Puur Natuur Winter 2020

Winter 2020

Waar kan de ijsvogel nog vissen?

DWALEN DOOR HET DEELERWOUD ‘ Zit je even stil, dan komen de edelherten uit de luwte’

LIEFDE VOOR HOUT ‘Grondstof met toekomst’

2

“Nu het kouder wordt, verandert de ­hermelijn langzaam van kleur, van roodbruin naar wit. Nederland ligt op de grens van koude en warmere leef­gebieden. In de koude leefgebieden (met veel sneeuw) kleuren alle hermelijnen wit. In Nederland met zijn gematigd klimaat zie je zowel roodbruine, half-witte en helemaal witte hermelijnen. Hier in Zuid-Limburg zie ik in de winter vooral de roodbruine variant voorbijschieten. In het kreupel­­hout jaagt

hij op muizen en woelratten, maar ook op grote prooien zoals konijnen, die hij dood met een felle bijt in de nek. Helaas zijn er steeds minder ­hermelijnen door het verdwijnen van houtwallen, graften, bosranden en ­rommelhoekjes met puin en takken. Nederland wordt steeds meer aangeharkt en percelen ­worden almaar groter. Jammer. Want het is elke keer weer iets bijzonders als je de schichtige, snelle rover voorbij ziet flitsen.”

boswachter Zuid-Limburg

BEELD: GETTY IMAGES

hermelijn

3

Het is 50 jaar geleden dat de leden van Natuurmonumenten voor het eerst een ledenblad in de bus kregen. Enkele leden van toen blikken terug.

50 jaar samen ‘In 1970 kwam natuur ook in de verdrukking. Ik zag het als een morele plicht wat tegendruk te geven. Nog steeds ben ik daarom trots op mijn lidmaatschap.

Puur Natuur laat zien hoe nodig aandacht voor de Natuur blijft.’ (Nico Meijer, Aerdenhout)

/

De natuur is zo mooi en gaat op veel plaatsen zo erg achteruit,

dat ik Natuurmonumenten blijf sponsoren.’ (Jan van den Bos, Den Haag)

/

‘In 1970

was ik net afgestudeerd en vond dat je meer moest doen dan een baan hebben.

Je inzetten voor het algemeen belang, burgerzin tonen. Dat vind ik nog steeds.

Dat bracht me ertoe lid te worden. Puur Natuur blader ik altijd door. Ik ben iedere keer verbaasd hoeveel planten en dieren er gelukkig nog steeds zijn.’

(Theo Capel, Amsterdam)

/

‘Het blad lees ik altijd graag. Wandelen doen wij veel,

dus ik ben heel geregeld in contact met Natuurmonumenten. Daar gaan we mee door.’ (Welmoed de Blécourt-Rogge, Etten-Leur)

/

‘Mijn moeder, die al lid was,

vond ik dat ook moest worden. Dat hoorde zo. Het is goed dat er met Natuur­ monumenten een organisatie is die tegenwicht biedt aan het bouwen ten koste van natuur. De routes in Puur Natuur vind ik leuk, maar ik kan ze niet meer zo goed lopen.’ (Machteld van Houten, Amstelveen)

/

‘Ik vond en vind het van essentieel

belang dat de natuur beschermd wordt. Daarom ben ik lid voor het leven. Ik lees graag over de inspanningen van Natuurmonumenten voor de natuur, maar ook over de terugkeer van de wolf.’ (H. J. Stomps, Den Haag)

/

‘Ik kan niet meer zo mak­

kelijk de natuur in. Maar met de foto’s in Puur Natuur haal je de natuur toch een beetje in huis.’ (J. G. Greep, Arnhem)

/

‘Ik ben opgegroeid in Arnhem. Toen ik zag

dat stukken natuur verdwenen voor wegenaanleg, heb ik me aan­gemeld als lid.

Puur Natuur is één van de weinige bladen die ik helemaal lees. Ik vind het blad goed verzorgd, met goede informatie.’ (Luuk Mensonides, Ermelo)

COLOFON

Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van de leden van Natuur­monumenten.

Vragen over uw lidmaatschap?

Vind het antwoord op nm.nl/contact of bel met (035) 655 99 11.

Opzeggen van uw lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (035) 655 99 11 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Stefan Claessens, ­Robert Ketelaar, Wilco Meijers, P ­ etra Strijdhorst, Caroline Togni (Maters & Hermsen), Annemieke ­Zemmelink en de boswachters Frenk Janssen, Dirk Lieftink, Michiel Schaap.

Art direction & vormgeving ­ Anke Revenberg, Marjolijn Schoonderbeek, Kaisa Pohjola (Maters & Hermsen), Foto op cover Wim Hufkens Prepress Studio Boon Productiebegeleiding EMP grafimedia Druk, papier, biofolie Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh drukt Puur Natuur op FSC Recycled Mix Credit papier.

Indien ­nodig wordt Puur Natuur ­­verpakt in biofolie. Werp deze w ­ ikkel bij het restafval.

Verzending PostNL vervoert Puur ­Natuur en c­ ompenseert de ­volledige CO2 -­uitstoot hiervan.

4

doeners In alle delen van het land zetten duizenden vrijwilligers zich in om de natuur te beschermen en om iedereen ervan te laten genieten. Ook deze doeners in Fochteloërveen (Dr./Fr.) dat de afgelopen jaren met grote droogte te kampen heeft.

WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid

“Ik heb 21 jaar als hovenier gewerkt. Als vrijwilliger doe ik allerlei klussen: water­peilen uitlezen en onderzoek naar zoogdieren in Fochteloërveen, zeegras herstellen in de Waddenzee, overal waar ze maar een paar handen kunnen gebruiken.”

“De afgelopen drie jaar waren erg droog. Voor het Fochteloërveen is het van levensbelang dat het nat en voedselarm blijft. Mijn bijdrage, het opnemen van de waterpeilen en het vervangen van de buizen voor de ammoniakmetingen, is voor mij dan ook een zinvolle en plezierige bezigheid.”

WORD VRIJWILLIGER Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekers­centra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers

“In het dagelijks leven ben ik docent biologie. Sinds drie jaar ben ik vrijwillige boswachter.

Een perfecte combinatie: ik kan mijn leerlingen vertellen over mijn avonturen als boswachter en andersom kan ik de mensen in het veld zich laten verwonderen over de natuur.”

CONTRIBUTIES EN GIFTEN Uw contributie en/of gift kunt u overmaken op rekening­nummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

BEELD: ROELOF BOS

LUISTEREN NAAR PUUR NATUUR Door deze qr-code te scannen kunt u de ingesproken versie van Puur Natuur beluisteren.

“We werken hard om de wildgroei van berk, vogelkers en trosbosbes tegen te gaan. Hierdoor blijft het veen open en kunnen bezoekers genieten van de uitgestrektheid en rust van dit prachtig stuk hoogveen.”

“Het is een voorrecht om met beide voeten in het Fochteloërveen te staan en er samen voor te zorgen dat het hoogveen zijn oorspronkelijke diversiteit behoudt. Een weids natuurgebied met prachtige oer-Hollandse luchten.”

“Ik ben de man die bezoekers op het rechte pad houdt en hun vragen beantwoordt. Ondertussen geniet ik van het natte landschap dat steeds weer anders is, maar altijd mooi. Ik geniet van de kraanvogel, boomvalk, raaf, het kleine vogelgrut, hei- en boomkikker, de stilte.”

facebook.com/ natuurmonumenten 365.000 fans twitter.com/ natuurmonument 52.000 volgers instagram.com/ natuurmonumenten 121.000 volgers Puur natuur kun je ook online lezen via nm.nl/puurnatuur

­Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-­keurmerk van het Centraal Bureau ­Fondsenwerving.

Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.

5

nummer WINTER 2020

38

Knotwilg, mininatuurgebied

32 UIT HET GOEDE HOUT

7

Snakken naar water 26

Terug naar het Deelerwoud

18 Vragen aan Frans 20 Volgens Marc 24 De binnentuin van tuinman Jan 40 Commandopost Nieuwersluis 42 Een linde voor fijne herinneringen 43 Single tracks

21

WE ZIJN JARIG!

voor MTB’ers in Montferland 44 Dagboek van ­voedselbosboer Jos 47 Groeten uit Weert, van Thomas van Gemert

48 De wereld van OERRR 50 Naar buiten: een frisse neus dichtbij huis 52 De leukste tips voor als je niet naar buiten kunt 54 Shoppen voor de natuur 55 De hazelmuis wordt weer wakker

Fochteloërveen

Haar­ zuilens

Marker Wadden

Haringvliet

Maas

Samen op de bres voor natuur

De Nationale Postcode Loterij bestaat 30 jaar. En vanaf het allereerste begin werkt Natuurmonumenten samen met de Postcode Loterij. In de afgelopen 30 jaar zijn er dankzij de deelnemers – het zijn er nu 3 miljoen – grote bedragen beschikbaar gekomen voor een meer sociale en groene wereld. Ook de natuur in ons land heeft veel te danken aan de Postcode Loterij. Een paar hoogtepunten: de aankoop van landgoed Haarzuilens, het herstel van het rivierenlandschap van de Maas, het vergroten en vernatten van het Fochteloërveen, de restauratie van de historische tuinen en het kasteel op landgoed Eerde, de herkansing voor de deltanatuur in het Haringvliet en, last but not least, de aanleg van Marker Wadden.

Al deze projecten – en de lijst is nog veel langer – hebben ons land mooier en groener gemaakt. We danken dan ook alle deelnemers van de Nationale Postcode Loterij voor dit geweldige resultaat!

BEELD: PAUL VAN GAALEN, ANKE EBBENS, STEFAN CLAESSENS, JASPER SCHURINGA, M. KOELINK, BOB LUIJKS

Landgoed Eerde

7

Recordtemperaturen en -droogtes eisen hun tol van planten en dieren. En dat in een land waarin alles om water draait. Met grote daadkracht en efficiÍntie is onze delta droog­gelegd. Het is nu zaak om met dezelfde inspanning water weer vast te houden.

De eerste aanzetten zijn er.

Frans Bosscher BEELD: GETTY IMAGES

TEKST:

8

M

et grote stappen beent boswachter Michiel Schaap door een stuk bos, niet ver van Winterswijk.

Hij wil me laten zien wat droogte doet met een beek. Even later staan we aan de oever van de Ratumse Beek.

Drie meter breed, zeker een meter diep. Tot oktober was er geen water te bekennen.

“Je kon er gewoon doorheen fietsen”, zegt Michiel. “En deze beek stond nooit droog.

Maar nu al voor het derde jaar op rij.”

De beek was altijd het leefgebied van vissen die het moeten hebben van schoon, stromend water. Ze komen nu allemaal in de problemen. Michiel somt op: “Serpeling, kopvoorn, riviergrondel, bermpje en beekprik.”

Vooral die laatste is een geval apart. Het hele leven van de beekprik speelt zich af in hetzelfde deel van een beek. Stromend water is levensvoorwaarde nummer één.

Maar beken waar het hele jaar water doorheen stroomt, zijn er niet veel meer in ons land. De beekprik komt nog maar in een paar beken in Oost- en Zuid-Nederland voor. Met de droogte van de afgelopen drie jaar wordt het er niet beter op. Ook niet in de Ratumse Beek. Michiel: “Bovenstrooms komen beekprikken nauwelijks meer voor. Ik was zelfs bang dat ze na de droogte van dit jaar helemaal waren verdwenen. Begin oktober bleek dat er toch nog een aantal zijn. Dat was een hele opluchting. Het is waarschijnlijk te danken aan de stammen en takken die we met het waterschap in de beek hebben gelegd.”

(Meer over de beekprik lees je op pagina 16.)

Bleek veenmos Elders in de Achterhoek heeft de droogte al even hard toegeslagen. Ondanks het uitgebreide stelsel van damwanden stond het waterpeil in het Korenburgerveen afgelopen zomer 70 centimeter lager dan normaal. In de poelen in de omgeving was geen water

meer te bekennen; heikikker, poelkikker, kamsalamander, gewone pad en bruine kikker konden zich niet voortplanten. In het Wooldse Veen stond het waterpeil 40 centimeter lager. De waterveenmossen verkleurden. In plaats van hun frisgroene kleur zagen ze nu bleek. Zo konden ze het zonlicht beter reflecteren, waardoor het vocht dat ze vasthouden minder snel verdampt. Daarmee redden ze zichzelf, maar van aangroei was geen sprake. Dat is wel essentieel om meer hoogveen te krijgen in het gebied.

Iets verder naar het westen stond de Baakse Beek droog. Hans Hissink is vrijwillig molenaar van de watermolen van landgoed Hackfort. “In de zomer staat het water in de beek altijd laag. Maar zo extreem als we nu hebben gezien, heb ik nog nooit meegemaakt. Normaal kunnen we in juli, augustus en september niet malen. Maar nu kunnen we pas rond de jaarwisseling weer aan de slag. Want ook als het gaat regenen, duurt het nog erg lang voordat we weer genoeg water in de beek hebben.”

