirtërore të Nënë Terezës. Libri ngërthen angazhimin e parë institucional nga vendlindja e saj, Shkupi, për ta paraqitur Shën Nënë Terezën sa më objektive ashtu siç meriton të trajtohet figura e saj. Vetë titulli i librit deshifron lajtmotivin që përshkon dy faza të jetës së Nënë Terezës, e cila fillon nga Gonxhja e re e Shkupit, e vazhdon me Shën Nënë Terezën e gjithë botës, lajtmotiv ky që është i lidhur me identitetin kombëtar dhe qytetin ku ajo është lindur. Ajo lindi në qytetin shpirtëror i cili, përveç që është qendër e krishterimit në siujdhesën ballkanike, aty u lindën dhe vepruan figurat e mëdha historike si perandori bizantin me prejardhje ilire Justinani, Andrea e Pjetër Bogdani, Mikel Suma, dom Ndue Bytyçi, don Lazër Mjeda, atë Zef Ramaj,

~9~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

atdhetari Kolë Bojaxhiu dhe Gaspër Gjini, studiuesi e autori i librit më argumentues i autoktonisë sonë të pandërprerë iliro-arbëroro–shqiptare “ Ipeshkvia Shkup – Prizren nëpër shekuj”. Gonxhe Bojaxhiu në Shkup mbaroi shkollimin në gjuhën shqipe, pranë Kishës Katolike “Zemra e Krishtit”, ku edhe ishte pagëzuar dhe do të jetë e lidhur me këtë kishë gjatë tërë fëmijërisë së saj. Ajo ishte shumë aktive në korin e kishës. Ndërkaq, ajo pothuajse tërë ditën qëndronte në Çarshinë e Vjetër të Shkupit, pranë të atit i cili atëherë kishte një artari. Çarshia e Shkupit shquhej për diversitetin etnik e fetar dhe jo rastësisht ajo do të brumoset me frymën e këtij diversiteti, që më vonë do t’i ndihmojë në angazhimin për misionin e saj humanitar. Po ashtu, nga familja e mori edukatën, humanizmin, bujarinë dhe, sidomos,ndikuan zakonet (kanuni) kombëtare, që do të ngjizë tek ajo identitetin e përgatitur për të qenë një figurë me përmasa botërore. E kompletuar me këto premisa ajo do të marrë thirrjen për t’iu përkushtuar Zotit dhe misionit të shenjtë të humanitetit, që veprimtarinë e saj deri sa jetoi, e dëshmoi me punë konkrete për t’iu dalë në ndihmë atyre që ishin të braktisur nga shoqëria (bonjakët, të sëmurët dhe të gjithë të tjerët pa dallime racore, etnike e fetare). Ky angazhim pas vdekjes do të bëjë që Selia e Shenjtë të ndërmarrë hapa konkretë për ta shenjtëruar këtë figurë madhore. I ati, Kolë Bojaxhiu, qysh në moshën fëmijërore do të vërejë te Gonxhja diçka të shenjtë. Ai parandjente se do të vdesë, prandaj edhe pronësinë e shtëpisë ku kishte lindur Gonxhja, që ishte në sheshin e Shkupit, në lagjen e shqiptarëve katolikë, do t’ia bartë asaj. Ajo, gjatë fillimit të vitit 1928 kishte bërë kërkesë për t’iu përkushtuar misionit të Zotit dhe, pasi merr përgjigje pozitive, sipas rregullave të misionit, duhej të shlyente nga vetja pasurinë e patundshme që ishte në emër të saj. Sipas dokumentit zyrtar që e kemi në libër, shtëpinë që e kishte në emër të saj, e bartë në emër të së ëmës, Drane Bojaxhiu. Libri “Nga Gonxhe Bojaxhiu deri te Nënë Tereza – një sagë për jetën e shqiptarëve katolikë të Shkupit” është vazhdimësi e përpjekjeve tona për të ndriçuar një pjesë të historisë sonë, e cila për një kohë të gjatë ishte e privuar nga komunikimi normal me publikun e gjerë. Kësaj radhe objekt interesimi është një prej familjeve më emblematike të katolikëve të Shkupit – pra familja Bojaxhiu, nga e cila dolën emra të shquar që ua lanë brezave të ardhshëm lavdinë dhe nderin e të qenit pjesë e një plejade postrilindase, që si synim kishte largimin e errësirës nga jeta e shqiptarëve në fillim të shekullit XX.

~10~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Kolë Bojaxhiu, një shtyllë që e mbajti gjallë ritmin e ndryshimeve radikale në jetën kulturore, sociale, infrastrukturore të shqiptarëve dhe të gjithë bashkëqytetarëve në periudhat më dramatike të historisë, nuk do ta kishte famën dhe lavdinë e vërtetë sikur të mos kontribuonte në ngritjen shpirtërore të familjes së tij dhe të mbarë një brezi që ai i takonte. Në këtë frymë u lind dhe u rrit edhe Gonxhja, e cila më vonë do të shndërrohet në figurë me përmasa planetare që do të rrezatojë mirësi, dashuri e ngrohtësi për gjithë njerëzit me shpresa të thyera. Kjo pra ishte Nënë Tereza, jeta dhe vepra e së cilës do të vazhdojë të jetë preokupim permanent i departamentit tonë në kuadër të ITSHKSH-së. Skender Asani Nora Maliqi Zylali Albert Ramaj Shkup, korrik 2020

~11~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~11~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Recension:

PARADIGMA KULTURORE E NJË MISIONI Libri më i ri “Nga Gonxhe Bojaxhiu deri te Nënë Tereza – një sagë për jetën e shqiptarëve katolikë të Shkupit” që po vjen në duart e lexuesve është botimi i radhës i Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve në Shkup, por njëherësh edhe projekti nismëtar i Departamentit të Gonxhe Bojaxhiut - Nënë Terezës. Ky i fundit është ngritur pikërisht si platformë idesh shkencore e hulumtuese mbi korpusin tematik e problemor të përpunimit arkivor e dokumentar të jetës, veprës dhe dimensioneve njerëzore e humane të Nënë Terezës. Duke iu përmbajtur kësaj metodologjie hulumtuese, libri rifreskon kujtesën e lexuesit me kronologjinë e ngjarjeve e zhvillimeve që ishin pjesë e pandarë e formimit të një vetëdije kulturore e shpirtërore në Shkupin e fundit të shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX. Mirëpo, për të vendosur komunikim diakronik me këtë periudhë të rëndësishme kohore, duhej të dokumentohej prania dhe fryma e kësaj vetëdije. Kështu lindi edhe ideja për ta përgatitur librin e parë për “Familjet Katolike Shqiptare në Shkup”, një vepër kjo që arriti ta brendojë ITSHKSHnë si një prej institucioneve më të kualifikuara për ta deshifruar të kaluarën nën prizmin e objektivitetit dhe paanësisë, duke ruajtur të paprekur edhe autenticitetin dhe dokumentaritetin e pranisë fizike e shpirtërore të familjeve katolike shqiptare në Shkup këtu e një shekull më parë. Figura qendrore e këtij libri është Nënë Tereza, por hulumtuesit e ITSHKSH-së janë kujdesur që peshën dhe rëndësinë historike e aktuale të kësaj figure ta vendosin në kontekstin social, kulturor, shoqëror e fetar, ku ajo u zhvillua si personalitet – që nga fëmijëria e deri sa i mbylli sytë për të fundit herë. Për këtë qëllim është themeluar në kuadër të ITSHKSH-së edhe departamenti i parë në botë që merret me trashëgiminë familjare e kulturore të Gonxhe Bojaxhiut – Nënë Terezës, kurse libri që kemi në dorë risjell disa këndvështrime profesionale mbi rëndësinë dhe vizionin e këtij departamenti.

~13~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Koha e dëshmoi se qëllimi për hapjen e këtij departamenti, u tregua plotësisht i justifikueshëm, për arsye se disa ngjarje që ndodhën gjatë muajve prill dhe maj të këtij viti, e që lidheshin drejtpërdrejt me rikthimin e dinjitetit të figurës së Nënë Terezës në sheshin e Shkupit,iu dhanë shkas drejtuesve të ITSHKSH-së, konkretisht drejtorit – dr. Skender Asanit, që të kurorëzojnë me sukses betejën kulturore për mbrojtjen e vlerave materiale e shpirtërore të figurës madhore të Nënë Terezës. Fryt i kësaj beteje, që po kurorëzohet pikërisht në 110 vjetorin e lindjes së Gonxhe Bojaxhiut- Nënë Terezës, është edhe vendosja e pllakës përkujtimore në vendndodhjen e shtëpisë së lindjes së kësaj shkupjaneje fisnike me famë planetare. Mbase kjo është edhe paradigma kulturore e një misioni që po ndërtohet në kuadër të përpjekjeve institucionale për më shumë dritë në syprinën e pritjeve. Emin AZEMI Shkup, korrik 2020

~14~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Recension:

GJETJA E COPËZAVE GATI TË HUMBURA TË NJË MOZAIKU SHPIRTËROR Libri "Nga Gonxhe Bojaxhiu deri te Nënë Tereza – një sagë për jetën e shqiptarëve katolikë të Shkupit" po vjen si përpjekje e vazhdueshme e Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve në Shkup, për të rikthyer në binarë të duhur studimin dhe hulumtimin shkencor mbi një traditë pak a shumë të mohuar, por asnjëherë të harruar. Kjo edhe për faktin se vepra që kemi në duar tani është vazhdimësi e një pune të nisur para dy vjetësh kur filloi botimi i korpusit tematik mbi shqiptarët katolikë të Shkupit. Shkupi i Dardanisë dhe i udhëkryqeve gjeopolitike e tregtare, nuk ka mundur të jetë jashtë fokusimit edhe në këtë vepër, kurse personazhet që zënë vend brenda kopertonave të këtij libri, janë pjesë e galerisë së ndritshme të personaliteteve të kombit, siç ishte familja Bojaxhiu, dhe sidomos kryefamiljari Kolë Bojaxhiu, që më vonë do të njihet si babai i humanistes dhe misionares së madhe , Gonxhe Bojaxhiu – Nëna Tereze. Kjo e fundit zatën është alfa dhe omega e preokupimit tematik të autorëve të librit, me ç’rast dalin në pah edhe shumë detaje të panjohura nga jeta e saj, sidomos raportet që kishte ajo me familjen dhe shtetin shqiptar. Aspekti dokumentar dhe arkivor, këtë libër e bën më të besueshëm në sytë e lexuesit, për faktin se përpos që jepet një tablo më e zgjeruar e historive individuale të familjeve katolike shqiptare në Shkup, për herë të parë bëhen publike edhe disa dokumente, fotografi e faksimile, përfshi edhe letrat origjinale të Nënë Terezës, dërguar familjes. Për historiografinë shqiptare kjo është një prurje mjaft e dobishme, sidomos në kohën kur në raste të vetmuara, nuk mungojnë edhe përpjekje amatore për të shkruar mbi ngjarje e personalitete pa kaluar nëpër filtrat e domosdoshëm të verifikimit shkencor. Prandaj rëndësia e këtij libri qëndron në efektin që mund të prodhojë në ngritjen e standardeve

~15~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~14~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Recension:

~15~

~18~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

faktografike e interdisiplinare, si parakusht për hulumtime të mirëfillta shkencore. Si i tillë ky libër, përpos një horizonti më të zgjeruar që sjell para lexuesit, mund të shërbejë për studiuesit edhe si burim i vlefshëm referencial, me të gjitha atributet e një shkolle-model që po krijohet në kuadër të ITSHKSH, e nxitur dhe etabluar nga drejtori dhe historiani Dr. Skender Asani. Ekipi që ka përgatitur këtë libër, bashkë me autorët, meritojnë konsideratat më të larta për punën përkushtuese në gjetjen e copëzave gati të humbura të një mozaiku shpirtëror që tani po bëhet i plotë brenda kopertonave të këtij libri të rëndësishëm. Mehmet PRISHTINA Shkup, korrik 2020

~16~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

në dritë edhe shumë aspekte të tjera nga kjo plejadë e fisnikëve shqiptarë, te të cilët u ruajt me xhelozi gjuha, kultura dhe tiparet etno-psikologjike të të parëve, pikërisht në Shkupin e lashtë të ndodhive të mëdha historike e të kryqëzimeve gjeopolitike.

~20~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

I.1 Fjalë rasti në promovimin e veprës: Familjet katolike shqiptare në Shkup (dokumente, fotografi dhe dëshmi I). Shkup: ITSHKSH & Acta non Verba, 2018:

FAMILJET KATOLIKE SHQIPTARE NË SHKUP: NJË RELIKT DHE ASET KOMBËTAR

Nga Gjon BERISHA, recensent E ndjej si nder që sot na jepet mundësia, që në cilësinë e njërit prej recensentëve, t’i themi disa fjalë për librin që po e promovojmë - një vepër dokumentare e autorëve Skender Asani dhe Albert Ramaj, që nga vetë titulli i saj na jep të kuptojmë që u kushtohet familjeve apo, thënë më gjerësisht, komunitetit shqiptar katolik në Shkup. Në të vërtetë, ky studim dokumentar, mëton të rinxjerrë në dritë një komunitet, aset kombëtar me të cilin dikur identifikohej e gjithë historia e Shkupit dhe e Dardanisë, por që sot edhe mund të quhet një relikt në historinë tonë. Kur flasim për reliktet në histori, zakonisht kuptojmë një send, dukuri ose organizëm që ka ardhur deri në ditët tona si mbetje e kohëve të lashta ose të kaluara. Fillimisht na shkon mendja në ndonjë relikt shenjtorësh, relikt arkeologjik, material apo gjuhësor. Kur studiuesit marrin në shqyrtim njërën nga këto, nëpërmjet metodave të ndryshme shkencore,

~21~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

mund të arrijnë shumë lehtë deri te rezultatet se cilës periudhë kohore i takojnë ato relikte. Por, në rastin e studimit “Familjet katolike shqiptare në Shkup”, të autorëve Asani dhe Ramaj, puna qëndron ndryshe dhe vjen e vështirësohet, pikërisht për faktin se këtu kemi të bëjmë me një relikt, i cili na vjen nga e kaluara e lashtë, por që vazhdon të frymojë ende, ndonëse jo si dikur. Autorëve iu shtohet jo vetëm trajtimi i të kaluarës, por edhe faktorët që kanë ndikuar që ky komunitet të vijë deri në këtë fazë apo gjendje që është sot, që ne vazhdimisht po e quajmë relikt. Dhe një detyrë tjetër e autorëve dhe të gjithë neve është që t’i japim përgjigje se si të shpëtohet ky relikt i gjallë. Në përjashtim të kësaj të fundit, të gjitha këto të tjerat, qoftë drejtpërsëdrejt në tekst apo në mes rreshtash, janë thënë nga autorët. Megjithatë unë po mundohem t’i jap një mendim timin, gjithmonë duke u bazuar në librin në fjalë, lidhur me pyetjen se cilët ishin faktorët që sollën deri në këtë gjendje. Sipas mendimit tonë janë tre faktorë: 1. Rrethanat historike dhe vitaliteti i tyre, 2. Roli koheziv i dikurshëm i kishës katolike, dhe 3 Qëndrimi i bashkëkombësve të tyre në raport me këtë komunitet.

Gjatë promovimit në Prishtinë të librit ‘Familjet katolike shqiptare në Shkup’

~22~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~20~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

në Kroaci. Nga ata që mbetën, një pjesë në rrethana të ndryshme sociale e politike (nën presionin politik sllavomaqedonas, pa mbështetje, pa mundësi të shkollimit në gjuhën shqipe, pa mundësi të punësimit, pa kishë në gjuhën shqipe, nëpërmjet martesave me pjesëtarë të komunitetit maqedonas) u asimiluan.

2. Roli koheziv i dikurshëm i kishës katolike Komuniteti katolik në Shkup, ose me këtë komunitet është e lidhur edhe historia e krishterimit te shqiptarët: Shkupi ishte kryeqendra e Dardanisë dhe Argjipeshkvia e Dardanisë, aty ishin të dëshmuar ipeshkvijtë e parë dardanë, të cilët arritën të marrin pjesë edhe në diskutimet për çështje të ndryshme kishtare (në koncilët) të kohës. Kujtojmë se kishën e Shkupit e udhëhoqën klerikë dhe burra të shquar të kombit tonë, si: Andrea e Pjetër Bogdani, Mikel Suma, Gjon Nikollë Kazazi, Matej Mazreku, Matej Krasniqi, Andrea Logoreci, Pashk Trokshi, Lazër Mjeda dhe, i fundit, famullitari dhe studiuesi don Gasper Gjini.

~24~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Kisha katolike, siç është thënë edhe në libër, gjatë historisë së saj nuk ka luajtur rolin vetëm si institucion fetar, por ajo ishte bartëse e proceseve arsimore, kulturore dhe për këtë komunitet ishte faktor koheziv. Se kisha katolike kishte luajtur prej kohësh rol koheziv apo të qëndresës për ta, e thonë edhe vetë familjet e Shkupit, të cilat, siç e pohojnë vetë, ishin të koncentruar me vendbanime për rreth Kishës Katedrale “Zemra e Krishtit” në Shkup, e cila ishte rrënuar nga tërmeti i vitit 1963, për t’u ndërtuar jo aty, por në një vend tjetër. Vetë Lorenc Antoni kishte dëshmuar: “Nënë Tereza dhe të gjithë ne jemi rritur në oborrin e kishës”. Pra me kishën dhe rreth kishës ishte e lidhur gjuha shqipe, shkolla, muzika, loja, tradita, jeta e përditshme; me një fjalë - jeta dhe vdekja e tyre. Ajo që ishte më e rëndësishmja - mesha zhvillohej në gjuhën e besimtarëve, pra në gjuhën shqipe, gjë që ishte një faktor i rëndësishëm për ruajtjen e identitetit kombëtar e fetar të tyre. Por, me shpërnguljen e popullatës katolike nga qyteti dhe reduktimin e numrit të tyre; me ndarjen e Ipeshkvisë Shkup-Prizren, në atë të Shkupit dhe Prizrenit, dhe marrjen në duar të ipeshkvisë dhe katedrales së Shkupit nga autoritetet kishtare maqedonase, sidomos pas vdekjes së famullitarit don Gasper Gjinit, mesha në gjuhën shqipe pushoi së ekzistuari. Së bashku me të pushoi së ekzistuari edhe roli kohëziv i kishës për shqiptarët katolikë. Dhe kjo mund të konsiderohet edhe si vala e fundit e shkombëtarizimit të shqiptarëve katolikë të Shkupit. Nuk mund të kalojmë pa përmendur, se sot shqiptarët katolikë gjenden në duart e një udhëheqësi kishtar me kombësi maqedonase, i cili i takon kishës katolike të ritit bizantin dhe që deri më sot, ndonëse në medie është deklaruar për ekumenizëm, duke mos krijuar kushte që të ketë meshë të rregullt në gjuhën shqipe, sipas mendimit tonë, ai ndjek politikat ditore dhe në fakt e bën të kundërtën e ekumenizmit.

3. Faktori i tretë dhe i fundit që ne kemi radhitur është qëndrimi i bashkëkombësve të tyre në raport me këtë komunitet . Është e ditur botërisht se, pas pushtimit të Shkupit nga Perandoria Osmane, ajo u kthye edhe në qendër administrative-politike të kësaj perandorie. Krahas ndryshimit të strukturës fetare, nëpërmjet administratës dhe ndërtimeve, Shkupi, si edhe shumë qytete shqiptare, filloi të merrte pamjen e një qyteti tipik oriental. Kjo ndikoi jo pak në

~25~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

1. Rrethanat historike dhe vitaliteti i tyre Me këtë rast kujtojmë se shumica e familjeve shqiptare katolike të Shkupit, ishin me një të kaluar historike mjaft të lashtë dhe kryesisht, si familje fisnike zejtare, tregtare dhe intelektuale të kohës. Në mesin e këtyre familjeve kemi argjendarë, mjekë, muzikologë e shumë profesione të tjera, dhe disa nga këto familje fisnike, janë trajtuar mjaft mirë në libër (Bojaxhiu, Serreqi, Antoni, Gjini, Ukajdari, Ndreca, Marku e ndonjë tjetër). Nga këto familje dolën emra të mëdhenj në historinë dhe kulturën shqiptare, si dom Ndue Bytyçi, Kolë Bojaxhiu, Shën Nënë Tereza, Lorenc Antoni, Gasper Gjini, Vinçenc Gjini e shumë e shumë të tjerë. Reduktimi i parë i këtyre familjeve filloi me pushtimin e Shkupit nga Perandoria Osmane, vendosjen e administratës së pushtuesit dhe fillimin e ndryshimit të strukturës fetare. Fillimisht, katolikët nuk u konsideruan si qytetarë të barabartë dhe më pas u vranë, si edhe të gjithë shqiptarët e tjerë, ua konfiskuan pasuritë dhe i dëbuan. Ata që ia dolën t’u mbijetojnë pushtimeve osmane, detyrohen ta marrin udhën e mërgimit, në Venedik, Sicili, Dalmaci, ose do t’u rreken shkrepave të larta malore, larg prej çdo qytetërimit, por më të lirë në ruajtjen e fesë dhe kombit. Nga shumë burime të botuara e në dorëshkrime, veçanërisht relacionet e dërguara Selisë së Shenjtë nga ipeshkvijtë e misionarët, hedhin dritë të mjaftueshme mbi gjendjen e gjithëmbarshme religjioze e morale të shqiptarëve gjatë pushtimit osman në trevat shqiptare, përfshirë këtu edhe Shkupin. Ky proces i filluar që në periudhën e Stefan Dushanit, i ndjekur edhe nga Perandoria Osmane, u vazhdua pas vitit 1912 nga Mbretëria e SKS-së gjatë Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore, për të mos u ndalur edhe në Jugosllavinë e Titos. Dëbimi i parë i madh i shqiptarëve katolikë të Shkupit, pas Luftë së Dytë Botërore, nisi pas tërmetit të vitit 1963. Në emër të ndërtimit të Shkupit të ri, qeveria sllave me mbështetjen e Beogradi ua konfiskoi pronat shqiptarëve katolikë në qendrën e vjetër, për të ndërtuar apartamente shumëkatëshe. Vala e dytë e shpërnguljes së tyre u bë pas vitit 1981, kur nisi terrori kundër shqiptarëve të arsimuar e nacionalistëve. Shqiptarët katolikë dhe intelektualët e këtij komuniteti u larguan nga Shkupi, erdhën në Prishtinë e Prizren, por shumë prej tyre u shpërngulën në vendet perëndiore, sidomos

~23~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

I.2. Vlerësim rreth librit“Familjet katolike shqiptare në Shkup”:

SHKUPI I DIKURSHËM, VJENA KULTURORE E SHQIPTARËVE

Nga Emin AZEMI, recensent Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup, i drejtuar nga dr. Skender Asani, po bëhet një zë i fuqishëm i afirmimit të vlerave dhe valorizimit të kritereve historike-shkencore për të kaluarën e lavdishme të këtyre trevave, që për shumë arsye kishin qenë të mbuluara me pluhurin e harresës. Tash së fundmi nga ky institut doli edhe një vepër kapitale që trajton njërën nga temat më interesante e cila lidhet me komunitetin katolik shqiptar në Shkup. Autorët Skender Asani dheAlbert Ramaj për herë të parë, në mënyrë të sistemuar dhe të argumentuar, i ofrojnë lexuesit një panoramë shëtitëse nëpër kohë, duke na njohur nga afër me një sagë të gjerë familjesh bujare katolike në Shkup që kishin qenë vertikalja shpirtërore e shqiptarëve në fund të shekullit XIX dhe fillim të shek. XX. “Familjet katolike shqiptare në Shkup” është një vepër me shumë rëndësi për vetë historiografinë shqiptare, sepse autorët nëpërmjet dokumenteve, fotografive, faksimileve dhe dëshmive të ndryshme fokusojnë vëmendjen e lexuesit në disa shtylla që e bëjnë kujtesën tonë

~27~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

historike të liruar nga mjegullimet e panevojshme, që në rrethana e kontekste të caktuara na u imponuan. Për të dëshmuar autoktoninë e pandërprerë të shqiptarëve në qytetin e Shkupit dhe për të argumentuar këtë tezë, autorëveu ështëdashur të hulumtojnë traditën, folklorin, gjuhën, fenë dhe, në përgjithësi, trashëgiminë kulturore të familjeve të vjetra katolike shqiptare. Ky objektiv, që është gjithëpërfshirës në tërësinë e materialit hulumtues, zgjerohet me detaje përshkruese që si zanafillë kanë përpjekjet titanike të fisnikëve katolikë të Shkupit, personifikuar nëpërmjet familjeve Bojaxhiu, Serreqi, Ukajdari,Gjini, Ndreca, Marku e shumë të tjera, në funksion të ruajtjes së kontinuitetit të pandërprerë të traditës dhe mbamendjes kolektive shqiptare që nga antikiteti e deri në dekadat e mëvonshme të bashkëkohësisë sonë. E vendosur mbi një bazament mjaft të fuqishëm argumentues, vepra në fjalë nuk kufizohet vetëm në observimet e tre autorëve, por shkon përtej duke marrë në shqyrtim edhe burime dhe autorë të vjetër antikë, me Shkupin si njërën nga qendrat parahistorike të civilizimit ilir dhe, për rrjedhojë, autoktonia e shqiptarëve në këtë qytet del si një hallkë materialeshpirtërore e prezencës dhe vijimësisë iliro-dardane. Ky është edhe dimensioni më domethënës që e bën Shkupin të zërë vend të merituar në kronikat dhe udhëpërshkrimet e shtegtarëve të ndryshëm që e kishin trajtuar këtë qytet si një nyje tregtare dhe rrugore që i lidhte akset strategjike më të njohura të Ballkanit, sikundër ishin: Via Dezeta (ShkupPrizren-Shkodër); Via Egnatia (Shkup-Ohër Durrës, dhe nga ana tjetër Selanik-Konstantinopojë) ;Via Naisus (Nish – Singidinum(Beograd) dhe Via Sertika (Sofje – Adrianopolis (Edrene). Arkitektura e librit “Familjet katolike shqiptare në Shkup” është e ngritur mbi punën hulumtuese të tre autorëve që si udhërrëfim kanë pasur materialet arkivore të familjeve katolike në Shkup, por edhe fonde të shumta të dokumenteve e fotografive të marra nga arkivat e ndryshme europiane (Arkivi Shtetëror i Vjenës, Arkivi Shtetëror i Luzernës, Arkivi i Qytetit në Budapest, Arkivi Piedestar në Budapest, Arkivi i Famullisë së Prizrenit, Arkivi i Propagandës Fide në Romë dhe Arkivi i familjes Kukaj në Vjenë). Homogjeniteti shpirtëror i shqiptarëve me shekuj ishte ruajtur me anë të kultivimit të traditës autoktone dhe ruajtjes së mëvetësive etnopsikologjike. Ky homogjenitet nuk do të kishte kuptim pa Ipeshkvinë

~28~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Shkup-Prizren, bashkë me ipeshkvijtë dhe famullitarët që shërbyen në Shkup, duke filluar nga Pjetër Bogdani, e deri te Toma Raspasani, Dom Zef Ramaj, Lazër Mjeda etj. Të gjithë këta prijës, sipas burimeve që ofron ky libër, ndonëse mbanin veladonin e katolicizmit, me veprime konkrete ishin të lidhur me hallet e banorëve, duke u ndihmuar atyre në emancipimin kulturor e kombëtar. Të ballafaquar me sfidat që impononte logjika e pushtimit otoman, këta ipeshkvij ishin edhe kronistë pedantë të zhvillimeve në Shkup dhe më gjerë dhe kjo mund të dëshmohet në letrat dhe raportet që ata ia dërgonin jo vetëm Vatikanit, por edhe qendrave të ndryshme diplomatike dhe redaksive të gazetave europiane. Kështu, bie fjala, Dom Zef Ramaj nga Stublla, një famullitar që gjithë veprimtarinë e kishte të lidhur me Famullinë e Shkupit, që njihet edhe si pagëzues i Gonxhe Bojaxhiut në Kishën Katolike në Shkup, më 27 gusht 1910, përpos fushëveprimit të tij fetar, ishte edhe mësues në shkollën shqipe pranë Famullisë së Shkupit, por edhe në Shkollën e Hekurudhës, shkollë elitare për kohën ku mësonin dhe fëmijët e diplomatëve të huaj. Jemi në kohën kur në Ballkan priteshin të ndodhin ndryshime dramatike gjeopolitike, kurse barra për të përballuar pasojat e këtyre ndryshimeve iu binte pikërisht këtyre përfaqësuesve shqiptarë të Kishës Katolike në Shkup. I tillë ishte edhe rasti me Dom Zef Ramajn i cili qe dëshmitar i masakrave serbe mbi popullatën shqiptare në luftërat ballkanike më 1912 dhe 1913, kur vakumi i ikjes së turqve ishte mbushur me kronika rrëqethëse që si lajtmotiv kishin raprezaljet e soldateskës serbe e cila nuk kursente asgjë shqiptare dhe ishte pikërisht dom Zef Ramaj që ato kronika ua dërgonte në formë letrash kancelarive të ndryshme europiane dhe gazetave perendimore. Në mendësinë publike që ishte imponuar me dekada kishte mbizotëruar teza se shqiptarët janë vetëm myslimanë dhe këtë tezë propaganda sllave e kishte përdorur për qëllime të veta, që në instancë të fundit kishte krijimin e arealeve civilizuese në kundërshtim me gjendjen faktike në terren. Dhe ishin pikërisht familjet katolike shqiptare në Shkup që e prishnin falsitetin e këtij diskursi civilizues, kurse libri që kemi në dorë është pasqyra më besnike e një kronologjie jo vetëm faktografike, por edhe identitare që lidhej ngusht me shenjat dalluese të një etnie. Gjuha, arsimi, kënga, kostumet, mënyra e jetesës, ishte alfabeti shpirtëror i shqiptarëve, kurse katolikët shqiptarë të Shkupit i dhanë kuptim qenësisë kombëtare duke e integruar këtë alfabet në sfondin e përgjithshëm të civilizimit perëndimor, atje ku shqiptarët bënin pjesë. Libri i Asanit dhe Ramajt vë në

~29~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

pah pikërisht këtë poentë, ashtu siç del e pakontestueshme lidhshmëria e familjeve katolike shqiptare të Shkupit me përpjekjet për zhvillimin e arsimit shqip në Shkup dhe me rizgjimin kulturor e shpirtëror të shqiptarëve. Kjo kauzë emancipuese-kulturore e këtyre familjeve shquhet nëpërmjet një galerie personazhesh mjaft të spikatur që kishin vepruar në Shkup, sikundër ishin Kolë Bojaxhiu, dom Ndue Bytyçi, Lorenc Antoni, dom Gaspër Gjini, Vingjenc Gjini e ndonjë tjetër. Sikur kjo traditë të kishte vazhduar edhe në ditët e sotme, sigurisht që Shkupi do të ishte Vjena kulturore e shqiptarëve. Prandaj, edhe ky libër duhet të shërbejë si nxitje për brezin e shqiptarëve të sotëm dhe të nesërm, që famën e Shkupit të dikurshëm ta rikthejë me projekte emancipuese e kulturore, kurse traditën e katolicizmit shqiptar në këtë qytet ta vendosë në parametrat konkurrues më botën e qytetëruar, atje ku gjithë shqiptarët synojnë të jenë. Shkup, 18 korrik 2018

~30~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

I.3. Fjalimi i drejtorit të ITSHKSH-së dhe autori i librit, Skender Asani, me rastin e promovimit të librit “Familjet katolike shqiptare në Shkup”:

KALLDËRMA E SHKUPIT RUAN JEHONËN E HAPAVE TË NËNË TEREZËS Sot në mëngjes, para se të nisemi për Prishtinë, bashkë me ambasadorin e Republikës së Shqipërisë dhe kolegët e Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup, vendosëm lule të freskëta në vendin ku dikur ka qenë shtëpia e Nënës Terezë dhe ku tash është një pllakë përkujtimore. Ndjesia që, pas këtij përkujtimi, të jem në Prishtinë, për të kremtuar 108-vjetorin e lindjes së kësaj nëne të madhe, më jep kënaqësinë që këtë çast përkujtimor ta ndajmë bashkërisht edhe në njërin kënd tjetër të shqiptarisë...

Nga Skender ASANI, autor

~31~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~28~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Këtu më lejoni ta falënderoj Qeverinë e Republikës së Kosovës dhe Kryeministrin Ramush Haradinaj për kujdesin e tij që kjo ditëlindje po shënohet edhe në Prishtinë me nderimet më të larta shtetërore, ndërsa si drejtor i Institutit dhe si njëri ndër autorët e ekspozitës dhe të këtij libri, jam tejet mirënjohës për nderimin e madh që ia bëni punës sonë. Për fund do të më lejoni të përfundoj duke thënë se ne jemi komb me fat që e kishim një Nënë Terezë, ndërsa ne shqiptarët shkupjanë jemi dyfish të nderuar që – përveç lidhjes etnike – e kemi lidhjen gjeografike. Ndërkaq kënaqësia është më e madhe kur kujtimi për Nënën Terezë, njësoj si në Shkup, shënohet edhe në Tiranë, në Prishtinë dhe në mbarë hapësirën etnike shqiptare. Vërtet Nëna Terezë nuk u bë nënë biologjike e askujt, por ajo u bë nëna historike e gjithë botës. Andaj edhe ne mburremi sot që jemi bij të saj. Prishtinë, 26.08.2018

~33~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

I.4. Fjalë rasti gjatë promovimit:

NJË LIBËR QË FUQIZON ARSYEN E TË QENIT UNIK

Nga Jahja LLUKA, Prishtinë Nën patronatin e kryeministrit të Republikës së Kosovës, Ramush Haradinaj në shënimin e 108 vjetorit të lindjes së Shën NënëTerezës, në Bibliotekën Kombëtare të Kosovës “Pjetër Bogdani” në Prishtinë, më 26 gusht 2018, është promovuar libri “Familjet katolike shqiptare në Shkup”, të autorëve Skender Asani dhe Albert Ramaj, dhe është hapur ekspozita dokumentare, “Jeta nëpërmjet kujtimeve”. Transformimet që solli koha, si rezultat i përpjekjve të pareshtura të brezave që sakrifikuan gjithçka për lirinë që po e gëzojmë sot, po ndodhin në kohën kur Kosova si shtet, krahas konsolidimit institucional, po shënon edhe një ngritje cilësore në kulturën e nderimit të figurave e ngjarjeve që na bëjnë krenarë si komb edhe në arenën ndërkombëtare. Para dy vjetëve, në kryeqendrën tonë, në Prishtinë, shteti i Kosovës, nëpërmjet kryeministrit të atëhershëm, Ramush Haradninaj, nuk promovoi vetëm një libër, por vendosi edhe një standard të ri valorizues, në mënyrë që rrugëtimi ynë si shtet dhe si shoqëri të ketë si pikë referuese vlerat tona sublime, që lehtësisht mund të konsiderohen edhe si adresa të çmuara të civilizimit tonë iliro-arbëror. Edhe librin “Familjet katolike shqiptare në Shkup” duhet shikuar në korpusin e këtyre vlerave , sepse siç e ka thënë edhe dr. Skender Asani,

~34~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

drejtor i Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup, ne jemi komb me fat që e kishim një nënë si Nënë Tereza, dhe vërtet Nënë Tereza nuk ka qenë nënë biologjike e askujt, por nënë historike e gjithë botës, dhe ne mburremi që jemi bijtë e saj. Prandaj jo rastësisht edhe kujdesi institucional i shtetit të Kosovës mbetet konstant në ngritjen e vazhdueshme të përkushtimit tonë si shoqëri ndaj yjeve të pashuar që i dhanë dritë rrugëtimit tonë si komb, kurse nëpërmjet kësaj monografie për familjet katolike shqiptare të Shkupit, po dëshmohet pashkëputshmëria e lidhjeva tona shpirtërore në hapësirën tonë etnike. Këtë lidhshmëri më së miri e përshkroi dr. Asani në fjalën e tij promovuese për këtë libër, duke nënvizuar se edhe sot kur e përkujtojmë 108-vjetorin e lindjes dhe gjurmët e saj në gjeografinë shqiptare, i ndjejmë hapat e saj në Shkup dhe zërin e saj në korin e kishës dhe me anë të këtij libri ne i themi asaj se, ndonëse gjurmët e saj janë zbehur në Shkup, përsëri ekzistojnë shkupjanë dhe bashëkombas që jetojnë në Maqedoni e që gërmojnë pas gjurmëve të saj dhe i zbulojnë familjet katolike shqiptare“. Kryeministri Ramush Haradinaj dhe stafi i tij ishin kujdesur që promovimi i librit “Familjet katolike shqiptare në Shkup”, të jetë një mozaik i çmuar në kuadër të shënimit të 108 vjetorit të lindjes së Nënë Terezës, duke i dhënë këtij përvjetori dimensionin e vlerave universale që promovonte Nënë Tereza dhe prositë largpamëse që la ajo për brezat e mëvonshëm. Ndërkaq don Lush Gjergji nga Ipeshkvia e Kosovës, me atë rast, me të drejtë pat thënë se shqiptarët janë falënderues ndaj Zotit dhe familjes Bojaxhiu që sollën Nënë Terezën si dhuratë për të gjithë shqiptarët. “Monografia, për të cilën jemi mbledhur, mbulon një zbrazëti dhe mangësi historike aktuale për Shkupin e dikurshëm. Ne si bijtë dhe bijat e Nënë Terezës ta falënderojmë Zotin dhe familjen Bojaxhiu për këtë dhuratë dhe mundësi, që kudo ku ka shqiptarë në botë, të ndjehen Shën Nënën Terezë”, tha Gjergji. Veprat që lënë gjurmë asnjëherë nuk mund të harrohen për dritën që sjellin në sipërfaqet gjysmë të errta të kujtesës sonë. Edhe me librin “Familjet katolike shqiptare në Shkup” tash e tutje kujtesa jonë do të ndriçohet me një korpus të pasur dokumentesh e dëshmish, që e fuqizojnë arsyen tonë për të qenë unik në shënimin dhe nderimin e gjithë asaj tradite të pasur kombëtare e kulturore që kombit tonë i jep më shumë vlerë e respekt.

~35~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

I.5. Fjalë rasti gjatë promovimit:

EMRI I NËNË TEREZËS ËSHTË LETËRNJOFTIM I ÇDO SHQIPTARI NË BOTË

Pal LEKAJ, ministër në Qeverinë e Republikës së Kosovës Nën patronatin e kryeministrit të Republikës së Kosovës, Ramush Haradinaj në shënimin e 108 vjetorit të lindjes së Shën Terezës është promovuar libri “Familjet katolike shqiptare në Shkup”, të autorëve Skender Asani dhe Albert Ramaj, dhe ekspozita dokumentare, “Jeta përmes kujtimeve”. Ministri i Infrastrukturës, Pal Lekaj në emër të kryeministrit përcolli fjalët përshëndetëse dhe theksoi që institucionet kanë kujdes për nderimin e figurave të mëdha. “Në emër të kryeministrit përcjell fjalën e tij përshëndetëse për shënimin e 108-vjetorit të lindjes së Nënë Terezës dhe e theksoi si krenari institucionale kujdesin që ka Qeveria e Republikës sonë për t’i nderuar këta viganë të kombit tonë me të cilët ne vazhdojmë të mburremi”, tha Lekaj. Ky gjithashtu tha se libri është një ogur i mirë për shqiptarët dhe Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve në Shkup është shembull që duhet të ndiqet.

~36~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

“Edhe ky përvjetor, ky libër dhe kjo ekspozitë, që sot e kanë nderuar Prishtinën, janë ogur i mirë që kombi shqiptar me Maqedoninë është në duar të sigurta.Edhe përkundër paragjykimeve, puna e këtij instituti që përkujdeset për çdo fragment të historisë shqiptare atje,është shembull që ia vlen të ndiqet”, tha Lekaj. Ai tha se në përvjetorin e ditëlindjes së Nënë Terezës, kombi jonë po e nderon një figurë si ajo e që është një letërnjoftim për shqiptaret në mbarë botën.“Gjëja e dytë që sot jemi tubuar është ditëlindja e Nënë Terezës dhe një komb që i nderon këto figura dhe e respekton të kaluarën, mund të shpresojë për një të ardhme të ndritur”, tha ai.“Emri i saj sot është letërnjoftim i çdo shqiptari në botë, sepse bota nuk njeh shqiptar tjetër me të famshëm se ajo”, shtoi Lekaj. Autori i librit “Familjet katolike shqiptare në Shkup”, Skender Asani, po ashtu drejtor i Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup tha se nëpërmjet këtij libri tregohet se shkupjanët dhe ata që jetojnë në Maqedoni, po gjurmojnë dhe zbulojnë gjurmët e Nënë Terezës, por edhe të familjeve katolike, raporton EO. “Edhe sot kujtojmë 108-vjetorin e lindjes dhe gjurmët e saj në gjeografinë shqiptare, i ndjejmë hapat e saj në Shkup dhe zërin e saj në korin e kishës, dhe nëpërmjet këtij libri ne i themi asaj se, ndonëse gjurmët e saj janë zbehur në Shkup, përsëri ekzistojnë shkupjanë dhe bashëkombas që jetojnë në Maqedoni, që gërmojnë pas gjurmëve të saj dhe i zbulojnë familjet katolike shqiptare“, tha ai.“Ne jemi komb me fat që e kishim një nënë si Nënë Tereza, dhe vërtet Nënë Tereza nuk ka qenë nënë biologjike e askujt, por nënë historike e gjithë botës, dhe ne mburremi që jemi bijtë e saj”, shtoi Asani. Ndërsa, don Lush Gjergji nga Ipeshkvia e Kosovës tha se shqiptarët janë falënderues ndaj Zotit dhe familjes Bojaxhiu që sollën Nënë Terezën si dhuratë për të gjithë shqiptarët.

~37~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~33~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

I.6. Fjalim i Kryeministrit të Kosovës, Ramush Haradinaj:

KY INSTITUT PO DËSHMON PËRKUSHTIMIN SERIOZ ATY KU RËNDON MË SHUMË PESHA E HISTORISË SONË – NË SHKUP!

Nga Ramush HARADINAJ, Kryeministër i Republikës së Kosovës Kam kënaqësi që sot, në cilësinë e kryeministrit të Republikës së Kosovës, të jem zot shtëpie në shënimin e 108-vjetorit të lindjes së Nënë Terezës dhe këtë më shumë e them si krenari institucionale, pra për kujdesin që ka qeveria e Republikës sonë për t’i nderuar këta viganë të kombit tonë, me të cilët ne vazhdojmë të mburremi. Me këtë rast dëshiroj ta përgëzoj drejtorin e Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve, dr. Skender Asani, për punën dhe përkushtimin e madh që shfaq në afirmimin dhe nderimin e figurave të mëdha të historisë sonë kombëtare. Qoftë në shënimin e 550-vjetorit të vdekjes së kryeheroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti - Skënderbeu, qoftë me përkujtimin e viganëve të historisë së pavarësisë dhe çlirimit të Shkupit, siç janë Hasan Prishtina e Isa Boletini, qoftë nëpërmjet kujtimit që i bëhet Nënë Terezës, ky institut ka dëshmuar përkushtimin serioz në afirmimin e

~39~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~35~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

të bëjmë, por sa shumë dashuri vendosim në të.” Përkthyer në kontekstin tonë, do të thoja se ajo na ka mësuar se me dashuri të këtillë duhet ta duam atdheun tonë, kombin tonë dhe fqinjin tonë, sepse vetëm ashtu mund të mburremi se vërtet ne jemi bij të kësaj nëne të madhe. Ju faleminderit! Prishtinë, 5.9.2018

~41~

~42~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~37~

~44~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Momente nga shënimit i 108-vjetorit të lindjes së Shën Terezës dhe promovimin e libri “Familjet katolike shqiptare në Shkup”, të autorëve Skender Asani dhe Albert Ramaj, dhe ekspozita dokumentare “Jeta përmes kujtimeve”

~38~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

departament, do të kenë nderin dhe privilegjin të hulumtojnë trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut dhe familjes Bojaxhiu në Shkup, e cila ndër vite ka dhënë një kontribut të madh në çështjen tonë kombëtare”, vlerësoi dr. Arbër Ademi, ministër MASH-it. Ndërkaq, monsinjor don Luish Gjergji, i pranishëm në inaugurim pat thënë se ky departament i trashëgimisë së Gonxhe Bojaxhiut - Nënës Terezë, është i pari i këtij lloji. Dikur në Mitrovicë, në përurimin e shtatores së Nënë Terezës para selisë së komunës pata thënë figurativisht se "Trepça" është e madhe dhe e rëndësishme... Por ne kemi edhe "Trepçën shpirtërore", dhe ajo është Nënë Tereza”.

