Puur Natuur Winter 2021 by Natuurmonumenten

Winter 2021

DE TOCHT

Dwars door Rotterdams platteland met Gert

NATUURTIPS Ook voor thuisblijvers!

voor grote grazers

BEELD: GETTY IMAGES, EMIEL MUIJDERMAN

Jeneverbes “Jeneverbessen zijn een van de weinige inheemse naaldbomen in Nederland. Je vindt ze vooral in heide- en stuifzandterreinen, op de zandgronden. In het Buurserzand (Ov.) staan exemplaren van wel 150 jaar oud! Ze groeien langzaam en naarmate ze hoger w orden, kunnen ze onder invloed van wind en sneeuw buigen en inscheuren. De takken blijven doorgroeien en zo ontstaan de brede jeneverbesstruwelen.

Deze vormen een perfecte nest- en schuilgelegenheid voor vogels en kleine zoogdieren. Aan jonge exemplaren is trouwens ook geen gebrek, in het Buurserzand staan ze talrijk. Goed nieuws dus. De opvallende blauwe bessen vallen in de smaak bij vogels. Zij zorgen ook voor de verspreiding ervan. Vroeger werden de bessen gebruikt als smaakmaker in jenever.”

Boswachter Twente

COLOFON

Puur Natuur valt elk kwartaal op de mat van de leden van Natuurmonumenten. Vragen over uw lidmaatschap? Vind het antwoord op nm.nl/contact of bel met (033) 47 97 111. Opzeggen van uw lidmaatschap Telefonisch via onze Ledenservice: (033) 47 97 111 of online: nm.nl/opzeggen Puur Natuur Reacties: puurnatuur@natuurmonumenten.nl ISSN:2213_218X Aan dit nummer werkten mee Frans Bosscher, Stefan Claessens, Robert Ketelaar, Wilco Meijers, P etra Strijdhorst, Caroline Togni (Maters & Hermsen), Annemieke Zemmelink en de b oswachters Gaby Bollen, Natascha Hokke, Mathiska Lont, Rob van Schijndel, Jeroen Waanders en Ward Walraven. Art direction & vormgeving Anke Revenberg, Marjolijn Schoonderbeek, Kaisa Pohjola (Maters & Hermsen), Foto op cover Bob Luijks Prepress Studio Boon Productiebegeleiding EMP grafimedia Druk, papier, biofolie Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh drukt Puur Natuur op FSC Recycled Mix Credit papier. Indien nodig wordt Puur Natuur verpakt in biofolie. Werp deze w ikkel bij het restafval. Verzending PostNL vervoert Puur Natuur en c ompenseert de volledige CO2 -uitstoot hiervan.

doeners In alle delen van het land zetten vrijwilligers zich in om de natuur te beschermen. Voor én achter de schermen, zoals deze doeners op het bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek in ’s-Graveland en het hoofdkantoor in Amersfoort.

WEL LEZER, MAAR NOG GEEN LID? Word nu lid van Natuurmonumenten nm.nl/word-nu-lid WORD VRIJWILLIGER Dankzij onze enthousiaste en onmisbare vrijwilligers blijft de natuur mooi en staan de deuren van onze bezoekerscentra open. Ook vrijwilliger worden? nm.nl/vrijwilligers CONTRIBUTIES EN GIFTEN Uw contributie en/of gift kunt u overmaken op rekeningnummer NL69 INGB 0000 0099 33. nm.nl/doemee

“Ik ben gelukkig als ik me in de natuur bevind. Ik kan dan ook vol enthousiasme, jong en oud meenemen in wat de natuur ons biedt. Bij Speelnatuur lever ik een bijdrage aan de ledenwerving. Hoe meer mensen lid zijn, hoe meer er gedaan kan worden aan natuurbehoud.”

“Met veel plezier werk ik met foto’s in de beeldbanken van Natuurmonumenten; actuele reportages, maar vooral historische foto’s. Ze doen recht aan de schoonheid en betekenis van de natuur, ons culturele erfgoed en de beschermers in heden en verleden.”

“Elke baliedag is een dag van ontmoeting. Met de rustzoekende wandelaar, de dame die een potje pindakaas koopt, het stralende kind dat een feestje komt vieren, de stadsmens die ontdekt hoe dicht bij de natuur is.”