Dramatisch jaar Een inventarisatie die Natuurmonumenten maakte, liet zien dat natuur in het hele land ernstig te lijden had van de langdurende droogte in combinatie met hoge temperaturen. Weidevogels kregen minder kuikens.

Voor de kuikens die nog wel uit de eieren kwamen, was er minder voedsel en ze waren vaker slachtoffer van roofdieren. Ook vogels die langs de kust en in moerassen broeden, beleefden een slecht seizoen.

De droogte van vennen en poelen beperkte de kansen op voortplanting van diverse beschermde amfibieën als de boomkikker, knoflookpad en de vroedmeesterpad. De kamsalamander dreigt uit Salland, Twente, Limburg en Brabant te verdwijnen.

Berken, eiken, beuken en andere loofbomen gingen al in augustus in de herfststand.

Eeuwenoude eiken kwijnden, jonge aanplant verdorde. Er waren meer meldingen

stond het water in het Korenburgerveen te laag

@jaspmand #droogte #kampina

@daveheuts #sproeien #wei

9

‘De beek stond nooit droog, nu kun je er doorheen fietsen’ van plaaginsecten, zoals de letterzetter in naaldbomen. Kwetsbare planten stierven af, bijvoorbeeld klokjesgentiaan op de heide en orchideeën in hooi- en rietlanden.

Voor verschillende vlindersoorten, zoals het zeldzame heideblauwtje, de heivlinder en de kommavlinder, was het een dramatisch jaar.

Ook bij meer algemene soorten, bijvoorbeeld kleine vos, bruin zandoogje en koevinkje, was de achteruitgang groot.

Gek genoeg was de droogte niet dé oorzaak van de klappen die planten en dieren te verduren kregen. Wat wel? De natuurgebieden in ons land zijn te klein, ze liggen geïsoleerd,

@waterschapper_bob #ratumsebeek

@boswachter_werner #beukLeopold #droogte

de neerslag van stikstof is te groot en ze hebben sowieso te maken met verdroging. Al deze factoren maken de natuur kwetsbaar.

Langdurige droogte is in die omstandigheden de laatste zet.

Voldoende neerslag Aan de hoeveelheid regen die jaarlijks valt, ligt het niet. Er is nu meer neerslag dan een eeuw geleden (873 millimeter in 2019 tegen 692 in 1910) en toen konden planten en dieren prima overleven. Waarom leggen planten en dieren nu dan massaal het loodje? Dat heeft alles te maken met het overheids­

@ciskavangeer #Vledder AA opgedroogd

@irmadepotter #HuisterHeide #droogte

beleid van na de Tweede Wereldoorlog om de voedselproductie een enorme impuls te geven. Op grote schaal zijn ruilverkavelingen uitgevoerd, waarbij tegelijkertijd een zeer efficiënt ontwateringssysteem is aangelegd.

Dat maakte het mogelijk om al aan het einde van de winter het land op te gaan met zware machines. Met diepe sloten, drainage­ buizen en rechtgetrokken beken werd en wordt regenwater bijna in een rechte streep naar de Noordzee afgevoerd. Tel daarbij op de enorme hoeveelheden grondwater die industrie, drinkwaterbedrijven, boeren en particulieren oppompen, en wat ooit een moerasdelta was, is nu een gortdroog land.

Dat deze verdroging de natuur in grote problemen brengt, is al sinds de jaren tachtig duidelijk. In een eerder dit jaar verschenen artikel laten ecohydroloog Flip Witte en enkele collega’s zien hoe beleidsmakers oplossingen keer op keer voor zich uit schoven. Mooie doelstellingen in natuurbeschermingswetten, overheidsnota’s en rapporten van commissies en taskforces zijn maar mondjesmaat omgezet in daden. “We hebben net als bij de stikstofcrisis te maken met een Rijksoverheid die nalaat adequaat op te treden”, aldus Witte, tot vorig jaar buitengewoon hoogleraar ecohydrologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en onderzoeker bij het KWR Wateronderzoeksinstituut.

Schaal te gering Maar de wal lijkt het schip te keren, nu ook de boeren voor wie dit afvoersysteem is gemaakt, last krijgen van de droogte. Om hun gras- en maïsoogsten te redden, zetten ze de afgelopen jaren in de zomer op grote schaal beregeningsinstallaties in. De aanschaf en de diesel die voor de pomp nodig is, zijn fikse kostenposten. Tegelijk groeit de weerstand tegen deze praktijk, omdat de grondwaterstand er alleen maar verder door zakt. Om een idee te geven: een beregeningsinstallatie verbruikt per uur evenveel water als een huishouden in een heel jaar.

10

mm

Neerslagtekort in Nederland tussen 1 april30 september 2020 (BRON: KNMI)

Wat de weerstand ook voedt, is het besef dat we toestaan om waardevol grondwater op te pompen voor een sector waarvoor water in het voorjaar juist snel wordt afgevoerd.

Waterstand omhoog Hoe het wel moet? In natuurgebieden zijn de afgelopen decennia beken hersteld. Mooie voorbeelden daarvan zijn de Ruiten A (Gr.), de Vledder Aa (Dr.) en de Leuvenumse Beek (Gld). Rondom waterrijke gebieden zoals venen zijn bufferzones gekomen waar de waterstand omhoogging. Dat is gebeurd bij het Fochteloërveen (Dr.), het Korenburgerveen [Gld], het Wooldse Veen (Gld) en Empesche en Tondense Heide (Gld). Er zijn natuurgebieden gekomen waar je in tijden van veel neerslag water kunt bergen: Onlanden (Dr.), Vreugderijkerwaard (Ov.), Velperwaarden (Gld) en Kempen-Broek (Li.).

“Al die gebieden laten zien dat de natuur opknapt van hogere waterstanden”, zegt Corine Geujen, hydroloog bij Natuurmonumenten. ”We moeten zeker doorgaan met het robuuster maken van deze gebieden.

Maar de schaal is te gering om de verdroging over de hele linie op te lossen. Dat vraagt om veel grotere ingrepen, ook buiten natuurgebieden.”

Uitgangspunt moet zijn, zo zegt ze, dat de regen die in de wintermaanden valt, niet meer richting zee gaat. “Samen met waterschappen hebben we geprobeerd om in de periodes van droogte het water wat langer

vast te houden door het dichtzetten van stuwen waar het maar kan, het maaien van waterlopen uit te stellen en het gebruik van waterbergingen te verbeteren. Maar het meeste water was al weg, er viel weinig meer vast te houden.”

Enorme waterbuffers De echte oplossing vraagt, zo zegt Corine, om een herinrichting van het landschap.

“We vergeten wel eens dat Nederland in het verleden voor zeker de helft uit veen en moeras bestond. Dat waren enorme waterbuffers. Er was altijd water. Iets van dat historische landschap moeten we herstellen om de winterregen vast te kunnen houden in het gebied waar het valt. Je kunt daarvoor laagtes in het landschap benutten, zoals de vroegere vennen en moerassen.”

In het beekdal van de Dommel, ten zuiden van Eindhoven, is een begin gemaakt met dit soort ingrepen. Sloten die de laagten in het landschap ontwateren worden gedempt en naaldbos wordt omgevormd naar loofbos (in een loofbos zakt er meer neerslag in de bodem, met name in de winter als de bomen geen bladeren hebben). Ook krijgt de beek z’n oude slingers terug. Door hem ondieper te maken en meer ruimte te geven om te overstromen, blijft water veel langer in het dal. Daardoor worden broekbossen, hooilanden en moerassen, die langs de beek liggen, weer natter.

New Deal Het zijn ingrepen die veel gevolgen hebben voor boerenbedrijven. Rijksadviseur voor de fysieke leefomgeving Berno Strootman dringt daarom aan op een New Deal tussen boer en maatschappij. Hij bepleit “een intelligente, 21e-eeuwse vorm van landbouw, waarbij de productie van voedsel bijdraagt aan een aantrekkelijk, rijk, biodivers en toegankelijk landschap, waarin aandacht is voor erfgoed, schoonheid en voor de mensen

@gerardkiezebrink #ijssel #laagwater

die er wonen, leven en werken. Landschaps­ inclusieve landbouw gaat uit van natuurlijke processen en een gezonde bodem. (…)

Boeren zouden hiervoor een duurzame vergoeding moeten ontvangen, niet als subsidie, maar als redelijke vergoeding voor het leveren van landschappelijke diensten: een mooi, cultuurhistorisch waardevol en biodivers landschap als product van de landbouw, net als melk en aardappelen.”

Corine onderstreept het pleidooi van de rijksadviseur. “De laagste plekken in het landschap worden dan te nat voor reguliere landbouw. Daar moet een oplossing voor komen. Vaak zijn deze laagtes al natuurgebied, maar waar dat niet zo is, is alleen minder intensieve, natte landbouw mogelijk.

Denk aan teelten van lisdodde en gele lis; dat is beter isolatiemateriaal dan glaswol.

Uiteindelijk is dit niet alleen voor de natuur positief. Ook de drinkwatervoorziening heeft er baat bij dat de totale grondwatervoorraad groter wordt. En boeren hoeven minder te sproeien.”

11

WAT KUN JE ZELF DOEN TEGEN DE DROOGTE?

Aanpak van verdroging vraagt een nieuw landschap. Maar in en om ons huis kunnen we ook een bijdrage leveren.

We gebruiken gemiddeld 119 liter leidingwater per persoon per dag.

De helft gaat op aan douchen, een derde aan het doorspoelen van de wc, een tiende aan het wassen.

Korter douchen helpt, maar waar je grote besparingen mee realiseert, is opslag en gebruik van regenwater voor douche, wc en wasmachine.

Als we dit water benutten, hoeven drinkwaterbedrijven niet meer zoveel water uit de grond op te pompen Uit onderzoek in Noord-Brabant blijkt dat de natuur in de provincie jaarlijks 60 miljoen kubieke meter grondwater nodig heeft. In plaats daarvan is er elk jaar minder water beschikbaar. Van de 1.500 mil­joen kubieke meter regen (en sneeuw) die er jaarlijks valt, gaat 80 procent linea recta via sloten, beken en de Maas naar de Noordzee. Er blijft 260 miljoen kuub achter om de grondwaterstand aan te vullen. Drink­ waterwinning, industrie en landbouw pompen in normale jaren 270 miljoen kuub op. Er is dus steeds minder grondwater beschikbaar voor de natuur. Om ervoor te zorgen dat de natuur ook bij het grond­ water kan, moeten de grondwaterstanden omhoog. Daarvoor is jaarlijks 350 miljoen kuub extra grond­water nodig. Dat vergt herstel van het w ­ atersysteem in de wijde omgeving van natuurgebieden.

Een regenton kan ook.

Als een opslagsysteem voor regenwater niet lukt, kun je altijd nog een regenton met een regenpijp ver­ binden. Het water dat je daarmee opvangt is zeer geschikt voor de planten, binnen en buiten.

{

Op nm.nl/tuin geeft boswachter Mathiska meer tips voor wat je in de tuin kunt doen.

Graaf een krat in de grond.

Je kunt regenwater dat op je huis valt ook afvoeren naar infiltratiekratten, die je ingraaft in de tuin. Van hieruit zakt het water de grond in.

Maak je tuin groen.

Tegels en stenen eruit, planten erin.

Dat is het motto van de stichting Steenbreek. Minder oppervlakte bestrating betekent meer oppervlakte grond waar het water in weg kan zakken. Als je dan zoveel tegels verwijderd dat er ruimte ontstaat voor een vijver(tje) is het helemaal mooi.

Sproei met mate.

Als het droog en warm is willen we graag de perkplanten en het gazon sproeien. Wees terughoudend. Als je minder water geeft, krijgen planten langere wortels, waardoor ze beter water kunnen opnemen. Moet het toch, gebruik dan de regenton.

Als je sproeit, doe dat dan niet als de zon schijnt. Dan verdampt er al veel voordat het de grond bereikt.

BEELD: NATUURMONUMENTEN - GERARD KIEZEBRINK

Gebruik regenwater.

12

1

2

3

7

4 5

6

In één plaat bij elkaar gebracht: een landschap dat water snel afvoert en een landschap dat water vasthoudt. Links is een landschap dat je in grote delen van het land aantreft. Het is er droog en heeft de natuur weinig te bieden. Rechts een landschap waar het goed toeven is voor planten, dieren én mensen. Ook in tijden van droogte is er water. Het is een landschap waar boeren natuurvriendelijk kunnen werken. En op grotere afstand van dit beekdal is ruimte voor bedrijven die meer prioriteit geven aan productie, maar zich tegelijk inspannen voor de bio­ diversiteit. Dat landschap is met andere woorden klimaatbestendig, biodivers én productief.

13

8

9

11

10

12

13

LEGENDA 1: naaldbos 2: v erdroogde vennen en beekjes 3: m ais op voormalige vennen 4: waterwinbedrijf 5: l age grondwaterstand 6: beregenen graslanden en landbouwgewassen

7: a spergeteelt 8: gemengd loofbos 9: vennen en veenmeren 10: n atuurlijke beek 11: hoge grondwaterstand 12: natte graslanden 13: moeras en broekbos 14: lisdoddeteelt

Luister ook naar de podcast die we over de droogte maakten met boswachter Michiel Schaap en hydroloog Corine Geujen. Je vindt hem op SoundCloud, Spotify en in je favoriete podcast-app.