~46~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Dokument: Vendimi i Këshillit të Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve, për themelimin e Departamentit e Trashëgimisë së Gonxhe Bojaxhiut – Nëna Tereze, më datë 4.9.2019

~47~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

historisë sonë kombëtare pikërisht aty ku rëndon më shumë pesha e historisë sonë – në Shkup. Prandaj edhe ky përvjetor, ky libër dhe kjo ekspozitë, që sot e kanë nderuar Prishtinën, janë ogur i mirë se kombi shqiptar në Maqedoni është në duar të sigurta. Përkundër paragjykimeve që gjenden gjetiu, puna e këtij instituti, i cili kujdeset për çdo fragment të historisë shqiptare atje, është shembull që ia vlen të ndiqet. Në këtë kuadër, nderimi që ata ia bëjnë Nënë Terezës është dëshmia më e mirë se gjenerata e re në Shkup është e ndërgjegjshme për peshën e madhe historike që bart për afirmimin e kombit shqiptar në Maqedoni. Pa patetizëm dhe folklorizma konfliktuoze, por me qasje studimore dhe maturi profesionale, ky institut – ashtu si sot – edhe në të kaluarën, na ka bindur se ka vizion dhe strategji për studimin dhe vlerësimin e historisë kombëtare shqiptare në Maqedoni. Të nderuar të pranishëm, gjëja e dytë që dua ta theksoj është arsyeja që sot ne jemi mbledhur, është ditëlindja e Nënë Terezës. Dhe, për mua, një komb që i nderon këto figura, pra një komb që e respekton të kaluarën, mund të shpresojë për një të ardhme të ndritur. Në të vërtetë, ne nuk po bëjmë asgjë më shumë seç e kemi për detyrim. Nëse Nënë Tereza ia fali jetën dashurisë për të varfrit dhe të sëmurët dhe, për shkak të kësaj nuk krijoi as jetë private, më e pakta që ne mund të bëjmë, është ta shënojmë ditëlindjen e saj. Një nënë që i fali dashuri gjithë botës, ndërkohë që e pohoi me mburrje dhe krenari përkatësinë e saj kombëtare, është shndërruar sot në mburrje për secilin shqiptar në mbarë globin. Emri i saj sot është letërnjoftim i çdo shqiptari në botë, sepse ne jemi thellë të bindur se bota nuk njeh shqiptar tjetër më të famshëm se ajo. Dhe, kur kësaj i shtohet se identiteti i saj ishte dashuria dhe bamirësia, nuk mund të ketë përfaqësim më të mirë, më dinjitoz dhe më të ndershëm që dikush mund t’ia ketë bërë kombit tonë. Për këto arsye jam i nderuar që sot kam mundësi të jem në këtë ngjarje dhe të shpreh nderimin e madh të Republikës së Kosovës dhe të qytetarëve tanë për Nënë Terezën, ndërsa më vjen mirë që kjo ditëlindje sot po kremtohet njësoj edhe në Shkup edhe në Prishtinë, duke besuar se është pikërisht dashuria e Nënë Terezës ajo që na ka bashkuar tok këtu. Po e përfundoj fjalën time duke iu referuar pikërisht fjalëve të nënës së madhe shqiptare. Si një njeri që kishte frymëzim dashurinë dhe sakrificën, ajo ka lënë disa këshilla, që mund të jenë leksione universitare për të gjithë ne. Kështu, në një rast ajo tha: “Nuk ka rëndësi sa shumë jemi të angazhuar

~40~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~41~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Dokument: Vendimi i marrë në Regjistrin Qendror të RMV-së, për Departamentin e Trashëgimisë së Gonxhe Bojaxhiut – Nënë Terezës

~50~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

II.1. Fjalimi i drejtorit të ITSHKSH-së, Skender Asani, me rastin e hapjes së Departamentit për Trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Tereze:

DIMENSIONI HYJNOR I NJË PËRKUSHTIMI Departamenti për trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut - Nënës Tereze, që po e promovojmë sot, ka si pikësynim pikërisht zbërthimin e kompleksitetit të kësaj figure, duke i ofruar mbarë shoqërisë modelin e mire të trajtimit të gjithë atyre që janë në anën e drejt të kauzave humane globale...

Dr. Skender ASANI, drejtor Në vendlindjen e Gonxhe Bojaxhiut, këtu në Shkupin tonë të lashtë, sot po e hapim Departamentin për studimin, hulumtimin dhe edukimin e figurës së Nënë Terezës.

~51~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

II. THEMELIMI I DEPARTAMENTIT PËR TRASHËGIMINË E GONXHE BOJAXHIUT – NËNËS TEREZË Dr.Nora Maliqi Zylali ITSHKSH-ja është institucioni i vetëm në botë që ka ngritur një infrastrukturë ligjore e të kuadrit për themelimin e Departamentit për Trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut- Nënës Terezë, i cili do të merret kryesisht me hulumtimin dhe edukimin e trashëgimisë shpirtërore e materiale që ka lënë kjo grua e madhe, e cila doli nga Shkupi dhe përhapi në gjithë planetin rrezen e shpresës për njerëzit. Ky departament zyrtarisht u shpall i hapur më 7 shkurt 2020, kurse në inaugurimin e tij morën pjesë personalitete të shquara nga jeta shoqërore, politike e fetare. Për ta zbëyerthyer rëndësinë dhe rolin që do të ketë ky departament në rrugëtimin e vet, me atë rast foli edhe dr. Skender Asani, sipas të cilit rëndësia që ka Nënë Tereza në përhapjen e vlerave sublime humane e shpirtërore, ka qenë frymëzim i pashtershëm për miliona njerëz, sidomos për ata që kanë pasur nevojë për ngrohtësinë e dorës së zgjatur që gjendet kur të tjerët të harrojnë. Nënë Tereza mbetet simbol shembullor i dorës që mbeti vazhdimisht e zgjatur drejt kauzave që ajo i ndërtoi, jo duke vendosur me çdo kusht vetveten në qendër të vëmendjes, por duke e orientuar vëmendjen e krejt botës nga skutat më të padukshme të vuajtjeve njerëzore. Departamentin për studimin, hulumtimin dhe edukimin e figurës së Nënë Terezës, që po e promovojmë sot, ka si pikësynim pikërisht zbërthimin e kompleksitetit të kësaj figure, duke i ofruar mbarë shoqërisë modelin e mirë të trajtimit të gjithë atyre që janë në anën e drejtë të kauzave humane globale, nënvizoi dr. Asani. Se hulumtimi shkencor në ITSHKSH po kalon nëpër dyert e mëdha të institucionalizimt, dëshmon edhe mbështeja që vjen nga Ministria e Arsimit dhe e Shkencës. “Punëtorët shkencorë që do të angazhohen në këtë

~45~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

tonë për studimin, hulumtimin dhe edukimin e figurës së Nënë Terezës, me të gjitha resurset e nevojshme shkencore e njerëzore. Do të jemi bashkëpunues me të gjitha ato qendra hulumtuese, arkiva e muze dhe me të gjithë ata punonjës shkencor që në foksin e tyre studimor do ta kenë emrin dhe veprën e lavdishme të Nënë Terezës, duke i dhënë kështu një shtytje edhe më të madhe objektivit madhor për të cilin edhe do të ekzistojmë tash e në të ardhmen. Shkup, 2 shkurt 2020

~53~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

II.2. Fjalimi i ministrit të Arsimit dhe të Shkencës, Arbër Ademi, me rastin e themelimit të Departamentit për trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut:

PO E VËMË NË BINARË INSTITUCIONALË NJË VLERË TË MADHE TË TRASHËGIMISË SONË KULTURORE

Dr. Arbër ADEMI, ministër Arsimit dhe Shkencës I nderuari dr. Don Lush Gjergji – përfaqësues i lartë i Ipeshkvisë së Kosovës dhe biograf i Nënë Terezës... I nderuari dr. Skender Asani – drejtor i ITSHKSH-së Punonjës shkencorë, mysafirë dhe medie të nderuara... Ju falënderoj për mundësinë e dhënë që të jem pjesë edhe e një evenimenti të rëndësishëm në Institutin e Trashëgimisë Shpirtërore e

~54~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~47~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

II.3. Fjalimi i don Lush Gjergjit në hapjen e Departamentit:

NE KEMI EDHE "TREPÇËN SHPIRTËRORE", DHE AJO ËSHTË NËNË TEREZA

Don Lush GJERGJI, përfaqësues i Ipeshkvisë së Kosovës Themelimi i Departamentit për Trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Tereze, në kuadër të Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup, për mendimin tim është një vepër shumë e rëndësishme, jo vetëm për ne si shqiptarë, por për gjithë Maqedoninë e Veriut dhe më gjerë, për Mesdheun apo Ballkanin, për mbarë Europën, sepse figurat e tilla i japin njeriut dhe njerëzimit dimensione të reja të vlerave dhe virtyteve, pa të cilat jeta nuk ka kurrfarë kuptimi dhe domethënie. Ky Departament i Trashëgimisë së Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Tereze, është i pari i këtij lloji. Dikur në Mitrovicë, në përurimin e shtatores së Nënë Terezës para selisë së komunës, pata thënë figurativisht se "Trepça" është e madhe dhe e rëndësishme... Por ne kemi edhe "Trepçën shpirtërore", dhe ajo është Nënë Tereza.

~56~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Dokument: Vendim statutor i Këshillit të Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve për ndryshimin dhe plotësimin e Statutit

~49~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

II.4. Studiuesi Anton Nikë Berisha, rreth rëndësisë së hulumtimit të jetës dhe veprës së Nënë Terezës:

GONXHE BOJAXHIU-NËNË TEREZA- FIGURË E PËRMASAVE DHE E VLERAVE TË JASHTËZAKONSHME NJERËZORE E HYJNORE Hulumtimi dhe ndriçimi i trashëgimisë së pasur shpirtëror dhe njerëzore të Nënë Terezës – Shën Terezëss së Kalkutës, me të cilin emër e shpalli të shenjtë Vatikani, nënkupton hapjen e shtigjeve për një botë më të mirë, për afrimin dhe dashurinë e mirëfilltë midis njerëzve pa marrë parasysh vendin, racën, besimin dhe ngjyrën e lëkurës....

Prof.dr. Anton Nikë BERISHA, studiues Drejtuesit e Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve – Shkup, të vetëdijshëm për rëndësinë e shumëfishtë të veprës së Nënë Terezës – Gonxhe Bojaxhiut (e lindur në Shkup më 26 gusht të vitit 1910), për flijimin e saj të jashtëzakonshëm për njeriun, sidomos për ata nga më të varfrit e të varfërve, të përligjur qysh nga viti 1930 kur si motër e rendit të Loretos mbërriti në qytetin e Kalkutës së Indisë e deri në frymën e

~58~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

fundit së saj – më 5 shtator l997, vendosën ta themelojnë Departamentin për Trashëgiminëe Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Tereze. Ky departament do ta hulumtojë veprimtarinë e Nënë Terezës në rrafshe e në aspekte të ndryshme; do të merret me ndriçimin e dashurisë së saj ndaj njeriut; pikëpamjet dhe mendimet e saj për jetën dhe domosdonë që njerëzve nga më të varfrit e varfërve t’u ndihmohet në çdo kohë dhe në çdo rrethanë, pa kursyer kohë, mund dhe flijime. Sipas Nënë Terezës pikërisht ky qëndrim dhe ky flijim do të përligjte dashurinë e mirëfilltë ndaj Hyjit. Departamenti do të merret me analizimin dhe botimin e teksteve të saj, të lutjeve të saj, të fjalimeve, të letrave e të testamentit shpirtëror për t’ia ofruar botës shqiptare në mënyrë që puna dhe flijimi i saj për njeriut të njihet në dritën e vërtetë e të mos përmblidhet gjithë puna e flijimi i saj në termin bamirëse, siç ka ndodhur dhe ndodh ende në botën tonë. Po ashtu do të hulumtohet përmasa e dashurisë së saj të jashtëzakonshme për njerëzit, përkatësisht puna e saj e vijueshme e afrimit të njerëzve te dashuria e Zotit dhe përhapja e dashurisë së tij te njerëzit, sidomos tek ata të braktisur e të harruar buzë rrugëve, për të cilët shoqëria pothuajse ka hequr dorë. Them kështu për arsye se dashuria ndaj Hyjit në qenësinë e vet është dashuria ndaj njeriut. Departamenti do t’i botojë edhe studimet e ndryshme që i kushtohen kësaj figure të jashtëzakonshme, të cilën bota e quajti nënë. Në vijim po i vështrojmë, në vija të përgjithshme, disa nga arsyet që kushtëzuan themelimin e Departamentit për Trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Tereze brenda Instituti të Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve – Shkup, i cili do të merret me ndriçimin e gjithanshëm të veprimtarisë së kësaj figure të madhe të njerëzimit. Gjithë veprimtarinë – punën e vet Nënë Tereza e mbështeti në parimin, që përmblidhet me ketë mendim: “Në realitet s’ka shumë dallim midis një vendi dhe një tjetri, për arsye se personat janë ata që përherë i takon kudo. Personat mund të kenë pamje të ndryshme, veshje të ndryshme, të kenë një formim ose pozitë të ndryshme, mirëpo përherë janë persona, persona për t’i dashur përherë, persona të uritur përherë për dashuri1”.

Madre Teresa, Sorridere a Dio. Esperienze – preghiere spunti di riflessione. Diciannovesima edizione. San Paolo, Cinisello Balsamo (Milano) 2003, f. 57. 1

~59~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

II.1. Fjalimi i drejtorit të ITSHKSH-së, Skender Asani, me rastin e hapjes së Departamentit për Trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Tereze:

Dr. Skender ASANI, drejtor Në vendlindjen e Gonxhe Bojaxhiut, këtu në Shkupin tonë të lashtë, sot po e hapim Departamentin për studimin, hulumtimin dhe edukimin e figurës së Nënë Terezës.

~51~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

“Nuk e di çka provojnë njerëzit e tjerë, po unë i dua motrat e mia ashtu siç e dua Krishtin, me gjithë zemër, me shpirt e me mendje, me të gjitha forcat e mia6 [...] Nëse dashuria ime për motrat e mia është e mirë, atëherë dashuria ime për Krishtin do të jetë e mirë. Nuk janë dy dashuri. Sa më e thellë është dashuria ime për Krishtin, aq më e thellë është dashuria për motrat e mia, aq më i madh është zelli për të shkuar drejt të varfërve”7. Sekretari i përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara, Javair Pérez De Cuéllar, më 26 tetor 1985, me rastin e 40-vjetorit të themelimit të këtij organi të rëndësishëm ndërkombëtar, para anëtarëve të asamblesë dhe të një numri të madh mysafirësh, ku ishte i pranishëm dhe kryeipeshkvi i Nju Jorkut, kardinali J. O.’Connor, midis të tjerash, tha: “Gjendemi në një sallë të diskutimeve. Në rrjedhë të kohëve në këtë podium kanë kaluar njerëzit që janë çmuar më të fuqishmit. Sot kemi mundësinë t’i urojmë mirëseardhjen gruas realisht më të fuqishme në rruzullin tokësor. Nuk besoj se ka nevojë ta paraqes, për arsye se ajo s’ka nevojë për fjalë. Nënë Tereza kërkon fakte. Jam i bindur se ajo që do të ishte më e mira, është t’i shpreh nderimin e të them se ajo është më e fuqishme sesa unë dhe sesa të gjithë ne. Ajo është Kombet e Bashkuara! Ajo është paqja në botë8!” De Cuéllar nuk e vlerësoi Nënë Terezë të tillë – të fuqishme – për ndonjë fitore të saj luftarake ose të dëshmimit të fuqisë së saj fizike, por për pasurinë e saj shpirtërore, për dashurinë që tregoi për të varfrit kudo që ishin dhe për flijimin që bëri për ta. Nënë Tereza u bë “gruaja më e fuqishme në botë” dhe bota e quajti NËNË, para së gjithash, për dy arsye kryesore: E para: Për punën - kujdesin dhe dashurinë e jashtëzakonshme që tregoi për të braktisurit e për të harruarit nga njerëzit, që vdisnin rrugëve në mjerim e të përbuzur, pa pasur mundësi të kishin së paku një “vdekje të Madre Teresa, Sii la Mia luce.Gli scritti più intimi della “Santa di Calcutta”. A cura di Brian Kolodiejchuk. Rizzoli, Milano 2008, f. 254 7 Marrë nga Gloria Germani, Teresa di Calcutta una mistica tra Oriente e Occidente, vep. e përm., f. 69. 8 José Luis González – Balado, Madre Teresa. Ricordo e messaggio. Edizioni San Paolo, Cinisello Balsamo (Milano), 2003, f. 108. Në një rast tjetër Javier Pérez de Cuéllar përdor këto fjalë: “Ja gruaja më e fuqishme në botë. Ja gruaja që është pranuar kudo me nderim e me admirim. Kjo është njëmend ‘Kombet e Bashkuara’ për arsye se në zemrën e saj e në përvujtërinë e saj ajo i ka pranuar të varfrit e çdo këndi të rruzullit tokësor”. Cituar sipas Madre Teresa, “Il mio segreto: Prego”. Raccolta di preghiere. Tratti dagli scritti di Madre Teresa a cura di Padre Giuseppe Giacomelli, Editrice Shalom, 2000, f. 124. 6

~61~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

qetë e të denjë”, siç thoshte Nëna. Ajo vepronte mbi bazën e parimit të qenësishëm: “Nuk mund të lejojmë që një krijesë e Zotit të vdesë buzë rrugës si një kafshë9”. E dyta: Në njeriun e varfër e të braktisur Nënë Tereza shihte Hyjin dhe dashurinë e tij. Ajo thoshte: “Për mua secili prej tyre (prej të varfërve e të mjerëve që vdisnin buzë rrugëve – v. ime) është Krishti10”. Nga viti 1948, kur mori lejen e eprores së Rendit të Loretos, Nënë Gertrudës, dhe vendimin e Papa Piut XII, gjithë veprimin e vet dhe jetën e vet Nënë Tereza ua kushtoi të varfërve nga më të varfrit dhe të mjerëve nga më të mjerët. Rreth këtij flijimi ati Brian Kolodiejchuk, postulator i procesit të lumturimit11 të Nënës, thekson: “Me jetën e saj të flijuar në shërbim të të varfërve, Nënë Tereza përqafoi të njëjtin fat të Krishtit12”. Këtu qëndron arsyeja kryesore që Nënë Tereza i deshi të varfrit, pa dallim se kush ishin dhe nga vinin, me dashurinë hyjnore. Këtë përcaktim më së miri e shprehin fjalët e saj drejtuar Hyjit: “Zoti im, sipas vullnesës sime të lirë e me ndihmën e dashurisë sate, unë dua të rri këtu nëpër rrugë me të varfrit për të përmbushur dëshirën tënde. Nuk dua të kthehem prapa: komuniteti im janë të varfrit [...] Shtëpia ime është shtëpia e të varfërve. Jo thjesht e të varfërve, po e të varfëve më të varfër [...] Të atyre që nuk ia dalin të qajnë, pse i kanë derdhur të gjithë lotët. Të atyre që shtrihen në kalldrëmet e rrugëve, duke ditur se po vdesin, ndërsa të gjithë të tjerët u kalojnë pranë pa u kushtuar atyre kujdes. Të atyre që kanë nevojë jo aq shumë për një shtëpi me tulla, po për një zemër që i kupton. Të atyre që janë të uritur, jo aq shumë për ushqim, sesa për fjalën e Hyjit. Të atyre që kanë nevojë jo aq shumë për t’u veshur, po për dinjitet, pastërti e drejtësi. Të atyre që janë të braktisur, të padëshiruar, ata që nuk i do askush, që kanë pësuar në rrjedhën e jetës, për arsye se dhe ata janë të varfër,

Cituar sipas Joseph Langford, Il fuoco segreto di Madre Teresa. Traduzione di Alessandra Borgonovo e Claudia Valentini. Rizzoli. Milano, 2009, f. 23. 10 Cituar sipas Joseph Langford, Il fuoco segreto di Madre Teresa, vep. e përm.,f. 23. 11 Lumturimi i Nënë Terezës u bë më 19 tetor 2003 nga Papa Gjon Pali II, në Sheshin e Shën Pjetrit në Romë, ku ishin të pranishëm qindra mijëra njerëz të ardhur nga vise të ndryshme të botës. 12Madre Teresa, Sii la Mia luce.Gli scritti più intimi della “Santa di Calcutta”, vep. e përm., f. 157. 9

~62~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~53~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

që ka krijuar krishterimi te njeriu për 2000 vjet, po dhe me pjesë të trashëgimisë më të hershme të dijes njerëzore në përgjithësi. Për këtë gjë bindemi edhe gjatë leximit të një vargu librash e monografish të autorëve më të shquar kushtuar jetës dhe veprës së Nënë Terezës ose të atyre që e kanë njohur atë për së afërmi16. Për ta konkretizuar rëndësinë e punës së Nënë Terezës, si dhe pasurinë që ngërthejnë tekstet e saj, po sjell tri mendime që lidhen pandërmjetësisht me atë që u tha më lart. Kryeipeshkvi i Kalkutës, mons. Henry D’ Souza thekson se varfëria e jashtëzakonshme në Indi, sidomos në qytetin e Kalkutës, ku Nëna jetoi nga viti 1929, e tronditi atë thellësisht dhe e bëri të ndërrojë (të ndryshojë), siç ndodhi me faktin që, duke u flijuar për më të varfrit dhe të mjerët e qytetit të Kalkutës e të qyteteve të tjera të Indisë, me punën e vet e të motrave të Misionareve të Dashurisë, Nëna e ndryshoi Indinë, duke i dhënë jetë vlerës së individit, në mënyrë të veçantë duke e përmbysur konceptin e të varfrit si “rrobë e pavlerë” dhe i “dënuar” nga Zoti dhe duke ua kthyer rëndësinë dhe dinjitetin e mirëfilltë të njeriut, krijuar nga Zoti: “Po, India e ka ndryshuar Nënë Terezën, duke e detyruar me dhunën e varfërisë, ta përfillë çështjen e të varfërve nga më të varfrit. Mirëpo edhe Nënë Tereza e ka ndryshuar Indinë, duke e kundërshtuar mentalitetin fatalist17 dhe duke e rivendosur vlerën e pazëvendësueshme të individit18”. Pra, në “ferrin e jetës së Kalkutës”, me flijimin e pashembullt, Nëna me motrat e saj e përligjnin domosdonë e “vlerës e të dinjitetit të çdo qenieje njerëzore”, pa marrë parasysh pozitën, pasurinë dhe vuajtjet. Duke e vështruar këtë dukuri te Nënë Tereza, Sandro Bordignano vë në dukje: “Për Nënë Terezën i varfi bëhet “profet i njerëzimi (humanityeti) të ri. Ndoshta ende e adhurojmë për së tepërmi hyjnoren e përparimit për të Shih veprat e mia për Nënë Terezën: Nëna Terezë në shtatë shpalime – shtatë vëllime. Faik Konica & Kuvendi Françeskan i Gjakovës, Prishtinë 2019, ku janë përfshirë 10 vepra të natyrave të ndryshme kushtuar kësaj figure. 17 Kryeipeshkvi i Kalkutës, Henry, midis të tjerash, thekson: “Karma është busullë e madhe e jetës indiane. Nëse sot je një bramin je për arsye se në vitet paraprake je sjellë mirë. Nëse je një i paprekshëm, vuan nga e kaluara yte. E ke gërbulen? Zoti të dënon për mëkatet e vjetra...Sipas besimit induist shpirti nuk vdes, por bartet prej një personi te tjetri. Në qoftë se më parë personat kanë bërë mirë, atëherë edhe ai shpirt është i mirë që është vendosur në trupin përkatës. Shih më gjerësisht Franca Zambonini, Teresa di Calcutta. La matita di dio. Paoline 8° Edizione, Milano 2007, f. 97 – 102. 18 Franca Zambonini, Teresa di Calcutta. La matita di dio, vep. e përm., f. 100. 16

~64~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

pranuar njerëzoren e thellë të fjalëve të saj19”dhe “sesoj se asnjë filozof e as humanist nuk e ka ndjesinë kaq të gjallë të njerëzimit e të vlerës së secilës qenie njerëzore; takimi me kryetarin e bashkisë ose me kardinalin, me të gërbulurin ose me të varfrin, e preokupon në të njëjtën mënyrë20”. Nënë Tereza jo një herë e përdori shprehjen e Gandhit të madh “Kush u shërben të varfërve, i shërben Zotit21”. Edhe me rastin e ndarjes së shpërblimit Nobël për paqe (1979) Nëna pati dëshmuar në mënyrë të qartë përcaktimin e vet përballë të varfërve: “Për sa i përket shpërblimit Nobël, thashë se do ta pranoja vetëm nëse do të më jepej për adhurim të Zotit e në emër të të varfërve. Nuk pranoj asnjë shpërblim në emrin tim. Unë jam asgjë (lexo: përballë Hyjit – v. ime)22”. Edhe fjalët e ipeshkvit të Loretos, qytet në Itali, Angelo Komastri (tash kardinal), përligjin faktin se secili që merret me jetën dhe me veprën e Nënë Terezës, dashur e padashur, gjendet para vështirësive të madha, të thuash të pakapërcyeshme: “Me dëshirë i vë në formën e shkrimit disa kujtime personale për Nënë Terezën e Kalkutës, po në të njëjtën kohë ndihem pak ngusht të flas për të. Në të vërtetë, e kam parasysh se Nënë Tereza nuk mund të definohet, nuk mund të përshkruhet, nuk mund të rrëfehet për arsye se burimi i jetës së saj kridhet në misterin e vetë Zotit23”. Për t’u thelluar dhe për ta zbërthyer veprimin e Nënë Terezës, që shumë prej atyre që e njohën për së afërmi, e quajtën “Ungjilli i gjallë24”, çdo gjë duhet të lidhet me besimin e saj të patundur në Hyjin dhe në Birin e tij, Jezu Krishtin, dhe në lutjet e saj që ishin mjeti dhe burimi kryesor i jetës

Madre Teresa di Calcutta, Tu mi porti l’amore. Scritti spirituali. Cità Nuova Editrice, Roma, X edizione, 2005, f. 61. 20 Madre Teresa di Calcutta, Tu mi porti l’amore. Scritti spirituali, vep. e perm., f. 44. 21 Cituar sipas Franca Zambonini, Teresa di Calcutta. La matita di dio, vep. e përm., f. 55. Këtë mendim të Gadhit Nëna e përdori në një letër të vitit 1978 drejtuar ministrit të parë, Morarij Desai, dhe anëtarëve të kuvendit, me rastin e shqyrtimit të projektligjit për kufizimin e lirisë religjioze të misionarëve të krishterë. Shih më gjerësisht Franca Zambonini, Teresa di Calcutta. La matita di dio, vep. e përm., f. 54 – 55. 22 Angelo Comastri, Madre Teresa. Una goccia d’acqua pulita, vep. e përm., f. 33. 23 Angelo Comastri, Madre Teresa. Una goccia d’acqua pulita, vep. e përm., f. 29. 24 Franca Zambonini, Teresa di Calcutta. La matita di dio, vep. e përm., f. 80. 19

~65~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

dhe i flijimit të saj për njeriun. Jo rastësisht Nëna e pati shpallur veten “Shërbëtorja vullnetare e vullnesës së Zotit25”. Besimin e pakufishëm në Hyjin ajo e dëshmoi me fjalë, me veprime konkrete dhe me lutje. Ajo vetë na shpalos qenësinë e jetës e të punës së vet: “Jam vetëm një grua e varfër që lutet. Duke u lutur, Zoti më ka mbushur zemrën me dashuri dhe kështu kam mundur t’i dua të varfrit me dashurinë e Hyjit26”. Nëpërmjet lutjes Nënë Tereza i njësonte (i vinte së bashkë) tokën dhe qiellin27, konkreten dhe hyjnoren. Lutja i bënte të mundur të vepronte me përkushtim e me dashuri hyjnore; i ndihmonte ta pranonte vuajtjen e njerëzve si të vetën, veprim që ishte dhuratë e hirit të Hyjit. Se çfarë rëndësie kishte lutja për Nënë Terezën na e ndriçon thellësisht motra Nìrmala, bashkëpunëtore dhe trashëguese e udhëheqjes së Misionareve të Dashurisë, themeluar nga Nënë Tereza më 7 tetor 1950 në Kalkutë të Indisë: “Lutja i ka shërbyer Nënë Terezës ta përballojë varfërinë, zhgënjimin, t’i përballojë dhimbjet, vuajtjet e veta dhe të të tjerëve. Varri i saj në shtëpinë amë në Kalkutë, ndodhet pikërisht në vendin ku ajo, e gjunjëzuar, lutej me orë të tëra, që ishte mjeti më i qenësishëm i jetës dhe i veprimit të saj. Ajo, siç dëshmojnë motrat e rendit, të themeluar nga ajo, Misionaret e Dashurisë, po dhe persona të tjerë, vazhdon të jetë e pranishme në veprimet e motrave në çdo kënd të botës, ku vuajtja e kafshon mishin e njeriut28”. S’do mend se Nënë Tereza ishte një qenie njerëzore si të gjithë të tjerët, që në gjallimin e përditshëm përjetoi gëzimin dhe vuajtjen, dhimbjen dhe mjerimin. Mirëpo, grishjen e Krishtit në kryq “Kam etje!”, ajo e bëri themel të frymëmarrjes e të veprimit jetësor të saj. Këtë gjë ajo e thotë në mënyrë të qartë në Testamentin shpirtëror (dt. 25 mars 1993), dërguar në formën e

Madre Teresa, Sorridere a Dio. Esperienze – preghiere spunti di riflessione, vep. e përm., f. 73. 26 Gloria Germani, Teresa di Calcutta una mistica tra Oriente e Occidente., vep. e përm., f. 27. 27 F. Zambonini, Teresa di Calcutta. La matita di dio, vep. e përm., f. 78. 28 Giampaolo Mattei, Io, Nìrmala. La storia dell’”erede” di Madre Teresa di Calcata. 37 Collana Campioni. Ellenici, Leumann (Torino), 1999, f. 20. 25

~66~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

letrës, motrave të Misionareve të Dashurisë29 dhe pjesëtarëve të degëve të tjera misionare30, të gjitha të themeluar nga Nënë Tereza. Atë që barinjtë shpirtërorë, teologët dhe autorët e fushave të tjera gjakuan ta sqarojnë (nëpërmjet vlerësimeve e studimeve) se ç’kuptim kishte shprehja e Krishtit “Kam etje”, Nënë Tereza e qartësoi mirëfilli me punën dhe dashurinë konkrete për të varfit dhe të mjerët për të cilët u kujdes dhe u flijua. Me një fjalë, “Kam etje!” për Nënë Terezën është dashuria për njeriun, është mirëkuptimi që secili duhet të ketë për të afërmin; është etja për dashuri që e bën shpirtin e njeriut më të pasur, më njerëzor, hyjnor. Kush ka etje – dashuri për të afërmin – sidomos për të mjerët, ai ka etje – dashuri edhe për Hyjin. Rreth kësaj Nëna thoshte: “Qe dashuria të jetë e vërtetë, para së gjithash, duhet të jetësohet për të afërmin tim...kjo dashuri më shpie te dashuria e Zotit31”. Në tekstet e veta, veçmas në Testamentin shpirtëror, Nëna vë në dukje një gjë me rëndësi të shumëfishtë: Hyji ka nevojë për dashurinë e njeriut, për dashurinë tonë: duke u njësuar dhe duke u bërë njeriu një me dashurinë e Hyjit, ai (njeriu) pasurohet me dashuri të tillë për ta dëshmuar këtë dashuri te të tjerët, duke filluar nga prindërit, nga vëllai e motra, nga më i afërmi dhe te secila krijesë e Zotit. Pikërisht në Testamentin shpirtëror Nëna e bëri publike atë që i kishte ndodhur duke udhëtuar për Darjeeling, të Indisë (rrëzë Himalajeve) më 10 shtator 1946 (ku Nëna ishte nisur për të marrë pjesë në ushtrimet shpirtërore), ku përjetoi “Thirrjen brenda thirrjes” të Birit të Hyjit, Krishtit. Thirrjen e parë të Hyjit Nëna e përjetoi më 15 gusht 1922 në Kishën e Letnicës në Kosovë. Thirrja e dytë (10 shtator të vitit 1946) e ndryshoi dukshëm rrjedhën e jetës e të veprimit të Nënës. Pas kësaj date atë e cilësoi një përmasë e dukshme hyjnore, që e theksuan shumë nga njerëzit që bashkëpunuan e

29 Shih më gjerësisht për Testamentin shpirtëror të Nënës në librin: “Nëna Terezë, Testamenti shpirtëror. Shqipërimin nga italishtja dhe analizën, Anton Nikë Berisha. “Fjala hyjnore”, Prishtinë 2008. 30 Pos rendit Misionaret e Dashurisë (1950) Nëna themeloi edhe katër degë të tjera: Vëllezërit misionarë të Dashurisë (1966), Motrat kontemplative (1976, kushtuar lutjes dhe ndërmjetësimit për të varfrit), Vëllezërit kontempaltivë (1979) dhe së fundi Etërit misionarë të Dashurisë (1984), për t’u ofruar ndihmë dhe shërim shpirtëror motrave dhe vëllezërve misionarë të Dashurisë. Shih Joseph Langford, Il fuoco segreto di Madre Teresa, vep. e përm.,f. 24. 31 Madre Teresa di Calcutta, Tu mi porti l’amore. Scritti spirituali, vep. e përm., f. 38.

~67~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

jetuan me të, “një praní e dritës”32 së vetë Hyjit që rrezatonte Nënë Tereza. Gazetarja e shquar italiane, Franca Zambonini (Franka Xambonini), e cila e takoi dhe e njohu për së afërmi Nënë Terezën, shkruan për takimin e saj me të më 26 prill 1990 në Romë: “Ishte atje, në ish kotecin e pulave të etërve të Shën Gregorit. Dhe më priste. Edhe një herë tjetër përjetova magjepsjen e pranisë së saj. Më dha atë bekimin që buron nga fytyra e një qenieje hyjnore; një ndikim shpirtëror që indianët e quajnë dershan, një perceptim i së vërtetës së një qenieje më të lartë. Një minutë në praninë e një shenjti i fshin malet me mëkate, thonë shkrimet indu. Për të pranuar dershan radhë turmash prinin të kalonte Mahtma Gandhi. Sot ngarendin rreth Nënë Terezës kur e shohin nëpër rrugë të Kalkutës33”. Kjo cilësi e Nënës përligjet edhe nga fjalët e mjekut italian, Vincezo Giulio Bilotta, që për dy muaj të vitit 1982 u kujdes për shërimin e l’angina pectoris të Nënë Terezës në Klinikën e Romës “Salvator Mundi”, thoshte se derisa ai merrej me shërimin me barëra të trupit të Nënë Terezës, ajo ia shëronte atij zemrën (lexo: shpirtin): “E kuptova më vonë se unë, si dhe të braktisurit ishim të njëjtë në sytë e Nënë Terezës, në aftësinë e saj të jashtëzakonshme të dojë (dashurojë) e, para së gjithash, në amësinë e saj shpirtërore, perceptohej një reflektim i atësisë së Zotit34”. Në të vërtetë, njerëzoren dhe hyjnoren te Nëna bashkëpunëtoret e bashkëpunëtorët e vërenin në çdo veprim të saj, gjë që bëri që ta quajnë qysh gjatë jetës, “Shenjtëreshë e gjallë”. Ati Joseph Langford thekson “Te Nënë Tereza janë shumë më tepër shenja (cilësi) të urtësisë e të mbinatyrores35”. Për këto dy cilësi – njerëzoren dhe hyjnoren – të Nënës dëshmojnë në mënyrë të pamëdyshtë edhe fjalët e kardinal Martinit, i cili u takua shpesh me të sesa të zakonshmen: “Sa herë që në dhjetëvjetëshat e shkuar, e kam takuar Nënë Terezën e Kalkutës, që do të lumturohet nesër nga Gjon Pali II36, kam krijuar përshtypjen e thellë, si të Franca Zambonini, Madre Teresa. La mistica degli ultimi.3° Edizione, Paoline Editoriale Libri, Milano 2003, f. 19. Ati Joseph Langford thotë “Prania e Hyjit në të i jepte Nënë Terezës njëfarë energji rrezatuese”. Shih librin e tij Joseph Langford, Il fuoco segreto di Madre Teresa, vep. e përm., f. 152. 33 Franca Zambonini, Teresa di Calcutta. La matita di dio, vep. e përm., f. 164. 34 José Luis González – Balado, Madre Teresa. Ricordo e messaggio, vep e përm., f. 41. 35 Cituar sipas Joseph Langford, Il fuoco segreto di Madre Teresa, vep. e përm.,f. 67. 36 Nënë Terezën e shpalli të lumturuar Papa Gjon Pali II më 19 tetor 2003. 32

~68~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

një krijese jashtë asaj të përditshmes, gati si vegim të një qenieje që nuk i përket kësaj toke, edhe pse me aftësinë t’i administrojë gjërat konkrete tokësore. Kishte në të një të përbashkët unike të butësisë e të forcës, të shpirtshmërisë e të konkretësisë, të përvujtërisë e të vetëdijes së dinjitetit e të misionit të saj, që me bënin të më shfaqej si diçka, rrënjët e së cilës nuk dukej të ishin në këtë botë. Për këtë arsye jam gëzuar që pata mundësinë, në javën e kaluar, të vizitoj në Kosovë (pranë Kishës së Letnicës, ku Gonxhja kalonte gati një muaj në verë) ndonjë nga vendet në të cilat Nënë Tereza e kaloi fëmijërinë e saj dhe t’i shënoj disa kujtime të viteve të saj të rinisë37”. Edhe fjalët e motrës Nìrmala e përligjin thellësisht përmasën hyjnore të Nënë Terezës: “Varej (Nënë Tereza – v. ime) krejtësisht nga provania hyjnore për të gjitha nevojat tona e për ato të të varfërve [...] Më kujtohet se sytë e Nënë Terezës shikonin përtej kësaj bote. Nënë Tereza i qe dorëzuar në mënyrë të thellë, absolute, vullnesës së Zotit e, Zoti, e përdori si vegël për dashurinë e tij [...] Zemra e Nënës digjej nga dashuria për Krishtin – Eukaristinë (në kungim), të cilit ajo ia kushtoi krejtësisht dhe paanësisht jetën e saj, me një besim të përzemërt në Të, e Ai e shndërroi (Nënë Terezën – v. ime) në Veten e vet. Kështu, kur njerëzit e shihnin atë, në realitet e shihnin vetëm Krishtin38”. Pra, duke i dashur njerëzit me dashurinë e Hyjit, sidomos të mjerët, të braktisurit e të gërbulurit, Nënë Tereza u pasurua dhe u shndërrua në atë dashuri dhe në atë dritë, dhe pikërisht dritën dhe dashurinë hyjnore e barti te të varfrit e më të varfërve për t’ua lehtësuar dhembjet dhe vuajtjet: “(Nënë Tereza) Na ka mësuar që, në emër të Zotit, ta përqafojmë cilindo që nuk është i dashur, cilindo që e gjejmë në veten tonë dhe te të tjerët. Nëpërmjet saj Zoti e ka vënë dorën e vet mëshiruese në dhembjen tonë dhe në plagët tona39”.Pra, nëpërmjet “fjalëve të gjalla” dhe veprimit që “nuk ndjek logjikën njerëzore, por ndjek thirrjen që vjen nga lart40”. Pikërisht kjo cilësi e saj e bën mesazhin e saj më të qenësishëm dhe për të gjitha kohët: Marrë nga “La repubblica” më 18 tetor 2003, një ditë para se Nënë Tereza të shpallej e lumturuar nga papa Gjon Pali II. 38 Giampaolo Mattei, Io, Nìrmala. La storia dell’”erede” di Madre Teresa di Calcutta, vep. e përm., f. 20 - 21. Historiani italian, Indro Montanelli thekson: “Flijimi i tërësishëm i jetës së saj (Nënë Terezës) për të tjerët, pa qenë e vetëdijshme se po e bën këtë flijim, çka mund të jetë tjetër pos shenjtëri”? Cituar sipas Franca Zambonini, Madre Teresa. La mistica degli ultimi, vep. e përm., f. 19. 39tij Joseph Langford, Il fuoco segreto di Madre Teresa, vep. e përm., f. 158 – 159. 40 Angelo Comastri, Madre Teresa. Una goccia d’acqua pulita, vep. e përm., f. 41. 37

~69~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

“Nëpërmjet këtyre (“fjalëve të gjalla”të Nënë Terezës – v. ime) perceptohet intensiteti i një mesazhi (kumti) që të nxit, brenda kufizimeve tona, të bësh diçka për të imituar një person që dëshiroi t’i përngjajë vetëm Jezusit të Nazaretit, duke i dashur e duke u shërbyer të varfërve41”. Po sjell, në mbyllje, vlerësimin që Kongresi Amerikan i bëri punës së Nënë Terezës me rastin e dhënies së Medaljes së Artë: “Kongresi Amerikan vlerëson se Nënë Tereza ka bërë një ndikim determinues në çdo sektor të jetës dhe në çdo kënd të botës [...] Sipas vlerësimit të Kongresit Amerikan, Nënë Tereza është një vegël e vullnesës së Zotit. Dashuria për Zotin, që vinte nëpërmjet Nënë Terezës, ka ndikuar në mënyrë të pashlyeshme dhe e ka ndërruar historinë njerëzore. Nëpërmjet shembullit personal Nënë Tereza i drejton dhe u tregon njerëzve si mund të jetohet në dashuri për njerëzimin42”. Jam i bindur se ajo që u tha në këtë vështrim të përgjithshëm për punën dhe flijimin e Nënë Terezës për njeriun e sidomos për më të varfrit e të varfërve, e përligj në mënyrë bindëse vendimin e Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve – Shkup për themelimin e Departamentit për trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut - Nënës Tereze. Prishtinë, qershor 2020

José Luis González – Balado, Madre Teresa. Ricordo e messaggio, vep e përm., f. 13. Në emër të Kongresit Amerikan këto fjala i tha deputati Jachson Junior më 9 qershor 1997. Cituar sipas Cristina Siccardi, Madre Teresa. Tutto iniziò nella mia terra. San Paolo, Cinisello Balsamo (Milano) 2009, f. 173.

41 42

~70~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

II.V. Ideatorja e himnit të Nënës Tereze, Dijana Toska, rreth hapjes së departamentit dhe shenjtërimit të Nënës Tereze:

SHËN TEREZA, NJË SHKENCË ORIGJINALE MBI NJERËZIMIN

Dijana TOSKA, ideatorja e himnit të Nënës Tereze Gonxhja në rininë e saj u nis drejt botës, e armatosur denjësisht me vlerën - të jesh qenie njerëzore është e thjeshtë, të jesh njeri është e vështirë. Gjëja e parë që mësoi në Kalkutë ishte injorimi, trishtimi, vdekja, rrethimi me shumë rreziqe, e me shumë të papritura për një vajzë të varfër që as ishte mjeke, as politikane, veç empatisë që zotëronte e që e ofronte në shërbim të njeriut tjetër kushdo qoftë ai. Mirëpo, edukata e shëndoshë, bashkë me virtytet morale që trashëgoi nga Nana Drane e Baca Kolë, e brumosin Gonxhe Bojaxhiun me tiparet e

~71~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

begatisë shpirtërore e humane, të cilat i japin një vullnet hyjnor për t’i harmonizuar marrëdhëniet më të ndërlikuara shoqërore me ato individuale. Me besim të plotë dhe guxim, diplomaci e vetëflijim, duke dhuruar dashuri deri në dhimbje, ajo arriti ta shijojë jetën në mënyrë revolucionare, sepse këtë jetë po e kërkonte si obligim qenësor. Me këtë kapital të trashëguar nga tradita e familjes Bojaxhiu, ajo kishte filluar ta ndërtojë perandorinë e saj dhe me hapa të sigurt ta ndërtojë një shkencë origjinale mbi njerëzimin, të bazuar mbi dashurinë dhe parimet universale. Nënë Tereza i shpalli luftë në mënyrë unikale botës materiale,shoqërive agresive, injorancës, imoralitetit, duke kërkuar një mënyrë tjetër të mendimit dhe ndërgjegjes qytetare,kërkonte shoqëri të barabartë për të varfrit e saj, ushqim të mjaftueshëm, ilaçe për lebrozët e të harruarit edhe nga vetë Zoti. Sëmundja më e madhe sot nuk është kanceri e as lebroza, por indiferenca dhe mungesa e interesimit, mosrespekti e përbuzja jonë, thoshte ajo. Prandaj, vetëm atëherë kur të pasurit do të ndajnë pasurinë e tyre me të varfrit dhe të kuptojnë se sa e bukur dhe e madhërishme është thjeshtësia, do të përjetojnë lumturi dhe, padrejtësia do t’i lëshojë udhë të jetuarit me dinjitet. Ku e mbështeste këtë fuqi hyjnore kjo grua imcake e rebele, si arriti të bëhet një nga njerëzit më me ndikim në botë, si arriti që perandorinë e saj të dashurisë ta imponojë si model dhe udhërrëfyes të besimit dhe frymëzimit, para së cilës filluan të përkulen, presidentë e mbretër të perandorive më të fuqishme botërore, ndërkohë që Selia e Shenjtë për herë të parë në historinë e ekzistencës së saj, po pranonte një grua të vendosë rregulla të reja në Vatikan, duke i lejuar themelimin e një kongregacioni fetar katolik, Misionarët e Bamirësisë.Besimi që fitoi në botë me mënyrën unike të të dhuruarit të vetvetes në shërbim të njerëzimit, mefigurën e saj modeste në të gjitha aspektet i dëshmoi botës se fuqia e dashurisë njerëzore është çelësii cili mund ta shpëtojë njerëzimin dhe ta bëjë botën vend më të bukur për të jetuar. Nënë Tereza nuk e kërkoi lavdinë, ia dhanë të varfrit e saj. Ajo ndërmjetësoi një armëpushim midis ushtrisë izraelite dhe guerilëve palestinezë për të shpëtuar 37 fëmijë të bllokuar në një spital dhe mori epitetin e gjeneralit të paqes, ajo ndërtoi Shanti Nagarin, qytetin e paqes. U dekorua me çmimet më prestigjioze në botë, për promovimin e njerëzimit, paqes dhe vëllazërimit midis popujve, u shpall doktor nderi, mori edhe

~72~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Çmimin Nobël për Paqe. Poezitë e saj janë vetë paqja në botë, janë Kombet e Bashkuara që i japin dritë unit universal. Në shtëpi fillon shkatërrimi i paqes së botës, do të deklarojë Nënë Tereza pas shtatëdhjetë vite ndihmë ndaj njerëzimit, duke provokuar dhe sensibilizuar botën për rëndësinë e familjes. Edukimi për të nuk ishte përgatitje për jetë, por ishte vetë jeta dhe arma më e fuqishme e cila luftonte për iluminim njerëzor dhe dashurinë ndaj njëri-tjetrit. HAPJA E DEPARTAMENTIT Për ITSHKSH-në, aq sa do të jetë një sfidë historike gjetja e një përgjigjeje sublime karshi perandorisë unikale që ndërtoi kjo shenjtore me veprën e saj, për më shumë do të jetë një privilegj të hulumtosh gjakun e saj që është vetë shkenca. Kulti i dashurisë njerëzore kërkon gjetjen e formulës humane duke filluar nga familja dhe oxhaku i shtëpisë, sistemit të normave dhe vlerave njerëzore, burimit të autoritetit etik e moral, të mirës supreme dhe feve humaniste të cilat adhurojnë njerëzimin dhe mbrojnë tezën se njeriu ka një natyrë unike dhe të shenjtë. Hapja e Departamentit për Trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Tereze, në vendlindjen e saj, për mua paraqet një aventurë të bukur në shërbim të paqes dhe kthim në vend të ngjarjes, aty ku filloi ndërtimi i një shkence origjinale mbi njerëzimin. Jepni shpresë kësaj bote të lodhur e të përçarë me aventurat më të bukura duke u bërë veprimtarë të paqes“, tha Papa Francesku gjatë vizitës, vitin e kaluar në Shkup. "Kur gjithçka duket e palëvizshme, e amullt, kur problemet personale të shqetësojnë, situata shoqërore nuk të jep përgjigjen e duhur, nuk është mirë të dorëzohesh! Ëndërroni ëndrra të mëdha që i japin shpresë botës së lodhur. Të plakur para kohe! Ëndërroni, së bashku, të krishterë e myslimanë, ëndrrën e vëllazërimit ndërmjet të gjitha kombeve, të gjithë të rinjve, të gjithë njerëzve“, ishte porosia e Atit të Shenjtë. Drejtuesit e ITSHKSH-së bënë hapin e madh historik duke themeluar këtë departament dhe kthyen vëmendjen e opinionit botëror sërish në burimin e rrënjëve të trashëgimisë kombëtare, bijë e denjë e së cilës ishte vetë e Shenjtja Jonë dhe duke realizuar ëndrrën e tyre shekullore.