BEELD: RENE DEN ENGELSMAN

LUISTEREN NAAR PUUR NATUUR Door deze qr-code te scannen kunt u de ingesproken versie van Puur Natuur beluisteren.

facebook.com/ natuurmonumenten 373.000 fans twitter.com/ natuurmonument 55.000 volgers instagram.com/ natuurmonumenten 178.000 volgers Puur natuur kun je ook online lezen via nm.nl/puurnatuur

Natuurmonumenten heeft de ANBI-status en voert het CBF-keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving.

Natuurmonumenten is een van de goede doelen die structureel gesteund worden door de loterij.

“Wekelijks help ik mee in de “Als baliemedewerker van ons bibliotheek van Natuurmonubezoekerscentrum zie ik graag menten. Niet iets waar je meteen vieze kinderen met rode wanaan denkt bij vrijwilligerswerk. gen binnenkomen die buiten iets bijzonders gevonden hebben. Maar ik hou van boeken én van natuur. En accuraat werken past ‘Boswachter, is dit een uilenbal?’ Soms blijkt het een gedroogde bij mij. De collectie bevat veel schapendrol, maar dat maakt niet informatie over natuurbeheer in de breedste zin.” uit, mijn dag is weer goed.”

“Ik ben ontzettend dankbaar dat we mogen genieten van de natuurgebieden en landgoederen van Natuurmonumenten. Daarom wilde ik, naast mijn lidmaatschap, nog wat extra’s doen. Ik kom veel mensen tegen die, net als ik, enorm genieten van de magie van de natuur.”

BEELD: GETTY IMAGES

2021 is zo goed als voorbij. Een jaar waarin we de natuur in Nederland verder versterkten. Dankzij jouw steun en al die andere leden, donateurs, vrijwilligers en partners van Natuurmonumenten. Iedereen zeer veel dank daarvoor! Wij gaan verder met ons werk voor de natuur. En uiteraard ben je weer van harte welkom in onze gebieden, ook in het nieuwe jaar. Straks eerst een frisse nieuwjaarsduik!

nummer WINTER 2021

Kraamtijd in de Waddenzee

18 OOG IN OOG MET EEN ZEEAREND

Langs de oevers van de Schie

Vrij spel voor de natuur

15 Ontwerpers Marker Wadden gelauwerd 22 Toen het hoogwater kwam 26 Maasvlaktecentrale is opgeknapt 35 Puur Natuursport: yoga

1.000 DAGEN IN HET BOS VOOR WOLF, THE MOVIE

36 De wereld

44 Groeten uit Rotterdam 45 Puur Graafland 46 Naar buiten: uit de heksenketel 50 Natuur vanaf de bank 53 Foto van de Maand 54 Webwinkel 55 Ruig haarmos

van OERRR 40 Tuintips van Mathiska 42 Sanne Vorsterman: periodieke gift 43 De Marel, nieuw infocentrum op Texel

16 Vraag aan Frans:

BEELD: NICK VAN BEUSEKOM, BOB LUIJKS

Vrij spel voor de natuur

Als je de natuur de natuur laat, weet je niet meer precies wat er gebeurt. Een recept voor verrassing en avontuur. In Kempen-Broek, op de grens van België en Limburg is al te zien hoe de natuur het landschap boetseert. : Frans Bosscher TEKST

‘We werken nauw samen met de omgeving om rewilding de ruimte te geven’