BEELD: WIM DASSELAAR

14

14

De genadeklap

De droogte slaat hard toe in de natuur. De leefgebieden van veel planten en dieren stonden al onder druk. Ze zijn te klein, er is sowieso te weinig water, er komt te veel stikstof naar beneden. En dan kunnen weken van hoge temperaturen zomaar de genadeklap zijn.

Tureluur

Het gaat al jaren niet goed met de tureluur.

Net als andere weidevogels hebben ze natte, kruidenrijke graslanden met glooiende slootkanten nodig, waar pas in juni of juli voor het eerst gemaaid wordt.

Zulke omstandigheden zijn er minder en minder. Daar komen de periodes van extreme droogte nog eens bij. De oudervogels kunnen in de harde bodems maar moeilijk regenwormen en ander voedsel vinden. Niet alleen zakken wormen met het water dieper de bodem in, de droogte maakt de bodem ook keihard. Voor de jongen die toch uit de eieren kwamen, zijn er vervolgens nauwelijks insecten.

Ze zijn bovendien een makkelijke prooi voor roofdieren. 2020 gaat de boeken in als een desastreus weide­vogeljaar.

Kamsalamander

Stilstaand, helder water met w ­ ater­­planten. Poelen bijvoorbeeld.

Die m ­ oeten in een bosrijke omgeving liggen, maar niet ­volledig in de schaduw. En er moet e ­ igenlijk altijd water in staan. Dat is wat een ­kam­salamander nodig heeft om zich voort te planten. Maar als de poelen ­droogvallen onder een schroeiende zon en weken ­zonder regen, is het wel over en uit. De ruim tweehonderd eitjes die een vrouwtje legt, zullen geen kamsalamanders ­worden.

In ons land komen deze amfibieën nog voor in Zeeland en op de zandgronden in Oost- en Zuid-Nederland. Vooral langs de ­grote rivieren, in beekdalen en op l­ andgoederen zijn er nog geschikte leefgebieden. Nog wel.

BEELD: GETTY IMAGES, JELGER HERDER - BUITEN-BEELD

15

16

3x droogteprofiteurs Beekprik

De beekprik ziet eruit als een kleine paling. Hij heeft een ­opmerkelijke, ­ronde bek. Daarmee kan hij niet eten. Hij kan er wel steentjes mee ­verslepen om een nestkuil te maken. Dat doet hij in het vroege ­voorjaar. Het vrouwtje zet daarin haar eitjes en het mannetje zet daarin z’n zaadcellen af.

De beekprikken gaan daarna binnen een paar dagen dood. De b ­ evruchte ­eitjes zakken tussen het grind weg, veilig voor andere vissen. Als de ­eitjes uit­komen, laten de larven zich met het water meestromen naar een luwe plek, waar ze wegkruipen in ophopingen van bladeren. Daar ­blijven ze zes tot negen jaar zitten en veranderen dan in de beekprik zoals we die ­kennen, met ogen en die merkwaardige mondschijf. Een half jaar later planten ze zich voort en zit het leven er alweer op. Al tientallen jaren gaat het aantal beekprikken achteruit door het verdwijnen van natuurlijke beken. Nu die ook nog droogvallen, ziet het er voor veel populaties slecht uit.

1

2

3

Naast de vele soorten die het slecht verdragen, zijn er ook dieren die juist baat hebben bij ­droogte.

Neem de sabelsprinkhanendoder (1). Deze ­grote graafwesp is klimaatmigrant. Hij komt van oorsprong in Zuid-Europa voor, maar nu het bij ons warmer en droger wordt, vindt hij hier ook geschikte leefgebieden, onder meer op oeverwallen langs rivieren.

Ook akkerviooltje en driekleurige viooltje hebben het graag droog. Dan krijgen ze de ruimte, omdat veel grassen in akkerranden en bermen het juist moeilijk hebben. Meer viooltjes betekent meer kleine parelmoervlinders (2), want op deze planten zetten ze hun eitjes af. Het is een van de weinige vlindersoorten waar het beter mee gaat.

Nog een liefhebber van droge, zandige bodems is de blauwvleugelsprinkhaan (3). Geluid maakt hij niet en door z’n zandkleurige camouflage is hij ook niet te zien. Totdat hij ineens opspringt en z’n zachtblauwe achtervleugels uitslaat. Het aantal waarnemingen is de laatste jaren bijna verdubbeld.

IJsvogel

Dankzij de zachte winters ging het de laatste jaren best goed met de ijsvogel. Maar nu krijgt hij ineens een nieuwe uitdaging voor de kiezen: droogte.

Hoe zit dat? De ijsvogel is volledig afhankelijk van water. Want daarin zitten de visjes die hij eet. Het liefst op een tak boven het water speurt hij naar langskomende visjes om er vervolgens als een speer op af te duiken. Met z’n prooi gaat-ie weer op de tak zitten, slaat hem dood en laat hem naar binnen glijden. Maar ja, als er geen water is, is er niks te vangen. Ook niet voor de jongen die in de oever in een nest wachten op eten.

BEELD: DOMIN DALESSI - KINA, ANDREAS HALGASS - FLICKR, NATUURMONUMENTEN - PAUL COOLS, WIKIMEDIA - DIDIER DESCOUENS, GETTY IMAGES

17

18

Vragen aan Frans

Frans van ­Natuurmonumenten werkt al jaren als redacteur voor Puur Natuur en kent bijna alle natuur­gebieden. Als hij het antwoord op je vraag niet weet, klopt hij aan bij onze boswachters.

Het is goed om te merken dat jullie nog altijd veel naar buiten gaan. En dan stuiten op ­planten en dieren met wonderlijke kleuren en vormen.

Ja, en dan wil je wel weten hoe dat zit.

1

Wat is dat voor bosje?

Wandelend of fietsend door het boerenland zie je af en toe een groepje bomen in een grasland. Waarom zijn die niet weggehaald, zoals ook met veel houtwallen en singels is gebeurd? De ­oorsprong van zulke bosjes kan divers zijn: van restanten van eendenkooien tot omzoomde grafheuvels.

Maar het kunnen ook pestbosjes zijn geweest. Dat zijn locaties waar boeren in het verleden vee hebben be­graven dat was bezweken aan het zeer besmettelijke

­ iltvuur. De miltvuur­bacterie m kan in kadavers tientallen jaren overleven. W ­ egstoppen en nooit meer aankomen, was daarom het devies. Met een sloot om de begraafplek heen konden grazende koeien en spelende k ­ inderen ook niet met de begraven dieren in contact komen. ­Vervolgens nam de natuur het over. Jaren later staat er dan een bosje. Miltvuur kwam tot het midden van de vorige eeuw in ons land nog regelmatig voor.

BEELD: GETTY IMAGES, WIKIPEDIA CC

2

Hoe slim zijn raven?

Raven zijn intelligente dieren. Met gebaren attenderen ze elkaar op voorwerpen. Ze kunnen allerlei geluiden imiteren, inclusief de menselijke stem. Ze gebruiken gereedschap, bijvoorbeeld takjes om voedsel uit holtes te peuteren en stenen om noten te kraken. Ze onderhouden complexe sociale relaties. Ze leggen ruzies bij, troosten elkaar. Ze praten ook. En daarbij begroeten ze goede vrienden in een hoge toonhoogte en soort­ genoten waar ze het niet zo op hebben in een lage. Net als wij mensen. Let er maar eens op als je je kleintjes ­toespreekt. Of wanneer je iemand tegenkomt die je niet helemaal vertrouwt.

19

?

WAT IS DIT? Tijdens een wandeling met haar hond in het bos bij Austerlitz (Ut.) zag Nathalie van der Brug takken op de grond waar, zo leek het wel, schuim op zat. Is het misschien scheerschuim van kabouters, vroeg ze grappend. Nu hebben kaboutermannen volgens mij allemaal baarden. Dus dat zal het niet zijn geweest. Nee, het is ijshaar. Dat ontstaat als het een klein beetje vriest. Bij de stofwisseling van schimmels in hout komt water vrij. Dat wordt naar buiten geperst. Bij lichte vorst bevriest dat tot deze structuur die aan haar doet denken.

Als het harder vriest, gaat de stofwisseling van de schimmels op een laag pitje en komt er (veel) minder water vrij. Dan krijg je dus ook geen ijshaar.

3

Kan dit een truffel zijn?

In zijn bostuin bij IJhorst (Ov.) vond D. Meulman bij een heide­ struik een bruin bolletje in de grond. Het had een doorsnede van zo’n twee centimeter en een ruw, bruin oppervlak. Of het een truffel kan zijn, wilde hij weten.

Dat is het inderdaad. Niet alleen in Italië of Frankrijk, ook in ons land komen truffels voor. Culinaire hoogstandjes, zoals de Perigord-truffel, zijn het niet.

Daarom zullen ze ook niet zo bekend zijn. De truffel in IJhorst is een hertentruffel. Daarvan komen er vier soorten voor in ons land: de stekelige, de korrelige, de gevlekte en de sluiersporige.

De laatste twee zijn zeer zeldzaam. De stekelige hertentruffel komt in loofbos voor, de korrelige in naaldbos.

Even bellen met

Jan Mager, voorzitter Jeneverbesgilde Drenthe

Wat is er aan de hand met de jeneverbes?

“Zo’n vijftien jaar geleden was de vrees dat de struik uit ons land zou ­verdwijnen.

Oude struiken kwijnden weg, er was geen verjonging.”

Hoe kon het zover komen?

“Het is een soort die het moet hebben van kaal, voedselarm zand. Dat is er nauwelijks meer. Jeneverbessen zijn meer en meer ingesloten door andere bomen. Op de bodem is een humuslaag ontstaan.”

Waarom is het belangrijk dat-ie blijft?

“Het is een heel karakteristieke struik, die zich duizenden jaren heeft weten te handhaven in ons land. Met de grove den en de taxus is het de enige naaldboom die hier van nature voorkomt. Hij heeft bovendien z’n eigen biodiversiteit. Er broeden meer vogels in een jeneverbes dan in een dicht bos.”

Wat hebben jullie gedaan?

“In heel Drenthe zijn groepen vrijwilligers bezig om de jeneverbes te redden, met wat steun van Hooghoudt. We zijn per toeval

op een aanpak uitgekomen die werkt. We gingen met een handlier de stobben van bomen rondom jeneverbessen weghalen.

Daarbij trokken we ook plakken humus van minstens een meter doorsnede weg.

Op die plekken kwamen ineens allemaal jonge struiken op. En de oude struiken gingen er weer fris uitzien. Toen we dat zagen, hebben we dit in de hele p ­ rovincie toegepast. Ook een andere natuurlijke ­verjonging blijkt weer op gang te komen.

Als een mannelijke jeneverbes op leeftijd komt, laat hij z’n takken hangen. Komen ze op de grond, dan schuurt de bast eraf.

Als hij dan ondergestoven wordt, gaat hij wortelen. Wij helpen dat wat door de bast met een mes te beschadigen en de bodem eronder open te maken.”

Is de jeneverbes nu gered?

“Hij is uit de gevarenzone. We herstellen de populaties beetje bij beetje. En dat moeten we blijven doen. Als we niks doen, groeit het zand rondom de jeneverbessen zo weer dicht.” jeneverbesgilde.nl

Ook een vraag?

Stuur die naar natuurvraag@natuurmonumenten.nl. Je krijgt altijd antwoord (ook al duurt het soms even). De leukste ­vragen neemt Frans mee in Puur Natuur.

20

Afvoerputje

A

l sinds midden jaren negentig houd ik me bezig met klimaatverandering, de gevolgen daarvan voor de natuur en de oplossingen die we als samen­leving moeten vinden. Laat er geen misverstand over bestaan: ik ben ervan overtuigd dat we de omslag naar duurzame energie moeten gaan maken. Maar bij een aantal actuele ontwikkelingen zijn wel vraagtekens te zetten.

Momenteel zoeken bijvoorbeeld dertig zogenoemde energie­ regio’s naar ruimte voor de windmolens en zonnepanelen, die nodig zijn om de klimaatdoelstellingen te realiseren. En wat gebeurt er? Op grote schaal wijzen ze beschermde natuur­ gebieden aan als ‘mogelijke plaatsingslocatie’. Samen met mijn collega-directeuren van LandschappenNL en Vogel­ bescherming heb ik dan ook aan de overheid laten weten dat dit slechte keuzes zijn.

Op de nominatielijst staan onder andere gebieden als IJsselmeer en Markermeer, Deltawateren, Veluwe en het ­Waddengebied. Stuk voor stuk gebieden die iconisch en ­waardevol zijn. Gebieden van belang voor de planten en dieren die daar leven, voor mensen die daar genieten van de natuur en er ontspannen en sporten, en voor de vrijetijdseconomie (toerisme) die gebaat is bij mooie natuur.