~73~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Institutin e pret një punë kolosale e cila me veprat e veta duhet t’u japë dimensione të reja vlerave dhe virtyteve njerëzore sidomos tani pas pandemisë e cila po hap një kapitull të ri për jetën e çdo familjeje në rruzullin tokësor. Kjo punë fisnike do të jetë një frymëzim i ri për secilin prej nesh për ta ndjekur rrugën që trasoi Nënë Tereza e pa të cilën jeta nuk ka kurrfarë kuptimi. SHENJTËRIMI I NËNË TEREZËS (4 shtator 2016, Vatikan) Me Himnin e Nënë Terezës, për herë të parë kombi shqiptar e falënderoi bijën e saj për lavdinë universale që na e fali në një rast historik të papërsëritshëm në Vatikan, falë identifikimit si populli i të Shenjtës Nënë. Bijtë e kombit të saj nëpërmjet zërit të ndërgjegjes u mblodhën si kokrrat e shegës nëpër botë dhe nëpërmjet kësaj vepre artistike në qytetin e përjetshëm në Romë manifestuan shkëlqimin që bartë civilizimi i një populli të lashtë. Miliona njerëz në botë, ndoshta për herë të parë, patën rastin ta dëgjojnë gjuhën e ëmbël amtare të Nanës Tonë, nëpërmjet poezisë ‘’Lamtumirë’’, që e shkroi me dorën e vetë të njomë në gjuhën shqipe dhe me anë të këtij testamenti moral të njerëzimit që bijtë e bijat e saj e bënë si dëshmi të dashurisë sonë ndaj njerëzimit, paqes e tolerancës. Himni i Nënë Terezës tanimë është shndërruar në institucion mbarkombëtar që bart me vete edhe vulën e një pulle postare të vlerësuar me çmimin e parë në botë. Kur më 2016 u emetua kjo pullë postare dedikuar shenjtërimit, ishte një sukses i ditës, ndërsa sot ajo paraqet gjurmë të kohës, identitetit, dinjitetit, historisë e gjeografisë, e cila shtrihet jashtë kufijve, merr kuptimin polidimensional dhe të bën krenare, kur një ditë, përmes urave lidhëse që ka ndërtuar misioni i filatelisë, jeta rastësisht të ballafaqon me autorësinë tënde, diku edhe përtej oqeanit. Kur një gazetar nga Londra e kishte pyetur se si mund t’i ndihmonte Nënë Terezës në Kalkutë, ajo i qe përgjigjur: Biri im, e ke pyetur ndonjëherë veten se ç’ka bëhet me Kalkutën e Londrës tënde? “Kalkuta ndodhet në qytetin tënd, shumë afër teje, mos eja ta kërkosh kaq larg”.

~74~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~62~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

shpirtërisht më të varfrit e të varfërve, në ngjasimin e të cilëve, ti, Zoti im, fshihesh, duke pasur etje për dashurinë time [...]13”. Me flijimin e vet e të motrave të veta për të varfrit e më të varfërve, për të braktisurit e për të gërbulurit, Nëna nuk mendoi ta ndërronte botën. Ajo ishte e vetëdijshme për këtë gjë, prandaj thoshte se puna e tyre nuk ishte tjetër, pos një pikë ujë në oqean: “Shiko, i thotë një burri të martuar që e pyet se a e ndërronte botën me punën e saj, s’kam menduar kurrë se mund ta ndërroj botën! Kam gjakuar të jem vetëm një pikë ujë e pastër në të cilën mund të shkëlqejë dashuria e Zotit. Përpiqu edhe ti të jesh një pikë ujë e pastër, e kështu do të jemi dy14...” Mirëpo, shembullin konkret, të bërë më përkushtim e përvujtëri të jashtëzakonshme, Nënë Tereza dëshmoi si mund e është nevojshme që njerëzit e varfër dhe të mjerët të duhen me dashuri hyjnore, të kujdeset për ta me mirësi dhe me dinjitetin sa më të madh. Kushdo që është marrë e do të merret me veprën e Nënë Terezës, me tekstet, me letrat dhe me mendimet e saj, përkatësisht t’i interpretojë ato, nënkupton ta njohësh mirëfilli Biblën dhe një varg veprash të shquara të kësaj fushe, përkatësisht të ballafaqohesh me disa nga dukuritë më të qenësishme e njëherit më komplekse të njeriut, të botës e të fatit të tij, që u bënë objekt shqyrtimi për shekuj me radhë nga mendjet më të ndritura të shoqërisë njerëzore e që do të bëhen objekt shqyrtimesh përderisa do të ketë njerëz mbi tokë. Autori i disa veprave për Nënë Terezën, shkrimtari spanjoll i shquar, José Luis González – Balado, shkruan në parathënien e librit të tij “Nënë Tereza. Kujtimi dhe mesazhi: “E them me bindje se ende, pas botimit të librave të mi mbi Nënë Terezën dhe veprën e saj, jeta e saj dhe shpirti i saj, argumente rreth të cilave dua të përsias, nuk mund të përfshihen në faqet e një libri ose të shumë librave15”. Dhe, njëmend, sa herë t’u kthehesh teksteve – mendimeve të Nënë Terezës, jam bindur përherë e më shumë se ato në qenësinë e tyre janë më të thella e më komplekse sesa të duken gjatë një leximi të zakonshëm, thellësi që brumoset – ngjizet brenda një thjeshtësie të jashtëzakonshme. Tekstet e saj vetvetiu të ndërlidhin me traditën paraprake, me trashëgimin Marrë nga Gloria Germani, Teresa di Calcutta una mistica tra Oriente e Occidente. Paoline. Milano, 2003, f. 165. 14 Angelo Comastri, Madre Teresa. Una goccia d’acqua pulita. Paoline. 4à Edizione, Milano 2007, f. 34. Shih dhe Franca Zambonini, Teresa di Calcutta. La matita di dio, vep. e përm., f. 104. 15 José Luis González – Balado, Madre Teresa. Ricordo e messaggio. Edizioni San Paolo, Cinisello Balsamo (Milano), 2003, f. 7. 13

~63~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

VENDOSJA E PLLAKËS PËRKUJTIMORE TË NËNË TEREZËS NË SHESHIN E SHKUPIT Dr. Nora Maliqi Zylali Në sheshin qendror të Shkupit ku gjendetj pllaka përkujtimore që identifikonte vendin e shtëpisë së Nënë Terezës, për herë të parë u vendos mbishkrimi edhe në gjuhën shqipe. Beteja për vendosjen e dinjitetit në vendin e duhur, ndodhi me rikthimin e shenjave identifikuese e civilizuse, siç mund të jetë gjuha. Ky rikthim përkonte me 40-vjetorin e shpalljes së Gonxhe Bojaxhiut, Nënë Terezës- QYTETARE NDERI e Shkupit (1980), duke hapur një kapitull të ri në betejat tona kulturore e shoqërore, aty ku edhe duhet të realizohet barazia e plotë e njerëzve të këtij nënqielli. Në sheshin qendror të Shkupit po troket jehona e historisë së lavdishme dardane. ITSHKSH-ja dhe drejtori dr. Skender Asani, qëndroi me dinjitet në ballë të kësaj beteje, duke rikonfirmuar në praktikë arsyeshmërinë e themelimit të Departamentit për Trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut - Nënës Tereze, institucion i parë kërkimor ky në botë që merret në mënyrë të përkushtuar me studimin e figurës dhe veprës së Nënë Terezës. Beteja për gjuhën shqipe nuk është kurrfarë zbulimi e as befasie, por dinjiteti që po vendoset në sheshin qendror të Shkupit shkon përtej një kauze thjesht gjuhësore. E para, shoqëria shqiptare këtu përfundimisht po i vendos kauzat e veta të drejta në një rrafsh kulturor, ku ballafaqimi pritet të jetë edhe më i fortë. Kjo edhe për faktin se nuk po përdoren domosdoshmërisht veglat e politikës për të punuar ‘tokën’ e vështirë të barazisë. E dyta, kjo frymë kulturore e shpirtërore që po ngrihet në normë idesh e veprimesh shoqërore të shqiptarëve të këtushëm, flet për zgjuarsinë që punët të kryhen në heshtje, pa pompozitet dhe pa adrenalinën e politikës ditore. E treta, jo më pak e rëndësishme, Shkupi historik i Dardanisë së lashtë, për shumëçka në të kaluarën është afishuar si një ‘vilajet i errët’ që prodhon njëfarë regresi kulturor. Por tani, kur ka filluar të menaxhohet një kauzë që ka në fokus pikërisht rikthimin e frymës së gjuhës e identitetit.

~77~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Pllaka përkujtimore e Nënë Terezës në gjuhën shqipe, e vendosur me iniciativë të drejtorit të ITSHKSH-së, prof. dr. Skender Asani, në sheshin e Qytetit të Shkupit

~78~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

III.1. Reagim i ITSHKSH-së:

TË MBROHEN GJURMËT E NËNË TEREZËS Pas ndryshimeve të bëra në sheshin “Maqedonia” të Shkupit, me ç’rast janë mbuluar gjurmët e shtëpisë së Nënë Terezës, ndërsa me parkun e vendosur para pllakës përkujtimore, praktikisht është mbyllur rruga që të vendosen lule edhe te pllaka, Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve, përkatësisht Departamenti për Trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Tereze, shpreh indinjatë dhe habi të thellë për këtë veprim të papërgjegjshëm të Qytetit të Shkupit. Në kohën që e gjithë bota mburret me emrin dhe veprën e Nënë Terezës,dhe ajo është bërë identiteti e letërnjoftimi i vendit tonë, të mbulohen gjurmët e shtëpisë së saj dhe të pengohet mundësia e vendosjes së luleve në pllakën përkujtimore nuk ka si lexohet ndryshe, pos si një veprim i papërgjegjshëm dhe i dëmshëm për qytetin tonë, por edhe për gjithë vendin tonë. Nisur nga kjo, kërkojmë nga Qyteti i Shkupit që sa më shpejt ta korrigjojë këtë lëshim, t’i rikthejë themelet e shtëpisë së Nënë Terezës, ndërsa në të mirë të marrëdhënieve të mira ndëretnike, është koha e fundit që teksti në pllakën përkujtimore të bëhet edhe në gjuhën shqipe. Mbetemi me shpresë se nuk do të ketë nevojë për reagime në instanca më të larta vendore dhe ndërkombëtare dhe në forma të tjera. Prof.dr. Skender Asani, drejtor i ITSHKSH-së

11.5.2020, Shkup

~79~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~66~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Dokument: Reagimi i drejtorit të ITSHKSH-së, Skender Asani, pas heqjes së shenjave ku kanë qenë themelet e shtëpisë së Nënë Terezës, në sheshin e Qytetit të Shkupit

~81~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.2 Fjalimi i parë i drejtorit të ITSHKSH-së, Skender Asani, pas heqjes së shenjave të themeleve të shtëpisë së Nënë Terezës në sheshin e Shkupit:

INDINJATË E THELLË PËR VEPRIMIN E PAPËRGJEGJSHËM – KY ËSHTË SULM NDAJ FIGURËS SË NËNË TEREZËS!

Dr. Skender Asani, drejtor i ITSHKSH-së Të nderuar përfaqësues të medieve, të dashur qytetarë! Jemi sot këtu, në sheshin e kryeqytetit, për të tërhequr vërejtjen për një veprim që është ndërmarrë nga Qyteti i Shkupit dhe që na ka shqetësuar, jo vetëm neve si studiues e si shkupjanë, por edhe shumë dashamirës të qytetit tonë, që i kanë sytë nga ne. Siç e shihni, në këtë vend tashmë nuk ekzistojnë gjurmët e shtëpisë së Nënë Terezës dhe, pos kësaj, është bllokuar edhe rruga për të vendosur lule në pllakën përkujtimore të kësaj shtëpie. Pavarësisht thashethemeve, të

~82~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

gjitha faktet flasin se këtu ka qenë shtëpia ku ajo ka lindur, andaj ky vend tashmë disa vjet konsiderohej si shenjë e shtëpisë së Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Terezë dhe ishte shndërruar në një pikë pelegrinazhi për admiruesit e personalitetit të saj. Por, ja që tash, me një vendim që nuk dimë se si është marrë, kur është marrë dhe nga kush është marrë, ky park i ka mbuluar shenjat e shtëpisë së Nënë Terezës dhe, përveç kësaj, ka pamundësuar vendosjen e luleve në pllakën përkujtimore të saj. Nisur nga kjo, Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve, si institucion i vetëm shkencor në vend që ka Departament për Trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Tereze, i cili është akredituar nga Qeveria e Republikës së Maqedonisë së Veriut, shpreh indinjatën e thellë për këtë veprim të papërgjegjshëm dhe konsideron se ky është një sulm ndaj figurës së Nënë Terezës, ndaj veprës së saj të njohur dhe të pranuar ndërkombëtarisht, por edhe ndaj admiruesve të saj gjithandej nëpër botë. Prandaj, ne sot ua kemi dërguar nga një letër presidentit të shtetit, kryetarit të Kuvendit, kryeministrit, si dhe kryetarit të Qytetit të Shkupitt, që – konform kompetencave dhe mundësive të tyre – ta rikthejnë gjendjen e mëparshme në këtë vend derisa ky vendim nuk ka marrë përmasa ndërkombëtare, që vendi ynë të turpërohet nga kjo papërgjegjësi. Duke qëndruar këtu, i bëjmë thirrje veçanërisht kryetarit të Qytetit të Shkupitt, si përgjegjësi kryesor i këtij sheshi dhe i kësaj pike përkujtimore, që ta rishqyrtojë këtë veprim. Jemi të sigurt se qyteti ynë ka plot punë për t’u bërë para se të vihet dorë mbi personalitetin e Nënë Terezës. Në këtë drejtim mund t’i propozojmë që teksti i pllakës përkujtimore të bëhet edhe në gjuhën shqipe, siç është përcaktuar tashmë me ligj. Ne do të presim edhe disa ditë që Qyteti i Shkupit të reflektojë. Në të kundërtën, do të jemi të detyruar që këtë shqetësim ta ngremë në instanca të tjera vendore dhe ndërkombëtare, duke kërkuar ndihmë edhe nga miqtë e Nënë Terezës gjithandej nëpër botë. 12.5.2020, Shkup

~83~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Dokument: Letër zyrtare drejtuar Kryetarit të Qytetit të Shkupit, z. Petre Shilegov

~84~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

41 42

~70~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Dokument: Letër zyrtare drejtuar Kryeministrit të RMV, z. Oliver Spasovski

~86~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Dokument: Letër zyrtare drejtuar Kryetarit të Kuvendit, z. Talat Xhaferi

~87~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

II.3. Fjalimi i dytë i drejtorit të ITSHKSH-së, Skender Asani, pas heqjes së shenjave të themeleve të shtëpisë së Nënë Terezës:

REAGIM NDAJ DEKLARATAVE TË KRYETARIT TË QYTETIT TË SHKUPIT

Të nderuar përfaqësues të medieve, Ne sot jemi përsëri këtu, pasiqë dje e dëgjuam përgjigjen e kryetarit të Qytetit të Shkupit, z. Petre Shilegov. Ndonëse na duket pa vend argumentimi se a kemi reaguar apo jo në të kaluarën kur vendi i shtëpisë së Nënë Terezës kishte kaluar në pronësi private, dëshirojmë ta informojmë kryetarin Shilegov se ne edhe atëherë kemi reaguar, porse për ne është e habitshme që reagimi ose mosreagimi të jetë arsye për të bërë gabime sot. Pos kësaj, mendoj se është e njohur tashmë se ne nuk kemi asnjë pushtet ekzekutiv që ta detyrojmë qytetin ose ndonjë pushtet tjetër shtetëror që të veprojë ndryshe. Ne jemi institucion shkencor dhe kulturor, dhe detyra jonë është ta themi fjalën tonë përkitazi me këto figura të rëndësishme të historisë që dalin përtej kufijve tanë etnikë, urbanë e shtetërorë.

~88~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Prandaj, duke u nisur nga kjo, për ne nuk janë kontestuese faktet që i shpalosi kryetari Shilegov, por është me rëndësi perceptimi që ka pushteti ndaj figurës së Nënë Terezës. Nëse nobelistja e vetme nga Shkupi, Nënë Tereza, nuk është një figurë me përmasa botërore që e nderon më shumë se askush tjetër qytetin tonë dhe gjithë shtetin, dhe një figurë që e kthen vëmendjen e gjithë botës drejt nesh, atëherë ne kemi problem serioz me faktin se cili është standardi i vlerësimit të figurave të këtilla. Derisa bota mundohet të nxjerrë figura të këtij profili edhe aty ku nuk ka realisht, ndërsa ne duke e pasur një figurë të tillë ta nëpërkëmbim duke ia zhdukur gjurmët e pranisë së saj në kryeqytet, kjo më shumë flet keq për ne sesa për të. Prandaj, unë jam sot këtu që ta lus kryetarin Shilegov të gjejë një zgjidhje, qoftë duke e kthyer atë në pronë publike, qoftë duke ndjekur procedurë gjyqësore ose duke gjetur mundësi të tjera çfarëdo qofshin ato, pos kësaj gjendjeje të turpshme që e shohim sot këtu. Kërkesat tona janë modeste: të rikthehen shenjat e themeleve të shtëpisë së Nënë Terezës, të krijohet një shteg për të vendosur lule në pllakën përkujtimore dhe teksti i pllakës ta reflektojë identitetin dygjuhësh të kryeqytetit, të sanksionuar edhe me ligj. Ajo që është për keqardhje, është se kryetari Shilegov lejon që “qytetarë të ndërgjegjshëm në mënyrë vullnetare të mund t’i mbulojnë gjurmët e shtëpisë së Nënë Terezës”, ndërsa Qyteti i Shkupit, si bashkësia më e madhe e vetëqeverisjes vendore me pushtet ekzekutiv, nuk paska mundësi të bëjë asgjë për ta rikthyer në gjendjen paraprake një pikë të rëndësishme pelegrinazhi dhe turizmi në kryeqytet, e cila – pos tjerash – flet për gjurmët e bamirësisë që kanë buruar nga ky vend dhe janë shpërndarë në gjithë botën. Sidoqoftë, Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve, përkatësisht Departamenti për Trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Tereze, nuk do të ndalet këtu. Duke pritur mbështetje edhe nga opinioni më i gjerë, ne prej sot do të fillojmë të kërkojmë përkrahje edhe nga faktorë të tjerë vendorë dhe ndërkombëtarë, ndërsa do t’i drejtohemi me letër edhe kreut të Kishës Katolike, Papa Françeskut, që edhe ai të ndihmojë në mënyrën e tij për t’i ndërgjegjësuar autoritetet tona për rëndësinë e prezantimit të personalitetit të Nënë Terezës. Ju faleminderit! 14.5.2020, Shkup Prof. dr. Skender Asani, Drejtor i ITSHKSH-së

~89~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.4. Fjalimi i tretë i drejtorit të ITSHKS-së, Skender Asani, pas heqjes së shenjave të themeleve të shtëpisë së Nënë Terezës:

PAS REAGIMEVE, HAPET SHTEGU DERI TE PLLAKA PËRKUJTIMORE E GONXHE BOJAXHIUT

Dr. Skender Asani, drejtor i ITSHKSH-së Të nderuar përfaqësues të medieve! Jemi sot këtu, disa institucione, që jemi bashkuar pa dallim etnie e përcaktimi tjetër, si dhe pa kurrfarë tendence, por duke u lidhur gjithnjë dhe vetëm për emrin e nobelistes sonë të madhe nga Shkupi – Nënë Terezës. Përveç Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve – Shkup, që e përfaqësoj unë, këtu është edhe Universiteti “Nënë Tereza” – Shkup, IN Shtëpia Përkujtimore e Nënë Terezës – Shkup, Shoqata Qytetare “Shkupjania Nënë Tereza” – Shkup dhe Shoqata Humanitare “Nënë Tereza” – Strugë.

~90~

~76~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

asaj, është qasja konstruktive e të gjithë neve, duke përfshirë edhe mediet, si ato në gjuhën shqipe, ashtu edhe në atë maqedonase, të cilat gjatë gjithë këtyre ditëve ishin në nivel të lakmueshëm të profesionalizmit dhe nuk lanë kurrfarë hapësire keqkuptimi publik. Kjo qasje profesionale meritojnë një duartrokitje nga të gjithë ne që ishim këtyre ditëve pjesëmarrës në këtë debat konstruktiv. Me respekt: Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve – Shkup Universiteti “Nënë Tereza” – Shkup IN Shtëpia Përkujtimore e Nënë Terezës – Shkup Shoqata Qytetare “Shkupjania Nënë Tereza” – Shkup Shoqata Humanitare “Nënë Tereza” – Strugë Shkup, 19.5.2020

~92~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Pllaka përkujtimore e Nënë Terezës në gjuhën shqipe, e vendosur me iniciativë të drejtorit të ITSHKSH-së, prof. dr. Skender Asani, në sheshin e Qytetit të Shkupit

~78~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

për pelegrinazh. Me këtë do të shuhet edhe kureshtja e të gjithë atyre që këtyre dy ditëve ishin shumë të zellshëm me komente nga më të ndryshmet nëpër rrjetet sociale. Krejt këtë sqarim po e bëj në funksion të përgjigjes ndaj të gjithë skeptikëve qëllimmirë të cilët kërkojnë që brenda natës të kryhen këto punë, por, siç thotë populli, punët e mira vijnë ngadalë. Prandaj nuk kemi arsye të mos besojmë se Qytetit i Shkupit, ndonëse ka pranuar se ka qenë i ekspozuar ndaj presionit publik, kësaj radhe do të jetë në anën e duhur të krejt kësaj historie, duke u bërë edhe vetë pjesë e ruajtjes dhe kujdesit ndaj trashëgimisë shpirtërore e materiale të Gonxhe Bojaxhiut – Nënë Terezës. Ne në asnjë moment nuk kemi dashur që ta radikalizojmë situatën, qoftë me veprime konkrete, qoftë me gjuhën e shprehur publike, për arsye se konsiderojmë se Nënë Tereza nuk e meriton të bëhet mollë sherri në mes të komuniteteve të ndryshme që jetojnë në këto hapësira dhe më së paku të jemi ne si institucion shkaktar i polarizimeve të panevojshme. Përkundrazi, pikërisht fryma e saj e tolerancës dhe mirëkuptimit na ka shërbyer edhe neve, qoftë duke hapur fillimisht një departament për mbrojtjen dhe studimin e figurës dhe veprës së Nënë Terezës, qoftë duke dëshmuar me sjelljen tonë kulturën e mirëkuptimit qytetar, në mënyrë që edhe Qytetit të Shkupitt t’i lihet hapësirë për reflektim pozitiv. Me këtë rast dua të them se në këtë betejë humane e civile nuk ishim vetëm, ndaj falënderoj publikisht edhe të gjitha ata që na mbështetën, sidomos Universitetin “Nënë Tereza”, IN Shtëpia Përkujtimore “Nënë Tereza”, shoqatat joqeveritare në Shkup e Strugë që mbajnë emrin e nobelstes sonë, mediet dhe gazetarët, si dhe të gjithë individët me vullnet të mirë. Shkup, 20.5.2020

~94~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Gjendja ne sheshin e Qytetit të Shkupitt, pas heqjes së gjurmëve të themeleve ku ka qenë shtëpia e Nënë Terezës

~80~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

pamundësuar qasja deri te kjo pllakë. Me këtë veprim të shëmtuar autoritetet e Shkupit pamundësuan çfarëdo lloj pelegrinazhi që mund të bëhet në vendin ku dikur ka qenë shtëpia e Nënë Terezës. Prandaj, ne fuqishëm e përkrahim Institutin e Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup dhe drejtorin Prof. Dr. Skender Asani në sensibilizimin që po ua bën veprimeve të shëmtuara të autoriteteve zyrtare të Shkupit, duke kërkuar njëherësh edhe rikthimin e gjendjes ashtu siç ka qenë më parë – rivendosjen e themeleve të shtëpisë së lindjes së Gonxhe Bojaxhiut, hapjen e një shtegu për pelegrinazh dhe vendosjen e gjuhës shqipe në pllakën përkujtimore. Ne e inkurajojmë z. Asani që të vazhdojë me përpjekjet e tij këmbëngulëse e argumentuese në rikthimin e lavdisë së nëpërkëmbur të figurës dhe veprës së Nënë Terezës, sepse vetëm duke mbrojtur vlerat që na afirmojnë në botën e civilizuar, ne mbrojmë një kauzë të drejtë për të cilën ishte angazhuar gjatë gjithë jetës Nënë Tereza – që të jetë në shërbim të njerëzve pa krah, e me shëndet të dobët, në shërbim të zërave që bota e luksit dhe shfrytëzimit i kishte shurdhuar. Askush nuk do ta besonte se pikërisht në vendlindjen e Nënë Terezës, sot dikush do të guxonte që të shkulte themelet e shtëpisë së lindjes së saj, në emër të një rirregullimi të ri urbanistik, i cili nuk është asgjë tjetër, pos një diversion anticivilizues mbi vlerat që simbolizon emri dhe vepra e Nënë Terezës dhe gjithçka që lidhet me trashëgiminë e saj familjare. Në emër të paraardhësve tanë, të cilët qysh para një shekulli Shkupin e kishin pjesë të kauzave të tyre liridashëse e humane, kërkojmë me ngulm nga faktorët politikë e institucionalë të Maqedonisë së Veriut që t’i ndërmarrin të gjitha veprimet e nevojshme për ta rikthyer në gjendje paraprake kompleksin historik ku para 110 viteve kishte lindur Nënë Tereza, duke i rivendosur themelet e shtëpisë së saj të lindjes dhe duke hapur shtegun për pelegrinazh deri te pllaka përkujtimore, e cila gjithsesi duhet të jetë e shkruar edhe në gjuhën amtare të Gonxhe Bojaxhiut. Me respekt: Përfaqësuesi i familjes së Ismail Qemalit, Qamil Ismail Vlora; përfaqësuesi i familjes së Hasan Prishtinës – Mehmet Prishtina; përfaqësuesi i familjes së Isa Boletiniit, Gazmend Boletini; për Gjurmë Shqiptare, Marin Mema; kryetari i SHSHKSH-së – Shoqatës së Shqiptarëve të Shperngulur nga Trojete Tyre, z. Jahja Lluka; përfaqësuesi i malësorëve

~96~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

të Tring Ismailit dhe Ded Gjo Lulit - Martin Berisha; përfaqësuesi i familjes së heroit Afrim Zhitia -Sylë Zhitia; përfqësuesi i familjes së heroit Hajrullah Murtezi -Tërpeza, Ilir Murtezi; përfaqesues të AFEDS-së Shqiptarëve të Medvegjës-Muharrem Salihaj, Flora Ferati Sachsenmaier dhe Shkëlzen Boroci; studiuesit Mark Palnikaj, Pjeter Meta; aktivistët Irfan Domnori dhe Elida Jorgoni.

~97~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.2 Fjalimi i parë i drejtorit të ITSHKSH-së, Skender Asani, pas heqjes së shenjave të themeleve të shtëpisë së Nënë Terezës në sheshin e Shkupit:

INDINJATË E THELLË PËR VEPRIMIN E PAPËRGJEGJSHËM – KY ËSHTË SULM NDAJ FIGURËS SË NËNË TEREZËS!

~82~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Ndërkaq Asani paralajmëroi edhe reagime të tjera deri sa të arrihet zgjidhje ideale dhe njoftoi se do të kërkojë që kjo hapësirë të shndërrohet në objekt të mbrojtur kulturor. “Po qe se neglizhohet kjo dhe manipulohet ky reagim i yni, unë besoj se kështu si jemi mbledhur sot, ne do t’i përdorim edhe reagimet e tjera si institucionale, por edhe qytetare”, tha Skënder Asani, drejtor i ITKSHSHsë. Reagimeve u janë bashkëngjitur edhe Shtëpia Muze “Nënë Tereza”, Universiteti “Nënë Tereza” dhe shoqatat “Nënë Tereza” në Strugë dhe Shkup. Debati për bllokimin e pllakës ka një javë që po zhvillohet, por ende pa zgjidhje të denjë. /TV SHENJA, 19.05.2020 /

~99~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.8. Reagon Shoqata për Kthimin e Shqiptarëve të Shpërngulur nga Trojet e Veta Etnike në Prishtinë, si dhe ShHB “Nënë Tereza” nga Struga:

TË KTHEHEN MENJËHERË SHENJËZIMET DHE THEMELET E SHTËPISË SË NËNË TEREZËS NË SHKUP Shoqata për Kthimin e Shqiptarëve të Shpërngulur nga Trojet e Veta Etnike në Prishtinë me reagim ndaj heqjes së shenjëzimit të shtëpisë në Shkup të shenjtëreshës Nënë Tereza Në mbledhjene e mabjtur të kryesisë së SHKSHSHDH-së u vendos që të bëjmë reagim me shkrim drejtuar instancave shtetërore të Maqedonisë së Veriut që t’i kthejnë shenjëzimet e themeleve të shtëpisë së shenjtërisë sonë dhe të mbarë botës, Nënë Terezës. Qyteti i Shkupit, kohë më parë, pa asnjë paralajmërim dhe pa asnjë arsyteim, e pa u marrë as vendimi paraprak në instancat komunale e as në ato shtetërore, por në mënyrë dinake, i ka hequr shenjat që simbolizonin vendin ku ndodhej shtëpia e lindjes së shenjëtërisë, Nënë Terezës, aty ku ajo u lind , në sheshin qendror në Shkup. Kjo ka nxitur indinjatë te qytetarët shqiptarë, ka nxitur reagimin e Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut, që kërkon kthimin sa më parë të këtyre shenjave, dhe do të njoftojë përfaqësitë diplomatike dhe Vatikanin. Shoqata për Kthimin e Shqiptarëve të Shpërngulur nga Trojet e Veta Etnike në Prishtinë kerkon nga komuna e Shkupit që t’i kthejë shenjat në sheshin e qytetit që simbolizonin themelet e shtëpisë në të cilën kishte lindur Gonxhe Bojaxhiu, e shenjta Nënë Tereza. Këto shenja ndodheshin mbi asfalt në një pjesë të sheshit kryesor në hyrje të qendrës tregtare të qytetit. Qyteti i Shkupit i hoqi ato gjatë një rinovimi që i bëri kësaj pjese të sheshit dhe pikërisht në vendin ku ndodheshin shenjat, bashkia mbolli bar. E gjithë kjo ndodhi gjatë izolimit nga pandemia e koronavirusit.

~100~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Një reagim të ngjashëm e bëjme edhe ne Shoqata për Kthimin e Shqiptarëve të Shpërngulur nga Trojet e Veta Etnike dhe kërkojmë që sa më parë të kthehen shenjëzimet e të ruhen ato që janë pasuri shtetërore dhe traditë e kujtesës historike e kulturore. Me Nënë Terezën krenohet mbarë bota e në veçanti këtë krenari duhte ta ndjejë populli shqiptar që i përket e shenjtëruara Nënë Tereza, e po ashtu edhe qyteti i Shkupit. Me shpresë se reagimi ynë do të mirëkuptohet si një ndihmesë për komunën e Shkupit, na mban shpresa se sërish do të kthehet shenjëzimi që është symbol i identitetit human e njerëzor të Qytetit të Shkupitt dhe të vetë qytetarëve. Prishtinë, 16 maj 2020 Kryetari i SHSHKSH-së Jahja Lluka

~101~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Dokument: Letër zyrtare drejtuar Presidentit të Shtetit, z. Stevo Pendarovski

~85~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

III.9. Pas presionit të madh publik Qyteti i Shkupit korrigjon gabimin

KA MBARUAR ME SUKSES BETEJA PËR RIKTHIMIN E DINJITETIT TË NËPËRKËMBUR TË NËNË TEREZËS

Drejtori i ITSHKSH-së, Prof Dr.Skendr Asani, bashkë me përfaqësuesit e institucioneve tjera, qëndrojnë në sheshin e Qytetit të Shkupit, ku nëpërmjet medieve dhe opinionit publik kërkojnë që vendi ku ka qenë shtëpia e Nënës Tereze të kthehet në gjendjen e mëparshme

“Figura e Nënë Terezës është pasuria më e madhe shpirtërore që mund ta ketë një shtet si ky i yni për faktin se ajo prej këtu doli në botën e madhe, ku i shpërfaqi të gjitha vlerat më kulmore të humanizmit dhe solidaritetit, prandaj kërkojmë që institucionet tona të gjejnë një modalitet ligjor për ta shpallur trashëgiminë e saj shpirtërore e materiale si aset kombëtar nën mbrojtjen e shtetit”, tha Prof. Dr. Skender Asani, drejtor i ITSHKSH-së.

~103~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Sot përfundimisht ka mbaruar me sukses beteja për rikthimin e dinjitetit të nëpërkëmbur të fugurës së Nënë Terezës, me rivendosjen e gjurmëve të themeleve të shtëpisë së lindjes së saj dhe rihapjen e një shtegu që shpie te pllaka përkujtimore. Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve, në krye me drejtorinProf. Dr. Skender Asani është bartës i këtij suksesi, ku nuk munguan edhe presionet publike të medieve e asociacioneve të ndyrshme. Sot në Shkup, përpos ITSHKSH-së në një konferencë për medie, kishin ardhur edhe Universiteti “Nënë Tereza” – Shkup, IN Shtëpia Përkujtimore e Nënë Terezës – Shkup, Shoqata Qytetare “Shkupjania Nënë Tereza” – Shkup, Shoqata Humanitare “Nënë Tereza” – Strugë, të cilët shprehën kënaqësinë e tyre që, më në fund, u gjet një mirëkuptim me Qytetin e Shkupit, që një padrejtësi e shkaktuar kohët e fundit, të korrigjohet dhe gjendja të rikthehet siç ka qenë më parë. Për të shprehur detajet e këtij mirëputimi, dr. Skender Asani, para medieve dhe gjithë opinionit publik tha se jemi sot këtu, disa institucione, jemi bashkuar pa dallim etnie e përcaktimi tjetër, si dhe pa kurrfarë tendence, por duke u lidhur gjithnjë dhe vetëm për emrin e nobelistes sonë të madhe nga Shkupi – Nënë Terezës. “Përveç Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve – Shkup, që e përfaqësoj unë, këtu është edhe Universiteti “Nënë Tereza” – Shkup, IN Shtëpia Përkujtimore e Nënë Terezës – Shkup, Shoqata Qytetare “Shkupjania Nënë Tereza” – Shkup dhe Shoqata Humanitare “Nënë Tereza” – Strugë. Ne jemi sot këtu që t’jua kumtojmë se – për fatin e mirë të të gjithëve – Qyteti i Shkupit ka reflektuar, dhe ndonëse bëhet fjalë për një pronë të privatizuar padrejtësisht dhe në kushte të tjera, është arritur të gjendet një zgjidhje, duke mundësuar hapjen e një shtegu për të vendosur lule te pllaka përkujtimore e shtëpisë së Gonxhe Bojaxhiut – Nënë Terezës, si dhe për përcaktimin e vijave të themeleve të shtëpisë Bojaxhiu. Duke falënderuar Qytetin e Shkupit dhe të gjithë njerëzit me vullnet të mirë, ne e përshëndesim këtë vendim dhe shpresojmë që të mos ketë nevojë të shtrohet më kjo çështje. E kur jemi këtu, duam ta përmendim edhe një fakt tjetër, që është po i aq i rëndësishëm.Ky bredh, që është në këtë park, në të vërtetë është bredhi që Nënë Tereza më 1980 – gjatë vizitës së saj në Shkup – e ka mbjellë me duart e saj, duke e shënuar pikën ku dikur ka qenë shtëpia e saj. Prandaj,

~104~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

duke i pasur parasysh këto elemente, ne në të ardhmen do të hartojmë një elaborat që do u dorëzohet institucioneve përkatëse të kulturës, që kjo zonë të shpallet e mbrojtur dhe të mos mund të rrezikohet më nga askush në të ardhmen. Figura e Nënë Terezës është pasuria më e madhe shpirtërore që mund ta ketë një shtet si ky i yni për faktin se ajo prej këtu doli në botën e madhe, ku i shpërfaqi të gjitha vlerat më kulmore të humanizmit dhe solidaritetit. Prandaj, duke i pasur parasysh këto elemente, ne në të ardhmen do të hartojmë një elaborat që do u dorëzohet institucioneve përkatëse të kulturës, që kjo zonë të shpallet e mbrojtur dhe të mos mund të rrezikohet më nga askush në të ardhmen. Themelet e shtëpisë së Nënë Terezës janë pika mbase më e rëndësishme e historisë së një personaliteti që e ka nderuar më shumë se askush tjetër qytetin tonë në botë, ndërkaq – përveç tjerash – ajo është pika e vetme e pelegrinazhit në Shkup, si dhe një pikë e rëndësishme turistike e kryeqytetit. Prandaj, duke i pasur në konsideratë këto fakte, ne do të jemi këtu gjithnjë për ta afirmuar këtë ide, ndërsa jemi fort të bindur se edhe autoritetet do të jenë po kaq të interesuara për këtë. E derisa të gjithë jemi në favor të promovimit të personalitetit të figurës dhe veprës së Nënë Terezës, në frymën e dashurisë e të mirëkuptimit që ajo e promovonte në botë, do të donim që edhe teksti i pllakës përkujtimore këtu ta reflektojë respektin tonë të ndërsjellë qytetar, si dhe përkufizimin ligjor për përdorimin e gjuhëve në kryeqytetin tonë. Mbrojtja e figurës dhe veprës së Nënë Terezës nuk kërkon kurrfarë protagonizmi shoqëror, për arsye se mbrojtja më e mirë që mund t’i bëhet asaj është qasja konstruktive e të gjithë neve, duke përfshirë edhe mediet, si ato në gjuhën shqipe, ashtu edhe ato në atë maqedonase, të cilat gjatë gjithë këtyre ditëve ishin në nivel të lakmueshëm të profesionalizmit dhe nuk lanë kurrfarë hapësire keqkuptimi publik. Kjo qasje profesionale meriton një duartrokitje nga të gjithë ne që ishim këtyre ditëve pjesëmarrës në këtë debat konstruktiv”, tha dr, Skender Asani, drejtor i ITSHKSH-së në Shkup.

~105~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.10. Në prag të 40-vjetorit të vizitës së Nënë Terezës në Shkup

KAUZAT HUMANE TË NËNË TEREZËS, UDHËRRËFYES PËR TË SOTMEN DHE TË ARDHMEN TONË Sot në sheshin qendror të Shkupit, para nesh po hapet një prej skenave më të bukura që ndërlidhet me një ngjarje të shënuar, që ka ndodhur këtu e dyzetë (40) vite më parë, atëherë kur bija e qytetit tonë, e Shkupit tonë të lashtë, Gonxhe Bojaxhiu- Nënë Tereza, vizitoi vendlindjen e saj dhe me atë rast u shpall QYTETARE NDERI E SHKUPIT. Ne si Institut i Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve në koordinim edhe me Universitetin “Nënë Tereza”, Shtëpinë e Muzeut NËNË TEREZA, Agjencinë e Zbatimit të Gjuhës, Shoqatën Qytetare ‘Shkupjania Nënë Tereza’, ndihemi të privilegjuar që po e nderojmë kujtimin për Nënë Terezën, pikërisht në një moment kur të gjithë së bashku, me ndihmën edhe të autoriteteve të Qytetit të Shkupitt, po i rikthejmë gjurmët e traditës dhe identitetit, që lidhen me vendin ku kishte lindur Nënë Tereza dhe me gjuhën e saj. Tash e tutje gjuha e Nënë Terezës do të jetë e stampuar bashkë me gjuhët e tjera në pllakën përkujtimore,një fakt ky që plotëson mozaikun e realitetetit tonë shumetnik e shumëgjuhësor. Ne si institucione dhe si shoqëri civile e kemi obligim ta ruajmë trashëgiminë kulturore e shpirtërore të figurës sublime të Nënë Terezës, e cila për ne shkupjanët mbetet simboli më autentik i një aseti kombëtar, që tash e tutje do të duhej të mbrohej edhe me ligj. Vetëm në këtë mënyrë mund të patentohet trashëgimia e pasur kulturore e shpirtërore që na e la Gonxhe Bojaxhiu- Nënë Tereza, duke filluar që nga fëmijëria e saj, në kalldrëmin e Shkupit të lashtë e deri në frymën e fundit, në Kalkutën e largët, atje ku ajo mirësinë njerizore e shndërroi në mision. Nënë Tereza është simboli më përbashkues i vlerave e aspiratave tona, sepse vetë fryma që ajo e promovoi në botë ishte një shkollë e tërë ku bota

~106~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

II.3. Fjalimi i dytë i drejtorit të ITSHKSH-së, Skender Asani, pas heqjes së shenjave të themeleve të shtëpisë së Nënë Terezës:

REAGIM NDAJ DEKLARATAVE TË KRYETARIT TË QYTETIT TË SHKUPIT

~88~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~89~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

“Do të merret me studime dhe kultivimin e shumëanshëm të figurës dhe veprës së Gonxhe Bojaxhiut, Nënë Terezës, duke e ngritur në shkallë institucionale kulturën e mbamendjes kolektive”, tha Skender Asani. Vendimi për institucionalizimin e departamentit u dorëzua në fushatë zgjedhore nga ministri i Arsimit dhe i Shkencës, Arbër Ademi. Pllaka përkujtimore tashmë reflektonte prejardhjen e saj, sepse shkruante edhe në shqip, por që të vendosen lulet në pllakën përkujtimore duhej të shkilej bari, sepse ende nuk është krijuar shtegu që të dërgon tek ajo. Por, nga Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore dhe Shoqata humanitare “Nënë Tereza” në Strugë edhe sot kërkuan që të krijohet shtegu deri te pllaka përkujtimore. “Në fund shpresoj se do të ketë zgjidhje të shpejtë për regullim të pllakës përkujtimore dhe hapësirës nga ana e qytetit”, u tha nga Shoqata “Nënë Tereza”. Nevoja për formimin e një shtegu që do të mundësonte qasje deri te pllaka erdhi pasi hapësira para pllakës u mbulua me gjelbërim. Shkup, 27.6.2020

~109~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.12. Fjalimi i kryetarit të SH.Q “Shkupjania Nëna Tereze”, Dimçe Petrushevski:

40-VJET NGA SHPALLJA NËNËS TEREZE “QYTETARE NDERI E QYTETIT TË SHKUPIT” Të nderuar të pranishëm, të nderuara media... Sot shënohen plot 40 vite nga shpallja e Gonxhe Bojaxhiut-Shën Nënës Tereze, “Qytetare Nderi e Qytetit të Shkupit” Në këtë ditë, 40 vjet më parë, më 27 qershor të vitit 1980, Nënë Tereza erdhi në qytetin e saj të lindjes në Shkup për të tretën herë me rradhë, me ftesë të kryetarit të atëhershëm Metodi Antov. Ajo erdhi erdhi bashkë me katër motrat e saja të mëshirës, të cilat do ti lente në Shkup me qëllim që tu shërbejnë të varfërve, të padëshiruarve dhe të sëmurëve, në emër të Zotit dhe të dashurisë. Kryetari Metodi Antov, e mirëpriti shumë ngrohtë dhe e përshëndeti Nënën Tereze bashkë me motrat e saja, në hapësirat e komunës. Ishte një nder i madh që një çmim i tillë “Qytetare Nderi e Qytetit të Shkupit”, ti jepet një qytetareje të merituar, një bashkëqytetareje tonës, Shkupjanes Gonxhe Bojaxhiu, humanistes më të famshme dhe Nobelistes Nënës Tereze. Në ato momente gëzimi dhe kënaqësie, kryetari Metodi Andov, do të thotë këto fjalë miradije: “Në emër të Këshillit të qytetit të Shkupit, ju uroj mirëseardhje të përzemërta në qytetin tuaj. Ju përgëzoj për marrjen e çmimit Nobël për Paqe. Shkupi u bë shndërrua në një qytet të solidaritetit dhe humanizmit në një shkallë globale, menjëherë pas tërmetit katastrofal të vitit 1963. Ne jemi jashtëzakonisht mirënjohës që ju me autoritetin tuaj human pa u kursyer u angazhuat dhe lobuat në të gjithë botën, për të ndihmuar në zbutjen e pasojave katastrofike të tërmetit. Shkupi juaj është krenar për punën tuaj sot. Ne ju shpallim një Qytetare të Merituar të vendlindjes tuaj. Ju jeni krenaria jonë. Shkupi dhe Maqedonia janë me ju.”