et advies om laarzen mee te nemen, was niet overbodig. Aan de andere kant van het slootje langs de Kettingdijk staan we tot over de enkels in het water. Een heel veld, hectares groot, staat blank. “Het werk van een bever”, zegt Rob van Schijndel. “Hij heeft verderop een dam gebouwd in een beekje.” Een bloemrijk hooiland, jarenlang met grote zorg beheerd door de boswachters, is niet meer. Daar hebben die boswachters het best moeilijk mee, beaamt Rob. “Maar dit is wel de consequentie van de keus die we gemaakt hebben om de natuur haar gang te laten gaan.” Rob is gebiedsmanager van Natuurmonumenten in Midden-Limburg. De vereniging beheert een tiental gebieden in Brabant en Limburg langs de Belgische grens. Ze maken deel uit van het Grenspark Kempen-Broek, een gebied van 25.000 hectare met moerassen, bossen, vennen, beekdalen en landbouwgebieden. Op initiatief van ARK Natuurontwikkeling en met steun van de provincie Limburg zetten Natuurmonumenten en andere natuurbeheerders zich in om de natuurgebieden in het grenspark met elkaar te verbinden. Maar dat niet alleen. Het is ook de bedoeling om niet langer, of in ieder geval zo weinig mogelijk, in te grijpen in de natuur. Rewilding wordt dat wel genoemd. Herwildering, ofwel wildheid weer de ruimte geven. Dat begint met het repareren van de omstandigheden, die door ontginning in het verleden verloren zijn gegaan. Dat betekent in het Kempen-Broek het verwijderen van meststoffen uit landbouwgronden en het herstellen van de waterhuishouding. Vervolgens is het aan de natuur om er wat van te maken. Ander landschap De consequentie is dat niet de boswachter bepaalt hoe het landschap eruitziet. In plaats daarvan geeft de dynamiek, veroorzaakt door stormen, branden, extreme neerslag, droogte, veenvorming en wisselende waterstanden, vorm aan het landschap, samen met planten en dieren. Grote en kleine. En daartussenin, zoals bevers. Met hun bouw activiteiten kunnen ze het landschap op de kop zetten, zoals we langs de Kettingdijk zien. “Wat hier gebeurt, zie je

ook in andere delen van Kempen-Broek: overal natte vlaktes, gecreëerd door bevers.” Maar de knaagdieren zijn niet de enige die zich laten gelden in de ‘herwilderde’ gebieden van Kempen-Broek. Elders brengen wilde zwijnen, edelherten, reeën, runderen en paarden variatie in de vegetatie. Ze grazen, eten van struiken, duwen bomen om, graven kuilen, woelen de grond om. Zo creëren ze steeds weer nieuwe leefgebiedjes voor planten, insecten en vogels. Van de grote grazers springen de taurossen het meest in het oog. Het is een rund dat dankzij een uitgekiend fokprogramma lijkt op de oeros, die tot de zeventiende eeuw in Europa leefde; de laatste legde vermoedelijk in 1627 in Polen het loodje. In de grotere delen van het Kempen-Broek lopen nu zo’n 150 taurossen. “De tauros is kortharig en staat hoog op de poten”, zegt Rob. “Hij is daarom beter aangepast aan de omstandigheden hier dan bijvoorbeeld Schotse hooglanders. Maar met een schofthoogte die richting de 1,80 meter gaat, is het een imposant beest. Hij is ook actiever dan de wat slome hooglander. Sommige mensen schrikken daar van. Daarom lopen de taurossen alleen in delen van het gebied die groter dan honderd hectare zijn.” De runderen en wandelaars kunnen dan goed bij elkaar uit de buurt blijven. Explosie boomkikkers Binnen Kempen-Broek is nu aan de belangrijkste voorwaarden voldaan. De boswachters geven het stokje meer en meer over aan de natuur. De bevers en grazers zetten het landschap naar hun hand. Nieuwe planten en dieren vestigen zich in het gebied. Alsof ze dat willen onderstrepen, jaagt

GEWICHT:

♂ tot 1.000 kg ♀ tot 700 kg SCHOFTHOOGTE :

♂ 160-185 cm ♀ 145-150 cm VOEDSEL:

Gras, toppen van struiken, kruiden, vruchten, takjes, bast EFFECT NATUUR :

Houdt het landschap open door te schuren, schillen en te grazen, verspreidt zaden en verplaatst voedingsstoffen. De dieren waarmee gefokt wordt, zijn getest op rustig gedrag. Bij naleving van de regels (minimaal 50 meter afstand houden, hond aan de lijn) blijven ze weg. Taurossen met agressief gedrag worden uit natuurgebieden en het fokprogramma gehaald. WAAR:

Kempen-Broek (Li), Maashorst (NB)

BEELD: NATUURMONUMENTEN - GEURT BESSELINK

RISICO:

‘Het probleem van ons land is dat er te weinig ruimte voor natuur is’