Natuur aanwijzen voor wind- en zonneparken betekent de natuur als afvoerputje gebruiken. Klimaatoplossingen ten koste van biodiversiteit. Dat kan beter. Laten we onze zorgplicht voor de natuur allereerst serieus nemen. En laten we inzetten op innovatieve en ondernemende oplossingen en niet voor de makkelijkste weg kiezen. De energie van de toekomst is pas écht groen als deze niet ten koste gaat van onze natuur, maar bijdraagt aan biodiversiteitsherstel.

BEELD: ERIK BUIS, GETTY IMAGES

Marc van den Tweel, directeur ­Natuurmonumenten

Marc van den Tweel is een groot liefhebber van klompenpaden. In een nieuwe aflevering van onze podcast wandelden we met hem in de omgeving van Achterveld (Ut.). Je vindt de podcast op SoundCloud, Spotify en in je favoriete podcast-app.

In 1905 richtten Jac.P. Thijsse en anderen Natuurmonumenten op, een vereniging van natuurvrienden. Ruim honderd jaar later is die vereniging met meer dan 700.000 leden en donateurs (én meer dan 200.000 kinderen die meedoen aan OERRR) deel van een brede beweging van mensen met hart voor de natuur. Het mooie van een ­vereniging is dat iedereen kan meedoen.

Doe mee!

Je kunt je inzetten voor de vereniging, bijvoorbeeld door ons werk financieel te steunen en door vrij­ willigerswerk te doen.

Je kunt ook meedenken over de koers van Natuurmonumenten.

Natuurmonumenten kent regionale ledencommissies in alle delen van het land.

De ledencommissies houden bijeenkomsten waar je als lid je mening kunt geven over natuur, landschap en

cultuurhistorie. De ledencommissies vormen samen de ledenraad, die de hoofdlijnen van het beleid van de vereniging met het bestuur bespreekt.

Word jij ook ledenvertegenwoordiger?

Op dit moment zijn verschillende ledencommissies op zoek naar nieuwe kandidaten.

Kijk voor meer info op nm.nl/vereniging

Natuurmonumenten verhuist

Het landelijk kantoor van Natuurmonumenten verhuist op 1 januari: Bezoekadres: Stationsplein 1, 3818LE Amersfoort Postadres algemeen: Postbus 2166, 3800 CD Amersfoort (033) 47 97 000, ledenservice: (033) 47 97 111

21

Van Natuurbehoud tot Puur Natuur. Al 50 jaar valt elk kwartaal ons leden­ magazine bij jullie in de bus.

Een mijlpaal. Hoe is het begonnen, wat is er veranderd, wat is gebleven?

Zomer 2020

DJ SANDER HOOGENDOORN ‘Als ik buiten ben, luister ik geen muziek’

onder de boom De Kaapse Bossen in met Twan Huys

Juffer zkt beek

Wat is er over van onze historische landschappen?

Wandelaars vertellen

buitentips!

PN_Zomer_2020.indd 1

20-05-20 16:42

22 Nr 1, 1970

1976

1980

1987

1990

1995

2001

2005

E

en tijdschrift om de leden op een inspirerende manier bij het werk van Natuurmonumenten te betrekken. Het is een lang gekoesterde wens van Jac. P. Thijsse , één van de oprichters. De informatie van de ­vereniging is volgens hem “eenigszins pedant” geworden. En dat kan niet de bedoeling zijn, want “natuurstudie is iets voor iedereen”. Het enorme enthousiasme voor de Verkade-albums is zijn bewijs.

Maar Thijsse krijgt het bestuur van de vereniging niet mee. Pas in 1970, 25 jaar na zijn dood, gaat zijn wens in vervulling. Het is de vooravond van de oliecrisis en de onheilspellende prognoses van de Club van Rome. Fabrieken braken hun ongefilterde afval in kanalen, rivieren en de lucht. De ene na de andere ruilverkaveling zet het land op z’n kop. De natuur krijgt harde klappen. De zorgen daarover hebben er waarschijnlijk aan bijgedragen dat Natuur­monumenten in 1970 haar 100.000ste lid kon inschrijven. De vereniging laat zich in de jaren ervoor zien als dé organisatie die opkomt voor de natuur. Met een grote publieksactie is het Deelerwoud bij Arnhem gered. Vijftigduizend natuurliefhebbers maken bijna een miljoen gulden over, waardoor Natuurmonumenten het bos kan aankopen.

Net op tijd, want projectontwikkelaars staan in de start­ blokken om er een groot bungalowpark van te maken.

Dan toch dat tijdschrift! Vooral jongere leden laten weten

dat ze behoefte hebben aan meer informatie over de inzet van de vereniging voor natuurbehoud en over de mogelijkheden om de natuur in te gaan. Dat leidt in het voorjaar van 1970 tot de eerste editie van het tijdschrift Natuurbehoud, alle leden krijgen het blad in de bus.

In dit eerste nummer van Natuurbehoud blikt radiomaker Bert Garthoff terug op de reddingsactie voor het Deelerwoud. Hij neemt de lezer mee door het gebied. Dit is de natuur die jullie met elkaar gered hebben, is de strekking.

Al wandelend met de boswachter vermengt hij weetjes over planten en dieren met de sfeer van het bos en de heide.

Informatie en inspiratie. Het zijn tot op de dag van vandaag de twee grote dragers van het ledenmagazine. Informatie over bedreigingen van de natuur, en het aankopen en beheren van gebieden. De thema’s waren niet wezenlijk anders dan nu. Zure regen heet nu stikstof. Verstedelijking, industrie en intensivering van de landbouw perken de ruimte voor natuur nog altijd in. Overbevolkt noemen we nu dichtbevolkt.

De behoefte aan recreatiemogelijkheden was en is groot.

Insectensterfte Vanaf het begin gaf het tijdschrift creatief invulling aan deze thema’s, zonder veel aanstoot te geven. Tot twee jaar geleden, dan is de maat even vol. Als uit onderzoek onomstotelijk blijkt dat er sprake is van een schrikbarende

23 2010

2012

2018, insectensterfte

Zomer 2028

Waar zijn de anderen?

insectensterfte, maakt de redactie een statement. De cover, gedateerd in 2028, is zo goed als leeg. Een eenzame gaasvlieg vraagt: Waar zijn de anderen?

Het illustreert de grotere aandacht die het magazine heeft voor de kritieke staat waarin de natuur zich bevindt.

Bomensterfte, het verdwijnen van weide- en andere vogels, klimaatverandering, bodemleven dat uitsterft, industrialisering van grote delen van het buitengebied en de ernstige verdroging van de natuur, zoals in dit nummer, krijgen de ruimte.

Tegelijkertijd is er royaal aandacht voor behaalde successen.

Per saldo staat het er beroerd voor, maar otter, bever, boommarter, kraanvogel, zeearend en zelfs de wolf zijn terug.

Dat is mede te danken aan de inspanningen van onze boswachters om natuurgebieden te vergroten en te herstellen.

Zie de Grensmaas, Marker Wadden, het Fochteloërveen, het Haringvliet, het Dwingelderveld. Talrijk zijn de voorbeelden waar de natuur weer opveert als je zorgt dat de omstandigheden op orde zijn. Al die jaren draagt het magazine dat met enthousiasme uit, om maar te onderstrepen dat het echt anders kan.

PN2_Zomer_2018.indd 1

24-05-18 10:18

Zomer 2018

We moeten de kleine beestjes nu helpen!

Puurheid Terwijl de thema’s blijven, wijzigt de presentatie. Schrijfstijl en beeldgebruik bewegen mee met de buitenwereld. Ze worden informeler en persoonlijker, foto’s en illustraties krijgen meer ruimte. Allemaal delen we onze verwondering over de planten en dieren die we tijdens een wandeling zien, tegenwoordig massaal via social media.

Veranderingen in de samenleving geven tien jaar geleden ook de aanzet tot een nieuwe titel. Niet alleen is natuur­ behoud onvoldoende om de natuur voor de toekomst in goede staat te krijgen, ook de band die we met natuur hebben komt in de titel Puur Natuur terug. De puurheid en schoonheid die we ervaren in de natuur, is de basis om haar te beschermen. Dat blijft, net als 50 jaar geleden, de missie.

PN2_Zomer_2018.indd 3

24-05-18 19:17

BEELD: GETTY IMAGES

24

Haal de natu De tuin is in rust. Veel is er niet te doen.

Een mooie gelegenheid om eens naar de binnentuin te kijken.

Onverwachte gasten Lucht zuiveren

Planten horen buiten, dacht ik altijd. En dan komt de klimop die ons huis bedekt zomaar door het openstaande raampje de keuken in gekropen.

Wil je groene weelde in huis, neem dan een klimop. Ze zijn er in allerlei soorten, doen het goed in een ruime pot.

Zet er wel een fors klimrek bij. Wist je dat klimop de lucht zuivert door er schadelijke s­ toffen uit te halen?

Van wiedsel, keukenafval, bladaarde (bladeren uit de tuin die een jaar opgehoopt hebben gelegen) wat zand en een klein beetje kalk maak ik potgrond. Daarin zitten altijd nog zaden van buiten­ planten. Er steken dan ook geregeld onverwachte gasten de kop op. Zo plukken we tomaten van een onbedoelde tomatenplant die midden op de eettafel staat. En boven het vetplantje in de ­vensterbank steekt een brandneteltje uit. Olijk werkt hij zich langs het kamerraam omhoog.

PANNENKOEKENPLANT

Ik heb geen neus voor hypes. Geen idee wie hem in huis heeft gehaald, maar midden op onze vensterbank staat een pannenkoekenplantje. Nu nog zonder bloempjes, maar wie weet beantwoordt hij straks de lentezon wel met bloemen. Want ook het pannenkoekenplantje kan natuurlijk bloeien, al weten nog niet zoveel mensen dat.

25

ur naar binnen VORMEN

Vanwege hun rijke vormentaal lijken cactussen en vetplanten geschapen om te verzamelen. Wij hebben de zonnige v­ ensterbank achter vol cactussen staan. En in de vensterbank aan de voorkant van het huis staan vetplantjes. Mooi en heel wonderlijk vind ik de sierlijk golvende ­zaagcactus.

Klassiekers

Van de binnenplanten zijn de meeste ficussen klassiekers. Zoals de treurvijg. Groeit snel en is makkelijk te snoeien. Maar pas bij het snoeien op voor het witte melksap. Dat wil je niet op je vloerbedekking. Dat geldt ook voor de latex van de rubberboom, die in de tropen boomgroot wordt.

Heel sierlijk is de vioolbladplant.

Kruiden

De basilicum, bieslook en citroenmelisse staan inmiddels binnen. We plukken ervan zolang het gaat. Op winterse dagen in het warme en drooggestookte huis moet je er goed op letten dat ze voldoende licht en water krijgen.

De gemberplant, de geelwortel en de laos heb ik gestekt van stukjes wortel, gekocht in de groentewinkel.

Terracotta

Ik zet zowel mijn buiten- als binnenplanten bij voorkeur in een terracotta pot. Dat ademt, is goed voor de wortels. Bijkomend voordeel: gaat een pot kapot, dan stort je de scherven gewoon bij het steengebiedje in je tuin of op het schervenpad.

Win! Weleda Cadeauset

(t.w.v. € 25,99)

Niets voelt beter dan jezelf verzorgen met de 100% natuurlijke verzorging van Weleda.

Maak kans op een Gift of Nature en stuur voor 21 december je naam en adres naar weleda@natuurmonumenten.nl en maak kans op een van de 5 Weleda Cadeausets (inhoud: Arnica Sport Douchegel, Arnica Sport Massageolie en Skin Food).

26

BEELD: NATUURMONUMENTEN - LIESBETH KRUL

oer landschap Het dampt in het Deelerwoud. In de ochtendstilte hangt een winterse nevel boven de grote heide. Slechts twee mannen verstoren deze idylle van de pure, eindeloze Veluwe. Een redacteur en de boswachter van het Deelerwoud: Dirk Lieftink.

Bescheiden en gepassioneerd tegelijk vertelt hij waarom juist dit gebied het bewandelen waard is.

Wilco Meijers TEKST:

27

BEELD: NATUURMONUMENTEN - ROEL VAN EKERIS , GETTIMAGES

28

E

xact vijftig jaar geleden, in het allereerste nummer van Natuurbehoud (voorganger van Puur Natuur), figureerde het Deelerwoud ook al in het ledenblad van Natuur­monumenten. ‘Deelerwoud – het einde!’, luidde de kop. “Heel wat wandelaars ­hebben het al uitgeroepen en rondverteld.

Of voor zichzelf vastgesteld, stil en ­voldaan, al naar hun aard”, schreef auteur Bert ­Garthoff, destijds ook een bekende radioen televisiepresentator.

Het Deelerwoud was toen net veiliggesteld.

Dankzij de actie Red het Deelerwoud werd voorkomen dat het natuurgebied ten prooi viel aan bebouwing en versnippering. De actie leverde voldoende giften op voor de aankoop van dit woeste stuk Veluwe.