~110~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Me varfërinë e saj, Nënë Tereza e mori pllakatën “Qytetare Nderi e Qytetit të Shkupit” dhe tha: “Ju faleminderit nga thellësia e zemrës sime për gjithë këtë. Më vjen mirë që u këtheva përsëri pas 52 vjetësh. Megjithëse Shkupi ka ndryshuar shumë, duket krejtësisht ndryshe, për mua Shkupi është qyteti ku kam lindur, ku e kalova fëmijërinë së bashku me familjen time, një vend ku isha tejet e lumtur. Ishin ditë të bukura ato. Tani unë jam veçanërisht e lumtur që motrat tona do të jenë në gjendje t’i japin dashurinë e tyre popullit tonë si një falënderim për të gjithë këtë. Ne e japim dhe e bëjmë këtë nga zemra. Shpresoj se të gjithë së bashku po bëjmë diçka të bukur për Zotin”. Ndërsa për mirënjohjen do t’i thotë këto fjalë: “Kam pranuar shumë çmime në emër të të varfërve në Botë. Fitova dhe çmimim Nobël për Paqe, por këtë mirënjohje nga Shkupi, e kam veçanërisht në zemër, sepse do ta pranoj nga bashkëqytetarët e mi – Shkupjanët. Do ta ruaj në zemër.” Po të njëjtën ditë, me të njëjtin rast, Nënë Tereza, Metodi Antov dhe Peshkopi Josip Herbut do të mbjellin nga një bredh në emër të dashurisë dhe mëshirës. Pikërisht ato pemë po rriten këtu përpara nesh sot, ndërsa nën to po qëndron pllaka përkujtimore në vendin e saj të lindjes, si dëshmi e shtëpisë ku lindi Gonxhe Bojaxhiu, e cila është vendosur në vitin 2000, nga ana e SHQ “Shkupiania Nënë Tereza” - Shkup. Një ditë më pas, më 28 qershor 1980, Nënë Tereza do të vizitojë varrin e babit të saj Nikollë Bojaxhiut, duke kujtuar kujtime nga fëmijëria, dhe duke i cituar këto fjalë të tij: “Njeriu lind i vetëm dhe jeton me të gjithë të tjerët”. Në fund, shpresoj për një zgjidhje sa më të shpjetë për rregullimin e pllakës përkujtimore dhe hapësirës përreth saj, nga ana e Qytetit të Shkupit. Shkup, 27.06.2020 Dimçe Petrushevski Kryetar i SHQ “Shkupiania Nënë Tereza” - Shkup.

~111~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~112~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Dokument: Kërkesa që SH.Q “Shkupjania Nëna Tereze”nga Shkupi, i dorëzoi kryetarit të Qytetit të Shkupit, Z.Shilegov, me qëllim të kthimit të pllakës përkujtimore në gjendjen e mëparshme, dhe rregullimin e hapësirës rreth saj

~113~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.13. Koment

PËR NJË SHKUP TË TOLERANCËS DHE PA POLARIZIME Një shoqëri që identifikohet me madhështinë e Nënë Terezës, duhet të punojë që fryma e saj të jetë e pranishme në çdo pore të saj Nga dr. Skender ASANI Historia e transformimeve historike e sociale në Maqedoninë e sotme, që prej një viti ka një emërtim të ri gjeografik, gjithmonë është përcjellë edhe me dilemën nëse ajo do të mbështetet në polarizime dhe stereotipe apo në tolerancë dhe mirëkuptim. Maqedonia e Veriut ndonëse shoqëri me diversitete etnike, fetare e gjuhësore, nuk e ka luksin të bartë mbi shpinë animozitetet e së kaluarës, që në të shumtën e rasteve ishin të imponuara nga politikat hegjemoniste të Beogradit. Tani kur shteti ka marrë datën e negociatave me BE-në dhe kur është bërë anëtar fuqiplotë i NATO-s, është anakronike të flitet për hendeqe që i bëjnë të pakapërcyeshme kalimet kulturore e civilizuese në mes të etnive. Sigurisht që ndryshimet nuk do ta kenë efektin e shkopit magjik, por ajo që është tepër esenciale të thuhet lidhet, para se gjithash, me gjeopolitikën e ndryshimeve rajonale, ku Maqedonia e Veriut përfundimisht është shkëputur nga ethet e ftohta të stepave dhe nga të gjitha ndikimet që vijnë prej andej. Çdo shtet dhe çdo shoqëri i ka brendet e veta, me të cilat mburret. Dikush ka një simbol qëndrese, një tjetër ka një zbulim shkencor, kinezët, bie fjala, e kanë murin e tyre grandioz, me të cilin kanë tërhequr vëmendjen e gjithë botës tash e disa qindra vjet. Fati ynë është që simbolika e identifikimit tonë kalon nëpërmjet një figure që tashmë është ngritur në monument planetar, ndërkohë që një shoqëri që identifikohet me madhështinë e Nënë Terezës, duhet të punojë

~114~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

që fryma e saj të jetë e pranishme në çdo pore të saj. Sepse nuk mjafton që ne të identifikohemi me të, por edhe të jemi shembull i tolerancës dhe mirëkuptimit të çdoditshëm. Madje ne si shtet dhe si shoqëri jemi vonuar në kodifikimin legjislativ të shëmbëlltyrës së Nënë Terezës, duke e konservuar trashëgiminë e saj edhe në rrugë ligjore. ITSHKSH-ja mund të jetë mbase institucioni i vetëm në botë që në kuadër të fushëveprimit të vet ka përfshirë edhe një segment të rëndësishëm të zhvillimit shkencor e hulumtues, duke themeluar Departamentin për trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Tereze. Studiuesit dhe hulumtuesit e këtij departamenti kanë objektiva të qarta që të riaktualizojnë gjithë historinë familjare e individuale të Nënë Terezës, duke e digjitalizuar një pjesë të madhe të materialit arkivor, i cili pastaj do të na shërbente për projekte e ide që lidhen me veprimtarinë botuese, filmike-dokumentare dhe me projekte të caktuara shkencore. Qyteti i Shkupit ditë më parë ishte në qendër të vëmendjes për disa veprime të ngutshme që nuk i bënin nder bashkëqytetares sonë, Gonxhe Bojaxhiut. Efektet e kësaj ngutje fatkeqësisht patën edhe impakt shoqëror, pasi një debati konfrontues në mes autoriteteve të Shkupit dhe neve që përfaqësonim zërin e pavarur të qytetarisë. Por, mënyra se si e zhvilluam dhe e plasuam në opinionin publik këtë debat, krijoi një efekt pozitiv, duke u mundësuar krerëve të Qytetit të Shkupitt të reflektojnë dhe të gjejnë zgjidhje që do kthente situatën në gjendjen paraprake, që nënkupton kthimin e gjurmëve që shënjojnë themelet shtëpisë së lindjes së Nënë Terezës, hapjen e shtegut për pelegrinazh te pllaka përkujtimore, që nënkupton edhe përfshirjen e realitetit gjuhësor brenda asaj pllake. Jemi në pritje të përmbushjes së premtimeve që i ka dhënë i pari i Qytetit të Shkupitt, z. Shilegov, i cili me deklaratat publike ka dhënë shpresë se kur arsyeja dominon mbi inatet politike, është i mundur çdo kompromis, por edhe çdo hap që na bën të barabartë në rrugëtimin tonë drejt asaj që dikur Nënë Tereza thoshte: “Nuk ka rëndësi sa shumë jemi të angazhuar të bëjmë, por sa shumë dashuri vendosim në të”.

~115~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

III.6. Reagime të shumta nga personalitete të shquara:

KËRKOJMË NGA AUTORITETET E SHKUPIT TA RIKTHEJNË LAVDINË E NËPËRKËMBUR TË NËNË TEREZËS!

Nga e djathta në të majtë: Mehmet Prishtina, Qamil Ismail Vlora, Marin Mema dhe Gazmend Boletini

Shkupi, këtyre ditëve, është bërë epiqendra e një denigrimi të paparë ndaj figurës së Gonxhe Bojaxhiut, e shenjta Nënë Tereza, e pranuar gjithkund në botë si humanistja më e madhe që ka pasur deri më sot njerëzimi. Por çuditërisht, vetëm autoriteteve zyrtare të Shkupit, si duket po u pengon fama dhe lavdia e Nënë Terezës, sepse s’ka si të shpjegohet ndryshe tendenca për ta denigruar atë maksimalisht, duke i fshirë dalëngadalë gjurmët e shtëpisë ku ajo para 110 viteve lindi dhe kaloi një pjesë të rinisë së saj. Në vazhdën e këtyre denigrimeve, ditë më parë Qyteti i Shkupit e ndërmori një hap arbitrar, duke shkulur themelet e kësaj shtëpie dhe duke vendosur një park para pllakës përkujtimore të Nënë Terezës, me çka është

~95~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

por prej atje u zhbë edhe sentimenti i të qenit shqiptar me përkatësi të krishterë. Recidivizmi i komunizmit maqedonas u rishfaq sërish këtyre ditëve mu në qendër të Shkupit, duke i vënë para një sprove false shqiptarët, për të cilët ende mendohet se ata para myslimanizmit të tyre, pikërisht në muajin e Ramazanit, nuk vënë asgjë tjetër, madje as të krishterën Gonxhe Bojaxhiu. Por, kjo është një lajthitje lapidare, për arsye se shqiptarët janë shembulli më unik në bota brenda të cilëve bashkëjetojnë në harmoni tri religjione dhe ata kanë hyrë tashmë edhe në analet e udhëpërshkruese të huaj si respektues fanatikë të fesë së tjetrit. Shqiptarët e Shkupit, ndonëse myslimanë, treguan solidaritet të paparë gjatë Luftës së Dytë Botërore teksa shpëtuan nga kthetrat naziste dhjetëra familje hebraike dhe kjo i bën ata të vaçantë për sa i përket tejkalimit të përkatësisë fetare në emër të veprave humane e fisnike. Sa budalla duhet të jesh, që të mendosh se do të gjesh sot shqiptarë që do të ndihet indiferent kur dikush guxon të prekë mbi gjurmët katolike të shqiptarësisë së Shkupit.

~117~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.XV. Koment

SHQIPJA E NËNË TEREZËS RIKTHEHET NË FOLENË E SAJ Kjo çka po ndodh aktualisht në Shkup flet për mënyrën se si mund të menaxhohet një kauzë e drejtë, pa pasur nevojë të përdoret ‘artileria politike’. Nga Emin Azemi Kjo çka po ndodh aktualisht në Shkup flet për mënyrën se si mund të menaxhohet një kauzë e drejtë, pa pasur nevojë të përdoret ‘artileria politike’. Beteja për vendosjen e dinjitetit në vendin e duhur, po ndodh me rikthimin e shenjave identifikuese e civilizuese , siç mund të jetë gjuha. Ky rikthim po ndodh në 40-vjetorin e shpalljes së Gonxhe Bojaxhiut, Nënë Terezës - QYTETARE NDERI e Shkupit (1980), duke hapur një kapitull të ri në betejat tona kulturore e shoqërore, aty ku edhe duhet të realizohet barazia e plotë e njerëzve të këtij nënqielli. Kjo çka po ndodh aktualisht në Shkup flet për mënyrën se si mund të menaxhohet një kauzë e drejtë, pa pasur nevojë të përdoret ‘artileria politike’. Ende është herët të hapet shampanja e ngazëllimit, por ajo që duket hëpërhë, inkurajon fillet e një procesi, i cili nëse ushqehet me kondicion të koordinuar shoqëror, ka gjasa të vendosë një linjë përkufizuese që ndan letargjinë e ankimeve nga aksioni qytetar. Beteja për gjuhën shqipe nuk është kurrfarë zbulimi e as befasie, por dinjiteti që po vendoset në sheshin qendror të Shkupit shkon përtej një kauze thjesht gjuhësore. E para, shoqëria shqiptare këtu përfundimisht po i vendos kauzat e veta të drejta në një rrafsh kulturor, ku ballafaqimi pritet të jetë edhe më i fortë. Kjo edhe për faktin se nuk po përdoren domosdoshmërish veglat e politikës për të punuar ‘tokën’ e vështirë të barazisë.

~118~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

E dyta, kjo frymë kulturore e shpirtërore që po ngrihet në normë idesh e veprimesh shoqërore të shqiptarëve të këtushëm, flet për zgjuarsinë që punët të kryhen në heshtje, pa pompozitet dhe pa adrenalinën e politikës ditore. E treta, jo pak më e rëndësishme, Shkupi historik i Dardanisë së lashtë, për shumëçka në të kaluarën është afishuar si një ‘vilajet i errët’ që prodhon njëfarë regresi kulturor. Por, tani kur ka filluar të menaxhohet një kauzë që ka në fokus pikërisht rikthimin e frymës së gjuhës e identitetit, s’ka si të mos imponohet një pyetje e logjikshme: Çka po ndodh me kauzat e tjera në Tiranë (Gjergj Kastrioti - Skënderbeu) dhe në Prishtinë (Adem Jashari), të cilat aktualisht do të duhej të prodhonin një frymë më mobilizuese që do të shprehej në të gjitha betejat, duke filluar nga Teatrit Kombëtar në Tiranë, i cili u shemb pikërisht nga mungesa e kësaj fryme dhe deri te vendosja e një kriteri të ri në nderimin e të kaluarës së lavdishme në Kosovë, e cila nuk mund të bëhet vetëm duke u thurur elozhe heroizmave të individëve dhe duke lënë në harresë kalvarin e vuajtjeve të një popullit të tërë. Investimi joproporcional në projekte që lartësojnë vetëm triumfalizmin patetik dhe anashkalojnë statusin e viktimës në shoqërinë kosovare, ka krijuar një keqkuptim esencial edhe te miqtë ndërkombëtarë, të cilët aq shumë investuan në arritjen e lirisë dhe të paqes në Kosovë. Mund të tingëllojë paradoksale, por për shumëçka Shkupi kulturor i shqiptarëve, në krahasim me qendrat e tjera- Prishtina e Tirana, po prin me ide e kauza që kanë të bëjnë me ngritjen e vëmendjes ndaj identitetit e kulturës, duke shënuar ngjarje e data. Mjafton t’i përkujtojmë disa: nga shënimi dinjitoz i Ditëve të Alfabetit, deri te përvjetorët e lavdishëm që rikthejnë kujtesën në pikën ku njeriu investon më të shtrenjtën – njerëzoren, siç është, bie fjala, sakrifica sublime e shqiptarëve të Shkupit në shpëtimin e hebrenjve nga kthetrat vrastare të fashistëve, gjatë Luftës së Dytë Botërore, pastaj promovimi dhe idejimi i shumë projekteve të fushës së kërkimit shkencor e shpirtëror, siç është, bie fjala, ndriçimi i sagës së madhe familjare të fisnikëve katolikë të Shkupit në dekadat e shkuara, e deri te ngjarja e fundit- vendosja e pllakës përkujtimore të Nënë Terezës në gjuhën e saj amtare, aty ku ajo para 110 viteve kishte lindur dhe kishte marrë edukimin fillestar, për të nisur pastaj rrugëtimin e gjatë të përkushtimit ndaj të vetmuarve e të sëmurëve. ITSHKSH-ja dhe drejtori Prof.Dr. Skender Asani, po qëndron me dinjitet në ballë të këtyre betejave kulturore e civilizuese, njëherësh duke

~119~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.7. Raportime mediatike:

KUSH PO LUAN ME PLLAKËN E NËNË TEREZËS?! Autoritetet e Shkupit duket se nuk e kanë me rëndësi se si duhet të duket pllaka përkujtimore e shtëpisë memoriale të “Nënë Terezës”. Kryetari i Shkupit, Petre Shilegov njëherë tha se pllaka do të qëndrojë e bllokuar dhe nuk do të investojë para publike për të krijuar qasje deri te pllaka, kurse tash një gjë e tillë sërish ndodhi. Por edhe kjo rrugë qasëse nuk është praktike, sepse gurët qëndrojnë shumë larg njëri-tjetrit sa nuk mund t’i kapë me lehtësi një hap i njeriut. Nga pamjet mund të shihet se në këtë vend në fillim është vendosur zhavor, por më pas është larguar. Të gjitha këto ndryshime janë bërë nga Qyteti i Shkupit, bëri të ditur drejtori i Institutit të Trashëgimisë Kulturore dhe Shpirtërore të Shqiptarëve, Skender Asani. “Dje ne kemi pasur një takim joformal me investitorin i cili është drejtor i Rrugëve të Shkupit dhe ai na ka premtuar se tërë natën do të punojë dhe do ta shtrojë një rrugë deri atje që dalëngadalë të rikthehen pozicionet ashtu siç kanë qenë, ndoshta edhe më mirë. Kjo që po e shohim sot nuk është ajo që e kemi kërkuar, por besoj se është një shenjë se do të bëhet diçka”, tha Skender Asani, drejtor i ITKSHSH-së. Pyetëm në Qytetin e Shkupit se si u bë që Shilegov ndërroi mendje dhe a është kjo zgjidhje e përhershme? Na u përgjigjën se vendosja e gurëve erdhi pas reagimit të publikut dhe nuk kanë ndikim financiar shtesë, ndërkaq nuk treguan se a është kjo zgjidhje e përkohshme. Qyteti i Shkupit: “Në drejtim të tejkalimit të këtij problemi, Qyteti i Shkupit ka vendosur gjelbërim me të cilin mundësohet qasje deri te pllaka-përkujtimore.Këto pllaka janë nga rezervat e NP “Rrugë dhe rrugica” dhe vendosja e tyre nuk ka ndikim financiar shtesë”.

~98~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~99~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Prishtinë, 27 qershor 2020 Me respekt: Mehmet Prishtina, Gazmend Boletini, Qamil Vlora, Qamil Mata, Cezar Ndreu, Qamil Sahiti, Marin Mema, prof.Eqrem Zenelaj, Ndriçim Kulla, Elena Kocaqi, Pjer Meta, Pjetër Coli, Ladi Pjetergjokaj, Martin Berishaj, Romeo Gurakuqi, Sandër Kovaçi, gjeneral Hisen Berisha, Ismet Sopi, Ismet Sylejmani, Arben Meha, Besnik Fahredin Hoti, Fatmir Shurdhaj, Viktor Merhana, Ismet IbrahimI...

~122~

KAPITULLI IV

~123~

~124~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

IV. DOKUMENTE ARKIVORE MBI JETËN DHE FAMILJEN E GONXHE BOJAXHIUTNËNË TEREZËS Dr. Nora Maliqi Zylali Në mungesë të faktografisë, shpesh ngjarjet e së kaluarës, sado të vërteta të kenë qenë, ato sërish nuk kanë mundur ta kenë vulën e vërtetësisë shkencore. Kështu ka ndodhur edhe me gojëdhënat rreth vdekjes së Kolë Bojaxhiut, babait të Nënë Terezës, por tash së fundmi në mënyrë të dokumentuar është hedhur dritë rreth kësaj vdekjeje, nëpërmjet një dokumenti arkivor të siguruar nga ITSHKSH-ja në Shkup, ku rezulton se ishte helmuar nga serbët në Beograd. Deri më tani është folur mjaft për këtë ngjarje, por kanë munguar faktet historike dhe tash e tutje hiqen të gjitha dilemat mbi rrethanat e vdekjes së Kolë Bojaxhiut. Sikundër dihet, Kolë Bojaxhiu ishte një biznesmen shqiptar dhe politikan, i cili e ndërtoi teatrin e parë të Shkupit, si dhe ka marrë pjesë në zhvillimin e linjës hekurudhore Kosovë – Shkup – projekt që ai e financoi personalisht. Kolë Bojaxhiu angazhimin e tij shoqëror, kulturor e politik, e kishte përfshirë edhe në kuadër të administratës së Qytetit të Shkupit, këshilltar i së cilës ishte. Sipas të dhënave që i kishte deponuar familja Bojaxhiu pas transferimit në Tiranë, merret vesh se nё vjeshtёn e vitit 1919, njё delegacion i kёshillit tё Qytetit tё Shkupit, ku bёnte pjesё edhe Kolё Bojaxhiu, udhёtuan pёr nё Beograd, tё ftuar pёr njё mbledhje. Posa u largua nga Beogradi, Kola u sёmur rёndё, duke pёrjetuar dhimbje tё mёdha. Pasi arriti nё Shkup u shtrua urgjentisht nё spital dhe vdiq disa orё mё vonё. Pas vdekjes së Kolës, në vitet ’30, familja Bojaxhiu shpërngulet në Tiranë.

~125~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

III.9. Pas presionit të madh publik Qyteti i Shkupit korrigjon gabimin

KA MBARUAR ME SUKSES BETEJA PËR RIKTHIMIN E DINJITETIT TË NËPËRKËMBUR TË NËNË TEREZËS

~103~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

MINISTRIA E PUNËVE TË MBRENDSHME DREJTORIA E PARË DOSJA Nr. 298, Viti 1989 TITULLI I DOSJES Për Age Kol Bojaxhiun, informacion drejtuar Ramiz Alisë, Adil Çarçanit, Hekuran Isait dhe Reis Maliles Afati i ruajtjes i përhershëm Sasia e fletëve 7

Ka filluar më 13.6.1989 Ka mbaruar 13.6.1989

REPUBLIKA POPULLORE SOCIALISTE E SHQIPËRISË Sekret MINISTRIA E PUNËVE TË MBRENDSHME Ekzemplar Nr.5 DREJTORI Tiranë, më 13.6.1989 Nr.5591 Lënda: Për Age Kol Bojaxhiun JU DËRGUA SHOKUT RAMIZ, ADIL, HEKURAN DHE REIS TIRANË Age është e bija e Kolës dhe e Dranes (Rozës), lindur në Shkup në vitin 1913, me arsim fillor, e pamartuar, e paorganizuar në Parti, me profesion rrobaqepse, me kombësi e shtetësi shqiptare, vdekur më 1973. E përmendura me orgjinë të hershme është nga rrethi i Korçës. Rreth viteve 1900 janë stabilizuar familjarisht në Shkup të Jugosllavisë. Në vitin 1930 i jati i Agës është helmuar nga jugosllavët, pasi ka qenë aktiv për çështjen kombëtare shqiptare. Mbas vdekjes së tij, familja e përbërë nga e shoqja, Dranja (Roza), e bija Agia dhe i biri Llazri Bojaxhiu u stabilizuan në Tiranë. Dranja nuk ka ushtruar ndonjë profesion dhe ka bashkëjetuar vazhdimisht me të bijën në Tiranë. Në vitin 1971 vdiq. I vëllai saj, Llazri ka

~127~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~105~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

IV.1. LETRA QË NËNË TEREZA I DËRGOI PRESIDENTIT TË SHQIPËRISË, RAMIZ ALIA, NË VITIN 1989

Tiranë, 16.8.1989 I nderuar Z. President i vendit tonë të dashur Shqipëri, Pas shumë vitesh lutje dhe dëshirë për të vizituar vendin tim, pasi vizitova kaq shumë nëpër botë, më në fund Zoti i mirë më dha këtë dhuratë të bukur për të ardhur dhe për të parë njerëzit e mi. Familja ime jetoi këtu për shumë vite dhe ata gjithashtu vdiqën këtu, kështu që unë munda të vizitoja varret e tyre. Ndërsa motrat e mia Misionaret e Bamirësisë janë në shumë vende, unë kam shumë dëshirë t'i sjell këtu së paku katër nga ata – me qëllim që të dhurojnë dashuri të butë, kujdes ndaj të moshuarve, të vetmuarve, të pa-dashurve, të sëmurëve mendorë, e kujtdo që ka nevojë për dashuri të butë dhe kujdes, ata janë njerëzit tanë, prandaj më lejoni të sjell motrat e mia këtu – tek ne nuk ka vënd biznesi dhe politika. Unë nuk kam as ar, as argjend, por unë ju jap motrat e mia dhe shpresoj se së bashku do të bëjmë diçka të bukur për Perëndinë dhe popullin tonë. Mirënjohja ime për ju është lutja ime për ju dhe njerëzit tuaj që ju shërbeni. Zoti ju bekoftë, Teresa Menjëherë pas kësaj letre pason përgjigjja e presidentit Ramiz Alia, i cili më 2 shtator 1989 i shkruan Nënë Terezës me një ton dashamirës duke i kujtuar se: “Njerëzit tanë njohën nga afër bashkatdhetaren e tyre fisnike që u ka dhënë ‘besën’ të varfërve”, gjë që për kohën kur u shkrua letra ishte një përgjigje shumë domethënëse. Por, përgjigjja e tij ishte refuzuese për pranimin e “Misionareve të Bamirësisë” në Shqipërinë e asaj kohe.

~129~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Dokument: Letra që Nënë Tereza i dërgoi presidentit të Shqipërisë, Ramiz Alia, në vitin 1989

~130~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Dokument: Letra që Nënë Tereza i dërgoi Presidentit të Shqipërisë, Ramiz Alia, në vitin 1989

~131~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

IV.2. DEKORATA QË PRESIDENTI I SHTETIT SHQIPTAR I NDAU NËNË TEREZËS ME RASTIN E 80-VJETORIT TË LINDJES SË SAJ

~132~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

IV.3. DËSHMI QË FLASIN VETË

PRONËSIA E SHTËPISË SË GONXHE BOJAXHIUT – DËSHMI PËR SHQIPTARËSINË E SHESHIT TË SHKUPIT (DOKUMENT) Dr. Skender ASANI, ITSHKSH − Shkup Emri i nobelistes shqiptare me përmasa botërore, Gonxhe Bojaxhiut– Nënë Terezës, lidhet ngushtë me qytetin e Shkupit, aty ku ajo lindi, u rrit dhe mori hapat e parë për të qenë në shërbim të njerëzimit. Për fëmijërinë saj në qytetin e Shkupit ka shumë pak informacione, dhe këtë mungesë shumë mirë e kanë (keq)shfrytëzuar disa qarqe që kanë tentuar për t’ia ndryshuar edhe identitetin e saj etnik. Për pjesën e rinisë së Gonxhe Bojaxhiut më së miri do të shprehet biografi i saj personal, don Lush Gjergji, i cili shkruan: “Çdo gjë, apo gati çdo gjë dihet për Nënë Terezën, por pothuajse asgjë për Gonxhe Bojaxhiun, ndonëse është fare e qartë se nuk ka Nënë Tereze pa Gonxhe Bojaxhiun.43 Që nga viti 2006 institucionet shtetërore filluan ta realizojnë projektin “Shkupi 2014“, i cili kishte për synim të zhdukte kujtesën historike për sheshin e Shkupit dhe në shënjestër ishte asgjësimii themeleve të shtëpisë ku kishte lindur Gonxhe Bojaxhiu. Qëllimi kryesor ishte të mënjanohet elementi i fundit shqiptar në këtë shesh. Jorastësisht, në fillim aty u tentua të ndërtohet Kisha “Shën Elena dhe Konstantini“, dhe tash së fundmi parashihet të ndërtohet edhe një hotel. Edhe ndërtimi i shtëpisë memoriale Nënë Tereza ishte në shërbim të dislokimit në një vend tjetër me synimpër të realizuar projektin e paraparë nga Qeveria e Republikës së Maqedonisë, dhe për të zhdukur kujtesën historike, se në këtë shesh asnjëherë nuk ka ekzistuar lagjja e shqiptarëve katolikë dhe shtëpia e Gonxhe Bojaxhiut. Duke hulumtuar në Arkivin e Qytetit të Shkupit, konkretisht fondin “Градско поглаварство“, hasa në disa dokumente gjyqësore ku shihej se Nikollë Bojaxhiu, shtëpinë e cila gjendej në sheshin e sotëm të Shkupit, para

Don Lush Gjergji, Nëna e Dshurisë, Prizren, 2010, fq. 35.

~133~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

vdekjes ia kishte lënë në pronësi bijës së tij, Gonxhe Bojaxhiut. Kur ndërroi jetë Nikolla, Gonxhja ishte në moshën nëntëvjeçare. Këto dokumente korrespondojnë me vitin 1928, kur ajo mori vendimin të niset në misionin e shenjtë. Sipas këtyre dokumenteve kuptojmë se ajo për shkaqe të përcaktimit të saj jetësor, kishte marrë vendim që të shlyhej nga çdo pasuri e këtushme që ishte në emër të saj, dhe pronësinë e shtëpisë e hedh në emër të së ëmës, Drane Bojaxhiu. Ky dokument është shumë i rëndësishëm për qenësinë e shqiptarëve katolikë në Shkup, dhe veçanërisht për trashëgiminë kulturore e historike të familjes Bojaxhiu. Nëna e mbarë botës – Nënë Tereza, padyshim që meriton më shumë kujdes nga të gjithë ne, meqë shtëpia e saj që ndodhej dikur në sheshin e Shkupit, është një dëshmi e padiskutueshme për shqiptarësinë e këtij sheshi dhe gjithë Shkupit.

Dokument: Pronësia e shtëpisë së Gonxhe Bojaxhiut - Nënë Terezës

~134~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Gjyqi Komunal i Shkupit Lidhur me subjektin e të ndjerit Nikolla Bojaxhieviq, ish− qytetar i Shkupit. Gjykatësi për trashëgimi i këtij gjyqi i rekomandon gjyqit tonë që të propozohet një person juridik si kujdestar i pronës së Gonxhes, vajza e Nikolla Bojaxhieviq (sipas nenit 158, Ligji i Trashëgimisë), në mënyrë që kujdestaritë mundë të japë dakordim për shitjen e shtëpisë, në vend të Gonxhes (e mitur). Prona kryesore i është huazuar Drania Bojaxhieviqit nga Nikola Bojaxhieviqi. Lidhur me këtë pronë, i vetmi trashëgimtar i rritur, Lazari, ia donoi trashëgiminë e tij të ndjerit Bojaxhieviq. Nr.38822 10.12.1928 Gjykatësi për trashëgimi, Shkup

~135~

~136~

KAPITULLI V

~137~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.13. Koment

~114~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~115~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

motrës Age në varrezat e Tiranës, ku e shoqëroi Marie Kraja. Ajo bëri dhe një vizitë në Spitalin Onkologjik, e shoqëruar nga dr. Adelina Mazreku. Gjatë vizitës së parë ajo u takua me presidentin Ramiz Alia. Gjatë gjithë bisedës, Nënë Tereza me thjeshtësi i foli hapur me dashuri nëne, duke e quajtur “biri im”. Alia u mundua të tregohej miqësor, por nuk ngurroi aspak që ta gënjente, duke i thënë se në Shqipëri nuk kishte të varfër e as të braktisur. Madje ai ia mohoi kërkesën për të hapur shtëpinë e misionit të bamirësisë, ku ajo kishte hapur të tilla në 96 vende të botës deri tek atomë të zhvilluara si SHBA, Angli, Kanada, Itali, Francë etj. Në këtë vizitë Nënë Tereza shoqërohej nga gazetarja amerikane Janette Petriè, të cilën nuk e përfilli askush. Më 8 gusht Nënë Tereza u largua nga Shqipëria. Në dhjetor 1990 Nënë Tereza u rikthye në Shqipëri bashkë me 80 vitet e një jete impenjative mbi supe. Kështu, kur erdhi herën tjetër, mori një shtëpi përdhese me oborr të vogël, në një kthinë të rrugës "Siri Kodra". Aty u sistemuan motrat dhe misioni i parë i Nënë Terezës.

Momente nga vizita dhe takimet e Nënës Tereze në Shqipërinë e saj të dashur

~140~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Në gusht të vitit 1992, Nënë Tereza erdhi përsëri në Shqipëri për të vazhduar aktivitetet e saj bamirëse. Në muajin gusht 1992, në Pallatit të Kongreseve, u organizua një konferencë për nder te Nënë Terezës, ku mori pjesë presidenti i Republikës Sali Berisha dhe Nunsi Apostolik i Vatikanit, imzot Dias. Presidenti Berisha i uroi ditëlindjen Nënë Terezës, e përshëndeti dhe e përgëzoi për kontributin si misionare në ripërtëritjen e besimit e të kulturës së krishterë në Shqipëri.

Momente nga vizita e dytë e Nënës Tereze në Shqipëri, e pritur nga Presidenti i atëhershëm i Shqipërisë, dr. Sali Berisha dhe znj. Lirije Berisha

Deri në vitin 1993, Nënë Tereza ka ardhur 5 herë në Shqipëri, por vendi i ndodhur në një situatë trancizioni të daljes nga kriza komuniste nuk e ka bërë shumë mediatik praninë e saj. Pra kishin ndodhur pesë vizitat e Nënë Terezës në Shqipëri, por u kaluan në heshtje disa prej tyre. Sidoqoftë, konteksti kohor kur ndodhën këto vizita është mjaft i rëndësishëm për zhvillimet politike. Shumica e vendeve ish-komuniste tranzicionin e pushteteve po e përjetonte me

~141~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

dhembje, në disa prej tyre, madje, si në Rumani, pati edhe ekzekutime të komunistë. ish udhëheqësve Por Shqipëria bënte përjashtim. Shqipëria kaloi nëpër turbulenca të mëdha politike, shoqëruar me protesta e pakënaqësi publike, por transferimi i pushteteve nga komunistët te demokratët, ose nga Ramiz Alia te Sali Berisha (1991-1992), ishte i butë. Nuk pati gjakderdhje dhe makineria shtetërore nuk u përdor për të shtypur protestat, siç ndodhi në disa vende të Bllokut të Lindjes. Në prapavijën e të gjitha këtyre viteve dramatike, që shënonte kthesën më të madhe në historinë pas Luftës së Dytë Botërore, qëndronte një figurë sublime e cila rrezatonte paqe, mirësi dhe dashuri për njerëzimin. Ngjashëm si në një skenë teatri, ku prapa perdes qëndron aktori i cili bëhet gati të futet në lojë, ishte edhe Nënë Tereza, e cila me butësinë dhe ngrohtësinë e saj njerëzore reflektoi mbi zhvillimet në Shqipëri dhe kjo u pa në vitet e kalimit të pushtetit nga komunistët te demokratët. Është pikërisht koha që përkon me vizitat e saj në Shqipëri, kur edhe dekorohet nga Presidiumi i Kuvendit Popullor të Republikës Socialiste të Shqipërisë, me Urdhrin “Naim Frashëri”- Klasi I, nënshkruar nga kryetari Ramiz Alia. Prania e Nënë Terezës ishte bërë pjesë e protokolleve shtetërore të Shqipërisë së asaj kohe, por edhe e interesimit të shtetit shqiptar për të kaluarën e saj dhe të familjes. Ky fakt na jep të kuptojmë se ky interesim nuk ishte i rastësishëm dhe se shteti shqiptar kishte nevojë të korrigjonte gabimet e së kaluarës, duke rikthyer te Nënë Tereza respektin e munguar nga koha e Enver Hoxhës. Kjo edhe për faktin se te kjo figurë, pushteti komunist që po bëhej gati të dorëzohej para ndryshimeve të mëddha demokratike, gjeti një referencë paqesore për të mbështetur politikat e veta jokonflikuoze.

~142~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.XV. Koment

~118~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Njëra nga thëniet më të famshe të ish-Presidentit Amerikan, Bill Klinton

~144~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

rikonfirmuar edhe në praktikë arsyeshmërinë e themelimit të Departamentit për Trashëgiminë e Gonxhe Bojaxhiut-NënësTereze, institucion i parë kërkimor ky në botë që merret në mënyrë të përkushtuar me këtë problematikë. Në sheshin qendror të Shkupit po troket jehona e historisë së lavdishme dardane.

~120~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Ramiz Alia fliste për kushtetutë e ligje. Interesant është se Nënë Tereza mbante mend në gjuhën shqipe shprehjen “lutu për mua”. Ekstrakt nga biseda e Ramiz Alisë me Nënë Terezën Ramiz Alia: Ju kam ndjekur vazhdimisht, sepse jeni jo vetëm Nënë Tereza e Kalkutës, por edhe Nënë Tereza e Shqipërisë. Nënë Tereza: Unë jam shqiptare dhe, në të njëjtën kohë, lidh Shqipërinë me Indinë. Kam 62 vjet që jetoj në Indi dhe kam shtetësinë indiane. Kam shkuar atje që në moshën 18 vjeçare. Ramiz Alia: Po Shqipërinë nuk e keni harruar. Nënë Tereza: Shqipërinë nuk e kam harruar, por atje nuk kam me kë të flas shqip. Ramiz Alia: Fjalë shqip dini? Nënë Tereza: Di, për shembull “lutu për mua” etj. Ju kam shkruar juve disa fjalë në gjuhën shqipe për herë të parë pas kaq vitesh. Ramiz Alia: I kam marrë letrat. Ju falënderoj shumë. Ishin letra plot dashuri e ngrohtësi për popullin shqiptar edhe për mua. Më tej debati zhvillohet rreth kërkesës së Nënë Terezës për të çelur misionin e saj bamirës. Ajo ia kujton Ramiz Alisë se në Moskë kishin organizuar një mision ku i shërbenin 600 të moshuarve apo gjymtuarve. Alia ia kthen përgjigjen se në Shqipëri shteti i bënte të gjitha se kishin kushte, doktorë, infermierë, shëndetësi falas etj. Vijimi i bisedës: Nënë Tereza: Thjesht për t’u kujdesur e për t’u shërbyer këtyre njerëzve (të sëmurët e fatkeqët-shënim). As para, asgjë tjetër nuk kërkojmë. Jam shumë e lirë. Ramiz Alia: Edhe ne nuk kemi (të sëmurë e fatkeqë-shënim), jemi të lirë. Prandaj i thashë nënës, më do për president të mirë apo për president të keq? Nënë Tereza: Unë lutem për ju! Ramiz Alia: Që të jem president i mirë unë nuk kam rrugë tjetër. Nënë Tereza: Po të më jepni mua një shtëpi, ju do të jeni një president i mirë, jo i keq. Populli i Shqipërisë, shqiptarët, më duan shumë. Ramiz Alia: E di, por bie në kundërshtim me ligjet. Nënë Tereza: Për punë të tillë bamirësie, dashuria nuk ka ligje. Ramiz Alia: T’jua them unë ligjin. Sot që u mor vesh se ka ardhur Nënë Tereza në Shqipëri, islamikët e Arabisë Saudite kërkuan të vijnë në Shqipëri të ndihmojnë për hapjen e xhamisë. Si të bëj unë? Nënë Tereza: T’ju them unë, do t’i jap Nënë Terezës një xhami për një kishë.

~146~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Ramiz Alia: Jo, nuk i them dot ashtu se nuk më lejon kushtetuta, nuk më lejojnë ligjet. Unë do t’u them atyre kur të ndryshojë ligji. Pse ju thashë juve për më 4 mars, sepse parashikoj që në shkurt do të kemi zgjedhjet dhe do të ndryshojmë kushtetutën. Kështu që edhe ligjërisht unë jam ballëhapur përpara të gjithëve dhe të parën gjë që do e bëj, do të jetë për Nënë Terezën. Domethënë i pari favor do të jetë për Nënë Terezën. Nënë Tereza: Është kohë e gjatë shumë deri në mars. Ramiz Alia: Janë vetëm 3 muaj. Do ta rregullojmë, ne kemi një institucion për fëmijë e të rritur, të hendikapuar. Ne kemi mjekë e infermierë, po motrat tuaja mund të japin një ndihmë atje. Kjo do të jetë gjë e mirë. / 55

Dokument: Letra që Nëna Tereze i dërgoi Presidentit të Shqipërisë, z.Ramiz Alia

~147~

KAPITULLI IV

~123~

~124~

~150~

KAPITULLI VI

~151~

~152~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

VI. Mirënjohja në vendin e lindjes

EMRI I NËNË TEREZËS NDERON SHUMË INSTITUCIONE, SHOQATA, RRUGË E OBJEKTE TË RËNDËSISHME PUBLIKE Dr. Nora Maliqi Zylali Me emrin e Nënë Terezës sot janë stolisur disa institucione shëndetësore e arsimore, si dhe disa shoqata, e objekte me rëndësi vitale për shoqërinë. Kjo dëshmon se Nënë Tereza paraqet me të drejtë një burim frymëzimi për të gjithë ata që duan ta paraqesin atë si model të humanizmit e altruizmit njerëzor. Në anën tjetër, ky emër është edhe përgjegjësi për të mbajtur gjallë urat e komunikimit e mirëkuptimit, duke integruar frymën e saj në të gjitha segmentet e jetës publike e shoqërore. Kjo frymë është arma më efikase kundër ksenofobisë, nacionalizmit dhe mbylljes në guackat e vetëmjaftueshmërisë etnike e fetare.

~153~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Çmimi shtetëror “Nënë Tereza”

Tabela e vendosur në hyrjen e Universitetit “Nënë Tereza” – Shkup

Hyrja e Qendrës Klinike Universitare “Nënë Tereza” – Shkup

~154~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

IV.1. LETRA QË NËNË TEREZA I DËRGOI PRESIDENTIT TË SHQIPËRISË, RAMIZ ALIA, NË VITIN 1989

~129~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

VI.1. Një tempull i dijes në vendlindjen e shenjtores:

UNIVERSITETI I RI PUBLIK "NËNË TEREZA" NË SHKUP

Rektori Aziz Pollozhani në orën e parë akademike, më 27.10.2016, ka theksuar se Universiteti “Nënë Tereza” do të fokusohet në nevojat e tregut të punës dhe në kohezionin e brendshëm social të cilat, siç tha, janë parakusht për hapa të suksesshëm drejt integrimit gjithëpërfshirës. Ai ka paralajmëruar se do të organizohet mësimi i nëntë programeve studimore prej gjithsej 14 programeve të akredituara, me mënyrën e tillë të studimit, duke i shmangur programet masive dhe studimore të imponuara në mënyrë konjukturale.Pollozhani gjithashtu ka premtuar se do të sigurohen studime cilësore dhe përgatitje të kuadrit për kontekstin e ri teknologjik. Konkursi i parë kishte parashikuar 1.220 vende për regjistrim në vitin e parë për të gjitha pesë fakultetet dhe se deri atëherë në aplikimin elektronik janë paraqitur 80 kandidatë për studime në universitetin e ri. Në konkursin e parë për kuadër arsimor, ndërkaq, kanë aplikuar 170 persona, ndërsa janë zgjedhur 45 të cilët i kanë plotësuar kushtet. Për universitetin e ri nga buxheti shtetëror ishin siguruar 80 milionë denarë. Vendimi për hapjen e universitetit ishte marrë në dhjetor të vitit 2015, kur ishte paralajmëruar se mësimi do të zhvillohet në tri gjuhë – shqip, maqedonisht, anglisht.

~156~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

VI.2. Atdheu i Nënë Terezës është Shkupi

IN SHTËPIA PËRKUJTIMORE E NËNË TEREZËS NË SHKUP Përpjekja ime është që kjo shtëpi përkujtimore të jetë pika botërore e pelegrinazhit për personalitetin e Nënë Terezës dhe të jetë burimi i referencës për të. Në këtë mënyrë atë e rikthejmë në vendlindjen e saj, ndërsa kështu e bëjmë atë edhe pronë e thesar kulturor të vendit tonë dhe emrin e saj e lidhin pandashëm edhe me kombin tonë...

Shtëpia Përkujtimore e Nënë Terezës në Shkup

~157~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Shtëpia Përkujtimore e Nënë Terezës është institucioni i vetëm përkujtimor në Maqedoninë e Veriut, që është i lidhur me emrin e shenjtores shqiptare. Për herë të parë, pas themelimit, kjo shtëpi që nga viti 2018 udhëhiqet nga një kuadër i përkatësisë etnike të Nënë Terezës. Është ky Arian Asllanaj nga Shkupi. Rëndësia e pranisë së kësaj shtëpie përkujtimore në Shkup, funksionimi i saj dhe emërimi i drejtorit Asllanaj në krye të saj, ishin arsye që ta realizojmë me të një intervistë, për t’u informuar më hollësisht me veprimtarinë e kësaj shtëpie përkujtimore. Popullariteti i Nënë Terezës si shenjtore dhe nobeliste e bën shtëpinë tonë përkujtimore një pikë pelegrinazhi për të gjithë njerëzit anekënd botës që e admirojnë veprën e saj. Fakti se këtu vijnë diku 180.000 vizitorë në vit, që është sigurisht numër me të cilin nuk mund të mburret asnjë institucion kulturor tjetër në vendin tonë, flet shumë për respektin që e gëzon nëna jonë në botë, për rëndësinë e kësaj shtëpie përkujtimore, por edhe për ne si shqiptarë dhe si shkupjanë që kujdesemi për të. Pos të tjerash, personaliteti i nënës dhe kjo shtëpi e luajnë edhe rolin e ambasadorit më të mirë të kombit tonë në vendin tonë, në gjeografinë shqiptare e ballkanike, por edhe në përmasa planetare.