BEELD: GETTY IMAGES

een grote zilverreiger in de lucht achter een lepelaar aan. Beide grote ranke vogels zijn nieuw in het gebied. Terwijl we naar het schouwspel kijken, zegt Rob: “Bij lepelaars denk je aan de kust, niet aan de hoge zandgronden in het binnenland. Maar sinds het veel natter is, broeden ze ook hier.” Meer soorten doen het ineens beter. De grauwe klauwier voelt zich in het open landschap met verspreid liggende bosjes en struiken helemaal thuis. De mest van de grote grazers zorgt ervoor dat er volop grote insecten zijn, het basisvoedsel van de klauwier. Verrassend is de explosieve toename van boomkikkers. Altijd werd gedacht dat dit zeldzame, felgroene kikkertje alleen in een waterrijk landschap met veel bramen wil leven. Rob: “Maar ze vinden een nat landschap met pitrus dus ook prima. In een paar jaar tijd hebben ze dit gebied gekoloniseerd. In het voorjaar kun je duizenden boomkikkers horen kwaken. Een enorm kabaal.” Maar ook dieren die van bossen houden doen het goed, zoals de grote weerschijnvlinder en de wielewaal. De hop broedt inmiddels in Kempen-Broek. Wildcamera’s en gps-zenders laten zien dat de otter, de wilde kat en de wolf het gebied aandoen. Tegelijkertijd zijn er soorten die het moeilijk krijgen nu de boswachters zich terugtrekken en de natuur zich spontaan ontwikkelt. Neem dat hooiland bij de Kettingdijk. Het stond tot voor kort vol met moeraskartelblad. Dat is voorbij nu de bever de zaak onder water heeft gezet. “De plant zal niet verdwijnen”, zegt Rob. “Maar we gaan niet meer hele velden zien. Dat geldt ook voor de moerassprinkhanen. Die deden het goed in het hooiland. Maar die gaan zich nu verspreiden over Kempen-Broek. Ze zitten niet meer op een kluitje.” Waterberging De natuur in Kempen-Broek ontwikkelt zich dus goed. Dat wil niet zeggen dat het werk erop zit. Bepaald niet. Neem nog een keer het hooiland. Het mag dan dankzij de beverdam blank staan, de kwaliteit van het water is nog niet om over naar huis te schrijven. Het is afkomstig uit landbouwgebieden, zodat er te veel meststoffen in zitten. Ook loost een rioolzuiveringsinstallatie op het beekje. “Het is al veel

GEWICHT:

♂ 20-80 kg ♀ 18-50 kg SCHOUDERHOOGTE :

65-80 cm VOEDSEL:

3 tot 4 kg vlees, merg en ingewanden per dag EFFECT NATUUR :

Remt groei aantallen herten, reeën en zwijnen, maakt plaatselijk bosgroei mogelijk omdat grazers uit de buurt blijven, zorgt voor kadavers waar tal van aaseters profijt van hebben. RISICO:

De wolf mijdt mensen. Heb je het geluk een wolf te zien, neem dan langzaam afstand, maak gebaren en praat hard als ie dichtbij komt, houd je hond aan de lijn en probeer een foto te maken. WAAR:

Roedel Noord-Veluwe, vestiging 1 wolf ZuidVeluwe, Midden-Veluwe, oostelijk Brabant, Midden-Drenthe

schoner, maar we zijn er nog niet”, zegt Rob. “Ook willen we nog wat wegen aanpakken zodat dieren ongehinderd door het gebied kunnen trekken. Verder zou het mooi zijn als het grondwaterpeil in de omgeving nog wat omhooggaat. Daardoor blijft Kempen-Broek zelf natter. Er komt dan minder water van buiten in het gebied, zodat de waterkwaliteit ook verbetert.” Het brengt ander werk voor de boswachter met zich mee. “Van beheren naar praten”, vat Rob het samen. “Praten met al die partijen die belangen hebben rondom de natuurgebieden. Samen moeten we de omstandigheden voor de natuur verbeteren.” Daar zitten ook voordelen voor die partijen aan. De nieuwe wildernissen in ons land en elders in Europa blijken voor een grote groep natuurliefhebbers aantrekkelijk. De dynamiek van een landschap dat vorm krijgt door het gedrag van dieren, overstromingen en stormen, maakt een bezoek avontuurlijk. Zwijnen, herten, wisenten en taurossen die opduiken tijdens een wandeling maken het avontuur alleen maar groter. Ondernemers spelen daarop in, waardoor rewilding ook bijdraagt aan de regionale economie. Een goed functionerend natuurlijk systeem Kempen-Broek kan bovendien uitstekend dienstdoen als waterberging in tijden van hevige neerslag. Door de klimaatverandering is de verwachting dat we daar vaker mee te maken krijgen. Als het dan ook nog lukt om ook de stikstofneerslag in het gebied aanzienlijk te verminderen, kan het Kempen-Broek weer de allure krijgen van het uitgestrekte moerasgebied die het in het verleden had, dat het water van het Kempische Plateau als een spons opneemt voordat het via een bekenstelsel doorstroomt naar de Maas. Wat krijgen we terug? Daarmee is niet gezegd dat het landschap er weer uit gaat zien zoals duizenden jaren geleden, voor de mens er een schop in de grond stak. Je kunt de menselijke invloed niet meer weggummen. Dat is ook niet de insteek van rewilding, zegt Liesbeth Bakker. Ze is vorig jaar benoemd als bijzonder hoogleraar rewilding aan de Wageningen Universiteit en daarnaast werkzaam aan het Nederlands Instituut voor