Dirk liep hier toen al rond en mijmert graag over die tijd. Hij kent Bert Garthoff nog, ook schrijver van diverse natuurboeken. Net als bijvoorbeeld A.B. Wigman, die het natuurgevoel in de jaren vijftig in boekvorm goot. “Op rommelmarkten zoek ik graag naar dergelijke boeken. Noem het maar nostalgie. Het doet me denken aan mijn jongensjaren toen ik vaak met mijn vader door het Deelerwoud struinde. Destijds was het gebied nog wat kaler, met stukjes stuifzand en veel heide.

Begin jaren zeventig maakten we hier de balts van het korhoen nog mee. Dat gesis en gedraai, geweldig mooi om mee te maken.”

Raven Niet dat alles vroeger beter was, benadrukt Dirk. “Er was veel minder wild en roofvogels waren heel zeldzaam. Moet je nu eens zien.

Er leven haviken, buizerds, boom- en torenvalken. Zelfs de zeearend en rode wouw duiken hier af en toe op.” Maar vandaag heerst er een serene rust. Zelfs de rauwe roep van een paartje raven boven ons hoofd verstoort het stiltegevoel niet. “Mooi he, die

hebben het voorjaar al een beetje in hun bol.

Raven nestelen heel vroeg. De eieren worden al in februari gelegd.”

Verderop zit een Schotse hooglander onverstoorbaar in de hei. De kolos gunt ons geen blik waardig en herkauwt rustig door. Dirk herkent hem direct aan zijn grijze kleur. “Een stier op leeftijd. Die leven vaak meer op zichzelf, los van de andere runderen die wel met elkaar leven. Zo’n kudde wordt aangevoerd door een ervaren leidkoe. Zij bepaalt het tempo en de richting van de kudde, die ook gebruik kan maken van Wildwissel Terlet, het ecoduct over de A50 dat het Deelerwoud met de Veluwezoom verbindt. ‘s Winters zijn

Grote wilde dieren in het Deelerwoud

1

2

3

4

1. 75 edelherten 2. 250 damherten 3. 5 reeën 4. 25 wilde zwijnen

de hooglanders minder actief en teren ze vooral op hun vetreserves. Dat gaat prima.

We voeren ze nooit bij, ze leven volledig zelfstandig. Dankzij hun graaswerk blijft het gebied open en het bos gevarieerd.”

We lopen verder, zitten onderweg op bankjes met schitterende vergezichten en turen om ons heen. “Je kan hier zo heerlijk van je af kijken”, vertelt Dirk. “Het middenstuk is bijna helemaal open, met grote stukken hei die het hier nog best goed doet. Als je een tijdje stil zit, zie je soms vanzelf de edelherten uit de luwte komen.”

Zeldzaam ree Vandaag laten die zich niet zien, al zitten ze hier volop. “De hinden wonen hier het hele jaar door. De mannelijke herten zitten meer in omliggende gebieden. In de bronsttijd trekken ze hier naartoe en is het Deelerwoud een verhit strijdtoneel. Bij de damherten is het precies andersom. De mannetjes damherten laten in de bronsttijd een knorrend geluid horen. Dat lokt de hinden naar de bronstplaats. Ook zie ik af en toe nog een ree in de randzones, maar die zijn hier zeldzaam.

Kennelijk ondervinden die te veel concurrentie van de herten.”

We zijn bijna terug bij het startpunt. De raven lijken ons al die tijd te hebben gevolgd.

Nog één keer zien we ze in dartelende duikvlucht en horen we het diepe kroa-kroa. Een prachtig oergeluid, passend bij dit Veluwse oerlandschap.

29

Deelerwoud

ROUTE 9 km

Je kunt de route downloaden van nm.nl/nm.nl/deelerwoudroute.

Je vindt hem ook in onze route-app Natuurroutes. De route is beweg­ wijzerd met groene pijltjes.

Krakew e

g

7 8 9

ew eg

Deelerwoud

Walweg Walweg

ns

Kleine Heide

D ee le

VELUWE Hoge

Hartenhulberg

5

B

ew eg D ee le

g

ns

sewe

g

4

Grote Heide

10

Galgenberg

3

P 1 START Ho

oi w eg

g rwe rste

ho rink

n Deele rwe

rste

ho rink

B

Deelen

6

L e g enda

2 Nationaal Zweefvliegterrein Terlet

Bos Bebouwing Heide Water Verharde weg Wandelpad Wandelroute

N804

P

0

400 © c ar tographic s .nl

800 m

Parkeerplaats t.o. museum Vliegbasis Deelen;A50 ook bereikbaar vanaf station Arnhem met buslijn 9, incl.

37 minuten lopen

KAART: CARTOGRAPHICS.NL

Route verkorting

5

Routepunten onderweg 1 Parkeerplaats Deelen aan de Delenseweg is het start- en eindpunt van deze rondwandeling.

De route is gemarkeerd met groene pijltjes.

het ­hekwerk diervriendelijk gemaakt zodat de dieren ongehinderd heen en weer kunnen.

4

5

Veel bossen in ons land zijn aangeplant. Het bos rechts is echter spontaan ontstaan ­vanuit het zaad dat de bomen

2 Deze oude zomereik heeft een opvallend strakke onderkant. Dat komt door het geknabbel van herten die zo nodig op hun achterpoten gaan staan om bij de bladeren te komen. Ook de hooglanders eten dit groen graag.

3 Achter dit hek heb je een doorkijkje naar het zweefvliegveld Terlet, waar herten graag op bezoek komen vanwege het malse gras. Vrijwilligers hebben

lieten vallen. Deze grove ­dennen zijn ongeveer vijftig jaar oud.

2

Wie de moeite neemt om op het pad links even heen en weer te lopen, wordt beloond met een weidse uitkijkplek.

Vanaf de twee bankjes zie je de Kleine Heide, die zijn naam geen eer aan doet. Het veld is uitgestrekt.

6 Soms zie je tussen de hei en het hoge gras een egaal stuk korte hei. Daar is de hei kleinschalig geplagd om de heide te verjongen. Die variatie is gunstig voor veel heide­dieren, zoals adders en heidevlinders.

7 Het lijken wel keurig geschoren bonsaiboompjes, hier

rechts van het pad. Dat is echter het werk van herten die de boompjes en struiken kort houden.

8 Rechts op deze hoek ligt een rustgebied voor het wild. Maar wie stil is, kan vanaf het pad al wild zien.

9 Hier heb je een mooie doorkijk naar open stukken van het rustgebied. Schotse hooglanders, dam- en edel­herten grazen hier graag.

10 De bunker achter het hek is in de Tweede Wereldoorlog gebouwd. Het behoorde tot de Fliegerhorst Deelen, een gigantische Duitse luchthaven en luchtverdedigings­centrum, ongeveer net zo groot als Schiphol nu.

BEELD: NATUURMONUMENTEN - GEURT BESSELINK, STEFAN PRONK, GETTY IMAGES

30

31

Jachtslot in de steigers De boswachters hebben er lang naar ­uitgekeken, nu is het zover. De restauratie van Jachtslot M ­ ookerheide (Li.) is begonnen.

Het slot, dat tussen 1902 en 1905 is gebouwd, is van binnen en van buiten monumentaal. Het gebouw heeft veel jugendstil-elementen. In de loop der jaren zijn veel van de oorspronkelijke elementen verdwenen of versleten. Zo zijn de fraaie tegelwerken op de gevels van het hoofd­gebouw onder een laag pleister weggewerkt. Met de grote restauratie, die anderhalf jaar gaat duren, wordt het slot

weer zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat gebracht. Tegelijkertijd komt er een duurzame energievoorziening.

De restauratie van het slot is het sluitstuk van het grote herstelplan van landgoed Slot Mookerheide. De afgelopen jaren zijn de monumentale tuinen, fruit­muren

ADVERTENTIE

WAT EET JE HUID VANDAAG? SKIN FOOD! Voor de droge huid en handen Vermindert jeuk en trekkerig gevoel Biologisch en animal friendly

Weleda. Puur natuur, net als jij.

en kassen hersteld; ze waren volledig ­overwoekerd. Een enthousiaste groep ­vrijwilligers v­ erbouwt nu weer groenten en fruit.

Tijdens de restauratie zijn er speciale excursies. Je kunt je aanmelden op nm.nl/agenda

32

UIT LIEFDE VOOR HOUT Je maakt er de mooiste dingen van.

TEKST: Petra Strijdhorst BEELD: Aldwin van Krimpen

E igenaresse Lucienne van der Lans vioolbouw, bouwt violen met de hand W erkt het liefst met hout van esdoorns en s­ parren

“Hout is niet statisch, zelfs als het zeventig jaar oud is werkt het en blijft het reageren op de omstandigheden. Door veel op een viool te spelen, gaat-ie mooier klinken. Als je er eentje bespeelt die lang heeft stil­gelegen, is het net als mensen die lang niet bewogen hebben. Het gaat ­allemaal wat strammer. Maar dat is juist het mooie aan een instrument van hout, zoals de viool.

Het moet leren leven, ruimte krijgen om te ­trillen. Iedere

­ ersoon geeft een ander karakp ter aan een instrument. Ik zoek het hout dat ik gebruik zoveel mogelijk zelf uit in de Alpen en de Dolomieten. Daar zitten de klankhouthandelaren. Bij het kappen horen ze al: dat wordt een tafel, dat een viool. Het wordt wel steeds ­lastiger om aan hout te komen. Als ik op bezoek ga, staan er steeds meer containers vol klankhout klaar voor China. Zij maken de instrumenten machinaal. Ik begin met een

dik stuk hout. Het is het mooist als je zoveel mogelijk hout uit één boom gebruikt. Dit is het beste voor de klank én voor het oog. De houtnerf en jaar­ringen zijn dan gelijk. Tijdens het bouwen ben ik constant aan het kloppen, luisteren en voelen.

Zelfs na drieëndertig jaar leer ik nog elke dag hoe het anders en toch weer beter kan.”

33

34

rchitect, ontwierp de A nederzetting op Marker Wadden; het ontwerp was genomineerd voor de ARC20 Awards, een belangrijke architectuurprijs De gevels van alle 14 woningen en gebouwen zijn gemaakt van larikshout “Hout ruikt heerlijk als je ermee bouwt, het is i­ solerend en je kunt er heel fijn mee ­construeren. Hout is een

l­ ogische keus voor Marker ­Wadden. Het eiland voelt als nieuw land waar je het idee hebt dat je een pionier bent. Je komt er om een natuurervaring op te doen. De gebouwtjes passen daarbij. Ze geven alleen beschutting voor de weers­ omstandigheden; het kan er af en toe best ruig zijn. En wat mooi is, het larikshout komt uit de bossen van Natuur­monumenten.

Lariks is mede dankzij dit project wel mijn favoriete houtsoort.

Net gezaagd hebben de p ­ lanken een warme oranje kleur. Na verloop van tijd gaan ze onder invloed van zonlicht en regen vergrijzen. Uiteindelijk worden ze zilverachtig en versmelten ze prachtig met de begroeiing en het karakter van het eiland.

Bouwen met hout is een van de uitdagingen waar we door klimaatverande­ring voor staan.

De huidige bouw zorgt voor veel CO2-­uitstoot, terwijl hout juist CO2 opslaat. Daarbij ver-

oudert hout mooi, waardoor het materiaal in waarde stijgt en hergebruikt kan worden. Dat zijn aspecten die passen bij deze tijd.

Ik verwacht dat hout dominanter bouw­materiaal gaat worden. Wij zijn in ieder geval weer bezig met nieuwe projecten in houtbouw.”

Luister ook naar de ­aflevering van onze podcast over de weg die het hout van Marker Wadden heeft afgelegd.

35

ebruikt hout uit zijn G eigen bos voor het maken van meubels Werkt bij voorkeur met hout van de Gelderse zomereik

“Volgens mij is er geen grondstof die een grotere toekomst heeft dan hout. Als je hout zo lang mogelijk hout houdt, heb je een perfecte opslag van CO2. Daarom denk ik dat we hout veel vaker ­moeten inzetten als grondstof en als constructiemateriaal. Het groeit ook nog eens praktisch vanzelf. Voor mijn bedrijf: Kien met Hout, maak ik meubels op maat, met hout uit mijn eigen bos. Of ik gebruik het hout van bedrijven waar ik voor werk.

Pas als ik zie dat een boom aan het einde van z’n levens­ cyclus is, haal ik ‘m uit het bos. Op de lege plek plant ik nieuwe bomen. Daarna water ik het hout in de IJssel (een methode om hout te verduurzamen, red.) of verzaag ik het tot planken en droog het aan de wind. Ik blijf het lastig vinden om iets wat ik gemaakt heb, te ­verkopen. Ik vind het belangrijk dat een product z’n waarde houdt. Ooit kocht ik een tafel terug omdat ‘ie anders voor

te weinig geld werd door­ verkocht. Dat is devaluatie van het product. Zonder waarde wordt een product snel afval.

En ik heb de tafel gemaakt, dus daar voel ik me verantwoordelijk voor. Ik besef dat ik ontzettend micro bezig ben, maar ik wil mijn doelen bereiken. Circulair werken en leven, met zo min mogelijk ­negatieve impact op de natuur. Ik hoop anderen te inspireren om ­hetzelfde te doen.”