Historiku i shkurtër i kësaj shtëpie përkujtimore Kjo shtëpi është ngritur me iniciativë të motrave të Nënë Terezës (Motrat e Mëshirës), Kishës Katolike në vendin tonë, por edhe shumë shoqatave joqeveritare, komunitetit katolik shqiptar dhe shumë personaliteteve të tjera të vendit. Si rezultat i atij angazhimi më 9 maj të vitit 2008 u vendos gurthemeli i kësaj shtëpie përkujtimore, ndërsa më 30 janar të vitit 2009 u bë hapja solemne e saj. Në vendin ku sot gjendet Shtëpia Përkujtimore e Nënës Terezë dikur ka qenë Kisha Katolike “Zemra e Krishtit”, ndërsa në këtë hapësirë të qytetit ka qenë edhe lagjja e shqiptarëve katolikë. Rruga që sot quhet “Maqedonia”, që është në qendër të Shkupit, aty ku edhe gjendet edhe Shtëpia Përkujtimore, është quajtur “Jeni Xhade” (turq. Rruga e Re). Ne kemi dhe artefakte të asaj kohe dhe fotografi të kishës në fjalë, të cilat janë të ekspozuara në galerinë tonë.

~158~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

IV.2. DEKORATA QË PRESIDENTI I SHTETIT SHQIPTAR I NDAU NËNË TEREZËS ME RASTIN E 80-VJETORIT TË LINDJES SË SAJ

~132~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Papa Françesku vizitoi shtëpinë përkujtimore Papa Françesku vitin e kaluar e vizitoi Shkupin dhe patëm privilegjin që ta kemi mysafir në Shtëpinë Përkujtimore të Nënë Terezës, ndërsa unë kisha nderin të jem nikoqir i të parit të Kishës Katolike. Kisha kënaqësi që t’ia shtrëngoj dorën atij dhe t’i them se unë jam pasardhës i Nënë Terezës edhe si shqiptar edhe si shkupjan. Ia dhurova edhe një portret të Nënë Terezës. Do të jetë ajo ndër përvojat më të këndshme në jetën time. Me erdhi mirë që papa u bind se kjo shtëpi dhe kujdesi për shenjtoren shqiptare nga Shkupi është në duar të sigurta.

Hulumtimet shkencore Vitin që shkoi (2019), së bashku me Institutin e Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve, e organizuam një konferencë shkencore, që u mbajt me rastin e 100-vjetorit të vdekjes së babait të Nënë Terezës, Kolë Bojaxhiut. Aty morën pjesë personalitete të rëndësishme shkencore nga vendi ynë dhe nga Kosova, dhe mua më vjen mirë që kjo ishte ngjarja e parë shkencore e organizuar në Shtëpinë Përkujtimore dhe ngjarja e parë e organizuar në gjuhën shqipe. Mendoj se jemi në rrugë të mbarë. Përveç kësaj, ne kemi organizuar ekspozita e promovime, kemi marrë pjesë në shumë projekte vendore dhe ndërkombëtare, ndërsa kemi nënshkruar edhe disa memorandume bashkëpunimi me institucione relevante shkencore të vendit dhe të huaja.

Planet për zhvillimin e kësaj shtëpie përkujtimore Synimi ynë është që atdheu i Nënë Terezës të jetë në Shkup jo vetëm në kuptimin gjeografik e administrativ, por do të doja që gjithçka që lidhet me emrin e saj, adresën ta ketë në Shkup, më saktë në këtë shtëpi përkujtimore. Prandaj, përpjekja ime është që kjo shtëpi përkujtimore të jetë pika botërore e pelegrinazhit për personalitetin e Nënë Terezës dhe kjo shtëpi të jetë burimi i referencës për të. Në këtë mënyrë atë e rikthejmë në vendlindjen e saj, ndërsa kështu e bëjmë atë edhe pronë e thesar kulturor të vendit tonë dhe emrin e saj e lidhin pandashëm edhe me kombin tonë.

~160~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Përveç kësaj, kemi edhe një varg projektesh të tjera që rrjedhin dhe që do të realizohen ndërkohë. Gjithsesi, jam i bindur se asnjëherë më shumë se sot dhe asnjëherë më shumë se kaq nuk kemi pasur interesim dhe kujdes për ta ruajtur personalitetin e Nënë Terezës dhe identitetin kombëtar të saj. Ndërkaq, duke e pasur frymëzim punën e saj, amanetin dhe misionin e saj, synojmë ta përçojmë në gjithë botën, pikërisht siç e meriton Shën Tereza. Arian ASLLANAJ, drejtor i Shtëpisë Përkujtimore të Nënë Terezës në Shkup

~161~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

VI.3. Humanizmi dhe bamirësia

HISTORIKU DHE AKTIVITETET E SHHB „NËNA TEREZE” – STRUGË

Shoqata Humanitare Bamirëse ,,Nëna Tereze” u formua në Prishtinë në maj të vitit 1990 dhe u regjistrua në ministrinë përkatëse të ish Jugosllavisë. Në bazë të ligjeve të atëherëshme, kjo shoqatë gëzoi të drejtën e formimit të degëve të saj brenda territorit të ish Jugosllavisë. Njëra nga degët e shoqatës po atë vit u themelua në Strugë më datë 24.10.1990. Si pasojë e shpërbërjes së ish federatës jugosllave, dega e shoqatës në Strugë u detyrua të regjistrohet dhe të funksionojë sipas ligjeve të Republikës së Maqedonisë. Kështu shoqata u regjistrua më 26.1.1993 dhe që

~162~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

atëherë funksionon si shoqatë e pavarur. Selia e shoqatës ndodhet në Strugë, e cila veprimtarinë e vet e mbështet ekskluzivisht në parime humanitare dhe bamirëse. Shoqata është organizuar sipas parimit territorial dhe i ka themeluar degët e saj në Strugë, Gostivar, Dibër, Kumanovë, Kërçovë, Prespë dhe Manastir. Shoqata u formua me qëllim që veprimtarinë e vet humanitare ta drejtojë kryesisht në Kosovë. Ajo nga viti 1990 e në vijim deri në fillimin e luftës së vitit 1999 grumbulloi ndihma të shumta dhe me anë të shoqatës humanitare bamirëse në Prishtinë ka bërë shpërndarjen e ndihmave nga Maqedonia. Shuma më e madhe e këtyre mjeteve u është shpërndarë minatorëve të Trepçës, arsimtarëve në formë pagash,përkatësisht një pjese të konsiderueshme të shkollave. Kjo ndihmë është realizuar nëpërmjet aksioneve të grumbullimit të vazhdueshëm në terren.

Kontributi i SHHB ,,Nëna Tereze” - Strugë SHHB ,,Nëna Tereze” në Strugë prej muajit shkurt të vitit 1998 u gjend në një situatë krejtësisht tjetër, pas spastrimit etnik nga makineria kriminale serbe në Kosovë, kur me qindra e mijëra shqiptarë u dëbuan me dhunë nga trojet e veta dhe, për të shpëtuar nga krimet, gati 300000 deri në 400000 kosovarë u detyruan të orientohen drejt Maqedonisë. Në afatin kohor derisa ishin të strehuar në Maqedoni, shoqata arriti të sigurojë ndihma në artikuj ushqimorë, veshmbathje dhe medikamente. Ajo mori pjesë në rehabilitimin e rreth shtatëdhjetë fëmijëve jetimë dhe të traumatizuar nga lufta, duke organizuar turne pushimesh për rehabilitim, nga tri turne në pushimoret e Strugës. Për këta fëmijë u kujdesën kujdestarë dhe psikologë të angazhuar nga shoqata. Pas kthimit të kosovarëve në trojet e tyre, shoqata ,,Nënë Tereza” aktivitetin e vet e orientoi përsëri në dërgimin e ndihmave në Kosovë. Kjo u bë për shkak se pasojat ishin të rënda nga lufta, edhe gjendja ishte shumë e rëndë. SHHB ,,Nënë Tereza” e Strugës, gjatë vitit 1992/93 ofroi ndihma të konsiderueshme për banorët në Shqipëri në rrethet e Korçës, Pogradecit, Prrenjasit, ku janë shpërndarë ndihma në veshëmbathje, artikuj ushqimorë, materiale shkollore etj. Radiotelevizionit Shqiptar i janë dërguar mjete pune, si letër, kaseta apo bombina për kamerat etj. Poashtu u ndihmuan banorët e fshatrave të Pogradecit, Korçës dhe Librazhdit me një aksion të

~163~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

gjerë me traktorë në lavrimin e tokës. Kështu 115 traktorët dhe traktoristët e angazhuar struganë qëndruan shtatë ditë në rrethet e Pogradecit, Korçës dhe Librazhdit, duke punuar dhe lavruar deri nga dhjetë orë në ditë. U realizuan 8050 orë pune kryesisht në lëvrimin e tokave. Gjatë luftës në Kroaci dhe Bosnjë e Hercegovinë shumë ushtarë shqiptarë u gjendën atje, kështu që disa u përfshinë në luftime, kurse disa dezertuan. Një pjesë e tyre u strehuan në fushën e Labinotit në kazermën e Elbasanit. Shoqata në bashkëpunim me veprimtarin e shquar tanimë të ndjerë, Zekeria Cana, u kujdesën dhe siguruan veshëmbathje, mjete higjenike dhe medikamente. Shoqata jonë për 200 të rinj të arratisur nga Kosova, për të mos u rekrutuar në ushtrinë jugosllave dhe më pas, dërgimin e tyre në luftrat e Bosnjës dhe të Koroacisë, arritëm që t’i sistemojmë në Strugë, nëpër shtëpitë e aktivistëve të shoqatës sonë. I gjithë ky aktivitet u organizua me ndihmën e Zekeria Canës.

Organizimi i aktiviteteve shkencore dhe kulturore Shoqata Humanitare Bamirëse „Nëna Terezë“ organizoi tribunën shkencore “Kombi dhe feja“ në Strugë, Pogradec dhe Dibër. Shoqata jonë realizoi proektin më të rëndësishëm në sferën e shëndetësisë,siç ishte Poliklinika. Ky porojekt ishte i qëlluar, sepse gjatë luftës në Kosovë ofroi shërbime mjekësore ku u mjekuan nëmënyrë korekte një numër i math i pacientëve kosovarë. Me rastin e kremtimit të 90-vjetorit të lindjes së Gonxhe Bojaxhiut Nënë Terezës dhe 10-vjetorin e themelimit të shoqatës, organizoi akademi solemne, që u mbajt në qytetin e Shkupit, duke theksuar që manifestimi kishte karakter mbarëkombëtar. Bartëse kryesore e menifestimit ishte shoqata jonë dhe në të ishin ftuar artistë të shquar në nivel kombëtar. Po ashtu me rastin e kremtimit të 90 vjetorit shoqata shpalli konkurs për krijime poetike kushtuar Nënë Terezës dhe jehonës së veprës së saj madhështore. Për krijimin poetik ndau tri çmime: Ali Pordrimja, Visar Zhiti dhe Vjosa. Segment i veçantë i aktivitetit gjatë viteve 2000 ishte ngritja e një biblioteke me libra në gjuhën shqipe për nxënësit e shkollave fillore dhe të mesme. Biblioteka arriti të pajiset me rreth 17500 libra dhe rreth 1500 tituj. Shërbimet janë bërë dhe bëhen edhe sot falas dhe numri i lexuesve ka

~164~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

arritur deri në 1750. Njëkohësisht u hap edhe një sallë me kompjuterë pranë selisë së shoqatës për nxënësit e shkollave fillore e të mesme. Kursin e kanë kaluar 450 nxënës me shërbime gratis dhe ligjërues të kualifikuar.

Menaxhimi i pasojave nga lufta e vitit 2001 Gjatë konfliktit të vitit 2001 në rrethinën e Likovës dhe Tetovës, shoqata edhe kësaj radhe pjesën dërfmuese të aktiviteteve të saj e përqëndroi në atë zonë. Kështu shoqata u mor me sistemimin e qytetarëve që u detyruan të largohen nga vatrat e konfliktit dhe me dërgimin e ndihmave humanitare. Shoqata Humanitare Bamirëse „Nëna Tereze”, për Tanushën, Brezën dhe Malinën dërgoi 22000 kg. fara patatesh, për 140 familje me 1064 anëtarë. Nga këto ndihma fshati Brezë me 42 familje dhe 327 anëtarë, pranuan 7000 kg. fara patatesh për çdo familje nga 166 kg. fshati Tanushë me 35 familje dhe me 236 anëtarë, pranuan 7000 kg. fara patatesh, për çdo familje nga 200 kg. fara, fshati Malinë me 47 familje dhe 405 anëtarë, pranuan 7000 kg. fara për çdo familje nga 150 kg. dhe fshati Goshincë me 22 familje dhe 133 anëtarë pranuan 4000 kg. fara për çdo familje nga 180kg. Për persona me kualifikime të larta shkollore, por të papunë, sidomos për ata pa asnjë të ardhur materiale, shoqata ofroi mundësi modeste për të zhvilluar ekonomizim ose ndonjë veprimtari afariste.

Aktivitetet kulturore me rastin e lumturimit të Nënë Terezës Në prag të lumturimit të Nënë Terezës shoqata mori vendim që nga viti 2003 e deri tani të organizojë manifestime kulturore për nder të lumturimit të saj nga ana e Vatikanit me titullin ,,Nëna e botës së përvuajtur”. Kështu më 4.9.2003 në këtë manifestim „Nëna e Botës së Përvuajtur“organizoi shfaqjen teatrore,letrare dhe muzikore ku morën pjesë personalitete të artit, aktorët Llesh Nikolla, Adem Karaga, Teuta Jegeni, instrumentistët Blerim Grubi, Sihana Badivuku, Antonio Gashi, Lisa Bauta dhe çifti me i spikatur i baletit nga Republika e Shqipërisël Gerti Vasa dhe Enola Hoxha.

Struga mburret me shtatoren e Nënë Terezës Shoqata me mund shumë të madh arriti të sigurojë nga autoritetet shtetërore leje për ngritjen e shtatores së Nënë Terezës në qytetin e Strugës.

~165~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Struga, si bartëse e aq aktiviteteve humanitare, bamirëse e kulturore, e meritonte që me emrin e humanistes sonë të madhe ta ketë një përmendore të një figure kaq të madhe. Shoqata përcolli me shqetësim realizimin e shtatores nga skluptori dr. Xhelil Rufati, duke mbajtur kontakte të vazhdueshme. Kështu më 17 prill 2004 u bë realitet.Shoqata për të begatuar manifestimin e inaugurimit ftoi misafirç nga Shqipëria, Kosova, nga vendi dhe SHBA-ja.

Me refugjatët që janë larguar gjatë krizës në Lindjen e Mesme Gjatë krizës në Lindjen e Mesme, numri refugjatëve që kaluan përmes territorit të Maqedonisë ishte shumë i madh. Kjo bëri që si çdoherë shoqata jonë të mobilizohet me aktivistët e degës së saj të Kumanovës. Meqë refugjatët ishin tranzitë, shoqata u siguroi ushqime energjetike, që ishin të lehta për t’u bartur, por që ofronin shumë energji. Këtë aktivitet shoqata e zhvilloi për tri vite rresht deri sa u mbyll ruta ballkanike për shkak të tranzitimit të refugjatëve nga Lindja e Mesme. Si pasojë e krizës së refugjatëve nga Lindja e Mesme dhe fluksi i madh i refugjatëve dhe për shkak të pozicionit gjografik të Republikës së Maqedonisë, ky vend u bë qendra kryesore e rutës ballkanike drejt rrugëtimit tranzit nëpër shtetet evropiane. Edhe me këtë rast, shoqata humanitare bamirëse “Nënë Tereza”- Zvicër, në bashkëpunim me shoqatën tonë, për festën e Kurban Bajramit u shpërndanë për refugjatët 800 copë bakllava dhe 600 pako ushqimore.

Vërshimet në Hasanbeg të Shkupit Shoqata veprimtarinë e vet e ka shtrirë edhe me ndihma humanitare në raste fatkeqësish natyrore, edhe pse këtë veprimtari nuk e ka pasur prioritet. Më i theksuar është rasti i lagjes Hasanbeg të Shkupit, kur me rastin e vërshimit dhe përmbytjeve të mëdha u dëmtuan dhe u shkatërruan shumë objekte banimi dhe pati viktima. Ky vendbanim me 21600 banorë natën e 26 gushtit të vitit 2016 pati 57 viktima, nga të cilat 33 janë të zhdukur, me ç’rast shoqata dërgoi tetë tonë artikuj ushqimorë.

~166~

~136~

~168~

KAPITULLI I VII

~169~

~170~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

VII. Rrënjëve atdhetare të familjes së njohur shkupjane

KOLA – SHTYLLA E BOJAXHINJVE TË SHKUPIT Dr. Nora Maliqi Zylali Familja Bojaxhiu, pas vdekjes së kryefamiljarit Kolë Bojaxhiu, kishte pasur fatin e keq të degdiset dhe të përjetojë trauma nga më të ndryshmet. Deri më tani është ditur fare pak për fatin kësaj familjeje, duke pasur parasysh edhe rrethanat kur ajo u detyrua të tkurret në gëzhojën e vetëmbrojtjes, si pasojë e trajtimit johuman nga ana e shtetit komunist shqiptar. Të gjitha këto peripeci tani dalin në shesh në saje të një shpalosjeje arkivore e dokumentare nga ana e studiuesit dhe njërit prej bashkëpunëtorëve më kredibil të ITSHKSH=së, dr. Albert Ramaj, i cili ka përdorur një pedanteri të pashoqe në sistemimin e të dhënave në formë letrash, fotografish, dokumentesh e faksimilesh mbi familjen Bojaxhiu. Në gjithë këtë hulumtim pashmangshëm del këmbëngulja e këtij studiuesi për të shuar kureshtjen rreth disa dritëhijeve në jetën plot peripeci të familjes Bojaxhiu, por edhe të rrugës jetësore të vetë Nënë Terezës, ku spikat prirja për të dëshmuar dhe argumentuar anët e panjohura të të gjitha pistave që nuk ishin rrahur fare nga studiuesit dhe hulumtuesit e tjerë. Njëra prej atyre pistave është edhe korrespodenca e Nënë Terezës me anëtarët e familjes së saj (me motrën, vëllain e nënën), ku për herë të parë para nesh del një profil i panjohur i kësaj gruaje të madhe, e cila gjatë gjithë kohës e ka mbajtur diku thellë në shpirt strallin e pashuar të shkronjave shqipe. Letrat që ajo ia dërgon familjes në Shqipëri, shpërfaqin një gjuhë të rrjedhshme shqipe që Nënë Tereza e përdor në komunikimin me shkrim me familjen e saj. Ajo ishte misionare e gjithë njerëzimit dhe gjuha e saj ishte gjuha e dashurisë dhe mirëkuptimit, por ajo ishte edhe një bimë e rrallë që, sado larg ta gjuanin dallgët e jetës, sërish nuk i harronte rrënjët që i dhanë fuqinë të ruante drejtpeshimin e njeriut me dinjitet të palëkundur.

~171~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Momente nga vizita e dytë e Nënës Tereze në Shqipëri, e pritur nga Presidenti i atëhershëm i Shqipërisë, dr. Sali Berisha dhe znj. Lirije Berisha

~141~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

VII.I. Profil i babait të humanistes botërore

KOLË BOJAXHIU – ME RASTIN E 100 VJETORIT TË VDEKJES SË TIJ Nga Albert RAMAJ, Cyrih Për këtë përvjetor të vdekjes së Kolës, “fajtor” jam unë. Duhet thënë kështu, sepse vite më parë, duke hulumtuar për historinë e familjës Bojaxhiu, hasa në vështërsi me vitin e vdekjes së Kolë Bojaxhiut, shënohej në disa raste viti 1917, 1918, 1919 dhe 1920, bile edhe në vitin 1921. Jo që ishte data e vdekjës e saktë, por as vitet jo. Më vonë hulumtova dhe gjeta jo vetëm vitin, por edhe ditën e varrimit të tij në një shkrim/letërkëmbim të një studiuesi në gjuhën gjermane, ku shenohej dita e varrimit të Kolë Bojaxhiut dhe ishte 2 gusht 1919. Sipas traditës katolike të kohës, nëse dikush vdes, varrimi i tij bëhej një ditë më vonë, për këtë arsye dita e vdekjes së tij, duhet të jetë 1 gusht 1919 dhe këtë e botova për të parën herë në gazetën “Shekulli”, më 1 apo 2 gusht 2008 në Tiranë e pastaj e morën edhe mediat e tjera. Për jetën e Kolë Bojaxhiut kemi pak të dhëna biografike. Sipas të gjitha gjasave, Kolë Bojaxhiu lindi më 1878 në Prizren. Për vitin e lindjes poashtu shënohen shumë vite, këtë duhet hulumtuar, por shpresoj se këtë gjë, do ta zbardhim. Për fat të mirë, kemi disa të dhëna për Kolë Bojaxhiun derisa ishte në Prizren. Kompanitë kishtare ishin themeluar nëpër shumë famulli të Ipeshkvisë. Kështu, në Prizren i gjejmë të formuara, po ashtu, disa kompani kishtare. Në regjistrin e Kompanisë së „Shën Kryqës“, në vitin 1875, e gjejmë të shënuar edhe Lazri i Mark Bojaxhijes (numri rendor 17). Në evidencat e kësaj kompanie, Lazrin e gjejmë edhe në vitin 1882, 1892 e pastaj në evidencat e Kompanisë së“Shën Jozefit” e gjejmë edhe në vitin 1900. Nrek Bojaxhiun, i cili është vëllai i Lazer Bojaxhiut, e gjejmë në aktivitetet e Kompanisë së “Shën Gjonit” në vitin 1900, 1901 pastaj edhe në vitin 1906, ndërsa në vitin 1909 në këto evidenca lajmërohet Tomë Bojaxhia (djali i Ndrekës).

~173~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Lazer Bojaxhia, i biri i Mark Bojaxhis ishte gjyshi i Nënë Terezës. Mark Bojaxhia (gjyshi i Kolë Bojaxhiut) kishte dy djem: njëri quhej Nrek (ose Nrecë), ndërsa tjetri Lazër. Lazri kishte një djalë, Kolën (babai i Nënë Terezës), ndërsa Nreka kishte poashtu një djalë dhe ai quhej Tomë Bojaxhiu.

~174~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~175~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Para pak vitesh kishte bërë një intervistë dom Nikson Shabani me Katarina Markun (kushërira e Gonxhe Bojaxhiut) e cila më vonë vdes dhe kjo intervistë është ende e papublikuar deri më sot. Katarina Marku ishte nga Shkupi, e njohur si “Teta Pina”, ndër të tjera thotë: “çifti Bojaxhiu ishte martuar në Shkup”, një fakt ky që ende nuk është cekur deri më tani. Për ta vërtetur këtë punë se familja e Dranes ishte nga Shkupi, dëshmon edhe Roza Kukaj, kusherira e Gonxhe Bojaxhiut nga ana e nënës Dranës e që jeton në Australi, mbiemri i saj i vajzërisë është Çuni, që është e lindur në Shkup, e cila e thotë shumë qartë: “E gjithë familja jonë është nga Shkupi”. Sipas dokumenteve që janë këtu dhe dëshmisë së Roza Kukajt, konfirmohet se familja e Drane Bojaxhiut është nga Shkupi. Para pak ditësh bisedova me anë të telefonit me Roza Kukajn që jeton në Australi dhe e pyeta për këtë gjë, dhe sërish ma vërtetoi shumë shpejt këtë gjë. Kolë Bojaxhiu ishte shpërngulur nga Prizreni në Shkup, ku edhe ishte martuar me Dranen. Viti i shpërnguljes nuk dihet, duhet të ishte para vitit 1903, sepse në një fotografi të bërë me rastin e shugurimit të Katedrales së Zemrës së Krishtit në Shkup, më 1903, shihet edhe Kolë Bojaxhiu.

~176~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~177~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Kisha katedrale e Zemrës së Krishtit në Shkup është ndërtuar në kohën e argjipeshkvit Pashk Trokshi, me ndihmën e Monarkisë së AustroHungarisë. Lagjja ku jetoi familja Bojaxhiu në Shkup ishte në afërsi të Kishës Katolike të Shkupit. Shumica e familjeve katolike të asaj kohe ishin me banim jo larg kishës së tyre, siç thekson Lazër Bojaxhiu: “Ne kemi banuar pranë kishës katolike shqiptare të Shkupit”. Edhe Lorenc Antoni dëshmon për veten dhe për Gonxhe Bojaxhiun se “të gjithë ne jemi rritur në oborrin e kishës”. Shtëpia e Bojaxhinjve ka qenë afër në sheshin e qytetit në Shkup, aty ku sot ndodhet pllaka përkujtimore dhe ku vetë Nënë Tereza në vitin 1980 e kishte mbjellë një pishë, me rastin e vizitës në Shkup, kur dhe ishte shpallur QYTETARE NDERI. Tërmeti i vitit 1963, kishte rrënuar katedralen katolike në Shkup. Katedralja e re u ndërtua në një vend tjetër. Të gjithë fëmijët e Kolë e Drane Bojaxhiu lindën në Shkup, por familja Bojaxhiu nuk kishte vetëm 3 fëmijë siç shkruhet shpesh, por kishte 5, dy kishin vdekur shumë herët, kurse Lazri, Agëja e Gonxhja ishin lindur e rritur në Shkup.

~178~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Në intervistën që i kishte dhënë Eugen Vogtit (ruhet në arkivin shtetëror në Luzern), Lazër Bojaxhiu thotë se kishte qenë edhe në burg (por duhet vërtetuar kjo gjë), ai shprehet kështu për babain e vet: “Me profesion babai ishte ndërtimtar, përkatësisht arkitekt, dhe së bashku me një koleg, inxhinier italian, kishe një firmë ndërtimi në Shkup. Babai ishte një aktivist politik shumë i madh. Kur babai u vra në burg, kolegu italian e përvetësoi firmën, pa kompensuar familjen Bojaxhiu. Pas kësaj, nëna hapi një butik, me punime dore, të cilat iu shiste grave jugosllave. Të ëmën e ndihmonte Agia (motra ime). Kështu mbante familjen duke na mundësuar (fëmijëve) që të vizitonim shkolla të larta.”

~179~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~180~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~181~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Lazër Bojaxhiu në Palermo më 1.5.1980

~182~

~150~

~152~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~185~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~186~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~187~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~188~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Në Arkivin Shtetëror të Austrisë ruhen dokumente mbi figurën e Kolë Bojaxhiut. Këtu po veçojmë nga dokumentet që posedojmë: Më 26 korrik 1911, konsullata e Austro-Hungarisë në Shkup, konkretisht zëvendëskonsulli Lejhanec, ndër të tjera, qeverisë së tij i shkruan: “Siç njoftojnë njëzëri famullitari i këtushëm, dom Zef Ramaj, dhe jezuiti patër

~189~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Genovizzi, disa katolikë të këtushëm – në krye me Luigj Naracin dhe Kolë Bojaxhiun, që janë të njohur si miq të italianëve – këto ditë iu kanë drejtuar me një kërkesë konsullatës italiane, ku e lusin që të ndërtojnë një shkollë të veçantë italoshqiptare. Si arsye ata theksojnë, se shkolla famullitare (pranë Kishës Katolike, vër. ime) për shkak të mungesës së kuadrit mësimdhënës funksionon në mënyrë të pamjaftueshme dhe nuk mund t`iu ofrojë nxënësve një shkollim të nevojshëm...” (HHStA F27/K 135 – Missionen Üskub 1871-1911, Üskub I,1,1a, fq.140.)

~190~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Rëndësia e kësaj shtëpie përkujtimore Te ne ka një mori artefaktesh që i kemi të ekspozuara në galeri, disa nga të cilat janë materiale origjinale, disa janë riprodhime, ndërsa ka edhe shumë fotografi dhe dokumente për jetën dhe veprën e Nënë Terezës. Këtu po e përmendin Letrën e Pagëzimit, që është dokument i pagëzimit të Gonxhes, pastaj e kemi një SARI (mbuloje për kokë, që është shami origjinale e Nënë Terezës), e kemi pastaj kopjen e certifikatës së çmimit Nobël dhe shumë fotografi të jetës së saj prej lindjes e deri në fund të jetës së saj. Vitin që shkoi (2019), bashkë me drejtorin e Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve, dr. Skender Asanin, dhe studiuesin shqiptar në Zvicër, dr. Albert Rama, ishim në Arkivin e Lucernit në Zvicër, ku kemi gjetur mjaft materiale për personalitetin e Nënë Terezës dhe kemi nënshkruar një memorandum bashkëpunimi, që shpresoj të rezultojë me dërgimin e shumë materialeve, origjinale dhe të kopjuara, që do të na dorëzohen neve. Jam i bindur se ato do të jenë një pasuri shtesë e shtëpisë sonë përkujtimore, por edhe për plotësimin e mozaikut të personalitetit të nobelistes shqiptare.

Çfarë ka ndryshuar në këtë shtëpi përkujtimore? Ndonëse kjo shtëpi ka funksionuar mirë edhe para ardhjes sime në krye të saj, ajo që mendoj se ka qenë vlerë shtesë pas ardhjes sime, është asociacioni i krijuar se shtëpinë përkujtimore të shenjtores shqiptare nga Shkupi ta drejtojë një bashkëkombës i saj. Prandaj, me ardhjen time këtu jam kujdesur që gjuha shqipe të jetë e pranishme gjithkund në këtë institucion, kjo jo vetëm për shkak të detyrimit ligjor, por aq më shumë për respektin që kemi ndaj përkatësisë etnike të Nënë Terezës. Pjesa tjetër ka të bëjë me rritjen e personelit, veçanërisht të elementit shqiptar, por edhe me realizimin e projekteve të tjera për afirmimin e figurës së Nënë Terezës jashtë mureve të shtëpisë, veçanërisht për brezat shkollorë, që janë mundësuar me mbështetjen e Ministrisë së Kulturës të Republikës së Maqedonisë së Veriut.

~159~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Vdekja e Kolë Bojaxhiut nuk ishte vrasje siç pretendojnë dhe shkruajnë disa autorë. Nëse sot paraqesim si vrasje pa ndonjë dëshmi, krijohet mundësia për paragjykime, mllef e ndoshta edhe urrejtje ndaj dikujt tjetër dhe e gjithë kjo pa nevojë dhe e padrejtë. Për mendimin tim, ishte vdekje natyrore apo ndonjë sëmundje, por kjo duhet të hulumtohet.

~192~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~161~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Nëna Tereze në vizitë tek Kryetari i Qytetit të Shkupit, pjesë e botuar në gazetën “Drita”

~194~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Nënë Tereza në takim me nënkryetarin e RSM, z. Vasil Tugjarov

~195~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Nënë Tereza në takim me nënkryetarin e RSM, z. Vasil Tugjarov

~196~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Takimi i Nënës Terze me gazetarë nga Shkupi

~197~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Bashkëpunim me shoqata të tjera Shoqata jonë ka pasur një bashkëpunim të frytshëm ma shoqatën simotër ,,Nënë Tereza” në Zvicër. Kjo shoqatë e ndihmoi shoqatën tonë në disa aktivitete humanitare, kulturore dhe shëndetësore. Kështu, me rastin e 95-vjetorit jubilar të lindjes së Nënë Terezës dhe në 15-vjetorin e themelimit të shoqatës sonë, kjo shoqatë e Zvicrës e financoi botimin e dramës së autorit Bashkim Kozeli me titull ,,Kur Nënë Tereza ishte Gonxhe”.

Aktivitetet për nder të përvjetorëve të lindjes së Nënë Terezës Me rastin e 100-vjetorit të lindjes së Nënë Terezës dhe 20-vjetorit të themelimit të Shoqatës Humanitare Bamirëse “Nënë Tereza”, u organizua një tryezë së rumbullakët me temë “Nënë Tereza dhe humanizmi”. Krahas tryezës u organizua dhe manifestimi Ditët Përkujtimore të Nënë Terezës shoqëruar me defilimin e 100 fëmijëve nëpër sheshin e qytetit të veshur me bluza të bardha me portretin e Nënë Terezës dhe me tullumbaca në duar, të cilët qëndruan te përmendorja e Nënë Terezës. Prej atij momenti filloi programi artistik në të cilin nxënësit recituan poezi për Nënë Terezën nga libri që u botua nga shoqata jonë me titull “100 Gonxhe për Nënën”. Veprimtaria kaq e gjerë e shoqatës u zhvillua edhe në bashkëpunim me organizatat joqeveritare ndërkombëtare dhe ato nga vendi. Bashkëpunim më të gjerë ka pasur me Caritasin e Austrisë, Diaconia nga Gjermania, Piple and nit të Çekisë, Cap Anamur e Gjermanisë, Mercy Corps e SHBA-së, CRS poashtu nga SHBA-ja, SHHB ,,Nëna Terezë” Zvicër dhe një shoqatë australiane. Realizimi i të gjitha këtyre aktiviteteve është rezultat i projekteve të vetë shoqatës së Strugës. Për të gjitha këto aktivitete humanitare e bamirëse, meritë të posaçme kanë edhe aktivistët e palodhur, qytetarët që nuk janë kursyer në dhënien e ndihmave dhe bashkëpunëtorët e saj. Jashar POLLOZHANI, Kryetar i Shoqatës Humanitare Bamirëse „NËNA TEREZE” – Strugë

~167~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Nënë Tereza në zyrën e Famullisë në Shkup

~199~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Nënë Tereza gjatë mbajtjes së meshës në Shkup

~200~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Pjesë nga fjalimet e mbajtura të Nënës Tereze në Shkup

~201~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Nënë Tereza gjaë vizitës së saj në Shkup, në zyrën e Kryetarit të Shkupit, z.Metodi Antov

~202~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Këtu po sjellim një fotografi gati të panjohur, ku shihet Drane Bojaxhiu bashkë me fëmijët e saj në një varrim. Sipas të gjitha gjasave në këtë fotografi është edhe Nënë Tereza e vogël. Ky mund të jetë varrimi i Kolë Bojaxhiut. Kjo fotografi u botua për të parën herë ne librin: “Die Albaner in der Republik Makedonien - Fakten, Analysen, Meinungen zur interethnischen Koexistenz“ Thede Kahl, Izer Maksuti Albert Ramaj (Hg), 2003, Berlin-Münster-LondonWien-Zürich.

~203~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

VII.4. Letra e Gonxhe Bojaxhiut (kroatisht) dërguar eprores së motrave:

«E dashura dhe e përndershmja Nënë! Kini mirësinë të dëshmoni dëshirën time të sinqertë. Unë dëshiroj të përfshhem në radhët tuaja, që një ditë të bëhem motër mosionare, të punoj për Krishtin i cili për të gjithë ne ka bërë (shumë v.j). Kam kryer pesë klasë të gjimnazit real. Nga gjuhët njoh shqipen, e cila më është gjuhë amtare, dhe serbishten, pak di frengjisht, anglisht nuk di asgjë, por shpresoj në Zotin e dashur që të mësoj aq sa më duhet edhe atë menjëherë këto ditë do të ushtroj. Nuk kam ndonjë kërkesë të veçantë, unë vetëm dua të jem në mision, kurse çdo gjë tjetër, i dorëzohem në dispozicion Zotit të dashur”. Shkup, më 28.6.1928 Gonxhe Bojaxhiu

~204~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~175~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~176~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Më 12 gusht 1928 shkruan Gonxhja një letër me këtë përmbajtje të shkurtër: "Shkup 12. 9. 28, E dashtuna Tezja Sus! Me 26 t‘kti mujit po nisem prej Shkupit. Spo muj mos me ju shkrue dy tri resta tuj da prej jush. Lamtumir; e dishroj qi Zoti ju nep shka tju dishron zemra. Pritni t’faluna matperzemerta Ganxhja"

~207~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~178~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~209~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~210~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~180~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

By blood I am Albanian. My citizenship is Indian. I am a catholic nun. As to my calling, I belong to the world. As to my heart, I belong entirely to the heart of Jesus”.Përkthimi: “Me gjak jam shqiptare; me nënshtetësi, indiane. Përsa i përket besimit, jam murgeshë katolike. Sipas thirrjes, i përkas botës. Por zemra ime i përket plotësisht Zemrs sė Krishtit”). Për vdekjën e Drane Bojaxhiut kemi disa letra të shkruara në gjuhën shqipe dërguar kushërirës së vet Roza Kukaj, mbiemri i vajzërisë Çuni. Në këto letra shihet shumë qartë se Nënë Tereza shkruante shumë mirë në gjuhën shqipe të asaj kohe.

~212~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~213~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~214~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~184~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~216~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~217~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Një fotografi shihet se ku ndodhet shtëpia e dajës së saj në Shkup

~218~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~219~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Sa ishte e lidhur shpirtërisht Nënë Tereza me popullin e vet shihet nga një letër e saj shkruar shqip dhe dërguar ipeshkvit Nikë Prela më 1990

~220~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~221~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~190~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

VII.V. Shënime e skica nga fletorja e Nënë Terezës, kur ishte në shkollë:

~223~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~224~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~225~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~226~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~227~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Nëna Tereze në vizitë tek Kryetari i Qytetit të Shkupit, pjesë e botuar në gazetën “Drita”

~194~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~229~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Nënë Tereza në takim me nënkryetarin e RSM, z. Vasil Tugjarov

~195~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~231~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

VII.6. Në frymën e Nënë Terezës

KATËR INSTITUCIONE NËNSHKRUAJNË MEMORANDUM BASHKËPUNIMI NË ZVICËR Në Lucern të Zvicrës është nënshkruar (27 shtator 2019) memorandum bashkëpunimi ndërmjet Institutit tëTrashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve – Shkup, të përfaqësuar nga drejtori, dr.Skender Asani, Arkivit Shtetëror të Kantonit të Lucernit – të përfaqësuar nga drejtori, dr.Jürg Schmutz, Shtëpisë Përkujtimore të Nënë Terezës – Shkup, të përfaqësuar nga drejtori, Arjan Asllanaj, dhe Institutit Shqiptar në St. Gallen në Zvicër – të përfaqësuar nga drejtori, dr. Albert Ramaj. Me këtë protokoll bashkëpunimi do të mundësohet që me mijëra dokumente, që kanë të bëjnë me jetën dhe veprimtarinë e Nënë Terezës, të merren edhe nga Departamenti i hulumtimit të trashëgimisë së Nënë Terezës, që sapo është themeluar nga ITSHKSH-ja. Po ashtu Arkivi i Lucernit – nëpërmjet këtij memorandumi – ia ka dhuruar Shtëpisë Përkujtimore të Nënës Terezë edhe disa dokumente origjinale, të shkruara nga dora e saj, që do të qëndrojnë si pronë e përhershme e shtëpisë muze në Shkup. Po theksojmë se ky arkiv është ndër më të pasurit në Europë, ndërsa mund të jetë i vetmi që ka tubuar aq shumë fakte që kanë të bëjnë me Nënë Terezë. Andaj nënshkrimi i këtij memorandumi hap një faqe të re në njohjen e saj dhe një mundësi të madhe që të njihen detaje që opinioni shkencor shqiptar do t’i lexojë për herë të parë.

~232~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Drejtori i ITSHKSH-së, Prof.Dr. Skender Asani, drejtori i Shtëpisë Përkujtimore “Nëna Tereze” Arian Asllanaj dhe autori I librit Albert Ramaj

~233~

~234~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

INSTITUTE FOR SPIRITUAL AND CULTURAL HERITAGE OF THE ALBANIANS–SKOPJE

Skender Asani ~ Nora Maliqi Zylali ~ Albert Ramaj

FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA – A saga about the life of Albanian Catholics from Skopje

Skopje, 2020

~236~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

FOREWORD The book "From Gonxhe Bojaxhiu to Mother Teresa - A saga about the life of Albanian Catholics from Skopje", includes a corpus of archival materials on the life and family path of Gonxhe Bojaxhiu-Mother Teresa, some of which are going to be published for the first time in this book. On the basis of these documents it can be concluded that the Bojaxhiu Family had carried the seed of renewal from generation to generation, from time to time, even when it was in danger of oblivion and extinction. Mother Teresa's connections with Albania and Kosovo, were the result of circumstances and causalities that makes this figure closer to the average observer, who at an earlier time may have been skeptical of Mother Teresa's role and contribution to the articulation and just affirmation of the humane and freedom-loving causes of the people to whom it belonged. But now, in the light of new documents and evidence. Mother Teresa reappears before our eyes like a phoenix emerging silently from the mists of time, and beginning to illuminate the invisible sides of communication with some of the decision-making factors, as it was the case with US President Bill Clinton, who himself has confirmed that it was Mother Teresa the one that motivated him to undertake a humanitarian campaign of unprecedented proportions to save a people from the danger of physical extermination. A figure that nowadays continues to be the object of study and research, can not remain only as a framework within which develops national and global thinkings, but also as a name that honors many institutions, foundations, associations and infrastructural objects. In the book that we are presenting to the readers, some of these names related to Mother Teresa have been identified, which in the last instance is one more responsibility to advance the human and spiritual creed of Mother Teresa. The book embodies the first institutional commitment from her hometown Skopje, to present St. Mother Teresa as objectively as possible as her figure deserves to be treated. The title of the book itself deciphers the leitmotif that pervades two phases of Mother Teresa's life, which begins with the young Gonxhe from Skopje, and continues with St. Teresa of the whole world, a leitmotif that is related to the national identity and the

~237~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

place where she was born. She was born in the spiritual city, which in addition to being the center of Christianity in the Balkan Peninsula, is also the birthplace of the great historical figures such as the Byzantine emperor with Illyrian origin Justinian, Andrea and Pjeter Bogdani, Mihael Suma, Dom Ndue Bytyci, Don Lazer Mjeda, Father Zef Ramaj, the patriots Kole Bojaxhiu and Gasper Gjini, the researcher and author of the most argumentative book of our uninterrupted Illyrian-Arberian-Albanian autochthony "The Skopje - Prizren Diocese through centuries".. Gonxhe Bojaxhiu finished her primary school in Albanian language in Skopje, at the Catholic Church "Heart of Christ", same place where she was baptized and will be associated with this church throughout her childhood. She was very active in the church choir. Most of her time of the day she was spending in the Old Bazaar of Skopje, next to her father who at that time had a gold workshop. The Skopje Bazaar was famous for its ethnic and religious diversity, and it is no coincidence that she will be molded in the spirit of this diversity, which will later help in committing her humanitarian mission. From her family she received the education, humanism, generosity and especially she was influenced by the national customs (Canon), which will conceive in her an identity that prepared her to be a world-class figure. Completed with these premises she will receive the call to dedicate herself to God and the sacred mission of humanity, which was her activity as long as she lived. She testified with concrete work in order to come to the aid of those who were abandoned by society (orphans, the sick and all others without racial, ethnic and religious differences). This posthumous commitment will cause the Holy See to undertake concrete steps to sanctify this major figure. Her father, Kole Bojaxhiu, will notice something sacred at Gonxhe, even from her early childhood. He predicted that soon he would die, so he would transfer the ownership of the house to her. This house was the one where she was born and raised, and the same was located in the main square of Skopje, in the Albanian Catholic neighborhood. At the beginning of 1928, she had made a request to dedicate herself to the mission of God, and after receiving a positive answer, according to the rules of the mission, she had to repay the real estate that was in her name. According to the official document that we have in the book, the house that she had in her name, she carries in the name of her mother Drane Bojaxhiu.

~238~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

The book "From Gonxhe Bojaxhiu to Mother Teresa - A saga about the life of Albanian Catholics from Skopje" is a continuation of our efforts to illuminate a part of our history which for a long time was deprived of normal communication with the general public. This time the object of interest is one of the most emblematic families of the Catholics of Skopje the Bojaxhiu family, from which emerged the most prominent names that left to future generations the glory and honor of being part of a postRenaissance constellation, which aimed to remove darkness from the life of Albanians, in the early twentieth century. Kole Bojaxhiu, a pillar that kept alive the rhythm of radical changes in the cultural, social and infrastructural life of Albanians and all fellow citizens in the most dramatic periods of history, wouldn’t have gained true fame and glory in case he would not have contributed to the spiritual upliftment of his family and an entire generation to which he belonged. In the same spirit was born and raised his sister Gonxhe, who will later become a figure of planetary proportions who will radiate kindness, love and warmth to all people with broken hopes. This was Mother Teresa, whose life and work will continue to be a permanent preoccupation of our Department within the ISCHA. Skender Asani Nora Maliqi Zylali Albert Ramaj Skopje, july 2020

~239~

~240~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Review:

THE CULTURAL PARADIGM OF A MISSION The newest book "From Gonxhe Bojaxhiu to Mother Teresa - A saga about the life of Albanian Catholics from Skopje" that is coming into the hands of readers is the next publication of the Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians in Skopje, but at the same time the initiating project of the Department of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa. This Department is established as a platform of scientific and research ideas on the thematic and problematic corpus of archival and documentary elaboration of the life, deeds and dimensions of humanism of Mother Teresa. Adhering to this research methodology, the book refreshes the reader's memory with the chronology of events and developments that were an integral part of the formation of a cultural and spiritual consciousness in late nineteenth and early twentieth century in Skopje. However, in order to establish diachronic communication with this important period of time, the presence and spirit of this consciousness had to be documented.In the same spirit was born the idea to prepare the first book for "Albanian Catholic Families in Skopje", a work that managed to brand ISCHA as one of the most qualified institutions to decipher the past under the prism of objectivity and impartiality, by maintaining intact the authenticity and documentary of the physical and spiritual presence of Albanian Catholic families in Skopje here and a century ago. The central figure of this book is Mother Teresa, but ISCHA’s researchers have taken care to place the weight of historical and current importance of this figure in the social, cultural and religious context, where she was developed as a personality - from her childhood until she closed her eyes for the last time. For this purpose, within the ISCHA is established the first Department in the world, that deals with the family and cultural heritage of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa, whereas the book we have in hands brings back some professional perspectives on the importance and vision of this Department.

~241~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

The timing of the opening of this Department was shown to justify and to learn some more about where to visit during the month of April or May, and which is directly related to the restoration of the dignity of the figure of Mother Teresa in the main Skopje Square. All these events triggered the leader of ISCHA, specifically the director - Dr. Skender Asani, to successfully crown the cultural battle for the protection of material and spiritual values of the major figure of Mother Teresa. The fruit of this battle, which is being crowned exactly on the 110th anniversary of the birth of Gonxhe-Bojaxhiu-Mother Teresa, is the placement of the memorial plaque in the location of the hometown of this noble figure with planetary fame. Perhaps, this is also the cultural paradigm of a mission that is being built in order to provide services for more light on the expectation surface. Emin AZEMI

Skopje, july 2020

~242~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Review:

FINDING THE ALMOST LOST PIECES OF A SPIRITUAL MOSAIC The book "From Gonxhe Bojaxhiu to Mother Teresa - a saga about the life of the Albanian Catholics from Skopje" is coming as a continuous effort of the Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians in Skopje, in order to return to its proper binary the studies and scientific research on a tradition more or less denied, but never forgotten. This is also due to the fact that the book we have in our hands is now a continuation of a work started two years ago, when the publication of the thematic corpus on the Catholic Albanians from Skopje began. Skopje of Dardania and its geopolitical and commercial crossroads couldn’t be out of the focus of this book as well, and the characters that take place within the covers of this book are part of the bright gallery of our national personalities, such as the Bojaxhiu family, and especially the head of the family Kole Bojaxhiu, who will later be known as the father of the great humanist and missionary, Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa. This last one is the alpha and omega of the thematic preoccupation of the authors of the book, in which case many unknown details from her life will come to light, especially the relations she had with her family and the Albanian state. The documentary and archival aspect within, makes this book more credible in the eyes of the reader, due to the fact that in addition to providing a more extensive picture of the individual stories of Albanian Catholic families in Skopje, in this book for the first time are going to be published some important documents, photographs and facsimiles, including the original letters of Mother Teresa, sent to her family. This is a very useful contribution for the Albanian historiography, especially at a time when in solitary cases, there is no lack of amateur efforts to write about events and personalities without going through the necessary filters of scientific verification. Therefore, the importance of this

~243~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

book lies in the effect it can produce in raising factual and interdisciplinary standards, as a prerequisite for genuine scientific research. As such, this book, in addition to a broader horizon that brings to the reader, can serve as a valuable reference source for scholars, with all the attributes of a model school that is being created within the ISCHA, promoted and established by the director and historian Prof.dr. Skender Asani. The team that prepared this book, along with the authors, deserve the highest consideration for their dedicated work in finding the almost lost pieces of a spiritual mosaic that is now becoming complete within the covers of this important book. Mehmet PRISHTINA Skopje, july 2020

~244~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

VII.4. Letra e Gonxhe Bojaxhiut (kroatisht) dërguar eprores së motrave:

~204~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Gonxhe Bojaxhiu dëshironte qysh në rininë e saj që jetën e vet t’ia kushtonte humanizmit dhe dhe vendeve ku kanë nevojë. Nëna e saj, Drane Bojaxhiu, duhej të nënshkruante një dokument se ajo ishte e pajtimit me atë që Gonxhe Bajaxhiu të shkonte në misione dhe i jepte lirinë e saj që të bëntë këtë hap, kështu që Drane Bojaxhiu nënshkruan një letër/dokument më 11 gusht 1928 për bijën e vet, pjesësisht në italisht e pjesërisht në kroatisht. Dhe pastaj do të shihet se kjo letër ka qenë profetike, nëse e analizojmë jetën dhe veprimtarinë e Nënë Terezës: «Letër dëshmi me të cilën nëna e Gonxhes ia lejon asaj hyrjen në kuvend

~205~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

I. REFLECTIONS ON THE FIRST BOOK – “ALBANIAN CATHOLIC FAMILIES IN SKOPJE” Dr. Nora Maliqi Zylali The Institute of Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians in Skopje, with the expansion and deepening of it’s scientific research, came to be formed as an address where many ideas and projects of vital importance for the Albanian existence in these lands will find their way. Consequently, ISCHA last year dealt with a slightly forgotten dimension of this being, by highlighting the multifaceted cultural, religious, commercial and human dimensions of the noble Albanian Catholic families from Skopje. The best approach to this issue was made through the book "Albanian Catholic Families in Skopje", by the authors Skender Asani and Albert Ramaj, based on various documents, photographs and facsimiles that prove the vitality of a large family sage, which from her breast had raised the luminaries of Albanian culture, humanism, knowledge, including the Bojaxhiu Family, from where came the famous Gonxhe Bojaxhiu-Mother Teresa, the daughter of the first Albanian patriot and culturologist, of the beginning of the XX century in these areas. In the public mentality that had been imposed for decades, had dominated the thesis that Albanians are only Muslims by religion, and the same thesis was used by Slavic propaganda for its own purposes, which in the last instance had the creation of civilized areas contrary to the factual situation on the ground. And it was precisely the Albanian Catholic families in Skopje that broke the fallacy of this civilizing discourse, and this book is the most faithful reflection of a chronology not only factual but also identity that was closely related to the distinctive signs of an ethnicity. The book "Albanian Catholic Families in Skopje", in addition to the echo it had throughout the Albanian territories, in the future will serve as a starting point from where we will continue our serious efforts as ISCHA, to bring to

~247~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

E nënshkruara Dranja, e veja e Kolë Bojaxhiut, kam njohur që bija ime Gonxhja, ka thirrje prej Zotit, për të shkuar për misionare. Nuk dua ta kundërshtoj vullnetin e Zotit. Me këtë ia jap lirinë e plotë, për ta ndjekur thirrjen e Zotit. Prej saj nuk kërkoj ndonjë ndihmë tjetër, përpos që të lutet për mua. Në veçanti ia lejoj të shkojë në Indi, ku ajo ka zgjedhur. Ja porosis atë eproreve të saj, që ta ruajnë, që të mund ta shoh njëherë të kënaqur dhe të lumtur te Zoti në qiell. Shkup, më 11 korrik 1928. Drania Koles Këtë leje e shkroi ajo në zyrën famullitare para meje. Shkup, 11. VII. 1928 P. Anton Buković, bashkëpunëtor në famulli”

~206~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

I.1 Speeches from the book promotion: Albanian Catholic Families in Skopje (documents, photographs and testimonies I). Skopje: ISCHA & Acta non Verba, 2018.

ALBANIAN CATHOLIC FAMILIES IN SKOPJE: A NATIONAL ASSET AND RELECT

By Gjon BERISHA, reviewer I feel honored that today we are given the opportunity as one of the reviewers to say a few words about the book we are promoting - a documentary work by authors Skender Asani and Albert Ramaj, whose title itself gives us to understand that is dedicated to the Families or more broadly to the Albanian Catholic community in Skopje. In fact, this documentary study seeks to bring to light a community, a national asset with which the entire history of Skopje and Dardania was once identified, and nowadays can still be called a Relict in our history. When we talk about relics in history, we usually understand an object, phenomenon or organism that has come down to our day as a remnant of ancient or past times. First thing coming into our minds is a relic of a saint, an archaeological relic, a material relic or a linguistic relic. When researchers consider one of these, through various scientific methods, they can very easily come to conclusions about the time period to which those relics belong.

~249~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

But in the case of the study "Albanian Catholic families in Skopje", from the authors Asani and Ramaj, the nature of the work itself is different and it becomes more difficult, precisely because of the fact that here we are dealing with a relict, which comes to us from the ancient past, and the same one still continues to breathe, though not as it once did. In this case authors are not only dealing with the past, but also with the factors that have influenced this community to come to this stage or condition that is today, which in the continuation of the text I will continue to call it as a Relict. And another task for the authors and all of us, is to answer to the question how to save it as a living relict. With the exception of the last one, all of these others whether directly in the text or between the lines are said by the authors. However I am trying to give an opinion of my own, always based on the book we are talking about, regarding the question of what were the factors that led to this condition. In our opinion there are three factors: 1. Historical circumstances and their vitality, 2. The former temporal role of the Catholic Church, and 3. The attitude of their compatriots in relation to this community.

Moments during the promotion of the book “Albanian Catholic Families in Skopje”

~250~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~208~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

support, without the opportunity to study in Albanian, without employment, without a church in Albanian, through marriages with members of the Macedonian community) and latter on they were assimilated.

2.The former cohesive role of the Catholic Church Catholic Community in Skopje, or with this community is also connected the history of Christianity among the Albanians: Skopje was the capital of Dardania and the Archdiocese of Dardania, where were witnessed the first Drdanian bishops, who managed to participate in discussions of various ecclesiastical (Councils) issues of the time. Let us remember that the Church of Skopje was led by prominent clergymen and men of our nation, such as: Andrea and Pjeter Bogdani, Mikel Suma, Gjon Nikolle Kazazi, Matej Mazreku, Matej Krasniqi, Andrea Logoreci, Pashk Trokshi, Lazer Mjeda and the last parish priest and scholar don Gasper Gjini. As it is stated in the book, the Catholic Church, throughout its history has not only played the role as religious institution, but it was the bearer of educational and cultural processes, and was one of the cohesive factors of this community.

~252~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

The fact that Catholic Church has long played a cohesive or resilient role, is proven by the evidence of Catholic families in Skopje themselves, who, as they claim, were concentrated with settlements around the Cathedral Church called the Heart of the Christ in Skopje, which was later destroyed by the earthquake on 1963, and later rebuilt on another site of the city. Lorenc Antoni himself had testified that: "Mother Teresa and all of us grew up in the churchyard". So with the Church and it’s surrounding was connected around the Albanian language, school, music, games, traditions, daily life; if we can say it in a word their life and death to. What was most important - the mass was held in the language of the believers, the Albanian language, which was an important factor in preserving their national and religious identity. But, with the displacement of the Catholic population from the city and the reduction of their number; with the division of the Bishopric of Skopje-Prizren into that of Skopje and Prizren separately, and the taking over of the Bishopric and the Cathedral of Skopje by the Macedonian ecclesiastical authorities, especially after the death of the parish priest don Gasper Gjini, the mass in the Albanian language ceased to exist. Along with him, the temporal role of the Church for Catholic Albanians ceased to exist. And this can be considered as the last wave of denationalization of the Catholic Albanians of Skopje. We cannot ignore the fact that today, the Catholic Albanians are in the hands of an ecclesiastical leader with Macedonian nationality, who belongs to the Catholic Church of the Byzantine rite. He has publicly declared in the media for ecumenism, and again has not created any conditions to organize regular masses in the Albanian language, and in our opinion, he follows daily policies and in fact is doing the opposite of ecumenism.

3. The third and last factor that we have listed is: The attitude of their compatriots in relation to this community. It is universally known that after the conquest of Skopje by the Ottoman Empire it became the administrative-political center of this empire. In addition to changing the religious structure, through administration and construction, Skopje, as well as many Albanian cities, began to take on the appearance of a typical oriental city. This greatly influenced the creation of a new mentality and another way of life, as well

~253~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

as the creation of a gap between the two religious communities of the Albanian nation. Over time, they all began to barricade themselves in different parts with different mentalities. This negatively affected their mutual communication, work, marriages and their daily life activities. As a much smaller community, unsupported by the rest of the Albanians, they created a new and different way of life, which influences and is still influencing their slow extinction. Before us, especially before the Governments of Kosovo, Macedonia, Albania, but also before the Albanian intellectuals in Macedonia and before the Catholic Church in Kosovo, it remains as an obligation to answer the question: how and what should be done to save this national asset from it’s total extinction, in order not to remain only as a former Relict. Finally, I would like to congratulate the authors for their hard work, and why not for their courage to deal with a very difficult and complex study, and I wish them to go further and bring us other publications of interest for our history and generally in the field of albanology. Thank you for your attention! Prishtina, 26 of august ,2018

~254~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

I.2. Assessment on the book “Albanian Catholik families from Skopje”

FORMER SKOPJE, CULTURAL VIENNA OF THE ALBANIANS

By Emin AZEMI, reviewer The Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians in Skopje, led by Dr. Skender Asani, is becoming a powerful voice of affirmation of values and valorization of historical-scientific criteria for the glorious past of these territories, which for many reasons has been covered with the dust of oblivion. Recently, this Institute published the newest book that deals with one of the most interesting topics related to the Albanian Catholic community in Skopje. The authors Skender Asani and Albert Ramaj, in their book which is prepared in a very systematic and argumentative way, are offering to the reader a walking panorama through time, by introducing us closely to a wide saga of generous Catholic families in Skopje that has been the spiritual vertical of the Albanians in the end of the 19th century and the beginning of the 20th century. "Albanian Catholic families in Skopje" is a very important work for the Albanian historiography itself, because the authors through documents, photographs, facsimiles and various testimonies are trying to focus the reader's attention on several pillars that make our historical memory free

~255~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

from unnecessary haze, that in certain circumstances and contexts were imposed on us. In order to prove the uninterrupted autochthony of the Albanians in the city of Skopje and to argue this thesis, the authors had to research the tradition, folklore, language, religion and in general the cultural heritage of the old Albanian Catholic families. This objective, which is comprehensive in the entirety of the research material, is expanded with descriptive details that originate from the titanic efforts of the Catholic nobles of Skopje, personified through the families Bojaxhiu, Serreqi, Ukajdari, Gjini, Ndreca, Marku and many others, in order to preserve of the uninterrupted continuity of the Albanian tradition and collective memory from antiquity to the later decades of our time. Based on a very strong argumentative basis, this book is not only limited to the observations of the authors, but goes beyond by considering ancient sources and authors, with Skopje as one of the prehistoric centers of Illyrian civilization and consequently the autochthony of the Albanians in this city emerges as a material-spiritual link of the Illyrian-Dardanian presence and continuity. This is also the most significant dimension that makes Skopje to take its rightful place in the chronicles and itineraries of various travelers who had treated this city as a trade and road junction connecting the most famous and strategic axes of the Balkans, such as: Via Dezeta (Skopje-Prizren-Shkodra); Via Egnatia (Skopje-Ohrid- Durrës, and on the other hand Thessaloniki-Constantinople); Via Naisus (Nish Singidinum (Belgrade) and Via Sertika (Sofia - Adrianopolis (Edrene)). The architecture of the book "Albanian Catholic Families in Skopje" is based on the research work of the authors, who used as a guide the archival materials from the Catholic families in Skopje, but also numerous funds of documents and photographs taken from various European archives (Vienna State Archive, Lucerne State Archive, Budapest City Archives, Piedestra Archives in Budapest, Parish Archives of Prizren, Propaganda Fide Archives in Rome and the Archives of Kukaj Family in Vienna). The spiritual homogeneity of Albanians for centuries was preserved through the cultivation of the autochthonous tradition and the preservation of ethno-psychological independence. This homogeneity would not make sense without the Bishopric of Skopje-Prizren, together with the bishops and parishioners who served in Skopje, starting from Pjeter Bogdani, to Toma Raspasani, Dom Zef Ramaj, Lazer Mjeda, etc. All these leaders,

~256~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

according to the sources provided by this book, although they wore the cassock of Catholicism, with concrete actions were related to the concerns of the inhabitants, by helping them in cultural and national emancipation. Faced with the challenges posed by the logic of the Ottoman occupation, these bishops were also pedantic chroniclers of developments in Skopje and beyond, and this can be proved in the letters and reports they sent not only to the Vatican, but also to various diplomatic and editorial centers and European newspapers. Thus, for example, Dom Zef Ramaj from Stublla, a parish priest who had all his activity related to the Parish of Skopje, who is also known as the baptizer of Gonxhe Bojaxhiu in the Catholic Church in Skopje, on August 27th 1910, in addition to his religious scope, he was also a teacher in the Albanian school, near the Parish of Skopje, but also in the Railway School which was an elite school at that time, where the children of foreign diplomats also taught. We are at a time when dramatic geopolitical changes were expected to take place in the Balkans, and the burden of facing the consequences of these changes fell on these Albanian representatives of the Catholic Church in Skopje. Such was the case with Dom Zef Ramaj who witnessed the Serbian massacres of the Albanian population in the Balkan Wars during 1912 and 1913, when the vacuum created from the departure of the Turks was filled with horrendous chronicles whose leitmotif were the reprisals of the Serbian military which did not spare nothing Albanian, and it was precisely Dom Zef Ramaj the one who sent those chronicles (in the form of letters) to various European chancelleries and Western newspapers. The thesis that Albanians are only Muslims by religion, had been prevailed and imposed for decades in the public mentality, and the same was used by Slavic propaganda for its own purposes, which ultimately had the creation of civilized areas contrary to the factual situation on the ground. And there were precisely the Albanian Catholic families in Skopje, the ones who broke the fallacy of this civilized discourse, and the book we have in hand is the most faithful reflection of a chronology which is not only factual but also represents the identity that was closely related to the distinctive signs of an ethnicity. The language, education, song, costumes, way of life, were the spiritual alphabet of the Albanians, while the Albanian Catholics of Skopje gave meaning to the national identity by integrating this alphabet in the general background of the western civilization, where the Albanians belonged. The book by Asani and Ramaj highlights exactly this point, just as it is indisputable the

~257~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

connection of the Albanian Catholic families of Skopje with the efforts for the development of the Albanian education in Skopje and with the cultural and spiritual revival of the Albanians. This emancipatory-cultural cause of these families is distinguished through a gallery of very prominent characters who had acted in Skopje, such as Kole Bojaxhiu, Dom Ndue Bytyçi, Lorenc Antoni, Dom Gasper Gjini, Vingjenc Gjini and others. If this tradition would have continued even today, of course Skopje would have been the cultural Vienna of the Albanians. Therefore, this book should serve as an incentive among all generations of the Albanians, in order to restore the fame of the former Skopje by emancipatory and cultural projects, and to place the tradition of Albanian Catholicism in this city in competitive parameters with the civilized world, where all Albanians intend to be. Skopje, 18 july 2018

~258~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

I.3. Speech by the director of ISCHA and the author of the book, Skender Asani, on the occasion of the promotion of the book "Albanian Catholic Families in Skopje":

SKOPJE’S COBBLESTONE SAVES THE ECHO OF MOTHER TERESA’A STEPS This morning, before leaving for Pristina, together with the Ambassador of the Republic of Albania and the colleagues from the Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians in Skopje, we placed fresh flowers in the place where used to be Mother Teresa’s house,and where now is standing her memorial plaque. The feeling that, after this remembrance, to be in Prishtina, to celebrate the 108th anniversary of the birth of this great mother, gives me the pleasure to share this memorial moment together in another corner of Albanianism.

By Skender ASANI, author

~259~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Distinguished guests, Mother Teresa, who is now known all over the world as St. Teresa, after all the great work she left, while boasting of her national affiliation as well as her geographical affiliation, has left us the best lesson that , although she became the mother of the entire world, nevertheless remained first and foremost our national mother. Therefore, even today, when we remember the 108th anniversary of her birth, in fact we remember her traces in the Albanian geography, we feel her footsteps in Skopje, we hear her voice in the choir of the Catholic Church in Skopje, while through this exhibition and In this book, we seem to tell her that although her physical and religious traces have faded in Skopje, there are still Skopje residents and compatriots living in Macedonia, who - like drunks – are following her footsteps, by discovering Albanian Catholic families, who honor them and who try to reconnect the fragmented history of the Albanians in Skopje. Although we all accept that Mother Teresa did not grow up on that scale just because she was Albanian and only because she was from Skopje, but above all because she was a forgiving soul in the heart of Christ, yet no one can deny that the years of her childhood, her family and national education, and in general, her years of stay in Skopje are the pillars on which her personality is built, which managed to give love to the entire world. Therefore, while among us we have had a daughter who became a mother of the entire world, we can not boast for the fact that before she became a mother of the poor and abandoned, she was an Albanian daughter in Skopje, a place where meet different ethnicities and nations, different religions, cultures and civilizations. It has already been proven that refractions are the once that produce extraordinary reflections of light. Mother Teresa was precisely a reflection of this refraction of the rays falling on our Skopje. Very honored guests, The work that the Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians has done with this exhibition and this book, where we are not only highlighting the presence, but also the role of Albanian Catholic families is not only the freshness of our collective memory, but also gratitude for that important part of our nation, without which even today's Albanianism in Skopje do not make sense. I wish that they serve as links

~260~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

that reconnect the chain of national history in Skopje, Dardania and the Vilayet of Kosovo. Here let me thank the Government of the Republic of Kosovo and the Prime Minister Ramush Haradinaj for his care that this birthday is being marked in Pristina with the highest state honors, while as director the Institute and as one of the authors of the exhibition and this book, I am extremely grateful for the great honor you do to our work. Finally, let me conclude by saying that we are a lucky nation to have a Mother Teresa, while we Albanians from Skopje are doubly honored that in addition to ethnicity - we have a geographical connection. Meanwhile, the pleasure is greater when the memory of Mother Teresa, just like in Skopje, is marked in Tirana, Pristina and throughout the ethnic Albanian space. It is true, that Mother Teresa did not become the biological mother of anyone, but she became the historical mother of the entire world. That is why today, we are proud for being her sons. Prishtina, 26.08.2018

~261~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

I.4. Occasional words during the promotion

A BOOK THAT STRENGHENS THE REASON OF BEEING UNIQUE

By Jahja LLUKA, Prishtina Under the patronage of the Prime Minister of the Republic of Kosovo, Ramush Haradinaj, on the occasion of the 108th anniversary of the birth of St. Teresa, at the National Library of Kosovo "Pjetër Bogdani" in Pristina, on 26th of August, 2018, was organized the promotion of the "Albanian Catholic Families in Skopje" by the authors Skender Asani and Albert Ramaj, and the official opening of the exhibition "Life through memories". The transformations brought by time, as a result of the relentless efforts of generations who sacrificed everything for the freedom we are enjoying today, are happening at a time when Kosovo as a state, in addition to institutional consolidation, is marking a qualitative rise in the culture of honoring figures events that make us proud as a nation even in the international arena. Two years ago, in our capital, Pristina, the state of Kosovo, through the Prime Minister of that time, Mr.Ramush Haradninaj, not only promoted a book, but also set a new standard of valorization so that our journey as a state and as a society to have as reference point our sublime values, which

~262~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~216~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Deeds that leave traces, can never be forgotten about the light they bring to the semi-dark surfaces of our memory. Even with the book "Albanian Catholic Families in Skopje" from now on our memory will be enlightened with a rich corpus of documents and evidence, which strengthen our reason to be unique in marking and honoring all that rich national and cultural tradition that gives to our nation more value and respect.

~264~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

I.5. Occasional words during the promotion

THE NAME OF MOTHER TERESA REPRESENTS AN IDENTITY CARD OF EVERY ALBANIAN IN THE WORLD

Pal LEKAJ, minister at the Government of Republic of Kosovo Under the patronage of the Prime Minister of the Republic of Kosovo, Ramush Haradinaj, on the occasion of the 108th anniversary of the birth of Saint Teresa, were promoted the book "Albanian Catholic Families in Skopje", by Skender Asani and Albert Ramaj, and the documentary exhibition "Life through memories". The Minister of Infrastructure, Pal Lekaj, on behalf of the Prime Minister conveyed the greeting words and stressed that the institutions are carefully honoring the great figures. "On behalf of the Prime Minister, I’m conveying his greeting speech to mark the 108th anniversary of the birth of Mother Teresa and I emphasize as institutional pride the care that the Government of our Republic has to honor these giants of our nation with whom we continue to be proud. ", said Lekaj. Lekaj also said that this book is a good omen for Albanians and the Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians in Skopje is an example that should be followed. "This anniversary, this book and this exhibition that have honored Pristina

~265~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

today, are an good omen and a sign that our Albanian nation together with Macedonia, are in a safe hands. Lekaj said that on this anniversary of Mother Teresa's birthday, our nation is honoring a figure like her and that she is an identity card for all Albanians around the world. "The second reason why we are gathered today is Mother Teresa's birthday, and a nation that honors these figures and respects the past, can hope for a brighter future," he said. "Her name today is the identity card of every Albanian in the world, because the world does not know any other Albanian more famous than her ", added Lekaj. The author of the book "Albanian Catholic Families in Skopje", Skender Asani, also director of the Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians in Skopje said that this book shows that Skopje people and those living in Macedonia are tracing and discovering the traces of Mother Teresa, but also the traces of Catholic families. “Even today when we remember the 108th anniversary of her birth and her traces on the Albanian geography, we can still feel her footsteps in Skopje and listen to her voice in the church choir, and through this book we would like to tell her that although her traces have faded in Skopje, there are still Skopje residents and compatriots living in Macedonia, who dig in her tracks and discover the Albanian Catholic families ”, said he. "We are a lucky nation to have a mother like Mother Teresa and it is true that Mother Teresa wasn’t the biological mother of anyone, but the historical mother of the whole world and we are proud to have been her sons," added Asani. Whereas, Don Lush Gjergji from the Bishopric of Kosovo said that the Albanians are grateful to God and the Bojaxhiu family who brought Mother Teresa as a gift for all Albanians. "The monography for which we have gathered today, covers a current historical gap and disatvantages for the the former Skopje”, said he. “We, as sons and daughters of Mother Teresa, are thanking God and the Bojaxhiu family for this gift and the opportunity for wherever there are Albanians in the world to feel good for you, Saint Mother Teresa ", said Gjergji.

~266~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Moments from the 108th anniversary of the birth of Mother Teresa and the promotion of the book “Albanian Catholic Families in Skopje”, by the authors Skender Asani and Albert Ramaj, and the documentary exhibition,

~267~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~219~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Teresa, this institute has shown serious commitment in affirming our national history exactly where the weight of our history weighs the most in Skopje. Therefore, this anniversary, this book and this exhibition, which today have honored Pristina, are a good omen that our Albanian nation in Macedonia is in safe hands. Despite the prejudices found elsewhere, the work of this institute, which takes care of every fragment of Albanian history there, is an example worth following. In this context, the honor they pay to Mother Teresa is the best evidence that the new generation in Skopje is aware of the great historical weight it carries for the affirmation of the Albanian nation in Macedonia. Without any conflictual pathetics and folklorisms, but with research approach and professional prudence, this institute - as today – also in the past, has convinced us that it has a vision and strategy for the study and evaluation of Albanian national history in Macedonia. Ladies and Gentlemen, the second thing I want to emphasize is the reason why we are gathered today. It's Mother Teresa's birthday. And, for me, a nation that honors these figures, and a nation that respects the past, can hope for a brighter future. Indeed, we are not doing anything more than we owe it to our nation. If Mother Teresa gave her life for the love of the poor and sick, and because of that she did not even create a private life, the least we can do is mark her birthday. A mother, who gave love to the whole world, while affirming with pride and boasts her national affiliation, has today become a boast for every Albanian around the globe. Today, her name represents an identity card of every Albanian in the world, because we are deeply convinced that the world does not know another Albanian more famous than her. And when love and charity are added on the top of this identity, there can be no better and honest representation that one could have made for our nation. For these reasons, I am honored that today I have the opportunity to be at this event and to express the great respect that our country and our citizens have for Mother Teresa, and I am glad that this anniversary is being marked in both cities at the same day, in Skopje and in Prishtina, believing that it is Mother Teresa's love that has united us here today. I am concluding my speech by referring exactly to the words of the Great Albanian Mother. As a human who was inspired by love and

~269~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

sacrifice, she has left some advices, which can be university lectures for all of us. Thus in one case she said: "It does not matter how much we are committed to do, but how much love we put into it." Translated in our context, I would say that she has taught us that with such love we should love our homeland, our nation and our neighbor, because only then we can be proud as sons of this great mother. Thank you! Prishtina, 5.9.2018

~270~

CHAPTER II

~271~

~272~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

II. ESTABLISHMENT OF THE DEPARTMENT OF HERITAGE OF GONXHE BOJAXHIU – MOTHER TERESA Dr.Nora Maliqi Zylali ISCHA is the only institution in the world that has established a legal and staffing infrastructure for the establishment of the Department for Heritage of Gonxhe Bojaxhiu-Mother Teresa, which will mainly deal with research and education of the spiritual and material heritage left by this great woman, who came out of Skopje and spread the ray of hope for the people all over the planet. This Department was officially opened on 7th of February, 2020, and its inauguration was attended by prominent personalities from social, political and religious life. To unravel the importance and role that this Department will have in its journey, on that occasion also spoke Dr. Skender Asani, according to whom the importance of Mother Teresa in spreading the sublime human and spiritual values, has been inexhaustible inspiration for millions of people, especially for those who have needed the warmth of the extended hand found when others forget. Mother Teresa remains an exemplary symbol of the hand that remained constantly extended towards the causes she built not by placing herself at the center of attention, but by directing the attention of the whole world towards the most invisible recesses of human suffering. The Department for the Study, Research and Education of the figure of Mother Teresa, which we are promoting today, aims precisely to unravel the complexity of this figure, by offering the whole society a good model of treatment of all those who are on the right side of global human causes, underlined Dr. Asani. That the scientific research in ITSHKSH is going through the big doors of institutionalization proves the support that comes from the Ministry of Education and Science.

~273~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

"Scientific researchers who will be engaged in this department, will have the honor and privilege to research the legacy of Gonxhe Bojaxhiu and the Bojaxhiu family in Skopje, which over the years has made a great contribution to our national cause," said Dr. Arbër Ademi, Minister of MES. Meanwhile, Monsignor Don Lush Gjergji, present at the inauguration had said that “this Department of the heritage of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa, is the first of its kind. Once in Mitrovica, at the inauguration of the statue of Mother Teresa in front of the seat of the Municipality, I had figuratively said that "Trepça" is big and important ... But we also have the "spiritual Trepça", and she is Mother Teresa

~274~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

VII.V. Shënime e skica nga fletorja e Nënë Terezës, kur ishte në shkollë:

~223~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Document: Decision of the Government of RNM, for the establishment of the Department for Heritage of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa, on 26.11.2019

~276~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Document: Statutory decision of the Council of the Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians for amending and supplementing the Statute

~277~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Document: Decision taken from the Central Register of RNM, for the establishment of the Department for Heritage of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa

~278~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

II.1. Speech of the director of ISCHA, Skender Asani, on the occasion of the opening of the Department for Heritage of Gonxhe Bojaxhiu Mother Teresa

THE DIVINE DIMENSION OF A DILIGENCE The Department of Heritage of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Theresa, which we are promoting today, aims to precisely unravel the complexity of this figure, by providing the whole society with a good model of treating all those on the right side of the picture of global human causes...

Dr. Skender ASANI, director

~279~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~227~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

even greater obligation that the scientific world will have as a reference point our Department for the Study, Research and Education of Mother Theresa's figure, with all the necessary scientific and human resources. We will be collaborating with all those research centers, archives and museums and with all those scholars who in their focus are going to have Mother Teresa's glorious name and work, by giving even greater impetus to the major objective, for which we will exist now and in the future. Skopje, 2 february 2020

~281~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

II.2. Speech of the Minister of Education and Science, Arber Ademi, on the occasion of the establishment of the Department of Heritage of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa

WE ARE PUTTUNG ON AN INSTITUTIONAL BINARY A GREAT VALUE OF OUR CULTURAL HERITAGE

Dr. Arber ADEMI, Minister of Education and Science Dear Don Lush Gjergji - High Representative of the Bishopric of Kosovo and biographer of Mother Teresa ... Dear Dr. Skender Asani - director of ISCHA ... Dear scientific researchers, guests and media representatives...) I want to thank you for giving me the opportunity to be part of another event organized by the Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians in Skopje.

~282~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Today we are crowning another success together - by promoting the Department of Heritage of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa, which will function within the Sector of scientific research activity of the Institute. Distinguished guests, Today I am really happy, that we finally managet to putt on its institutional rails a great value of our cultural and spiritual heritage, which has transcended all the borders of the world. The great Albanian woman from Skopje, Gonxhe Bojaxhiu, who with her unconditional love and inexhaustible charity towards hundreds of thousands of hungry and sick people, gained the admiration of all humanity, by receiving the great title as Mother of Love, Peace and Humanism. Gonxhe Bojaxhiu – Mother Teresa, became known in all parts of the globe, for her Albanian origin, who originated from an ancient and generous nation of the Balkans and a city of ancient civilizing proportions, at the time when she won the great Nobel Peace Prize. Therefore, we as a nation and as representatives of the institutions in the birthplace of Gonxhe Bojaxhiu, have the obligation to honor and respect this precious treasure in all possible forms and ways. For the sake of the truth, the name of Mother Teresa, here, in her birthplace in Skopje, today is proudly carried by the University Clinical Center "Mother Teresa", the Public University in the Albanian language "Mother Teresa", the National Institution Memorial House "Mother Teresa", and so many other charities, streets and squares across the country. And now, we are extremely happy that this name will be carried by a scientific-research unit of the Institute, which will be named as the Department of Heritage of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa. Scientific researchers who will be engaged in this department, will have the honor and privilege to research the legacy of Gonxhe Bojaxhiu and the Bojaxhiu family in Skopje, which over the years has gave a great contribution to our national cause. Therefore, let me congratulate you all on this auspicious initiative. I wish the Department of Heritage of Gonxhe Bojaxhiu, as well as the Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians, many successes in the realization of the foreseen research-scientific program. Skopje, 7.2.2020

~283~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

II.3. The speech of Dom Lush Gjergji in the oppening of the department

WE ALSO HAVE THE "SPIRITUAL TREPÇA", AND SHE IS MOTHER THERESA

Dom Lush GJERGJI, representative of the bishopric of Kosovo The establishment of the Department for the Study, Research and Education of the figure of Mother Teresa, within the Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians in Skopje, in my opinion is a very important work, not only for us as Albanians, but for all Northern Macedonia, and beyond, for the Mediterranean and the Balkans, for the whole of Europe, because such figures give to a human and humanity new dimensions of values and virtues, without which life has no meaning and significance.

~284~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

This Department for Heritage of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa, is the first of its kind. Once in Mitrovica at the inauguration of the statue of Mother Teresa in front of the Municipal Headquarters, I had said figuratively, that "Trepça" is great and important ... But we also have the "spiritual Trepça", and she is Mother Teresa. My wish and desire for you and for all of us, is this: that our children and youth since the cradle to grow up and be educated in the spirit and soul of Mother Teresa. Congratulations on your work and cheers to many successes that will come!" Skopje, 7 february 2020

~285~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~231~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

This Department will research the activity of Mother Teresa in various fields and aspects; will deal with the enlightenment of her love for mankind; her views and thoughts on life and the need to help the poorest of the poor at all times and in all circumstances, without sparing time, effort and sacrifice. According to Mother Teresa, it was precisely this attitude and this sacrifice that would justify genuine love for God. The Department will deal with the analysis and publication of the texts of her prayers, speeches, letters and the Spiritual Testament to offer to the Albanian world, so that her work and sacrifice for humanity will be known in the true light, and all her work and sacrifice may not be summed up in the terms of charity, as it has happened and still happens in our world. To this extent will be researched her extraordinary love for people, namely her ongoing work of bringing people closer to God's love and spreading His love to people, especially to those abandoned and forgotten on the streets, from which society has given up. I say this because the love of God in its essence is the love for mankind. The Department will also publish various studies dedicated to this extraordinary figure, whom the world called Mother. In the following, we are going to present the general reasons that conditioned the establishment of the Department of Heritage of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa, within the Institute for Spiritual and Cultural Heritage of Albanians - Skopje, which will deal with the lighting versatility of the activity of this great figure of humanity. All her activity – her work, Mother Teresa based on the principle, which is summarized with this opinion: "In reality, there is not much difference between one country and another because people are the ones who always belong everywhere. "People may have different looks, different clothes, have a different background or position, but they are always people, people to love forever, people who are always hungry for love44”.

Madre Teresa, Sorridere a Dio. Esperienze – preghiere spunti di riflessione. Diciannovesima edizione. San Paolo, Cinisello Balsamo (Milano) 2003, p. 57.

~287~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

VII.6. Në frymën e Nënë Terezës

~232~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Drejtori i ITSHKSH-së, Prof.Dr. Skender Asani, drejtori i Shtëpisë Përkujtimore “Nëna Tereze” Arian Asllanaj dhe autori I librit Albert Ramaj

~233~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Mother Teresa became "the most powerful woman in the world" and the world called her MOTHER, first of all, for two main reasons: First:For the work - the extraordinary care and love she showed for the abandoned and the ones forgotten by people, who died on the streets in misery and contempt, without being able to have at least a "peaceful and dignified death", as Mother has said. She was acting on the basis of inherent principle: "We can not allow a creature of God to die on the roadside like an animal52”. Second: In poor and abandoned mankind Mother Teresa saw God and His love. She was always saying: "To me every one of them (of the poor and needy who died by the wayside - my v.) Is Christ53”. From 1948, when she received the permission of the superior of the order of Loreto, mother Gertrude, and the decision of the pope, Pius XII, all her action and life Mother Teresa devoted to the poorest of the poor and the most miserables. About this sacrifice father Brian Kolodiejchuk, postulator of the Mother’s beatification54 process states: “"With her life sacrificed in the service of the poor, Mother Teresa embraced the same fate as Christ55”. Here lies the main reason why Mother Theresa loved the poor, regardless of who they were and where they came from, with divine love. This definition is best expressed in her words to God: “"My Lord, according to my free will and with the help of your love, I want to sit here in the streets with the poor to fulfill your wish. I do not want to go back: my community are poor people [...] My home is the home of the poor. Not simply of the poor, but of the poorest of the poor [...]To those who do not manage to cry, because they have shed all the tears. Of those who lie on the cobblestones of the streets, knowing that they are dying, while all the others pass by, without paying any attention to them. Of those who need not so much a brick house, but a heart that understands them. Of those who are hungry, not so much for food, but for the Quoted according to Joseph Langford, Il fuoco segreto di Madre Teresa. Traduzione di Alessandra Borgonovo e Claudia Valentini. Rizzoli. Milano, 2009, p. 23. 53 Quoted according to Joseph Langford, Il fuoco segreto di Madre Teresa, men.book.,p. 23. 54 Beatification of Mother Terese took place on October 19, 2003 by Pope John Paul II in St. Peter's Square in Rome, attended by hundreds of thousands of people coming from different parts of the world. 55Madre Teresa, Sii la Mia luce.Gli scritti più intimi della “Santa di Calcutta”, men. book., p. 157. 52

~290~

~236~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

the depth that is molded - conceived within an extraordinary simplicity. Its texts in themselves relate to the previous tradition, to the heritage that Christianity has created in man for 2000 years, yes and to parts of the earliest heritage of human knowledge in general. We are convinced of this even when reading a series of books and monographs of the most prominent authors dedicated to the life and work of Mother Teresa, or those who have known her in person59. To concretize the importance of Mother Teresa's work as well as the richness that her texts contain, I am bringing three thoughts, which are directly related to what was said above. Archbishop of Calcutta, Mons. Henry D 'Souza points out that the extreme poverty in India, especially in the city of Calcutta, where the Mother lived since 1929, shocked her deeply and made her transform (change), as happened with the fact that, by sacrificing for the poor and miserable in the city of Calcutta and other cities of India, with her work and the ones of the sisters of the Missionaries of Charity, the Mother changed India, by giving value to the life on an individual, in particular by overturning the concept of the poor as "worthless clothes" and "condemned" by God and by restoring to them the true importance and dignity of mankind, created by God: “Yes, India has changed Mother Teresa, by forcing her with the violence of poverty, to take into account the issue of the poorest of the poor. But, Mother Teresa has changed India too, by opposing the fatalistic mentality60 and by restoring the irreplaceable value of an individual 61”. So, in the "hell of Calcutta’s life", with the unparalleled sacrifice, the Mother and her sisters justified the necessity of the "value and dignity of every human being", regardless of position, wealth and suffering. Looking Look my books for Nënën Tereze: Nëna Tereze në shtat shpalime – seven volumes. Faik Konica & Kuvendi françeskan i Gjakovës, Prishtinë 2019, which includes 10 books from different natures, dedicated to thish figure. 60 The Archbishop of Calcutta, Henry, among other things, states: “Karma is the great compass of Indian life. If today you are a bramin you are because in previous years you behaved well. If you are an untouchable, you suffer from your past. Do you have a rash? God punishes you for old sins ... According to Hindu belief the soul does not die but is transferred from one person to another. If persons have done good before, then even that soul is good that has been placed in the respective shame. More extensively at Franca Zambonini, Teresa di Calcutta. La matita di dio. Paoline 8° Edizione, Milano 2007, p. 97 – 102. 61 Franca Zambonini, Teresa di Calcutta. La matita di dio, men. book., p. 100. 59

~292~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~238~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

the mankind. It is no coincidence that the Mother had declared herself the "Voluntary Servant of the will of God68”. The Mother witnessed the boundless faith in God with words, concrete actions and prayers. She herself reveals to us the essence of her life and work: “"I am just a poor womanwho is praying. "Through praying, God has filled my heart with love, and so I have been able to love the poor with the love of Godt69”. Through prayer Mother Teresa united (put together) the earth and the sky70, the concrete and the divine. Prayer enabled her to act with godly devotion and love; it helped her to accept the suffering of people as her own, an act that was a gift of God's grace. Sister Nìrmala, a collaborator and heiress of the leadership of the Missionaries of Charity, founded by Mother Teresa on October 7, 1950 in Calcutta, India, sheds light on the importance of praying for Mother Teresa: “"Prayer has served Mother Teresa to face poverty, disappointment, to endure her own pain and the suffering of herself and others. Her grave in Calcutta, is located exactly at the place, where she, on her knees, prayed for hours, which was the most essential means of her life and action. "As the sisters of the order established by her, the Missionaries of Charity, as well as other people, testify, she continues to be present in the actions of the sisters in every corner of the world, where suffering bites the flesh of a man71”. It goes without saying that Mother Teresa was a human being like everyone else, who in daily life experienced joy and suffering, pain and misery. However, the crucifixion of the Christ on the cross "I am thirsty!", she made the foundation of her breathing and her life action. She says this clearly in her Spiritual Testament (dated on March 25, 1993), sent in the form

Madre Teresa, Sorridere a Dio. Esperienze – preghiere spunti di riflessione, men. book., p. 73. 69 Gloria Germani, Teresa di Calcutta una mistica tra Oriente e Occidente., men. book., p. 27. 70 F. Zambonini, Teresa di Calcutta. La matita di dio, men. book., p. 78. 71 Giampaolo Mattei, Io, Nìrmala. La storia dell’”erede” di Madre Teresa di Calcata. 37 Collana Campioni. Ellenici, Leumann (Torino), 1999, p. 20. 68

~294~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

of a letter to the sisters of the Missionaries of Charity72 and to the members of other missionary branches73, all of them established by Mother Teresa. What the spiritual shepherds, theologians and authors of other fields bled to clarify (through assessments and studies), what was meant by the expression of Christ "I am thirsty", Mother Teresa clarified with her work and concrete love for the poor and needy, for whom she was carying and sacrificed. In a word, "I am thirsty!" for Mother Teresa is the love for the mankind, is the understanding that everyone should have for their neighbor; it is the thirst for love that makes the human soul richer, more human and divine.Who is thirsty – for love for his neighbor - especially for the poor, he is thirsty – for love of God.About this Mother has said: "If you want the love to be true, first of all, it must be lived for my neighbor ... this is the love that leads me to the love of God74”. In her texts, especially in the Spiritual Testament, the Mother points out one thing of multiple importance: God needs the love of mankind, our love: by uniting and becoming one with the love of God, he (man ) is enriched with such love to prove this love to others, starting from his parents, from his brother and sister, from the closest and to every creature of God. Exactly in her Spiritual Testament, the Mother made public what had happened to her while traveling to Darjeeling, India (foothills of the Himalayas) on September 10th , 1946 (where the Mother had set out to participate in spiritual exercises), where she experienced the "Call within the call" of the Son of God, The Christ. Her first call of God, the mother experienced on August 15th , 1922 in the Church of Letnica in Kosovo. The second call (September 10th, 1946) significantly changed the course of Mother's life and action. After this date she was covered by a visible divine dimension, this was something that was emphasized by many of the people who cooperated 72 Look for more extensively at Spiritual Testament of Mother on the book: “Nëna Tereze, Testamenti shpirtëror. Translation from italian language and the analysis by Anton Nike Berisha. “Fjala hyjnore”, Prishtinë 2008. 73 In addition to the order Missionaries of Charity (1950) Mother founded four other branches: The Missionary Brothers of Love (1966), The Contemplative Sisters (1976, dedicated to prayer and intercession for the poor), The Contemplative Brothers (1979) and finally the Missionary Fathers of Love (1984), to offer spiritual help and healing to the missionary sisters and brothers of Love. Look Joseph Langford, Il fuoco segreto di Madre Teresa, men. book.,f. 24. 74 Madre Teresa di Calcutta, Tu mi porti l’amore. Scritti spirituali, men. book., p. 38.