36

igenaar Goochem E Design, maakt speelgoed van resthout Werkt bij voorkeur met beukenhout, soms met essenhout

“Ik ben opgevoed met ­houten speelgoed, misschien is het daar wel begonnen. Toen ik ging werken, maakte ik producten van verschillende materialen. Maar hout is echt het materiaal dat bij mij past. Wij, ik werk samen met mijn broer, gebruiken alleen resthout van Stadshout, een stichting die bomen uit Amsterdam een tweede leven geeft. Zeventien jaar geleden kwam ik er achter hoeveel goed hout weggedaan

wordt. Ik was speeltoestellen aan het maken met een collega. Hij nam schitterende stukken hout mee naar huis.

Restjes, maar toch flinke stukken. Dat verdween allemaal in zijn open haard. Zonde vond ik, dus ik vroeg een stuk mee. Daarvan heb ik het allersimpelste wat je kunt maken gemaakt: potloodblokken.

Een stuk hout met wat mooie gaten bovenin. Sinds een jaar of vijf werken we alleen met hout uit Amsterdam. Van

bomen die omgewaaid zijn of die weg moeten. Wij gebruiken de kleine stukken die niet geschikt zijn voor meubel­ makers. Het speelgoed dat wij maken, tegenwoordig vooral autootjes, kan een leven lang meegaan. Ook dat maakt hout een fantastisch product. Ik hoop dat we het als mensheid voor steeds meer dingen gaan gebruiken. Ik heb het idee dat dat ook wel gebeurt, maar het gaat mij niet snel genoeg.”

37

Vierde generatie klompenmakers bij klompenmakerij Koop Werken met populier en wilg “Klompen hebben eigenlijk geen nadelen. Je hebt altijd warme voeten en je gaat er nooit in zweten. Sommige mensen

vinden het geluid vervelend.

Het enige echte nadeel is dat je steeds groter wordt als er sneeuw ligt, haha. Maar er ligt bijna nooit sneeuw meer. Wist je dat podologen soms adviseren om op klompen te lopen?

Je leert weer recht te lopen.

Mijn vader, opa en overgrootvader waren al klompenmaker.

Zij maakten alle klompen nog met de hand. Tegenwoordig gebeurt een groot deel met machines. Al passen we vaak aan het einde nog wel wat aan.

Ze moeten natuurlijk wel lekker zitten. Wilgenhout is het beste hout voor een klomp. V ­ roeger belde een boer op, die had vaak wel een paar wilgen staan die

weg konden. Tegenwoordig gebeurt dat nog wel met populieren, dan moeten er een paar vervangen worden. Het fijne is dat mijn man in de boomverzorging werkt. Die kan dat dus prima regelen. Gelukkig heeft hij veel affiniteit met klompen, hij is zogezegd uit het juiste hout gesneden.”

38

Knappe knotwilg Ze kleden het landschap aan, zorgen voor sfeer en je kan ze nog oogsten ook: knotwilgen. En hoe ouder, hoe mooier.

Zo’n knoestige wilg is een natuurgebiedje op zich. Het hele jaar door biedt het leefruimte aan allerlei planten en dieren.

7

TEKST: Wilco Meijers BEELD: Inge van Noortwijk

1 1

Steenuil

Door het knotten rot de wilg van boven in, waardoor er holten en scheuren ontstaan.

Ideaal voor de steenuil die graag in zo’n beschutte boomholte broedt. Dat geldt ook voor ringmus, gekraagde roodstaart, matkopmees, holenduif en torenvalk. ­Eenden gebruiken de ruimte tussen de knotten ook als nestplaats.

2 2

Zwammen

De ruwe stam is een veelgebruikte groeiplaats voor paddenstoelen.

Zij verteren het levende of dode wilgenhout. Bekende bewoners zijn de zwavelzwam en de streepsteelmycena.

3 8

6

3

Mossen

Op de grillige schors, de vochtige kruin, de knotten en in de scheuren, overal kun je bladmossen en korstmossen aantreffen. Een oude knotwilg kan wel tientallen soorten herbergen.

4

Bloei

39

De kruin biedt ruimte aan allerlei planten. De eikvaren groeit er bijna altijd, maar ook wilgenroosje (op de tekening), vlier, lijsterbes, bitterzoet, hondsroos, braam en fluitenkruid bloeien hier. Vogels helpen hieraan mee. Zaden die ze uitpoepen, ontkiemen in organisch materiaal.

5

4

5

7

6

Wilgenkatjes

Aan het eind van de winter of in het vroege voorjaar bloeien de wilgenkatjes (elke wilg heeft vrouwelijke of mannelijke). De zoete honinggeur die daarbij vrijkomt, lokt talrijke hommels, bijen en vlinders. Ook zweef­ vliegen, zoals de wolzwever – die wel wat lijkt op een hommel – komen op de nectar af.

Holten

Naast vogels bieden de holten schuilplekken voor kleine zoogdieren zoals bosmuizen, spitsmuizen, bunzingen, wezels en hermelijnen. Ook vleermuizen, zoals de ruige dwergvleermuis, rusten er overdag.

8

Waterbadje

In laagtes tussen het verweerde hout blijft soms water staan. Een mooi badje voor bruine kikkers en kleine watersalamanders om hun eieren in af te zetten.

7

Insecten

Dankzij het blad, zachte hout, schors en dode hout vinden honderden insecten­soorten en hun larven hier voedsel en beschutting. En dan zijn er nog ­pissebedden, duizendpoten, spinnen en andere ­kriebelbeestjes. Allemaal voedsel voor vogels.

40

uit de steigers

Koude Oorlog in Fort Nieuwersluis

41

De Bescherming Bevolking is tijdens de Koude Oorlog opgericht om Nederlanders te beschermen tijdens een nieuwe wereldoorlog, deze keer met de communistische Sovjet-Unie en haar partners in Oost-Europa. Een oorlog waarin waarschijnlijk atoom-, biologische of chemische wapens ingezet zouden worden. De BB had onder meer een eigen brandweer, eerstehulpdienst en reddingsmaatschappij. De commandopost, die in een vleugel van Fort Nieuwersluis was gemaakt, kon luchtdicht worden afgesloten. 45 mensen konden er twee weken volledig afgesloten van de buiten­ wereld verblijven.

De commandopost in het fort ziet er weer uit als in de dagen van de BB. En met het visuele hoorspel ‘Beleef de BB’ (een productie van Studio Harm Hasenaar) kun je nu meemaken hoe het eraan toeging tijdens een bomoefening. Dus wil je een idee krijgen van het werk van de BB, dan is een bezoek aan Fort Nieuwersluis een absolute aanrader.

Luister ook naar de podcast die we maakten over de BB. Je vindt hem op Sound­ cloud, Spotify en in podcast-apps.

Kijk voor meer info op nm.nl/fortnieuwersluis

BEELD: STUDIO HARM HASENAAR, NATUURMONUMENTEN - MARTIN STEVENS

Het is een wat vergeten verhaal uit onze geschiedenis: de Bescherming Bevolking (BB). Toch had de organisatie op z’n hoogtepunt in de jaren vijftig van de vorige eeuw 160.000 vrijwilligers. In Fort Nieuwersluis was een commandopost gevestigd. Bij een recente restauratie van het fort kreeg ook deze post een opknapbeurt.

42

Een boom voor fijne herinneringen

TEKST: KIRSTEN DORRESTIJN BEELD: ERIK BUIS

Stefan Klaver (44) ­adopteerde samen met zijn ongeneeslijk zieke vrouw een lindeboom in Arboretum Poort Bulten.

Samen met hun kinderen loopt hij regel­ matig een rondje langs ‘onze boom’.

‘V

oor mijn vrouw en voor ons samen vormde het Arboretum Poort Bulten in De Lutte, Overijssel, een belangrijke plek. Mijn vrouw kwam er van jongs af aan, ze woonde er dichtbij. Toen zij 16 was en ik 17 kregen we verkering en nam ze me er mee naartoe.

Later hebben we onze trouwfoto’s er laten maken. In 2014 werd mijn vrouw ziek, in 2017 hoorden we dat het ongeneeslijk was.

Ooit had ik gezien dat je op het ­Arboretum een boom kunt adopteren. Ik heb ­contact opgenomen met Natuurmonumenten, sinds 2016 eigenaar van de prachtige bomencollectie. We zijn met het hele gezin

een boom gaan uitzoeken. Mijn vrouw koos een heel mooie linde. Hij staat vrij centraal, het is een van de hoogste bomen van het park. Er is een bordje bij gemaakt waarop staat dat hij ter nagedachtenis is van Lian Klaver, moeder van Emma, Marleen en Laura en echtgenote van mij. Lian overleed op 39-jarige leeftijd. Ter afsluiting van haar begrafenis zijn we met een besloten kring naar het Arboretum gereden.

Het Arboretum is een oud park dat rust ­uitstraalt. Toen de kinderen nog klein waren, speelden we vaak op het grasveld of gingen we er picknicken. Tegenwoordig lopen we meestal een vast rondje beginnend en eindigend bij ‘onze boom’, zoals ik hem noem. Lian wilde dat het Arboretum een plek is voor vooral fijne herinneringen.

Ik steunde Natuurmonumenten al langer.

Nu doe ik dat nog wat extra met de boom.

Ik geniet van de natuur en ik vind het belangrijk dat die behouden blijft.”

43

Je eigen MTB-route onderhouden

€9

Als je lid bent van Natuurmonumenten, betaal je slechts 9 euro. Niet-leden betalen 12 euro.

BEELD: NATUURMONUMENTEN - ERWIN GROB, GETTY IMAGES

Bestel nu je MTB-vignet

“Veel mountainbikers vinden mountainbikers. De route is nu dus nog interessanter voor de MTB-route Montferland MTB’ers. Single tracks zijn wel (Gld) erg mooi. Er zit aardig wat duurder om aan te leggen. wat hoogteverschil in. Dat heb Bredere paden kunnen we machije niet overal in Nederland”, vertelt boswachter Erwin Grob trots. naal aanleggen en onderhouden, bij Erwin Grob, “We hebben de route van ruim 26 smalle paden komt wat meer handwerk boswachter kilometer groten­deels aan de buiten­ kijken. Daarom is er het MTB-vignet. rand van het bos aangelegd. Uiteraard Met de opbrengst bekostigen we de aanleg van nieuwe stukken en het onderhoud gaat-ie niet door kwetsbare natuur. Er waren van de bestaande route. We krijgen gelukwat knelpunten waar wandelaars, ­ruiters kig ook veel hulp van vrijwilligers. Onder en mountainbikers gebruik maakten van hen zijn een paar MTB’ers. Ze werken graag dezelfde paden. We hebben het onder meer mee in de natuur en aan het onderhoud van opgelost door single tracks, smalle en vaak de route.” slingerende paadjes, aan te leggen voor de

Ga je mountainbiken op een van de mtb-routes van Natuur­monumenten? Bestel dan vooraf een MTB-vignet.

Het vignet voor 2021 is nu verkrijgbaar (en kun je meteen gebruiken!).

Met de inkomsten uit de verkoop van het MTBvignet onderhouden we MTB-paden, beheren we omliggende natuur en leggen we nieuwe routes aan. Je kunt een vignet kopen voor een kalenderjaar of voor een dag. Kijk voor meer informatie en routes op nm.nl/mountainbiken

KALENDER

Vanwege de coronacrisis is het onzeker of geplande sport­ evenementen doorgaan. Daarom deze keer geen kalender.

BEELD: GREET SIJTSMA, GETTY IMAGES, MARCEL DONKS

44

Jos van Genugten uit Waspik (NB) nam twee jaar geleden het initiatief om op een verlaten tuinderij bij zijn dorp een voedselbos aan te leggen. Met hulp van tientallen vrijwilligers en boeren van de agrarische natuurvereniging Slagenland ging hij aan de slag.

Jos is boerenzoon en theoloog. Samen met zijn vrouw Mirjam geeft hij trainingen in spiritualiteit en leiderschap.

45

JOS VAN GENUGTEN, WASPIK

maart 2018 M’n idee voor een voedselbos krijgt steeds meer vorm.

Het plan is klaar en rust op drie pijlers: biodiversiteit in het voedselbos en in de rest van de polder, mensen weer in contact brengen met natuur en met de herkomst van hun voedsel, en het bevorderen van gemeenschapszin. Dat laatste heb ik uitgedrukt in de woorden: ik ben, omdat wij zijn. Dat komt uit het Afrikaanse gemeenschapsdenken Ubuntu. Voor het voedselbos is dat vertaald naar: wij leven omdat mensen voor ons bomen hebben geplant, wij planten bomen zodat mensen na ons kunnen leven. Nu het plan er is, zijn er nog drie zaken te regelen: eigenaarschap, financiering en ontwerp. maart 2019 We maken ineens grote stappen. De gemeente Waalwijk wordt eigenaar van de grond waarop het voedselbos moet komen. Ik heb het plan gepresenteerd voor de leden van de agrarische natuurvereniging: ze doen allemaal mee! Sjef van Dongen heeft een basisontwerp en een plantplan gemaakt. En met de financiering gaat het ook de goede kant op. Het bos lijkt er echt komen!