~295~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Review:

~241~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

“"In the past decades,every time I have met Mother Teresa of Calcutta, who will be beatificated tomorrow by Pope John Paul II79, I have gained the deep impression, as of a creature outside of the everyday, almost as a vision of a being who does not belong to this earth, though with the ability to administer concrete earthly things. It had in it a unique commonality of tenderness and strength, of spirituality and concreteness, of humility and awareness of its dignity and mission, which made it to appear to me as something whose roots did not seem to be in this world. For this reason, I am glad thatlast week I had the opportunity to visit Kosovo (near the Church of Letnica, where Gonxhe was spending almost a month during the summer), one of the places where Mother Teresa spent her childhood, and to I write down some memories of her childhood 80”. Even the words of Sister Nìrmala deeply justify the divine dimension of Mother Teresa: “"Depended (Mother Teresa - my b.) completely on the divine providence for all our needs and for those of the poor [...] I remember that Mother Teresa's eyes were looking beyond this world. Mother Teresa was deeply, absolutely surrendered to the will of God and, God, used her as a tool for his love [...] Mother's heart was burning with love for Christ - the Eucharist (in communion), to whom she completely and impartially devoted her life, with a heartfelt belief in Him, and He turned her (Mother Teresa - my b.) into Himself. Thus, when people saw her, in reality they saw the Christ81”. So, loving people with the love of God, especially the miserable and the abandoned, Mother Teresa was enriched and transformed into that Love and that Light and it was precisely the divine light and love that she carried for the poorest of the poor to relieve their pain and suffering: "(Mother Teresa) Has taught us, in the name of God, to embrace whoever is not loved, whoever we find in ourselves and in others. Through her God has placed His merciful hand on our pain and our wounds82”. So, through Mother Teresa was beatified by Pope John Paul II, on October 19th , 2003. Taken from “La repubblica” on October 18th 2003, one day before Mother was beatified from Pope John Paul II. 81 Giampaolo Mattei, Io, Nìrmala. La storia dell’”erede” di Madre Teresa di Calcutta, men. book., p. 20 - 21. Italian historian, Indro Montanelli emphasizes: “The complete sacrifice of her life (Mother Teresa) for others, without being aware that she is making this sacrifice, what could be other than holiness ”? Quoted by Franca Zambonini, Madre Teresa. La mistica degli ultimi, men. book., p. 19. 82 Joseph Langford, Il fuoco segreto di Madre Teresa, men. book., p. 158 – 159. 79 80

~297~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Review:

~243~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

II.V. Dijana Tosla, the creator of Mother Teresa's anthem, on the opening of the Department and the sanctification of Mother Teresa:

SAINT TERESA, AN ORIGINAL SCIENCE OF HUMANITY

Dijana TOSKA, creator of Mother Teresa’s anthem During her young ages, Gonxhe began her journey towards the world, worthily armed with the value - to be a human being is simple, but to be a man is difficult. The first thing she learned in Calcutta was the ignorance, sadness, death, siege with many dangers, and with many surprises for a poor girl who was neither a doctor nor a politician, except the empathy she possessed and offered in the service to another human no matter who it was.

~299~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

However, healthy education together with the moral virtues inherited from her mother Drane and her father Kole, mold Gonxhe Bojaxhiu with the features of spiritual and human prosperity, which give her a divine will to harmonize the most complex social relations with individual ones. With full confidence and courage, diplomacy and self-sacrifice, by loving to the point of pain, she managed to enjoy life in a revolutionary way, because she was looking for this life as an essential obligation. With all the capital she inherited from the tradition of the Bojaxhiu family, she had begun to build her empire, and with secure steps to build an original science on humanity and based on love and universal principles. Mother Teresa uniquely declared war on the material world, aggressive societies, ignorance, immorality, seeking another way of thinking and civic consciousness, demanding equal society for her poor, sufficient food, medicine for lepers and forgetfulness. by God Himself. The biggest disease today is neither cancer nor leprosy, but our indifference and lack of interest, disrespect and contempt, she said. Therefore, only when the rich share their wealth with the poor and realize how beautiful and majestic is simplicity, will they experience happiness, and injustice will pave the way for living with dignity. On her very unique way, Mother Teresa declared war to the material world, aggressive societies, ignorance, immorality, by seeking another way of thinking and civic consciousness, by demanding equal society for her poor community, sufficient food, medicine for the lepers and forgetfulness by God Himself. The biggest disease of today is neither cancer nor leprosy, but our indifference and lack of interest, disrespect and contempt, she said. Therefore, only when the rich will share their wealth with the poor and realize how beautiful and majestic simplicity can be, only then they will experience happiness, and injustice will pave the way for living with dignity. Where did this rebellious and petite woman was finding the support for this divine power, how did she manage to become one of the most influential people in the world, how did she manage to impose her empire of love as a model and guide of faith and inspiration, in front of which they began to bow presidents and kings of the world's most powerful empires, while the Holy See for the first time in the history of its existence, was accepting a woman to set new rules in the Vatican, allowing the

~300~

~246~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

"Give hope to this tired and torn apart world, by the most beautiful adventures and by becoming an activist of peace," Said Pope Francis, during his visit to Skopje last year. "When everything seems motionless, stagnant, when personal problems bother you, when social situation does not give you the right answer, it is not good to give up! Dream big dreams that give hope to the tired world. Aged prematurely! Dream, together, Christians and Muslims, the dream of brotherhood among all nations, all young people, all people, ”was the message of the Holy Father. Leadership of ISCHA made the great historical step by establishing this Department, and restoret the worlds attention to the source of the roots of our national heritage, whose worthy daughter was our Saint herself, and realizing their age-old dream. In fron of itself, the institute has a colossal work, which is going to give new dimensions to human values and virtues, especially now after the pandemic which is opening a new chapter for the life of every family on earth. This noble work will be a new inspiration for each of us, in order to follow the path that Mother Teresa traced, and without which life has no meaning.

CANONIZATION OF MOTHER TERESA (September 4th 2016, Vatican) With the Anthem of Mother Teresa, Albanina nation for the first time thanked her daughter for the universal glory she bestowed on us, in a very unique and historical moment in Vatican, where we felt proud to be identifed as the nation of the Holy Mother. The sons of her nation, through the voice of conscience gathered like pomegranate seeds from all around the world, and through this work of art in the eternal city of Rome, manifested the splendor that the civilization of an ancient nation carries. Millions of people in the world probably for the first time, had the opportunity to hear Our Mother’s sweet language, through the poem "Farewell", which she wrote with her own hand in the Albanian language and through this moral testament of humanity that her sons and daughters did it as an evidence of our love for humanity, peace and tolerance.

~302~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

The anthem of Mother Teresa has now become a nationwide institution that carries with it the seal of a postage stamp, awarded the first prize in the world. In 2016, was issued the postage stamp dedicated to Mother’s canonization, and it was named as the success of the day, while today it presents traces of time, identity, dignity, history and geography, which extends beyond the borders, takes you to the multidimensional meaning and makes you proud, and suddenly one day, through the bridges built by that mission, life accidentally confronts you with your authorship, somewhere even across the ocean. When a journalist from London had asked her, how he can help Mother Teresa in Calcutta, she replied: My son, have you ever asked yourself what happens with your London’s Calcutta? "Calcutta is located in your city, very close to you, do not come to look for it so far."

~303~

~304~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

I.1 Speeches from the book promotion: Albanian Catholic Families in Skopje (documents, photographs and testimonies I). Skopje: ISCHA & Acta non Verba, 2018.

ALBANIAN CATHOLIC FAMILIES IN SKOPJE: A NATIONAL ASSET AND RELECT

~249~

~306~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Moments during the promotion of the book “Albanian Catholic Families in Skopje”

~250~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Last, but not least, the historic Skopje of ancient Dardania, for many things in the past, has been portrayed as a 'dark vilayet' that produces a kind of cultural regression. But, now when we achieved to manage a cause that focuses precisely on restoring the spirit of language and identity, things has changed and our glorious history has taken its rightful place.

Memorial plaque of Mother Teresa in Albanian language, placed with initiative of the Director of ISCHA, Prof. Dr. Skender Asani, in the main square of Skopje

~308~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

II.1. ISCHA’s reaction

PROTECT THE TRACES OF MOTHER TERESA After the changes made at "Macedonia" Square in Skopje, were covered the traces of Mother Teresa's house, while at the park located in front of the memorial plaque, was closed the path that leads at the place where people could place flowers in the memory of our Mother.The Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians, namely the Department for Heritage of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa, expresses deep indignation and surprise for this irresponsible action of the City of Skopje. At a time when the whole world is proud with the name and work of Mother Teresa, and when she has become the identity card of our country, to cover the traces of her house and prevent the possibility of placing flowers on her memorial plaque, can not be read otherwise, except as an irresponsible and harmful action for our City, but also for our country. Based on this, we ask the City of Skopje to correct this omission as soon as possible, to restore the foundations of Mother Teresa's house, and for the sake of good interethnic relations, it is the right time the text on the memorial plaque to be written in Albanian language too. Hopefully there will be no need for reactions in higher national and international instances. Prof.dr. Skender Asani, Director of ISCHA

11.5.2020, Skopje

~309~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~253~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Document: The reaction of the director of ISCHA, Dr.Skender Asani, after the removal of the signs where the foundations of the house of Mother Teresa, in the main square of Skopje

~311~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

II.2 The first speech of the director of ISCHA, Skender Asani after removal of the signs of the foundations of Mother Teresa’s house in Skopje Square

DEEP INDIGNATION FOR THIS IRRESPONSIBLE ACT – - THIS IS AN ATTACK TO THE FIGURE OF MOTHER TERESA!

Dr. Skender Asani, director of ISCHA Dear media representatives, dear citizens, We are here today, in the main square of our Capital, to warn of an action that has been taken by the City of Skopje, and that has not only worried as researchers and as Skopje citizens, but also many admirers of our city, whose eyes are directed towards us.

~312~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

As you can see, at this place no longer exists the traces of the house of Mother Teresa, in additon, the path used to place flowers on her memorial plaque of this house, now its blocked. Despite the rumors, all the facts show that this was the house where she was born, so for several years this place was considered as a sign of the house of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa, and was turned into a pilgrimage point for admirers of her personality. But now, with a decision that we do not know how it was taken, when it was taken and by whom it was taken, this park has covered the signs of Mother Teresa's house and, in addition, has made it impossible to place flowers on her memorial plaque. Based on this, the Institute of Spiritual and Cultural Heritage of Albanians, as the only scientific institution in the country that has a Department for Research and Protection of the Heritage of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa, which is accredited by the Government of the Republic of North Macedonia, expresses its deep indignation for this irresponsible action and considers that this is an attack to the image of Mother Teresa, to her internationally recognized and accepted work, but also to her admirers all over the world. Therefore, today we have sent an official letter to the President of the State, the Speaker of the Assembly, the Prime Minister, as well as the Mayor of the City of Skopje, to - in accordance with their competencies and opportunities - restore the previous situation in this country until this decision has not taken international dimensions, so that our country will be ashamed of this irresponsibility. Standing in here, we urge to the Mayor of City of Skopje, as the main person who is in charge of this square and this memorial point, to reconsider this action. We are confident that our city has a lot of work to be done, before putting hands on personality of Mother Teresa. In this direction we can propose that it would be appropriate to also write a text in Albanian language on the plaque, in order to finally respect bilingualism in our Capital, as it is guaranteed by law. We will wait a few more days, so the City of Skopje can reflect on its committed act. On the contrary, we will be obliged to raise this concern in other national and international instances, asking for help from Mother Teresa's friends all over the world. 12.5.2020, Skopje

~313~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~256~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~257~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Document: Official letter to the Prime Minister of RNM, Mr. Oliver Spasovski

~316~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Document: Official letter to the President of the Assembly, Mr. Talat Xhaferi

~317~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

II.3. The second speech of the director of ISCHA, Skender Asani after removal of the signs of the foundations of Mother Teresa’s house in Skopje

REACTION TO THE STATEMENTS OF THE MAYOR OF THE CITY OF SKOPJE

Dear media representatives, Today, we are again standing in fron of you, after we heard the response of the Mayor of the City of Skopje, Mr. Petre Shilegov. Although it seems clueless whether we have or haven’t reacted in the past, when Mother Teresa's house was passed into private ownership,we would like to inform Mr. Shilegov that even then we have reactd, but,more suprising for us is the fact that reaction or unresponsiveness it is a reason to make mistakes today. In addition, I think that it is already known that we have no executive power to force the City or any other state power to act differently. We are a scientific and cultural institution and our task is to say our professional words regarding these important historic figures, that transcends our ethnic, urban and state borders.

~318~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Therefore, based on this, for us the facts revealed by the Mayor Shilegov are not disputable, but it is important the perception that our government has over the figure of Mother Teresa. If the only Nobel laureate from Skopje, Mother Teresa, is not a world-class figure who honors our city and the whole state, more than anyone else, and a figure who turns the world's attention towards us, then we have a serious problem with setting the standards for the evaluation of such figures. While the world tries to produce figures of this profile, even there where they don’t really exist, whereas we are having that figure, and the same we are trying to trample, by erasing the traces of her presence in the Capital. Therefore, I am here today to ask Mayor Shilegov to find a solution, either by turning this place into public property, or by pursuing legal proceedings or finding other options whatever they may be, besides this shameful situation we see here today. Our demands are very modest: to restore the signs of the foundations of Mother Teresa's house, to create a path to place flowers on the memorial plaque and the text on the plaque to reflect the bilingual identity of the Capital, that is also guaranteed by law. The most regrettable fact is that the Mayor Shilegov allows "conscientious citizens to voluntarily be able to cover the traces of Mother Teresa's house", while the city of Skopje, as the largest community of local self-government with executive power, couldn’t do anything to restore to the previous state an important point of pilgrimage and tourism in the Capital, which - among other things - speaks of the traces of charity that have sprung from this country and have spread throughout the world. However, the Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians, namely the Department for Heritage of Gonxhe Bojaxhiu – Mother Teresa, will not stop here. Expecting great support from the wider public, from today on, we will start seeking support from other national and international actors, while we will address a letter to the head of the Catholic Church, Pope Francis, to seek help from him, in order to raise the awarness of our authorities on the importance of presenting the personality of Mother Teresa. Thank you! 14.5.2020, Skopje Prof. Dr. Skender Asani, director of ISCHA

~319~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~261~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Teresa - Skopje, the Civic Association "Skopje’s Mother Teresa" - Skopje and the Humanitarian Association “Mother Teresa ”-Struga. We are here today to inform you that - fortunately for all of us - the City of Skopje has reflected and although it is an unfairly privatized property and under other conditions, a solution has been found, by enabling the opening of a path to place flowers on the memorial plaques of the house of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa, as well as the determination of the signs that mark the foundations of the Bojaxhiu’s house. By thanking the City of Skopje and all the people of good will, we are welcoming this decision and truly hope that this issue will not need to be raised again. And when we are here, we want to mention another fact, which is just as important. This spruce, which is in this park, is actually the spruce that Mother Teresa has planted with her hands, in 1980 - during her visit to Skopje, by marking the point where her house once was. Therefore, taking into account these elements, we will in the future compile an elaboration that will be submitted to the relevant cultural institutions, so that this area will be declared protected, and it can no longer be endangered by anyone in the future. The figure of Mother Teresa is the greatest spiritual wealth that a state like ours can have, due to the fact that she came out exactly from this place to the big world that was waiting for her, and where she revealed the most culminating values of humanity and solidarity. So, we are asking our institutions to find a legal modality in order to declare her spiritual and material heritage a national asset under state protection. The foundations of Mother Teresa's house are the most important point in the history of a personality who has honored our city more than anyone else in the world, and - among other things - it is the only point of pilgrimage in Skopje, as well as an important tourist attraction of the Capital. Therefore, having in consideration all these facts, we will always be here to affirm this idea, while we are strongly convinced that the authorities will be als interested at the same. And while we all are in favor of promoting the personality and work of Mother Teresa, in the spirit of love and understanding same as she promoted in the world, we would like the text of the memorial plaque to reflect our mutual civic respect, as well as the legal definition of the use of languages in our Capital.

~321~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Protection of the figure and work of Mother Teresa does not require any social protagonism, because the best protection that can be done to her, is the constructive approach of all of us, including the media, both in Albanian and Macedonian language, which throughout these days were at an enviable level of professionalism and left no room for public misunderstanding. This professional approach deserves applause from all of us who were participating in this constructive debate these days. Institute for Spiritual and Cultural Heritage of Albanians - Skopje University “Mother Teresa” - Skopje NI Memorial House Mother Teresa - Skopje Civic Association "Skopje’s Mother Teresa" - Skopje Humanitarian Association "Mother Teresa" - Struga Skopje, 19.5.2020

~322~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

III.5. A response to all those who are quickly seeking a return to the previous state of the complex that marks the former traces of Mother Teresa's birth house

GOOD WORKS ARE COMING SLOWLY, BUT SAFER!

By Skender ASANI After a long public-media battle, the City of Skopje and ISCHA found a pact of understanding, so the problematic situation regarding the relocation of traces related to Mother Teresa's inheritance to be returned into its previous state. We are glad that the Skopje authorities reflected positively and chose the path of understanding, leaving room for dialogue and constructive solution to the problems presented. Initially it was promised that would be opened an access route that would serve as a pilgrimage path to the memorial plaque marking the location of Mother Teresa's birth house, and this was done by placing gravel, then some tiles, but all of these in function of finding the most adequate solution.

~323~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

We hope that this project will be completed within a few days and that the mayor of Skopje, Mr. Shilegov will keep the given word, by restoring the foundations of Mother Teresa's birth house and opening a pilgrimage path. This will quench the curiosity of all those who during these two days were very diligent with various comments on social networks. All this explanation I am doing in order to reply to all well-intentioned skeptics who require overnight finishing of the work, but, as the saying goes, good things are coming slowly. Therefore, we have no reason not to believe that the City of Skopje, although it has admitted that it has been exposed to public pressure, this time will be on the right side of the history, by becoming part of the preservation and care for the spiritual and material heritage of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa. At no point we didn’t want to radicalize the situation, either with concrete actions or with publicly expressed language, because we consider that Mother Teresa does not deserve to become an apple of discord between the various communities living in these areas, and at least to be us as the institution causing unnecessary polarizations. On the contrary, it is her spirit of tolerance and understanding that has served us, either by initially opening the Department for the protection and study of the figure and work of Mother Teresa, or by proving with our behavior the culture of civic understanding, so we leave room for positive reflection of the City of Skopje. On this occasion I want to say that in this humane and civil battle we were not alone, so I publicly would like to thank all those who supported us, especially the University "Mother Teresa", NI Memorial House "Mother Teresa", non-governmental associations in Skopje and Struga that bear the name of our Nobel laureate, the media and journalists as well as all individuals of good will. Skopje, 20.5.2020

~324~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

III.VI. Numerous reactions from prominent personalities

WE REQUEST FROM THE AUTHORITIES OF SKOPJE TO RESTORE THE TRANSMITTED GLORY OF MOTHER TERESA

From right to the left: Mehmet Prishtina, Qamil Ismail Vlora, Marin Mema and Gazmend Boletini

These days, Skopje has become the epicenter of an unprecedented denigration of the figure of Gonxhe Bojaxhiu, Saint Mother Teresa, recognized everywhere in the world as the greatest humanist that humanity has ever had. But surprisingly, only the official authorities of Skopje seem to be hindered by the fame and glory of Mother Teresa, because there is no other way to explain the tendency to denigrate her to the maximum, slowly erasing the traces of the house where she was born 110 years ago and spent part of her youth. Following these denigrations, days ago the City of Skopje took an arbitrary step, by uprooting the foundations of this house and placing a park in front of the memorial plaque of Mother Teresa, which made it impossible to access this plaque. With this ugly act, the Skopje authorities made impossible any kind of pilgrimage that could take place in the exact area where Mother Teresa's house used to be.

~325~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Therefore, we strongly support the Institute for Spiritual and Cultural Heritage of Albanians in Skopje and the director Dr. Skender Asani, in sensitizing the ugly actions of the official authorities of Skopje, at the same time we are demanding the return of the situation as it was before - the restoration of the foundations of the birth house of Gonxhe Bojaxhiu, the opening of a path for pilgrimage and the nclusion of the Albanian language on the memorial plaque. We encourage Mr. Asani to continue with his persistent and argumentative efforts in restoring the trampled glory of the figure and work of Mother Teresa, because only by defending the values that are affirming us to the civilized world, we defend the righteous cause for which Mother Teresa was committed for a very long period of her life – in order to be in the service of people without arms and in poor health, in the service of voices that the world of luxury and exploitation had deafened. No one would believe that exactly at the birthplace of Mother Teresa, anyone would dare to uproot the foundations of her birth house in the name of a new urban reorganization, which is nothing but an anticivilization diversion on values that symbolize the name and work of Mother Teresa and everything related to her family heritage. On behalf of our ancestors, who even a century ago had the city of Skopje as part of their freedom-loving and humane causes, we urge the political and institutional factors of Northern Macedonia to take all necessary actions to restore it to its previous state, this historical complex where Mother Teresa was born 110 years ago, by restoring the foundations of her birth house and paving the way for pilgrimage to the memorial plaque, which also must be written in the mother language of Gonxhe Bojaxhiu. Representative of the family of Ismail Qemajli, Qamil Ismail Vlora; Representative of the family of Hasan Prishtina- Mehmet Prishtina; Representative of the family of Isa Boletini,Gazmend Boletini; For Albanian Traces, Marin Mema; President of AAKA – Association of Albanians displaced from their lands Mr. Jahja Lluka; Representative of the Mountaineers of Tring Ismaili and Ded Gjo Luli -Martin Berisha, Representative of the family of the Hero Afrim Zhitija-Syle Zhitija, Representative of the Family of the Hero Hajrullah Murtezi-Terpeza, Ilir Murtezi, Representative of AFEDS-Albanians from Metvegjaj –Muharrem Salihaj,Flora Ferati Sachsenmaier and Shkelzen Boroci, Researchers: Mark Palnikaj, Pjeter Meta and Activists: Irfan Domnori and Elida Jorgoni.

~326~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~266~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

from the reserves of PE" Roads and alleys "and their placement has no additional financial impact." Meanwhile, Asani warned of other reactions until an ideal solution is reached and announced that he will seek to turn this space into a protected cultural object. "If this reaction of ours is neglected and manipulated, I believe that as we have gathered today, we will use other reactions whether institutional or civic", said Skender Asani, director of ISCHA. The reactions are joined by the Memorial House "Mother Teresa", the University "Mother Teresa" and the associations "Mother Teresa" in Struga and Skopje. The debate on blocking the plaque has been going on for a week, but still without a worthy solution./TV SHENJA, 19.05.2020 /

~328~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

III.8. Reactions from the Association for the Return of Displaced Albanians from their Ethnic Lands in Prishtina, and HCA “Mother Teresa” from Struga:

IMMEDIATE RETURN OF THE MARKINGS AND THE FOUNDATIONS OF MOTHER TERESA’S HOUSE IN SKOPJE -Association for the Return of Displaced Albanians from their Ethnic Lands in Prishtina, with reaction to the removal of the markings of the house of Mother Teresa in Skopje: At the last meeting of the Presidency of the AARD, it was decided to compile a written response to the state authorities of Northern Macedonia, to return the markings of the foundations of our Sanctuary and the whole world, Mother Teresa. Some time ago, the City of Skopje, without any warnings nor any reason, and without taking preliminary decision in the municipal or state instances, cunningly removed the signs that symbolized the place where Mother Teresa was born and where her birth house was located, in the main Square of Skopje. This has provoked indignation among Albanian citizens, and also has provoked the reaction from the Institute for the Preservation of Albanian Cultural Heritage in North Macedonia, which demands the return of these signs as soon as possible, and for this issue will notify the diplomatic missions and the Vatican. The Association for the Return of Displaced Albanians from its Ethnic Lands in Pristina is urging the Skopje municipality to return the signs at the main Square in Skopje that are symbolizing the foundations of the house in which Gonxhe Bojaxhiu, the holy Mother Teresa, was born. These signs were located on the asphalt in a part of the main square at the entrance of the city shopping center. The city of Skopje removed them during a renovation of this part of the square, and exactly where the signs were located, the municipality planted grass. All of this happened during isolation from the coronavirus pandemic.

~329~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

We, the Association for the Return of Displaced Albanians, make a similar reaction and demand that the markings be returned as soon as possible and that the markings that are state property and the tradition of historical and cultural memory be preserved. The whole world is proud of Mother Teresa and in particular this pride should be felt by the Albanian people who belong to the consecrated Mother Teresa and also the city of Skopje. With the hope that our reaction will be understood as an aid to the municipality of Skopje, we hope that the signage that is a symbol of the human and human identity of the city of Skopje and the citizens themselves will be returned. Prishtina, 16th of may, 2020 President of AARD Jahja Lluka

Document: Reaction from the Humanitarian Charitable Association “Mother Teresa” from Struga, to the removal of the signs of the foundations where Mother Teresa's house was placed

~330~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~269~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

institutions to find a legal modality in order to declare her spiritual and material heritage a national asset under state protection”, said Dr.Skender Asani, director of ISCHA. Today the battle for the restoration of the trampled dignity of the figure of Mother Teresa has finally ended successfully, with the restoration of the traces of the foundations of her birth house and the reopening of a path leading to the memorial plaque. The Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians, headed by the director Dr. Skender Asani is the bearer of this success, where we can not say that the public pressure of the media and various associations were missing. Today in Skopje, except ISCHA, at the press conference came also the University "Mother Teresa" - Skopje, NI Memorial House of Mother Teresa – Skopje, Civic Association “Skopje’s Mother Teresa "- Skopje, Humanitarian Association" Mother Teresa "- Struga , where all of them expressed their satisfaction that an understanding with the City of Skopje was finally found, and that a recently caused injustice will be corrected and the situation be restored as it was before. To express the details of this understanding, Dr. Skender Asani, in front of the media and the whole public opinion said that we are here today, some institutions that are united regardless of their ethnicity or other determinations, as well as without any tendency, but as always, only by being connected with the name of our great Nobel Laureate from Skopje - Mother Teresa. “Besides the Institute for Spiritual and Cultural Heritage of Albanians Skopje, which I represent, there is also the University "Mother Teresa" Skopje, NI The Memorial House of Mother Teresa - Skopje, the Civic Association "Skopje’s Mother Teresa" - Skopje and the Humanitarian Association “Mother Teresa ”-Struga.” We are here today to inform you that - fortunately for all of us - the City of Skopje has reflected and although it is an unfairly privatized property and under other conditions, a solution has been found, by enabling the opening of a path to place flowers on the memorial plaques of the house of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa, as well as the determination of the signs that mark the foundations of the Bojaxhiu’s house.

~332~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

By thanking the City of Skopje and all the people of good will, we are welcoming this decision and truly hope that this issue will not need to be raised again. And when we are here, we want to mention another fact, which is just as important. This spruce, which is in this park, is actually the spruce that Mother Teresa has planted with her hands, in 1980 - during her visit to Skopje, by marking the point where her house once was. Therefore, taking into account these elements, we will in the future compile an elaboration that will be submitted to the relevant cultural institutions, so that this area will be declared protected, and it can no longer be endangered by anyone in the future. The figure of Mother Teresa is the greatest spiritual wealth that a state like ours can have, due to the fact that she came out exactly from this place to the big world that was waiting for her, and where she revealed the most culminating values of humanity and solidarity. So, we are asking our institutions to find a legal modality in order to declare her spiritual and material heritage a national asset under state protection. The foundations of Mother Teresa's house are the most important point in the history of a personality who has honored our city more than anyone else in the world, and - among other things - it is the only point of pilgrimage in Skopje, as well as an important tourist attraction of the Capital. Therefore, having in consideration all these facts, we will always be here to affirm this idea, while we are strongly convinced that the authorities will be also interested at the same. And while we all are in favor of promoting the personality and work of Mother Teresa, in the spirit of love and understanding same as she promoted in the world, we would like the text of the memorial plaque to reflect our mutual civic respect, as well as the legal definition of the use of languages in our Capital. Protection of the figure and work of Mother Teresa does not require any social protagonist, because the best protection that can be done to her, is the constructive approach of all of us, including the media, both in Albanian and Macedonian language, which throughout these days were at an enviable level of professionalism and left no room for public misunderstanding. This professional approach deserves applause from all of us who were participating in this constructive debate these days.”, said Dr.Skender Asani, director of ISCHA in Skopje.

~333~

CHAPTER II

~271~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

school where the world had the opportunity to learn about tolerance, understanding, peace, mercy, compassion, humanism, etc. It is not so easy to become a student of this school, therefore we as an Institute have established a special Department, the first of its kind in the world, which will deal with the study and multifaceted cultivation of the figure and work of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa, raising to an institutional level the culture of collective memory. Today when we are talking about the sublime figure of Mother Teresa, we would not want to use her name for any battle, because that would be in contrary to the spirit of tolerance and understanding she practiced. We as ISCHA and as a civil society did not want to place our argumentative debate within any context that would exclude the figure of Mother Teresa from the image of wisdom and love for all humanity. On the contrary, we have tried, and will continue to do so in the future, through civilized debates to demonstrate in practice that we belong to the spirit and light that radiates from the name and glory of Mother Teresa. So, by no means, we would not want to let our actions to cast a shadow over this spirit, thereby undermining the bridges of cooperation between our ethnicities and religions. Every state and every society has its own brands, of which it is proud. Our destiny is that the symbolism of our identification passes through a figure that has now been raised to a planetary monument, while a society that is being identified with the majesty of Mother Teresa, must work hardly so her spirit can be present in every pore of hers. Because it is not enough for us to just getting identified with it, but also to be an example of an everyday tolerance and understanding. Although, we as a country and as a society are late in the process of the legislative codification of the image of Mother Teresa, by preserving her legacy even in legal ways. The best honor that can be done to the major figure of Mother Teresa, on her 40th anniversary of the declaration as HONORARY CITIZEN OF SKOPJE, is the appropriation that we can make to the human causes of Mother Teresa, by placing them in the context of our civic communication and understanding. Skopje, 27 june 2020 Prof. dr. Skender Asani, director of ISCHA

~335~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.11. Realization of the initiative

INSTITUTIONALIZATION OF THE DEPARTMENT FOR RESEARCH AND DOCUMENTATION OF THE WORK OF MOTHER THERESA

Representatives of all institutions placing flowers on the memorial plaque of Mother Terza, on the occasion of the 40th anniversary of her declaration as "HONORARY CITIZEN OF THE CITY OF SKOPJE"

Forty years ago, the Nobel Peace Prize winner Anjeze Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa, was declared Honorary Citizen of Skopje. Today, forty years later, were laid flowers, at the house where she was born in the center of Skopje. The Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians announced that the department which will have to collect and archive memories of Mother Teresa had already been registered in the Central

~336~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~274~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.12. Speech of the president of the C.A “Mother Teresa of Skopje”, Dimçe Petrushevski:

40-YEARS FROM THE DECLARATION OF MOTHER THERESA "HONORARY CITIZENS OF THE CITY OF SKOPJE" Distinguished guests, Dear media ... Today we are marking 40 years since the declaration of Gonxhe Bojaxhiu-Saint Mother Teresa, as "Honorary Citizen of the City of Skopje" On this day, 40 years ago, on June 27th, 1980, Mother Teresa came to her hometown Skopje, for the third time in a row, with the invitation of former-President Metodi Antov. She came together with her four sisters of mercy, whom she would leave in Skopje in order to serve the poor, the unwanted and the sick, in the name of God and love. Mayor Metodi Antov, welcomed her very warmly, and greeted Mother Teresa together with her sisters, in the premises of the municipality. It was a great honor for such an award "Honorary Citizen of the City of Skopje" to be given to a deserving citizen, a fellow citizen of ours, Gonxhe Bojaxhiu from Skopje, the most famous humanist and Nobel Laureate Mother Teresa. In those moments of joy and satisfaction, Mayor Metodi Andov will say these words of praise: "On behalf of the Skopje City Council, I cordially welcome you to your city. Congratulations on receiving the Nobel Peace Prize. Skopje became a city of solidarity and humanity on a global scale, immediately after the catastrophic earthquake of 1963. We are extremely grateful that with your humane authority lobbied all over the world to help mitigation of the catastrophic consequences of the earthquake. Your Skopje is proud of your work today. We declare you a Deserved Citizen of your homeland. You are our pride. "Skopje and Macedonia are with you."

~338~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

With her poverty, Mother Teresa took the plaque "Honorary Citizen of the City of Skopje" and said: "Thank you from the bottom of my heart for all this. I'm glad to be back again after 52 years. Although Skopje has changed a lot, it looks completely different, for me Skopje is the city where I was born, where I spent my childhood with my family, a place where I was very happy. Those were beautiful days. Now I am especially happy that our sisters will be able to give their love to our people as a thank you for all this. We give and we do it from the heart. "I hope we are all doing something beautiful for God." As for gratitude, she will say these words: "I have received many awards on behalf of the poor in the world. I also won the Nobel Peace Prize, but I especially appreciate this gratitude from Skopje, because I will accept it from my fellow citizens - the people of Skopje. I will keep it in my heart. " On the same day, and same occasion, Mother Teresa, Metodij Antov and Bishop Josip Herbut , will plant a spruce in the name of love and mercy. Exactly those trees are growing here in front of us today, while under them is a memorial plaque in her place of birth, as evidence of the house where Gonxhe Bojaxhiu was born, which was placed in 2000, by CA "Mother Teresa of Skopje" - Skopje. A day later, on June 28th, 1980, Mother Teresa will visit the grave of her father Nikolle Bojaxhiu, by recalling her childhood memories, and quoting his words: “Man is born alone and lives with everyone else. ". Finally, I hope that City of Skopje will find a quick solution regarding the arrangements of the memorial plaque and the space around it. Skopje, 27.06.2020 Dimce Petrushevski President of CA “Mother Teresa of Skopje” - Skopje.

~339~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.12. Speech of the president of the C.A “Mother Teresa of Skopje”, Dimçe Petrushevski:

~340~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~341~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Document: Decision taken from the Central Register of RNM, for the establishment of the Department for Heritage of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa

~278~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

as a society are late in the process of the legislative codification of the image of Mother Teresa, by preserving her legacy even in legal ways. ISCHA may be the only institution in the world, that within its scope has included an important segment of scientific and research development, by establishing the Department for the study and preservation of the figure and work of Mother Teresa. Scholars and researchers of this Department have clear objectives to re-update the entire family and individual history of Mother Teresa, by digitizing a large part of the archival material, which would then serve us for further projects and ideas related to the publishing activity, film-documentary and with certain scientific projects. Days ago, the city of Skopje ] was in the center of attention for some brashly actions, which didn’t show honor to our fellow citizen, Gonxhe Bojaxhiu. The effects of this haste unfortunately also had a social impact, as a confrontational debate between the Skopje authorities and us who represented the independent voice of citizenship. However, the way we conducted and disseminated this debate to the public, created a positive effect by enabling the leaders of the City of Skopje to reflect and find solutions that would return the situation to its previous state, which means returning the traces that mark the foundations of Mother Teresa's birth house, the opening of the pilgrimage path to the memorial plaque, which also means the inclusion of linguistic reality within that plaque. We as ISCHA and as a civil society did not want to place our argumentative debate within any context that would exclude the figure of Mother Teresa from the image of wisdom and love for all humanity. On the contrary, we have tried, and will continue to do so in the future, through civilized debates to demonstrate in practice that we belong to the spirit and light that radiates from the name and glory of Mother Teresa. So, by no means, we would not want to let our actions to cast a shadow over this spirit, thereby undermining the bridges of cooperation between our ethnicities and religions. We are waiting for the fulfillment of the promises given by the mayor of the City of Skopje, Mr. Shilegov, who in his public statements has given hope that when reason dominates over political resentment, any compromise is possible, but also every step that makes us equal in our journey towards what Mother Teresa once said: “It does not matter how much we are committed to do, but how much love we put into it.

~343~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

II.1. Speech of the director of ISCHA, Skender Asani, on the occasion of the opening of the Department for Heritage of Gonxhe Bojaxhiu Mother Teresa

Dr. Skender ASANI, director

~279~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

families were physically displaced, but from there also desappeared the feeling of being an Albanian with Christian affiliation. The recidivism of Macedonian communism, these days has again reappeared in the center of Skopje, by putting Albanians under a false test, for whom is still thought that they do not put anything else before their Muslimness (especially in the month of Ramadan), not even the Christian Gonxhe Bojaxhiu. But, this is a lapidary aberration, because Albanians are the most unique example in the world within which three religions coexist in harmony and they have now entered the channals of foreign roadmaps as fanatical respecters of each other’s religion. The Skopje Albanians, although Muslim, showed unprecedented solidarity during the World War II,as they rescued dozens of Jewish families from the clutches of the Nazis, and this makes them special in overcoming religious affiliation in the name of humane and noble deeds. How foolish you must be to think that nowadays you will find Albanians, who will feel indifferent when someone dares to touch on the Catholic traces of Skopje Albanianness.

~345~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.XV. Comment

MOTHER TERESA’S ALBANIAN, RETURNS TO HER NEST All this that is actually happening in Skopje, speaks about the way how a rightful cause can be managed, without having to use the ‘political artillery’. By Emin Azemi All this that is actually happening in Skopje, speaks about the way how a rightful cause can be managed, without having to use the ‘political artillery’. The battle to establish dignity in the right place, is happening with the return of identifying and civilizing signs, such as language. This return is taking place on the 40th anniversary of the declaration of Gonxhe Bojaxhiu, Mother Teresa - HONORARY CITIZEN of Skopje (1980), by opening a new chapter in our cultural and social battles, where the full equality of the people of this sub-heaven must also be realized. All this that is actually happening in Skopje, speaks about the way how a rightful cause can be managed, without having to use the ‘political artillery’. It is still too early to open the champagne of excitement, but what seems to be encouraging the beginnings of a process which, if nurtured by a coordinated social condition, is likely to establish a defining line separating the lethargy of grievances from civic action. The battle for the Albanian language is not a revelation or a surprise, but the dignity that is being established in the central square of Skopje goes beyond a purely linguistic cause. First, Albanian society here is finally placing its rightful causes on a cultural level, where the confrontation is expected to be even stronger. This is also due to the fact that the tools of politics are not necessarily being used, in order to work the difficult 'land' of equality.

~346~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~281~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

establishment of the Department for Heritage of Gonxhe Bojaxhiu-Mother Teresa, which became the first research institution in the world, that deals with the study of the figure and the work of Mother Teresa.The echo of the glorious Dardanian history is knocking in the main Square of Skopje.

~348~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

III.16 The support from our brothers from Kosovo, Albania and the diaspora

THE LEGACY OF OUR GRANDPARENTS INVITES US TO HONOR THE MEMORY OF OUR GLORIOUS SKOPJE In our ancient Skopje, in the Skopje of historical and civilized crossroads, in these recent days is happening the restoration of the cultural dignity of Albanians, through the establishment of a sublime figure of planetary proportions, such as Mother Teresa, in the context of developments related to linguistic equality of Albanians in North Macedonia. The Institute for Spiritual and Cultural Heritage, headed by the director, Prof. Dr. Skender Asani and the civil society in Skopje, are taking colossal steps in redesigning a national spirit that makes Albanians feel proud in their ancestral homes, and we, the suckers and heirs of prominent figures of the nation, rejoice in this spirit of revival that is currently taking place in Skopje, and at the same time support every initiative and every action that sets new standards in the cultivation of our spiritual and cultural tradition and heritage. By returning the national identification traces to the place where Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa was born 110 years ago, which means the returning of the foundations of her birth house and the language of Mother Teresa on the memorial plaque that marks the origin of this tradition, which is also associated with the 40th anniversary of declaration of Mother Teresa as, HONORARY CITIZEN OF THE CITY OF SKOPJE, we the descendants of Ismail Qemajli, Hasan Prishtina, Isa Boletini, Bajram Curri, Elez Isufi, Idriz Seferi, Azem Bejta, together with prominent public figures of Albanian journalism, wish success to Prof.Dr. Skender Asani and all his collaborators, and at the same time we encourage them to continue this

~349~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

sacred path, because only in this way the memory of the glorious past of our Dardanian Skopje can be preserved fresh. Prishtina, 27 june 2020 With respect: Mehmet Prishtina, Gazmend Boletini, Qamil Vlora, Qamil Mata, Cezar Ndreu, Qamil Sahiti, Marin Mema, prof.Eqrem Zenelaj, Ndriçim Kulla, Elena Kocaqi, Pjer Meta, Pjetër Coli, Ladi Pjetergjokaj, Martin Berishaj, Romeo Gurakuqi, Sandër Kovaçi, gjeneral Hisen Berisha, Ismet Sopi, Ismet Sylejmani, Arben Meha, Besnik Fahredin Hoti, Fatmir Shurdhaj, Viktor Merhana, Ismet IbrahimI...

~350~

CHAPTER IV

~351~

~352~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~285~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Document: File which provides information about the death of Kole Age Bojaxhiu

~354~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

MINISTRY OF INTERNAL AFFAIRS FIRST DIRECTORY FILE Nr. 298, Year 1989 FILE TITLE For Age Kol Bojaxhiu, information addressed to Ramiz Alia, Adil Çarçani, Hekuran Isai and Reis Maliles Permanent shelf life Started on 13.6.1989

Ended on 13.6.1989

Sheets quantity 7

PEOPLE’S SOCIALIST REPUBLIC OF ALBANIA MINISTRY OF INTERNAL AFFAIRS DIRECTORY Tirana, on 13.6.1989 No.5591

Secret Sample No.5

Subject:For Age Kol Bojaxhiu SENT TO COMRADE RAMIZ, ADIL, HEKURAN AND REIS TIRANA Age is the daughter of Kola and Drane (Roza), born in Skopje in 1913, with primary education, unmarried, disorganized in the Party, with a tailoring profession, with Albanian nationality and citizenship, died in 1973. Mentioned above,with early origin is from the district of Korca. Around the year 1900, the family settled in Skopje, Yugoslavia. In 1930, Age's father was poisoned by the Yugoslavs, as he was active in the

~355~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Madre Teresa, Sorridere a Dio. Esperienze – preghiere spunti di riflessione. Diciannovesima edizione. San Paolo, Cinisello Balsamo (Milano) 2003, p. 57.

~287~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

IV.1. THE LETTER THAT MOTHER TERESA SENT TO THE PRESIDENT OF ALBANIA, RAMIZ ALIA, IN 1989 Tirana, 16.8.1989 Dear Mr. President of our dear country Albania, After many years of prayer and desire to visit my country, after visiting so many around the world, the good Lord finally gave me this beautiful gift to come and see my people. My family lived here for many years and they also died here, so I was able to visit their graves. While my sisters Missionaries of Charity are in many places, I would love to bring here at least four of them - in order to give gentle love, care for the elderly, the lonely, the unloved, the mentally ill, and anyone who needs gentle love and care, they are our people, so let me bring my sisters here - we have no place for business and politics. I have neither gold nor silver, but I give you my sisters and hope that together we will do something beautiful for God and our people. My gratitude to you is my prayer for you and the people you serve. God bless you, Teresa Immediately after this letter follows the response of President Ramiz Alia, who on September 2, 1989 wrote to Mother Teresa in a benevolent tone, reminding her that: "Our people knew closely their noble compatriot who gave the 'given word' to the poor," which at the time the letter was written, was a very significant response. But, his answer was negative for the acceptance of the "Missionaries of Charity" in Albania of that time.

~357~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

beginning with her "family" of soul - the sisters of the Order Missionaries of Charity48, established by her and spread all over the world. “I do not know what other people experience, but I love my sisters as I love Christ, with all my heart, soul and mind, with all my strength49 [...] If my love for my sisters is good, then my love for Christ will be good. There are not two loves. The deeper my love for Christ, the deeper my love for my sisters, the greater the zeal to go to the poor.”50. The Secretary-General of the United Nations, Javair Pérez De Cuéllar, on 26 October 1985, on the occasion of the 40th anniversary of the founding of this important international body, in front of the members of the Assembly and a large number of guests, where was present and the Archbishop of New York, Cardinal J O.'Connor, had said: “"We are in a discussion room. In the course of time, on this stage have passed the people who are valued as the most powerful. Today we have the opportunity to welcome the most powerful woman on earth. I do not believe she needs to be presented, because for her words are superfluous. Mother Teresa seeks facts. I am convinced that what would be best is to show her respect and say that she is stronger than I am, and stronger than all of us. She is the United Nations! She is the peace in the world51!” De Cuéllar did not valued Mother Teresa as such - powerful - for any of her military victories, or testimonies of her physical strength, but for her spiritual wealth, for the love she showed for the poor wherever they were, and for the sacrifice she made for them.