1 november 2019 De kogel is door de kerk. Bericht van de provincie: er zijn geen belemmeringen meer, je kunt aan de slag. En dat doen we. Met de boeren en de vrijwilligers halen we de kerstbomen en coniferen uit de grond, we verzamelen het dode hout, maken de grond met brandnetels en distels los, halen het prikkeldraad weg. En we leggen de poel aan. Het is geweldig om te zien dat we zo’n goede start maken.

11 maart 2020 Alles is in gereedheid voor de Boomfeestdag van volgende week. Wethouder Dilek Odabasi kwam met het idee om op die dag met 350 kinderen van 12 basis­ scholen 750 bomen te gaan planten in het voedselbos.

Ze heeft ons steeds gesteund. En wij steunen nu haar idee. De bomen liggen klaar, de vrijwilligers weten wat ze moeten doen. De kinderen kunnen komen.

18 maart Wat een domper. Het planten met de kinderen kan niet doorgaan vanwege de coronamaatregelen die zijn afgekondigd. Ook alle scholen gaan dicht. Maar goed, de vrijwilligers waren er wel. Het is ze gelukt om alle bomen te planten. De hoofdstructuur met diverse fruitbomen – peren, appels, kersen, perziken, pruimen en noten – staat nu. Het zijn niet allemaal inheemse soorten, wel soorten die op onze breedtegraad groeien en het goed doen op deze grond. Wat zo fijn is, is dat er veel dertigers zijn onder de vrijwilligers. De generatie na ons verbindt zich met het idee dat je bomen plant voor de eeuwigheid.

1 april We zijn weer aan het werk geweest in het bos. Er is 65 kilo bloemenzaad uitgestrooid. Vanwege de enorme droogte hebben de boeren ook de jonge bomen van water voorzien.

15 mei Het was voor Mirjam en mij een bijzondere dag. Het labyrint in het voedselbos is klaar.

Hiermee is een belangrijke wens vervuld.

We wilden graag dat het bos niet alleen voedsel voor het lichaam zou geven, maar ook voedsel voor de ziel. Een labyrint staat voor de levensweg. Die gaat soms in een

rechte lijn, soms zijn er hindernissen. En het gebeurt ook dat het leven een scherpe bocht maakt door een sterfgeval, echtscheiding of ontslag. Voorbij die bocht is het perspectief op het leven totaal anders. Als je een vraag in het leven hebt, krijg je mogelijk een antwoord als je deze weg van het labyrint afloopt.

de corona-richtlijnen. Dat is gelukt. Zondag waren er meer dan driehonderd mensen. Ik hoop dat ze blijven komen en over een paar jaar de vruchten gaan plukken.

Uitgangspunt is dat iedereen mag oogsten voor eigen gebruik. En wat overblijft, gaat naar de voedselbank en een restaurant.

20 juni Met een kraan is het meubilair geplaatst. Een stel gepensioneerde timmerlui heeft zware, robuuste houten banken gemaakt. Die til je niet zomaar op. Ook de grote insectenhotels zijn op hun plek gezet. Door de banken kunnen mensen hier picknicken, een boek lezen, elkaar ontmoeten, tot rust komen.

7 november Tweede plantronde. We hebben 400 bessenstruiken geplant. De paar boompjes die door de droogte zijn doodgegaan, hebben we vervangen. Daarmee is de aanleg van het voedselbos voltooid. Ik kan het niet laten om te kijken naar een volgende stap. Het zou toch wel mooi zijn als we langs de noordkant van het bos een windsingel kunnen realiseren met vruchtdragende struiken: sleedoorn, meidoorn, vijgen, lijsterbes. Het houdt de kou uit het bos en biedt vogels veel voedsel. We zullen zien.

1 september De boeren brengen nog een keer water naar de bomen. Al met al hebben ze 350.000 liter water uitgereden. Dat is cruciaal geweest. Ik hoor dat elders de helft van de pas aangeplante bomen is doodgegaan.

Hier zijn het er tien. Het was ook wel heel extreem met de droogte. In de negen weken na de aanplant viel maar 3 milli­meter regen.

11 en 12 september Het is feest! Zaterdag de officiële opening, zondag open dag. We moesten een en ander wel laten voldoen aan

Meer weten over het voedselbos in Waspik?

Luister naar de podcast die we in het bos maakten. Je vindt ‘m op Spotify, SoundCloud en in je favoriete podcast-app. Je kunt het voedselbos ook bezoeken natuurlijk. Je vindt het bos aan de Vrouwkensvaartsestraat, aan de rand van Waspik.

BEELD: MARCEL DONKS, GETTY IMAGES

46

TEKST: KIRSTEN DORRESTIJN BEELD: NATUURMONUMENTEN - BOB LUIJKS

47

Weert Thomas van Gemert (27) is sinds anderhalf jaar voorzitter van de leden­commissie Limburg en De Kempen.

Hij vindt het belangrijk om zich in te zetten voor zijn eigen om­­­ geving.

“Drie jaar geleden was ik bij een klankbordbijeenkomst van Natuurmonumenten in Weert. De toenmalige voorzitter vond het opvallend dat ik als jongere zo geïnteresseerd was en vroeg of ik een keer naar een vergadering van de ledencommissie wilde komen. Voor ik het wist was ik lid en sinds anderhalf jaar ben ik voorzitter.

Sinds mijn 15e ben ik politiek actief.

Ik vind het belangrijk om me in te zetten voor mijn eigen omgeving, voor de gemeente en voor Weert. Daarom zit ik ook in de gemeenteraad. In Weert is de natuur altijd dichtbij, de stad wordt omringd door mooie natuurgebieden: heidevelden, vennen, beekdalen… Kempen-Broek is zo weids en uitgestrekt dat het lijkt alsof je heel ver van de bewoonde wereld bent. Als lid van de ledencommissie hoop ik eraan bij te dragen dat die natuur ook in de toekomst mooi blijft. Ik vind het goed dat er een vereniging is die dat wil behouden.

Met de ledencommissie ­proberen we in contact te treden met de achterban. We organiseren b ­ ijeenkomsten

om te horen wat er speelt bij leden.

Zoals over het mooie plan van Natuur­monumenten om bos aan te planten bij Weert. Dit najaar hebben we daarover een online-bijeenkomst georganiseerd om te bespreken hoe we met die aanplant de biodiversiteit rondom Weert kunnen vergroten.

Ook kan Natuur­monumenten tijdens zo’n bijeenkomst uitleggen waarom bepaalde keuzes worden gemaakt over het aankopen van gebieden of het beheer ervan. Als leden­ commissie slaan wij een brug tussen de professionals van Natuurmonumenten en de achterban.

Natuurmonumenten, dat zijn wij allemaal. De kracht zit ‘m erin dat we met zo veel leden zijn.”

‘Je inzetten voor je eigen omgeving’

DE VERENIGING, DAT BEN JIJ­ Natuurmonumenten is een vereniging van mensen die van de natuur houden. Regionale leden­commissies vertegenwoordigen de leden. Wil je je mening geven over natuur, landschap en cultuurhistorie, ga dan naar de bijeenkomst van de ledencommissie bij jou in de buurt. Een overzicht van de commissies en hun activiteiten vind je op nm.nl/ledencommissies

48

49

Organiseer een VET vogelfeest!

Normaal organiseren de boswachters op verschillende plekken in het land vette vogeldagen. Of ze door kunnen gaan, weten we nu nog niet. Want ja, corona… Maar we laten de vogels natuurlijk niet in de steek! Organiseer zelf een vet vogelfeest in je tuin of op je balkon. Hoe doe je dat? Bak een vogeltaart, zet buiten lekkere vette snacks en hapjes neer en versier de tuin met pindaslingers.

Met de volgende tips zet je binnen no-time een heerlijk winters vogel­-buffet in elkaar: OERRR.nl/vogelsnacks.

‘ Ik ben goed in slootje springen’ Wat is je lievelingsplek buiten?

“Het bos in Scherpenzeel! Daar staat een huisje van vrienden. Ik bouw er altijd hutten met mijn broertje en zusje.”

En deze leuke activiteiten staan voorlopig nog op de ­agenda. Maar of ze doorgaan?

Op OERRR.nl vind je het ­laatste nieuws.

Waarom is dit zo’n mooie plek?

“Er is een meertje waar een ijsvogel zit. We zagen hem een keer vliegen, toen hebben we een tak voor hem neergezet. Daar zat-ie de volgende ochtend op om een vis te vangen!”

Wat is het mooiste wat je in de natuur gevonden hebt?

“Een hertengewei. Daar heb ik vier dagen naar gezocht.

We liepen over de paadjes die herten maken, dat noem je een wissel. Het gewei lag onder de bladeren. Ik vind het randje waarmee het aan de kop vastzat heel mooi.”

Welk dier zou je wel eens een dag willen zijn?

“Een wolf of een zwijntje. Een wolf is een interessant dier, hij is anders dan de anderen. Een zwijntje is schattig en stout. Het lijkt me leuk om met je neus in de aarde te wroeten op zoek naar eten.”

Is jouw (klein)kind al OERRR?

Buiten begint het ­avontuur. Buiten is OERRR! Voor € 15,- per jaar krijg je: Een welkomstcadeau Elk seizoen post vol inspiratie en acties De leukste buitentips in een kalender Korting op activiteiten in de natuur.

• • •

•

Meld je aan via OERRR.nl

BEELD: NATUURMONUMENTEN - MARRIT OP TEN NOORT-SCHUDDEBEURS

Wat doe je het liefst als je gaat buiten spelen?

“Van alles! Klimmen, over takken lopen. Ik ben goed in slootje springen. Als je aanloop niet hard genoeg is, wordt het spannend. Het is echt een overwinning als het lukt.”

Bezoekerscentrum ­Schiermonnikoog (Fr.) 23 dec, 14,20 jan, 25 feb Nieuwsgierig naar de m ­ iljoenen vogels die in de winter een ­tussenstop maken op Schiermonnikoog? Kom mee!

13 jan Kom de Melkweg en de mooiste sterrenbeelden ­bewonderen op de donkerste plek van Nederland.

24 feb Wat eet een uil eigenlijk?

En hoe weet deze vogel prooien te vinden in het donker? Je gaat het vandaag ontdekken.

Bezoekerscentrum ­Dwingelderveld (Dr.) 22,29 dec Met schapenwol en een speciale viltnaald maak je een klein wolschilderij.

28 dec Met de ­boswachter de winterse natuur ­verkennen. ­Misschien ontdek je wel de slaapplek van een ree.

Bezoekerscentrum De Wieden (Ov.) dagelijks in de kerstvakantie (behalve 25, 31 dec, 1 jan en maandagen) Laarzen aan

en ­hoppa, op ontdekkingstocht met leuke opdrachten in je rugzak.

Speelnatuur Tiengemeten (ZH) 3 jan Help de vogels de winter door en maak de vetste vogel­ snacks voor ze tijdens de OERRR Vette Vogel Dag. Belevenisboerderij Schieveen, Rotterdam (ZH) 9,10,16,17,23,24,30,31 jan, 6,7 feb Rijd met de huifkar naar de schapenstal waar de lammetjes ronddartelen.

Restaurant Tijsterman, ­Nieuwkoop (ZH) 20,27 dec, 3,17,31 jan, 14, 28 feb Ben jij een bikkel? Kom dan mee. We gaan varen op de Nieuwkoopse Plassen en onderweg broodjes bakken boven een kampvuur.

Bezoekerscentrum Oisterwijk (NB) 2,9 jan Samen zoeken naar dier­sporen en leuke spelletjes doen.

23,30 jan Help de vogels een handje en maak de lekkerste vogelsnack!

13,20 feb Kom de boswachter helpen met klusjes in het bos.

50

Nu onze leefwereld noodgedwongen kleiner is, is de behoefte om de natuur in te gaan groot. Het liefst dichtbij huis. Met de boswachters maakten we een selectie van activiteiten, verspreid over het land.

Een volledig overzicht en alle info vind je op nm.nl/agenda. Het is onder voorbehoud.

Het hangt van de corona-aanpak af of ze doorgaan. Hou daarom onze berichtgeving op nm.nl in de gaten of abonneer je op onze regionale nieuwsbrief: nm.nl/nieuwsbrief

Friesland Winterwad BEELD: GETTY IMAGES, NATUURMONUMENTEN - RENE KOSTER

24,30 dec, 21,24 jan Goed

ingepakt en met laarzen aan kun je ook in de winter prima het wad bij Schiermonnikoog op. Onderweg vertelt de gids hoe de vele dieren van de Waddenzee de winterkou trotseren.

Fatbike tour

9,10,30,31 jan, 13,14,20,21, 25,26,27,28 feb, 4,5,6,7,13, 14,20,21 mrt Creatief

足 vonturier Erwin Zantinga A neemt je mee op excursie langs de randen van Schiermonnik足oog met

een stoere fatbike. Voor de sportieve eiland足ontdekker.

Bos en duin 13 jan Jonge en oude duinen, naald- en loofbos, natte en droge gebieden. Overal leven weer andere planten en dieren op Schiermonnikoog.