When mentioning the Attribute of Love, I’m using capital letter because in its essence means God, His love. 49Madre Teresa, Sii la Mia luce.Gli scritti più intimi della “Santa di Calcutta”. A cura di Brian Kolodiejchuk. Rizzoli, Milano 2008, p. 254 50 Taken from Gloria Germani, Teresa di Calcutta una mistica tra Oriente e Occidente, men. book., p. 69. 51 José Luis González – Balado, Madre Teresa. Ricordo e messaggio. Edizioni San Paolo, Cinisello Balsamo (Milano), 2003, p. 108. In another case, Javier Pérez de Cuéllar uses these words: “Here is the most powerful woman in the world. Here is the woman who has been accepted everywhere with reverence and admiration. This is truly the 'United Nations' because in her heart and in her humility she has accepted the poor of every corner of the globe. Quoted according to Madre Teresa, “Il mio segreto: Prego”. Raccolta di preghiere. Tratti dagli scritti di Madre Teresa a cura di Padre Giuseppe Giacomelli, Editrice Shalom, 2000, p. 124. 48

~289~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Document: The letter that Mother Teresa sent to the President of Albania, Ramiz Alia, in 1989

~359~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

IV.2. THE DECORATION WITH WHICH THE PRESIDENT OF THE STATE OF ALBANIA AWARDED MOTHER TERESA ON THE OCCASION OF HER 80TH BIRTHDAY

~360~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

words of God. Of those who need not so much to dress, but dignity, purity and justice. Of those who are abandoned, unwanted, the ones who failed in the course of life, because they are poor too, spiritually poorest of the poor, in whose likeness, you, My Lord, you hide, thirsting for my love[...]56”. By sacrificing herself and her sisters for the poorest of the poor, the abandoned and the destitute, Mother did not intend to change the world. She was aware of this, so she said that their job was nothing more than a water drop in the ocean: “Look, she says to a married man who asks her if she changed the world with her job, I never thought that I can change the world! I have bled to be just a drop of pure water in which will shine the love of the God. Strive to be a drop of pure water, and so we will be two ...57” However, at this concrete example, made with extraordinary devotion and humility, Mother Teresa testified the necessity of the poor and needy people to be loved with divine love, to be taken care of, with great kindness and with the greatest dignity. Anyone who has dealt and will deal with the work of Mother Teresa, her texts, letters and her thoughts, or to interpret them authentically, means to know the Bible and an extensive range of prominence in this field, namely to face with some of the most inherent and at the same time most complex phenomena of mankind, of his world and his destiny, which for centuries have been the object of scrutiny by the brightest minds of human society and which will be the object of scrutiny as long as there are people above ground. The author of several books for Mother Teresa, the eminent Spanish writer José Luis González - Balado, writes in the preface of his book “Mother Teresa. Reminder and message: “I say with conviction that still, after the publication of my books for Mother Teresa and her work, her life and her soul, arguments about which I want to ponder, can not be included in the pages of a book or many books 58”. And, indeed, every time you go back to the texts - the thoughts of Mother Teresa, I am more and more convinced that in their essence they are deeper and more complex than they seem during an ordinary reading, Taken from Gloria Germani, Teresa di Calcutta una mistica tra Oriente e Occidente. Paoline. Milano, 2003, p. 165. 57 Angelo Comastri, Madre Teresa. Una goccia d’acqua pulita. Paoline. 4à Edizione, Milano 2007, p. 34. Look Franca Zambonini, Teresa di Calcutta. La matita di dio, men. book., p. 104. 58 José Luis González – Balado, Madre Teresa. Ricordo e messaggio. Edizioni San Paolo, Cinisello Balsamo (Milano), 2003, p. 7. 56

~291~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

the historical memory that the neighborhood of Catholic Albanians has never existed in this square and the house of Gonxhe Bojaxhiu too. While researching in the Archives of the City of Skopje, specifically the fund “Градско поглаварство“, I came across some court documents which showed that Nikolle Bojaxhiu, the house which was located in today’s main square of Skopje, before his death had left the same to the ownership of his daughter, Gonxhe Bojaxhiu. At the time when Nikole passed, Gonxhe was only nine years old. These documents correspond to the year 1928, when she made the decision to embark to the sacred mission. According to these documents, we understand that for reasons of her life determination, she had decided to redeem herself from any local property that was in her name, and she transferred the ownership of the house in the name of her mother, DraneBojaxhiu. This document is very important for the existence of Catholic Albanians in Skopje, and especially for the cultural and historical heritage of the Bojaxhiu family. The Mother of the entire world - Mother Teresa, definitely deserves more care from all of us, since her house that was once located in Skopje Square, is an indisputable proof of the Albanianness of this square and all of Skopje.

~362~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Document: Ownership of the house of Gonxhe Bojaxhiu - Mother Teresa

~363~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Skopje Municipal Court Regarding the subject of the deceased Nikola Bojadzievic, formercitizen of Skopje. The inheritance judge of this court recommends to our court that a legal person be proposed as the custodian of Gonxhe's property, the daughter of Nikola Bojadaxhevi (according to Article 158, Law of Inheritance), so that the custodian can agree to sell the house, instead of Gonxhe (minor). The main property was lent to Drania Bojadzievic by Nikola Bojadzievic. Regarding this property, the only adult heir, Lazar, donated his inheritance to the deceased Bojadzievic. No.38822 10.12.1928 Inheritance Judge, Skopje

~364~

CHAPTER V

~365~

~366~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

V.1 MOTHER TERESA'S RELATIONSHIP WITH ALBANIA AND KOSOVO Dr. Nora Maliqi Zylali

Mother Teresa at the airport of Tirana, R. of Albania

After many years of insistent requests to the communist government, finally, in August of the year 1989, Mother Teresa managed to come to Albania and with this visit she realized the great wish she had long ago. She, although far from the country of her ancestors, still kept it in her heart and this was expressed in her words after leaving Albania "I visited my beloved country Albania and met my people". The official opinion of that time considered it a “private visit.” Mother Teresa's arrival in Albania was presented with controlled news, by offering people a visit to the martyrs' cemetery and the graves of mother Drane and

~367~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

sister Age in the Tirana cemetery, where she was accompanied by Marie Kraja. She also visited the Oncology Hospital, accompanied by Dr. Adelina Mazreku. During her first visit, she met with President Ramiz Alia. Throughout the conversation, Mother Teresa simply spoke very openly with him and with a lot of motherly love, by calling him "my son". Alia tried to be friendly, but did not hesitate to lie to her, by telling her that there were no poor or abandoned people in Albania. He even denied the request to open the house of the charity mission, where she had opened such in 96 different countries of the world, including the most developed ones such as the USA, England, Canada, Italy, France, etc. On this visit, Mother Teresa was accompanied by the American journalist Janette Petriè, whom no one paid attention to. On August 8th, Mother Teresa left Albania. In December 1990, Mother Teresa returned to Albania together with her 80 years of a demanding life on her shoulders. So, this time, she got a ground floor house with a small yard, in an alley of "Siri Kodra" street. The sisters and Mother Teresa's first mission were settled there.

Moments from the visit and meetings of Mother Teresa in her beloved Albania

~368~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~297~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

transition of power with pain, in some of them, even, as in Romania, there were executions of former communist leaders. But Albania was an exception. Albania went through great political turmoil, accompanied by protests and public discontent, but the transfer of power from the Communists to the Democrats, or from Ramiz Alia to Sali Berisha (19911992), was smooth. There was no bloodshed and state machinery was not used to suppress the protests, as happened in some countries of the Eastern Bloc. In the background of all these dramatic years, which marked the greatest turn in history after the Second World War, stood a sublime figure which radiated peace, kindness and love for humanity. Similar to a theater stage, where behind the curtain stands the actor who is getting ready to enter the play, was also Mother Teresa, who with her human tenderness and warmth reflected on the developments in Albania and this was seen in the years of transfer of the power from the communists into the hands of the democrats. It is exactly the time that coincides with her visits to Albania, when she is decorated by the Presidium of the People's Assembly of the Socialist Republic of Albania, with the Order "Naim Frashëri" - Class I, signed by President Ramiz Alia. The presence of Mother Teresa had become part of the state protocols of Albania at that time, but also of the interest of the Albanian state for her and her family's past. This fact gives us to understand that this interest was not accidental and that the Albanian state needed to correct the mistakes of the past, restoring to Mother Teresa the missing respect from the time of Enver Hoxha. This is also due to the fact that in this figure, the communist power that was about to surrender before the great democratic changes, found a peaceful reference to support its non-conflicting policies.

~370~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

II.V. Dijana Tosla, the creator of Mother Teresa's anthem, on the opening of the Department and the sanctification of Mother Teresa:

SAINT TERESA, AN ORIGINAL SCIENCE OF HUMANITY

~299~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

V.3. The talk between former Albanian president and Mother Teresa

RAMIZ ALIA: I CAN'T GIVE YOU A HOME, THE CONSTITUTION DOES NOT ALLOW ME!

Mother Teresa in a meeting with the former President of Albania, Mr. Ramiz Alia

According to a research conducted by Kastriot Dervishi, it turns out that Ramiz Alia - Chairman of the Presidium of the People's Assembly met with Mother Teresa a few days before the official announcement of political pluralism. In the relevant minutes dated on 4.12.1990, is noted as the meeting with the "well known charity with Albanian origin". On the agenda of the meeting was the bringing of 4 sisters to open the charitable mission. Mother Teresa's charitable mission had this time in 94 countries of the world: 2 thousand sisters, 440 houses, but none in her homeland poisoned by communism. Ramiz Alia did not give her a home for her mission. Allegedly hindered by the constitution. In the most

~372~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

unconstitutional state of Europe, Ramiz Alia spoke about constitutions and laws. It is interesting that Mother Teresa remembered in Albanian language the expression "pray for me".

Excerpt from Ramiz Alia's conversation with Mother Teresa Ramiz Alia: I have been following you constantly, because you are not only Mother Teresa of Calcutta, but also Mother Teresa of Albania. Mother Teresa: I am Albanian and, at the same time, I connect Albania with India. I have been living in India for 62 years and I have Indian citizenship. I have been there since I was 18 years old. Ramiz Alia: Yes,but you have not forgotten Albania Mother Teresa: I have not forgotten Albania, but I have no one to speak Albanian with there. Ramiz Alia: Do you know any Albanian words? Mother Teresa: I know, for example "pray for me" etc. I wrote you some words in Albanian for the first time after so many years. Ramiz Alia: I received the letters. Thank you very much. Those letters were full of love and warmth for the Albanian people and for me. Further the debate revolves around Mother Teresa’s request to launch her charitable mission. She reminds Ramiz Alia that in Moscow they had organized a mission where they served 600 elderly or disabled people. Alia replies that in Albania the state did everything because they had conditions, doctors, nurses, free health care, etc. Continuation of the conversation: Mother Teresa: Just to care for and serve these people (the sick and the unfortunate-note). Not even money, we aren’t asking for nothing else. Ramiz Alia: We also do not have (sick and unfortunate-note), we are free. So I said to my mother, do you want me to be a good president or a bad president? Mother Teresa: I pray for you! Ramiz Alia: In order to be a good president, I have no other choice. Mother Teresa: If you give me a house, you will be a good president, not a bad one. The people of Albania, the Albanians, love me very much. Ramiz Alia: I know, but it is against the law. Mother Teresa: For such charity work, love has no laws. Ramiz Alia: Let me tell you the law. Today, when it was announced that Mother Teresa had arrived in Albania, the Islamists of Saudi Arabia asked to come to Albania to help open the mosque. How do I do that?

~373~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Mother Teresa: Let me tell you, I will give Mother Teresa a mosque for a church. Ramiz Alia: No, I can not say tha, because the constitution does not allow me, the laws do not allow me. I will tell them only when the law changes. Why did I told you for 4th of March, because I anticipate that in February we will have elections and we will change the constitution. So then, even legally I will be with a clear conscience in front of everyone and the first thing I will do will be for Mother Teresa. Namely the first favor will be for Mother Teresa. Mother Teresa: It's a very long time until March. Ramiz Alia: It is only 3 months. We will fix it, we have an institution for handicapped children and adults. We have doctors and nurses, but your sisters can help there. That would be a good thing. / 55

Document:The letter that Mother Teresa sent to the President of Albania, Mr. Ramiz Alia

~374~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

V.4. Biographical calendar:

THE LIFE AND WORK OF THE SAINT, MOTHER TERESA "By blood I am Albanian; by citizenship, Indian. In terms of faith, I am a Catholic nun. According to the vocation, I belong to the world. But my heart belongs entirely to the Heart of Christ." These are the words of the radiant messenger of God's love, Mother Teresa. She was born on 26th of August, 1910 in Skopje, an Albanian city located at the crossroads of Balkan history. The youngest of the five children of Nikolle and Drane Bojaxhiu, was baptized with the name Gonxhe Anjeze. She received her first communion when she was five and a half years old, and was baptized in November 1916. With the sudden death of her father, when Anjeze was only 8 years old, economic difficulties began for their family. In the 1920s, the family lived in a rented house in Tirana, facing difficulties living together with her mother Drane and sister Age. At the age of 18, in September 1928, Gonxhe said goodbye to her mother and sister Age, and entered the Institute “Sister’s of Loreto” in Ireland. There she took the name Sister Mary Teresa, in honor of St. Teresa of Christ the Child. In December, she departed for India. Arrived in Calcutta on January 6th, 1929, and in May 1931, Sister Teresa was sent to the community of Loreto, in Italia, where she taught at the Santa Maria School for Girls and was later appointed as school principal. On 24th of May, 1937, Sister Teresa became the "Daughter of Jesus" for "eternity." From that day on she was called Mother Teresa. On December 10, 1946, while traveling by train from Calcutta to Darjeeling, Mother Teresa felt the new "inspiration." She began to hear a voice speaking to her soul and seeing visions.

~375~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~303~

CHAPTER VI

~377~

~304~

CHAPTER III

~305~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

The table placed at the entrance of the University "Mother Teresa" – Skopje

The entrance of the University Clinical Center "Mother Teresa" – Skopje

~380~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Gynecological Hospital "Mother Teresa"– Cair

Table with the name of the Highway (E-65) "Mother Teresa"

~381~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

II.1. ISCHA’s reaction

11.5.2020, Skopje

~309~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

VI.2. Mother Teresa's homeland is Skopje

NI MEMORIAL HOUSE OF MOTHER TERESA My effort is to make this memorial house to be the global point of pilgrimage for the personality of Mother Teresa and to be the source of reference for her. In this way we bring her back to her homeland, and make her the property and cultural treasure of our country, while her name is inseparably connected with our nation ...

Memorial House of Mother Teresa in Skopje

~383~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Memorial House of Mother Teresa is the only institution in North Macedonia, which is associated with the name of an Albanian saint. For the first time, since its establishment, this house since 2018 is led by a cadre of Mother Teresa's ethnicity. Is this Arian Asllanaj from Skopje. The importance of the presence of this Memorial House in Skopje, its functioning and the appointment of director Asllanaj as its head, were reasons to conduct an interview with him, in order to get more detailed information on the activities of this memorial house. Mother Teresa's popularity as a saint and Nobel laureate makes our memorial house a place of pilgrimage for all the people around the world, who admire her work. The fact that here comes around 180,000 visitors a year, which is certainly a number that no other cultural institution in our country can boast, speaks a lot about the respect that our mother enjoys in the world, the importance of this memorial house, but also for us as Albanians and as Skopje citizens who take care of her. Among other things, the mother's personality and this house, are play the role of the best ambassador of our nation in our country, in the Albanian and Balkan geography, but also on a planetary scale.

Brief history of this memorial house This house was built on the initiative of the sisters of Mother Teresa (Sisters of Mercy), the Catholic Church in our country, but also many nongovernmental organizations, the Albanian Catholic community and many other personalities of the country. As a result of that commitment, on May 9th, 2008, the cornerstone of this memorial house was laid, while on January 30st, 2009, took place its solemn opening. In the place where today is located the Memorial House of Mother Teresa was once the Catholic Church "Heart of the Christ", while in that city area was the neighborhood of Catholic Albanians. The street that today is called "Macedonia", which is in the center of Skopje, where the Memorial House is located, was called "Jeni Xhade" (Turkish: New Street). We also have artifacts of that time, and photographs of the mentioned church, which are exhibited in our gallery.

~384~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Document: The reaction of the director of ISCHA, Dr.Skender Asani, after the removal of the signs where the foundations of the house of Mother Teresa, in the main square of Skopje

~311~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Pope Francis visited the memorial house Last year, Pope Francis visited Skopje and we had the privilege of having him as a guest at the Memorial House of Mother Teresa, while I had the honor of being the first host of the Catholic Church. I had the pleasure of shaking his hand and telling him that I am a descendant of Mother Teresa, both as an Albanian and as a Skopje resident. I also gave him a portrait of Mother Teresa. It will be one of the most enjoyable experiences of my life. I was glad that the pope was convinced that this house and the care for the Albanian saint from Skopje are in safe hands.

Scientific research Last year (2019), together with the Institute for Spiritual and Cultural Heritage of Albanians, we organized a scientific conference, which was held on the occasion of the 100th anniversary of the death of Mother Teresa's father, Kole Bojaxhiu. This conference was attended by important scientific personalities from our country and Kosovo, and I am glad that this was the first scientific event organized at the Memorial House and the first event organized in the Albanian language. I think we are on the right track. In addition, we have organized exhibitions and promotions, participated in many local and international projects, and signed several memorandums of cooperation with relevant domestic and foreign scientific institutions.

Plans for development of this memorial house Our goal is that Mother Teresa's homeland to be in Skopje not only in the geographical and administrative sense, but I would like everything related with her name to have an address in Skopje, more precisely in this memorial house. Therefore, my effort is to make this memorial house to be the global point of pilgrimage for the personality of Mother Teresa and to be the source of reference for her. In this way we bring her back to her homeland, and make her the property and cultural treasure of our country, while her name is inseparably connected with our nation.

~386~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

In addition, we have a numerous of other ongoing projects that will be implemented in the meantime. However, I am convinced that never more than today and never more than now, we haven’t had the interest and care to preserve Mother Teresa's personality and her national identity. Meanwhile, by being inspired by her work, her legacy and her mission, we aim to convey it to the whole world, exactly as St. Teresa deserves. Arian ASLLANAJ, director of the memorial house of Mother Teresa in Skopje

~387~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

VI.3. Humanism and charity

HISTORY AND ACTIVITIES OF THE CHA „MOTHER TERESA” – STRUGA

Charitable Humanitarian Association “Mother Teresa” was established in Pristina in May 1990, and registered at the relevant ministry in the former Yugoslavia. Under the laws of the time, this association enjoyed the right to form its branches within the territory of the former Yugoslavia. One of the branches of the association was founded in Struga on 24.10.1990. As a result of the dissolution of the former Yugoslav federation, the Struga branch of the association was forced to get registered and operate under the laws of the Republic of Macedonia. For that reason the association was registered on 26.1.1993 and since then operates as an

~388~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

independent association. The headquarters of the association is located in Struga, which bases its activity exclusively on humanitarian and charitable principles. The association is organized according to the territorial principle and has established its branches in Struga, Gostivar, Debar, Kumanovo, Kichevo, Prespa and Bitola. The association was formed in order to direct its humanitarian activity mainly in Kosovo. From the year 1990 until the beginning of the war in 1999, this organization collected a lot of aid, and through the humanitarian charity in Pristina managed to distribute aid from Macedonia. The largest amount of these funds were distributed to the miners of Trepça, teachers in the form of salaries, respectively a significant part of schools. This assistance was provided through ongoing field collection actions.

Contribution of CHA ,,Mother Teresa” in Struga CHA "Mother Teresa" in Struga since February 1998, found itself in a completely different situation, after the ethnic cleansing by the Serbian criminal machinery in Kosovo, when hundreds of thousands of Albanians were forcibly expelled from their lands and, and in order to escape from crime, almost 300,000 to 400,000 Kosovars were forced to head towards Macedonia. During the time they were housed in Macedonia, the association was able to provide assistance with food items, clothing and medicine. The organization participated in the rehabilitation of about seventy orphaned and war-traumatized children, organizing rehabilitation vacation tours. These children were cared by caregivers and psychologists hired by the association. After the return of Kosovars to their lands, the association "Mother Teresa" focused its activity again on sending aid to Kosovo. This was done because the consequences of the war were severe, and the situation was very serious. CHA "Mother Teresa" of Struga, during 1992/93 provided significant assistance to residents in Albania in the districts of Korca, Pogradec, Prrenjas, where the assistance was distributed in clothing, food items, school supplies, etc. A lot of working tools were sent to the Albanian Radio and Television, such as paper, cassettes or cameras, etc. Residents of the villages of Pogradec, Korça and Librazhd were also assisted with a largescale tractors for land working. Thus, the 115 tractors and harvesters

~389~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Document: Official letter to the President of the state, Mr. Stevo Pendarovski

~315~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

opened near the headquarters of the association for primary and secondary school students. The course was attended by 450 students with free services and qualified lecturers.

Managing of the consequences from the war of 2001 During the conflict of 2001, our association concentrated mos of the activities in the region of Lipkovo and Tetovo. The association dealt with the settlement of citizens who were forced to leave the hotbeds of the conflict and with the sending of humanitarian aid. The humanitarian charity association "Mother Teresa" sent 22,000 kg of potato seeds to Tanusha, Breza and Malina, for 140 families with 1064 members. From these aids, the village of Breza with 42 families and 327 members, received 7000 kg potato seeds, for each family 166 kg. Tanusha village with 35 families and 236 members, received 7000 kg potato seeds, each family 200 kg. seeds, the village of Malina with 47 families and 405 members, received 7000 kg seeds for each family 150 kg and the village of Goshinca with 22 families and 133 members received 4000 kg seeds for each family 180kg. For people with high school qualifications, but unemployed, especially for those with no material income, the association offered modest opportunities to develop economics or any business activity.

Cultural activities on the occasion of Mother Teresa's beatification On the eve of Mother Teresa's beatification, the association decided that from the year 2003 until now, to organize cultural events in honor of her beatification by the Vatican, with the title "Mother of the suffering world". Thus, on September 4th, 2003, in this manifestation "Mother of the Suffered World" organized the theatrical, literary and musical performance attended by art personalities, actors Llesh Nikolla, Adem Karaga, Teuta Jegeni, instrumentalists Blerim Grubi, Sihana Badivuku, Antonio Gashi, Lisa Bauta and the most prominent ballet couple from the Republic of Albania, Gerti Vasa and Enada Hoxha.

~391~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Struga boasts with the statue of Mother Teresa With great efforts this association managet to obatin permission from the state authorities to establish the statue of Mother Teresa in the city of Struga. Struga, as the bearer of so many humanitarian, charitable and cultural activities, deserved to have a monument of such a great figure in the name of our great humanist. The association followed with concern the realization of the statue by the sculptor dr. Xhelil Rufati, by maintaining constant contacts. On April 17th, 2004, it became a reality. The Association invited guests from Albania, Kosovo, Macedonia and the USA, to enrich the inauguration event.

With refugees who fled during the crisis in the Middle East During the crisis in the Middle East, the number of refugees passing through the territory of Macedonia was very high. This made our association, as always, mobilize with the activists of its Kumanovo branch. As refugees were in transit, the association provided them with energy food, which was easy to carry but provided a lot of energy. The association carried out this activity for three years in a row until the Balkan route was closed due to the transit of refugees from the Middle East. Due to the refugee crisis in the Middle East and the large influx of refugees and due to the geographical position of the Republic of Macedonia, this country became the main center of the Balkan route towards the transit route through European countries. Even on this occasion, the humanitarian charity association "Mother Teresa" - Switzerland, in cooperation with our association, for the feast of Eid al-Adha managed to distribute to refugees 800 pieces of baklava and 600 food packages.

Floods in Hasanbeg, Skopje The association has extended its activity with humanitarian aid in cases of natural disasters, although this activity has not been a priority. Most notable is the case of the Hasanbeg, neighborhood of Skopje, when many residential buildings were damaged and destroyed during the major floods. This settlement with 21,600 inhabitants, on the night of August 26th,

~392~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Document: Official letter to the President of the Assembly, Mr. Talat Xhaferi

~317~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Such an extensive activity of the association was developed in cooperation with international non-governmental organizations and those from the country. Wider cooperation has been realized with Caritas Austria, Diaconia from Germany, Piple and nit from the Czech Republic, Cap Anamur from Germany, Mercy Corps from the USA, CRS also from the USA, HCA "Mother Teresa" Switzerland and an Australian association . The realization of all these activities is a result of the projects of the Struga association itself. For all these humanitarian and charitable activities, special merits have the tireless activists, citizens who have not been spared in providing aid and its collaborators. Jashar POLLOZHANI, President of the Humanitarian Charitable Associationi „MOTHER TERESA” – Struga

~394~

CHAPTER VII

~395~

~396~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~319~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

still did not forget the roots that gave her the power to maintain human balance with unwavering dignity. Even in the conditions when the weight of the goods for the family encouraged her to take the pen in her hand and line up the beautiful Albanian letters, like the scattered beads that are made together to form a rare ornament.

Kole Bojaxhiu, Gonxhe’s father

~398~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

VII.I. Profile of the father of world humanist

KOLE BOJAXHIU – ON THE OCCASION OF THE 100TH ANNIVERSARY OF HIS DEATH Albert Ramaj, Zurich For this anniversary of Kola's death, I am the "guilty" one. It should be said so, because years ago, while researching the history of the Bojaxhiu family, I encountered difficulties with the year of Kole Bojaxhiu's death, marked in some cases as 1917, 1918, 1919 and 1920, even in 1921. Neither the date nor the year of his death was correct Later, I researched and found not only the year, but also the day of his burial in a writing / correspondence of a scholar in German language, which marked the day of Kole Bojaxhiu's burial and it was August 2nd, 1919. According to the Catholic tradition of the time, if anyone dies, his burial is taking place one day later, for this reason the day of his death must be August 1st, 1919, and I published this for the first time in the newspaper "Shekulli", on August 1st or 2nd, 2008 in Tirana, and then other media also took it. We have little biographical information about the life of Kole Bojaxhiu. In all likelihood, Kole Bojaxhiu was born in 1878 in Prizren. There are many years marked as the year of his birth, this is another thing that should be researched, but I hope that we will clarify this. Fortunately, we have some information about Kole Bojaxhiu while he was in Prizren. Ecclesiastical societies were established in many parishes of the Bishopric. Thus, in Prizren we also found formed some church companies. In the register of the Company of the "Holy Cross", in 1875, we also find Lazer of Mark Bojaxhija (ordinal number 17). In the records of this company, we also find Lazer in the years 1882, 1892 and then in the records of the Company of "St. Joseph" we find him in 1900. Nrek Bojaxhiu, who is the brother of Lazer Bojaxhiu, we find him in the activities of the Company of

~399~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

"St. John" in 1900, 1901 then also in 1906, while in 1909 in these records the evidence is reported on the name of Tome Bojaxhia (son of Ndreka). Lazer Bojaxhia, Mark Bojaxhis' son was Mother Teresa's grandfather. Mark Bojaxhia (Kole Bojaxhiu's grandfather) had two sons: one was called Nrek (or Nrece), while the other was Lazer. Lazri had a son, Kola (Mother Teresa's father), while Nreka also had a son and his name was Tome Bojaxhiu.

~400~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~322~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

A few years ago, Dom Nikson Shabani had an interview with Katarina Marku (Gonxhe Bojaxhiu's cousin) who later died and this interview is still unpublished to this day. Katarina Marku was from Skopje, known as "Aunt Pina", among other things she says: "the Bojaxhiu couple was married in Skopje", a fact that has not been mentioned yet. To prove the fact that Drane's family was from Skopje, testifies Gonxhe Bojaxhiu’s mother’s cousin Roza Kukaj, who lives in Australia, and her maiden name is Çuni, who was also born in Skopje, and she says very clearly: "Our whole family is from Skopje". According to the documents that are here and the testimony of Roza Kukaj, it is confirmed that Drane Bojaxhiu's family is from Skopje. A few days ago I talked on the phone with Roza Kukaj who lives in Australia and asked her about it, and she quickly confirmed it to me again. Kole Bojaxhiu had moved from Prizren to Skopje, where he was married to Drane. The year of emigration is not known, it must have been before 1903, because in a photograph taken on the occasion of the consecration of the Cathedral of the Heart of Christ in Skopje, in 1903, Kole Bojaxhiu is also seen.

~402~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~403~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~324~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

III.VI. Numerous reactions from prominent personalities

WE REQUEST FROM THE AUTHORITIES OF SKOPJE TO RESTORE THE TRANSMITTED GLORY OF MOTHER TERESA

From right to the left: Mehmet Prishtina, Qamil Ismail Vlora, Marin Mema and Gazmend Boletini

~325~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~406~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~407~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Lazer Bojaxhiu in Palermo, on 1.5.1980

~408~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~409~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~410~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~411~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~412~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~413~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~414~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

In the Austrian State Archive are kept some documents on the figure of Kole Bojaxhiu. Here we are highlighting some of the documents we possess: On July 26th, 1911, the Austro-Hungarian consulate in Skopje, namely Deputy Consul Lejhanec, wrote to his government, among other things: "As the others are informing , parish prist Dom Zef Ramaj, and the Jesuit

~415~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

father Genovizzi, and some other Catholics here - led by Luigj Naraci and Kole Bojaxhiu, who are known as friends of the Italians - have recently addressed a request to the Italian consulate, where they are asking to build a special ItalianAlbanian school. As a reason, they emphasize that the parish school (near the Catholic Church) due to the lack of teaching staff is insufficiently functioning and can not provide students with the necessary education ... " (HHStA F27/K 135 – Missionen Üskub 1871-1911, Üskub I,1,1a, p.140.) The document further states that these two (Luigji and Kola) will collect signatures from the local Catholic population. Relying on the source in question, except that Kole Bojaxhiu wanted to set up a special school, a school that would be funded by the (then) Italian government, not the Austro-Hungarian one (like the one near the parish of Skopje) , it is confirmed that Kole Bojaxhiu was a Catholic and at the same time very committed to the education of the Albanian population in Skopje.

~416~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.11. Realization of the initiative

INSTITUTIONALIZATION OF THE DEPARTMENT FOR RESEARCH AND DOCUMENTATION OF THE WORK OF MOTHER THERESA

Representatives of all institutions placing flowers on the memorial plaque of Mother Terza, on the occasion of the 40th anniversary of her declaration as "HONORARY CITIZEN OF THE CITY OF SKOPJE"

~336~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~418~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.12. Speech of the president of the C.A “Mother Teresa of Skopje”, Dimçe Petrushevski:

~338~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

VII.2. Excerpts from writings about Mother Teresa during her visit to Skopje (1980)

Mother Teresa's Conversation with Skopje’s Television, part published at the newspaper “Drita”, on 1980

~420~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Mother Teresa visits the Mayor of Skopje, part published in the newspaper “Drita”

~421~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Mother Teresa in a meeting with the Vice President of SRM, Mr. Vasil Tugjarov

~422~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~343~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

III.14. Comment

MOTHER THERESA, THE TRACE THAT DOES NOT DISAPPEAR How foolish you must be to think that nowadays you will find Albanians, who will feel indifferent when someone dares to touch on the Catholic traces of Skopje Albanianness. By Emin AZEMI A figure and work of Mother Teresa was made a thorn in the eye for the Skopje authorities.Recently, in the name of the 'decoration' of Skopje, by placing a cardboard park in front of the memorial plaque of the birth house in Mother Teresa, the Skopje authorities proved to the world how ridiculous and frivolous they are even when they try to undo a story and the past. The traces of the house of the Albanian saint, where Gonxhe Bojaxhiu was born 110 years ago, known worldwide as Mother Teresa, cannot be covered by this installation that’s nothing more than a park, because the traces cannot be mechanically deleted. Traces can only be erased if a name or deed is forgotten. With this ugly act, the Skopje authorities even more deeply rooted the name and glory of Mother Teresa in the memory of Albanians and the entire civilized world. How uncreative must have been those who run Skopje today, as they thought that their ugly actions could be taken at a time when the world is gripped by a disgusting pandemic and when the month of Ramadan is upon us. The former political nomenclature of the Macedonian communists (Kolishevski, K. Crvenkovski, Mojsov, Gligorov) claimed that the religious identity of the Albanians in these areas was predominantly Muslim and in the name of this mentality they tried to uproot the non-Muslim roots of the Albanians from the collective memory. This is how they acted with the Albanian orthodoxy of Upper Reka, from where not only thousands of

~344~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~345~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Mother Teresa at the Parish office in Skopje

~426~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Second, this cultural and spiritual feeling that is rising to the norm of ideas and social actions of the Albanians living here, speaks of the ingenuity for things to be done in silence, without pomposity and without the adrenaline of the daily politics. Last, but not least, the historic Skopje of ancient Dardania, for many things in the past, has been portrayed as a 'dark vilayet' that produces a kind of cultural regression. But, now when we achieved to manage a cause that focuses precisely on restoring the spirit of language and identity, there is no way not to impose a logical question: What is happening with the other causes in Tirana (Gjergj Kastrioti Skënderbeu) and Prishtina (Adem Jashari), which should currently produce a more mobilizing spirit that would be expressed in all the battles, starting from the National Theater in Tirana, which collapsed precisely due to the lack of this spirit and until the establishment of a new criterion in honor of the glorious past in Kosovo, which can not be done only by weaving praises to the heroism of individuals and leaving in oblivion the ordeal of suffering of an entire people. Disproportionate investment in projects that only elevate pathetic triumphalism and bypass victim’s status in Kosovo society, has created an essential misunderstanding even among international friends, who invested so much in achieving freedom and peace in Kosovo. It may sound paradoxical, but for many things the cultural Skopje of the Albanians, compared to other centers - Prishtina and Tirana, is leading with ideas and causes related to raising attention to the identity of culture, marking events and dates. Suffice it to recall a few: from the dignified celebration of the Days of the Alphabet, to the glorious anniversaries that bring back memory, to the point where a human invests his most precious - mankind, such as, the sublime sacrifice of Skopje’s Albanians in rescuing Jews from the murderer clutches of the fascists, during the WWII, then the promotion and ideation of many projects in the field of scientific and spiritual research, such as, for example, the enlightenment of the great family saga of the Skopje Catholic nobles in the past decades, until the last event - placing the memorial plaque of Mother Teresa in her mother tongue, exactly at the place where she was born 110 years ago and received her initial education, until she start the long journey of devotion to the lonely and the sick. ISCHA and the director Prof.Dr. Skender Asani, stood with dignity at the forefront of this battle, reconfirming practical justification of the

~347~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Excerpts from Mother Teresa's speeches in Skopje

~428~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

Mother Teresa during her visit to Skopje, in the office of the Mayor of Skopje Metodi Antov

~429~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Here we are bringing an almost unknown photo, where Drane Bojaxhiu is seen with her children at a funeral. In all likelihood in this picture is also Mother Teresa, when she was little. This could be the funeral of Kole Bojaxhiu. This photo was first published for the first time in the book: “Die Albaner in der Republik Makedonien - Fakten, Analysen, Meinungen zur interethnischen Koexistenz“ Thede Kahl, Izer Maksuti Albert Ramaj (Hg), 2003, Berlin-MünsterLondon-Wien-Zürich.

~430~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

VII.4. Gonxhe Bojaxhiu's letter (Croatian) sent to the sisters' superior: «Dear Honest Mother! Have the kindness to testify to my sincere desire. I want to join your ranks, to one day become a missionary sister, to work for Christ who has done for all of us (many v.j). I completed five real high school classes. From the languages I know Albanian, which is my mother tongue, and Serbian, I know a little French, I do not know anything in English, but I hope in dear God that I will learn as much as I need and I will immediately practice it these days. I do not have any special requests, I just want to be on a mission, and everything else, I surrender to the beloved God ". Skopje, on 28.6.1928 Gonxhe Bojaxhiu

~431~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Gonxhe Bojaxhiu always wanted to dedicate her youth and life to the humanity and to places where they need it. Her mother, Drane Bojaxhiu, had to sign a document that she agrees that Gonxhe Bajaxhiu can go on a missions and give her the freedom to take this step, so Drane Bojaxhiu signed a letter / document on August 11th 1928, for hes daughter, partly in Italian and partly in Croatian. And then it will be seen that this letter was prophetic, if we analyze the life and activity of Mother Teresa: « Letter of evidence with which Gonxhe's mother allows her to enter the assembly Signed Dranja, the widow of Kole Bojaxhiu, I knew that my daughter Gonxhja, has a call from God to go as a missionary. I do not want to oppose the will of God. With this I give her complete freedom to follow the call of God. I do not ask her for any help other than to pray for me. In particular I let her go to India, where she has chosen. Here I command her superiors, to preserve her, that I may once see her contented and happy with the Lord in heaven. Skopje, on 11th of July, 1928. Drania of Kola She wrote this permission at the parish office, in front of me. Skopje, 11. VII. 1928 Father Anton Buković, associate in the parish "

~432~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Document: File which provides information about the death of Kole Age Bojaxhiu

~354~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~434~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~435~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Albanian national cause. After his death, the family consisting of his wife, Drane (Roza), daughter Age and son Llazer Bojaxhiu settled in Tirana. Drane has not practiced any profession, and has lived permanently with her daughter in Tirana. She died in 1971. Her brother, Llazer, graduated from the Lyceum of Korça and finished his higher studies as an officer in Italy. Until 1939 he worked as an officer in the districts of Berat and Shkodra. We emphasize that Age Bojaxhiu has a sister called Marie Tereza (Bojaxhiu) living in Calcutta, India, with the profession of nun and charity, who is known as an important international personality in the field of religion. Maria has maintained regular correspondence with her mother Drane and sister Age, from 1951 to 1971. Some of the letters she sent have religious content. Apart from her mother and sister, who have died, Maria Teresa has no other relatives in our country. It turns out that Age Bojaxhiu has a cousin (an aunt son) named Lorenco Antonio, living in Prishtina, professor at the Academy of Sciences, currently retired. Lorenco has come to our place before the year 1981 with a group of Kosovar professors. The closest social connection of Drane and Age Bojaxhiu is the artist Maria Kraja, who has shown constant care for them. After their death, Maria has sold her household items and furniture, and with this income she built their two tombs, which are made of marble and are in good condition. MINISTRY OF INTERNAL AFFAIRS SIMON STEFANI

~356~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

VII.5. Gonxhe Bojaxhiu's data file stored in Calcutta:

This was the last moment of her life that she saw all the family members and she never saw them again in her life, except for her brother Lazer, whom she saw after 30 years. Mother Drane and sister Age went to Albania, before the Second World War. Official Albania did not accept them, but deported, mistreated, despised and destroyed them. I do not know if it is certain, but according to some authors it is said that mother Drane and sister Age were in exile, even though they had gone for a better life in the homeland of the first. But it turned out that in this lonely homeland they died, nor did even let hes daughter and sister to come to their mother's funeral. Their pain must have been immense, because she knew she had his mother and sister in the "homeland", but the "homeland" refused to visit them. Even worse; even ridiculed and despised her.

~437~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

By blood I am Albanian. My citizenship is Indian. I am a catholic nun. As to my calling, I belong to the world. As to my heart, I belong entirely to the heart of Jesus”. For the death of Drane Bojaxhiu we have some letters written in Albanian language, which were sent to her cousin Roza Kukaj, the maiden name Çuni. In these letters it is very clear that Mother Teresa wrote very well in the Albanian language of that time.

~438~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~439~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~440~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~441~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~442~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~443~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

A photo showing the location of her uncle's house in Skopje

~444~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~445~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

The fact that how much was Mother Teresa spiritually with her people, is seen in a letter she wrote in Albanian and sent to Bishop Nikë Prela in 1990

~446~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~447~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Bishop Nike Prela, Lazer Bojaxhiu with his family, Dom Lush Gjergji, Mother Teresa in Oslo, on the occasion of receiving the Nobel Prize

~448~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

VII.V. Notes and sketches from Mother Teresa's notebook when she was at school:

~449~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~450~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~451~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

~452~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~453~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

unconstitutional state of Europe, Ramiz Alia spoke about constitutions and laws. It is interesting that Mother Teresa remembered in Albanian language the expression "pray for me".

~373~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

~455~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

V.4. Biographical calendar:

~375~

SKENDER ASANI ~ NORA MALIQI ZYLALI ~ ALBERT RAMAJ

Jesus asked Mother Teresa to establish a community with the Missionaries of Charity, who would dedicate themselves to service to the poor. On 17th of August, 1948, for the first time she wore the white saree with blue sides and left behind the railings of the Loreto Congregation, where she taught for 20 years. She returned again in Calcutta, where on December 21st, she stepped for the first time in the poor neighborhoods and cared for the poor. On October 7th of the year 1950, the Archdiocese of Calcutta formally recognized the new Congregation of the Missionaries of Charity. In 1960, Mother Teresa began sending her sisters to all parts of India. In February 1965, the pope encouraged her to open a missionary home in Venezuela. After that, other missionary houses were established in Rome and Tanzania and on all continents. From 1980 to 1990, Mother Teresa opened missionary homes in almost all communist countries, including the former Soviet Union, Albania, and Cuba. During these years she deserved many awards for her work, starting with the Indian Padmashri Prize, in 1962, to continue with the important Nobel Peace Prize, in 1979. In March 1997 Mother Teresa, as she had met Pope John Paul II, returned to Calcutta where she spent the last weeks of her life waiting for visitors and giving advice to her sisters. On September 5th, 1997, Mother Teresa's earthly life reached its final destination. The Indian government honored her with the state funeral, at the end of which her body was buried in the Mother House of Charity Missionaries. Pope John Paul II, on 20st of December , 2002 approved the decree on heroic virtues and miracles performed through the mediation of Mother Teresa. Mother Teresa was beatified on October 19th, 2003, the 29th Sunday of the church year, World Missionary Day. On December 17th, 2015, Pope Francis recognized the miracle and signed the decree for the canonization of Mother Teresa, recognizing the miracle performed through her mediation: the healing of a Brazilian believer suffering from a brain tumor. The date of canonization was set for 4th of June, 2016: Sunday, on September 4th, 2016, in St. Peter's Basilica, in Vatican, Mother Teresa to be recognized as a Saint…

~376~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

VI. Gratitude from her birthplace

THE NAME OF MOTHER TERESA HONORS MANY INSTITUTIONS, ASSOCIATIONS, ROADS AND IMPORTANT PUBLIC OBJECTS Dr. Nora Maliqi Zylali Today, with the name of Mother Teresa, are decorated several health and educational institutions, as well as some associations, objects of vital importance for the society. This proves that Mother Teresa rightly represents a source of inspiration for all those who want to present her as a model of humanism and human altruism. On the other hand, this name is also the responsibility to keep alive the bridges of communication and understanding, integrating its spirit in all segments of public and social life. This spirit is the most effective weapon against xenophobia, nationalism and closure in the shells of ethnic and religious self-sufficiency.

State Award “Mother Teresa”

~379~

NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA

The Director of ISCHA, Prof.dr. Skender Asani, the director of the Memorial House "Mother Teresa" Arian Asllanaj and the author of the book Albert Ramaj

~459~

INSTITUTI I TRASHËGIMISË SHPIRTËRORE E KULTURORE TË SHQIPTARËVE-SHKUP INSTITUTE FOR SPIRITUAL AND CULTURAL HERITAGE OF THE ALBANIANS-SKOPJE

Skender Asani ~ Nora Maliqi Zylali ~ Albert Ramaj NGA GONXHE BOJAXHIU DERI TE NËNË TEREZA – Një sagë për jetën e shqiptarëve katolikë të Shkupit – FROM GONXHE BOJAXHIU TO MOTHER THERESA – A saga about the life of Albanian Catholics from Skopje – ||| Përkthimi shqip-anglisht / Translation Albanian-English: Nora Maliqi Zylali Redaktor gjuhësor i botimit shqip: Ahmet Selmani Redaktor teknik / Technical editor: Naser Fera Përgjegjës i botimit / Responsible for publications: Sevdail Demiri Shtypi / Printing: Focus Print – Shkup/ Skopje Tirazhi / Circulation: 500 copies Ky libër botohet me vendimin e Këshillit të ITSHKSH−Shkup, nr. 0201-95/4, të datës 19.02.2020, si pjesë e programit të punës së Institutit për vitin 2020. This book is published by the decision of the Council of ISCHA – Skopje, no. 0201-95/4, of the date 19.02.2020, as part of the work programe of the Institute for the year 2020. CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски 266.3-056Мајка Тереза 2-762-051 ASANI, Skender Nga Gonxhe Bojaxhiu deri te Nënë Tereza : Një sagë për jetën e shqiptarëve katolikë të Shkupit = From Gonxhe Bojaxhiu to Mother Theresa : A saga about the life of Albanian Catholics from Skopje / Skender Asani , Nora Maliqi Zylali , Albert Ramaj. - Shkup : Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve-Shkup ; Skopje : Institute for Spiritual and Cultural Heritage of the Albanians-Skopje, 2020. - 460 стр. : илустр. ; 25 см. - (Biblioteka Histori = Library History) Текст и на англ. јазик ISBN 978-608-4897-19-4 1. Напор. ств. насл. 2. Maliqi Zylali, Nora [автор] 3. Ramaj, Albert [автор] а) Мајка Тереза, 1910-1997 -- Споменици COBISS.MK-ID 51763205

Nga Gonxhe Bojaxhiu deri te Nënë Tereza - From Gonxhe Bojaxhiu to Mother Teresa

Articles inside

KOLA – THE PILLAR OF SKOPJE’S BOJAXHIU FAMILY

ASSOCIATIONS, ROADS AND IMPORTANT PUBLIC OBJECTS

AND KOSOVO

OF MOTHER TERESA

MOTHER TERESA IN THE MAIN SKOPJE SQUARE

FAMILIES IN SKOPJE”

OF GONXHE BOJAXHIU – MOTHER TERESA

FINDING THE ALMOST LOST PIECES OF A SPIRITUAL MOSAIC

FOREWORD

THE CULTURAL PARADIGM OF A MISSION

RRUGË E OBJEKTE TË RËNDËSISHME PUBLIKE

V.1.LIDHJA E NËNË TEREZËS ME SHQIPËRINË DHE KOSOVËN

BOJAXHIUT- NËNË TEREZËS

SHESHIN E SHKUPIT

BOJAXHIUT – NËNËS TEREZË

SHQIPTARE NË SHKUP

SHPIRTËROR

PARADIGMA KULTURORE E NJË MISIONI GJETJA E COPËZAVE GATI TË HUMBURA TË NJË MOZAIKU

PARATHËNIE