Drenthe Laarzen nodig 2,9 jan Het Dwingelderveld is de laatste jaren groter, 足natter en stiller geworden. Met de boswachter gaan we door dit nieuwe gebied.

Tuinvogelweekend 30,31 jan Vanuit de koffiehoek in het bezoekerscentrum Dwingelderveld observeren we de vogels op de voedertafel. Een gids van Natuurmonumenten beantwoordt vragen en geeft tips.

In het spoor van

elke zondagmiddag In het spoor van de boswachter

ontdek je de bossen, heide en vennen van het Dwingelderveld.

Gelderland Prille voorjaarspracht vanaf eind februari In het prille voorjaar steken de eerste sneeuwklokjes hun kopjes al boven de grond. De voorjaarspracht van Hackfort barst weer los. Kijk voor kleurrijke activiteiten op nm.nl/hackfort

51

Winterwandeling 27 dec Maak een frisse ­winterwandeling en sluit af met een kop warme snert in De Vreugdehoeve bij Zwolle.

Midwinterhoornblazen 3 jan Wandelen door het winterse landschap van de Sprengenberg, begeleid door sfeervolle midwinterhoornklanken.

Limburg Winterwerken 30 dec Help de boswachter met het verwijderen van opgroeiende dennen in het prachtige winterse heideveld.

Warm welkom

10 jan Verwelkom met de bos-

Noord-Brabant Overijssel Winter Bingo tijdens openingstijden

Ga op pad en vind alle natuur­ schatten. Doe het stoer met laarzen door de modder of houd de voeten droog op het vlonderpad bij bezoekers­ centrum De Wieden.

Weg van de drukte 19 dec Ga lekker een frisse neus halen op Landgoed de Oude Buisse Heide en vergeet voor even alle decemberdrukte. Na afloop serveren we een heerlijke snertmaaltijd bij het Pannehûske in Achtmaal.

Oliebollen!

27 dec Ervaar de rust en ruimte van de Dintelse Gorzen en geniet na met oliebollen.

Winters 2 jan Waan je alleen op de wereld in de uitgestrekte, winterse Dintelse Gorzen en word weer warm met ­chocomel.

wachters het nieuwe jaar op de Brunssummerheide en de Sint-Pietersberg. Na afloop is er warme chocolademelk.

Zuid-Holland Verkwikkend

2 jan, 6 feb, 6 mrt Ga

de stad uit voor een ver­kwikkende wandeling in het afgesloten vogelrustgebied de Ackerdijkse Plassen.

Nieuw natuurjaar

3 jan Breng tussen

11 en 15 uur bij het Bezoekerscentrum Tien­gemeten samen met boswachters een toost uit op een mooi, nieuw natuurjaar!

Water- en moerasvogels 17 jan Tiengemeten is in de winter een waar wateren moerasvogelparadijs!

Ga mee met onze vogelgids en leer alles over de vogels die in het winterseizoen verblijven op het eiland.

Bikkelvaartocht 20,27 dec, 3,17,31 jan, 14,28 feb Voel je een echte

pool­reiziger in de fluisterboot en bak een broodje bij het kampvuur! Startpunt is Restaurant Tijsterman, Nieuwkoop.

52

binnen De beste remedie om deze tijden van corona door te komen, is naar buiten gaan.

Beweging en contact met de natuur, alleen of in gezelschap, daar knapt een mens van op.

Maar ook op dagen dat het weer te bar is of dat je even geen zin hebt, kun je misschien wel wat inspiratie uit de natuur gebruiken.

Het testament van David Attenborough

BEELD: GETTY IMAGES

In A Life On Our Planet blikt David Attenborough terug. Film na film deelde de bioloog en televisiemaker op aanstekelijke wijze zijn verwondering over het leven van planten en dieren. Maar nu, op z’n 94ste, is het tijd voor een waarschuwing: We hebben de wereld verwoest. Toen hij ter wereld kwam, bestond de aarde voor meer dan tweederde uit ongerepte wildernis, nu is dat minder dan een kwart. Een oplossing heeft de grijze eminentie ook: geef wildernis weer de ruimte!

Bij de film, die te zien is op Netflix, verscheen ook een boek met dezelfde titel.

200 jaar Naturalis Er gaat natuurlijks niks boven een echt bezoek aan Museum Naturalis in Leiden. Maar je kunt ook online door het splinternieuwe museum dwalen. Ter ere van het 200-jarig jubileum toont het museum nu zijn topstukken in de tentoonstelling ‘Van onschatbare waarde - 200 jaar Naturalis’. naturalis.nl/virtueelmuseum

Ga wandelen!

Erlin Kagge was de eerste die te voet de Noordpool, de Zuidpool en de top van de Mount Everest bereikte. Wat hij daarvan heeft geleerd? Het leven draait niet om bezit, maar om ervaringen en herinneringen. En daarvoor hoef je niet ver weg. Ga wandelen, is zijn oproep, en ervaar schoonheid, natuur, maar ook contact met andere mensen.

De geheimen van bomen ontrafeld ‘Wat bomen ons vertellen’ van de Vlaamse auteur Valerie Trouet won dit jaar de Jan Wolkers Prijs, de prijs voor het beste natuurboek. Wie dit boek uitgelezen heeft, schreef een recensent, wil nog maar één ding: ook bomenwetenschapper worden. Ze neemt de lezer mee de wereld over en laat bomen hun geheimen vertellen.

53

Dit zijn pas natuurconcerten Wat hoor je in de natuur als je er alleen ronddwaalt?

De Britse ornitholoog Joseph Monkhouse laat ons horen hoe een moerasgebied tweeduizend jaar geleden klonk. Je weet niet wat je hoort. inkcap.substack.com/p/what-did-somersetsound-like-2000

rst wbo blau

Verslaggever Henny Radstaak van het radioprogramma Vroege Vogels maakt geluidswande­ lingen in Nederlandse natuurgebieden van een half uur. Vogels van de weide, de kust, het wad, de ­duinen, het moeras, het bos en de hei ­verzorgen de mooiste concerten. nporadio1.nl/podcasts/ vroege-vogels-in-30-minuten (afleveringen 22, 19, 16 en 12)

Vogels verwennen De natuur in vanaf de bank Dwaal met dichter Dean Bowen over landgoed Oude Buisse Heide, of ontdek welke restanten van de Tweede Wereldoorlog nog in onze gebieden te vinden zijn. Gewoon vanaf de bank, met je koptelefoon op, ben je even weg in de natuur met onze Puur Natuur podcasts. Je vindt ze op Soundcloud, Spotify of in een van de podcast-apps.

Boeken in onze webwinkel

Kijk voor de mooiste boeken over onze geschiedenis of over opmerkelijke dieren in onze natuurmonumentenshop.nl

Het is natuurlijk hartstikke leuk om met de kinderen cupcakes en voederflessen voor vogels te maken.

Op ivn.nl.ouders-en-scharrelkids vind je hoe je ze maakt.

Bouwen voor vogels en bijen Ook kun je deze weken nog heel goed nestkastjes en bijen­hotels maken. Hoe je dat moet aanpakken? Kijk op nm.nl/kinderen/maak-eenvogelhuisje nm.nl/kinderen/zo-maak-jeeen-insectenhotel Op nm.nl/kinderen/speeltips vind je trouwens ook veel tips om te knutselen met vondsten uit de natuur, zoals kerstversieringen van bladeren, takjes, vruchten en dennenappels. Je kunt natuurlijk ook een museumpje maken van al die schelpen, stenen, veren en wat je nog meer vindt.

Het bos in Jan Paul Schutten schreef prachtig geïllustreerde boeken over geschiedenis en natuur, zoals ‘Het raadsel van alles dat leeft’ en het ‘Mysterie van niks en oneindig veel snot’.

Nu is ‘Wonderbos’ verschenen over wat er in bossen leeft, boven en onder de grond.

Weer zo’n heerlijk kijk- en leesboek.

En voor de wat jongere kinderen schreef hij ‘Tim de kleine boswachter’. Een ode aan het bouwen van hutten en het stampen in plassen.

Theefeestje Een gezellige high tea is altijd een feestje. Als je dat doet met kruidenthee van ptthee.nl draag je bij aan het herstel van het Nederlandse landschap. Want deze biologische kruidenthee komt niet uit het buitenland, maar is gemaakt van kruiden die groeien langs akkers van boeren in ons land.

webwinkel

54

Artistiek vogels voeren

Ledenprijs € 7,19 Normale prijs € 7,99

Deze SingingFriend Evie is speciaal ontwikkeld voor vogelpindakaaspotten, maar is ook geschikt voor ander voer, zoals vetbollen of zadenmixen. De Evie is makkelijk te bevestigen aan een regenpijp, schutting, muur of balkon.

ART.NR. 37009 VERKRIJGBAAR IN 9 VERSCHILLENDE VARIATIES

Warm blijven

Vogels verbruiken in de winter veel energie om warm te blijven. Deze speciale vogelpindakaas, rijk aan calorieën maar zónder zout, helpt ze daarbij.

MEER SOORTEN TOT ONLINE! 10 JANUARI 3 POTTEN VOOR € 5

VERANTWOORDE KATOENEN TASSEN

MEER SOORTEN ONLINE!

Ledenprijs € 7,19 Normale prijs € 7,99 ART. NRS. 97775/97778

ALTIJD OP TIJD Dit houten horloge heeft zijn naam te danken aan het grootste bosgebied op aarde waar naaldbomen ondanks de kou nog net overleven.

De wijzerplaat is gemaakt van echt, wit marmer. Daardoor is geen Tayga hetzelfde.

De kast en het bandje zijn gemaakt van prachtig, glad olijfhout.

Ledenprijs € 2,24 Normale prijs € 2,49 art. nr. 10190

Deze 100% katoenen tassen zijn voorzien van schouderbanden en bedrukt met prachtige ­tekeningen van een hert en kuifmezen. De ­tassen zijn gemaakt door de bekende ­Nederlandse natuurtekenaar Myrte.

Met jouw aankoop steun je de natuur in Nederland

Ledenprijs € 89,99 Normale prijs € 99,99 ART.NR. 54050

Haal de natuur naar binnen Zeg het met een kaartje

Op de mokken van Myrte staan prachtige afbeeldingen van een das, hert en wolf. De porseleinen mokken (310 ml) zijn vaatwasserbestendig.

Deze winter wenskaartenset is gemaakt door de Nederlandse natuurtekenaar Myrte. De wenskaarten zijn voorzien van prachtige afbeeldingen en worden geleverd inclusief bijpassende envelop.

Ledenprijs € 8,09 Normale prijs € 8,99

Ledenprijs € 4,49 Normale prijs € 4,99 MEER SOORTEN ONLINE!

ART. NRS. 97986, 97987, 97988

ART.NR. 10532

Bestel online of telefonisch via: T 0478 – 78 81 01

55

BEELD: ALAMY STOCK PHOTO - G. LACZ

hazelmuis “Wie ooit oog in oog heeft gestaan met dit kleine, pluizige muisje met zijn lange staart en grote ogen, sluit hem in zijn hart.

Als het voorjaar losbreekt, zo in de loop van april, komt de hazelmuis weer tevoorschijn. Hij heeft er dan bijna een half jaar winterslaap op zitten in z’n mooie nestje: een bal geweven van plantenmateriaal, die in een struik of jonge boom hangt.

Hij overleeft de winterslaap omdat hij zich in de herfst helemaal vol heeft gevreten met bramen, bessen en, natuur-

lijk, hazel­noten. Als hij wakker wordt, doet hij zich te goed aan bloem- en bladknoppen, nectar van bloeiende struiken, kleine insecten, rupsen en bast van jonge, zachte takjes. De hazelmuis komt in ons land alleen in Zuid-Limburg voor. Hij verplaatst zich van tak tot tak, als een aapje. Hij leeft daarom in een aaneen­ gesloten netwerk van struwelen. Met onze vrijwilligers werken we er hard aan om dit netwerk te herstellen en te onderhouden.”

boswachter Zuid-Limburg

KERSTCADEAU

150,-

€

KORTING

Op een verblijf met aankomst tot 1 februari 2021

Ongerepte, onwaarschijnlijk mooie natuur is dichterbij dan je denkt. Dat geven we deze kerst graag cadeau. Verblijf in een voormalige boswachterswoning, een historisch landhuis of een oud ambachtshuis. Boek nu een verblijf met korting en ervaar hoe het is een geluksvogel te zijn.

Ontvang € 150,- korting op je boeking met aankomst tot 1 februari 2021, ontvang € 125,- korting met aankomst tot 1 maart 2021 en ontvang € 100,- met aankomst tot 1 april 2021.

Kijk op www.buitenlevenvakanties.nl/geluksvogel. Gebruik bij boeking actiecode: Kerst2021

Buitenleven Vakanties is een samenwerking tussen Natuurmonumenten, LandschappenNL en Staatsbosbeheer

Voorwaarden: Je verblijf moet resp. plaatsvinden voor 1 februari, 1 maart of 1 april 2021. De actie geldt niet voor reeds gemaakte reserveringen.