GEWICHT:

♂ 840 kg ♀ 320-540 kg SCHOFTHOOGTE :

♂ 188 cm ♀ 167 cm

VOEDSEL:

ras, kruiden, struiken, G bladeren, takjes, eikels, beukennootjes, bast

EFFECT NATUUR :

Houdt het landschap open door te grazen, snoeien en schillen, maakt kale plekken met zand baden, verspreidt zaden.

Ecologie. “In het dichtbevolkte Europa, en zeker in Nederland, is het een illusie te denken dat je terug kunt naar ongereptheid. Maar je kunt wel proberen om landschappen zo natuurlijk mogelijk te maken, om weer zo dicht mogelijk bij pure natuur te komen. We zijn bang om dingen te verliezen. Maar we krijgen er ook dingen voor terug. Hoe en wat, daar willen we graag meer over weten door onderzoek.” De kritiek dat het bij rewilding om nepnatuur of wensnatuur gaat, is aan haar niet besteed. “Waarom mogen we geen wensen voor wildernis hebben? Iedereen heeft met natuur te maken. En iedereen heeft ideeën over hoe dat eruit moet zien. Wil je cultuurlandschappen herstellen omdat je die mooi vindt? Dat moet je vooral doen. Dat kan heel goed naast rewilding bestaan. Sterker, het zal elkaar versterken.

‘ Weer zo dicht mogelijk bij pure natuur komen’ Het probleem van ons land is dat er te weinig ruimte is voor natuur. Dáár moet het over gaan. Elkaar bestrijden over de invulling is tijdverspilling.” Wat rewilding oplevert is niet exact te voorspellen, zegt Liesbeth. Maar als je naar de omstandigheden (ligging, klimaat, reliëf, bodem) kijkt, kun je je er wel een voorstelling van maken. “Nederland is een aangepaste delta met veel overgangen: tussen zoet en zout water, natte en droge delen, laagtes en hoogtes. Bij zo’n delta horen uitgestrekte moerassen, maar ook bossen op zandgronden. In die verscheidenheid was de biodiversiteit groot. Dat kunnen we met rewilding in ieder geval gedeeltelijk terugkrijgen. Het ligt niet voor de hand dat we grote roofdieren als beren gaan

RISICO:

De wisent is schuw. Kom je te dichtbij (minder dan 50 meter) dan zal de wisent weg lopen. Voer ze niet, geef ze de ruimte en houd afstand tot kalveren.

WAAR:

Zuid-Kennemerland NH), Maashorst (NB), Veluwe (Gld), Slikken van de Heen (Zld)

zien. Maar de eland, ook een groot beest, is wel een optie. Die is vanuit Polen al naar Noord-Duitsland getrokken. Als je kijkt naar de wolf, zie je dat het ineens heel snel kan gaan. Voorlopig is de eland er niet, maar Nederland heeft wel heel geschikte leefgebieden.” 30 procent beschermde natuur De klimaat- en biodiversiteitscrises dwingen overheden om meer ruimte te maken voor natuur. De Europese landen hebben daarom afgesproken voor 2030 minstens dertig procent van hun grondgebied te beschermen als natuurgebied. Dat biedt kansen voor rewilding, zegt Liesbeth. “Met name in gebieden die qua biodiversiteit weinig voorstellen. Zo zijn de uiterwaarden er enorm op vooruit gegaan dankzij Ruimte voor de Rivier, het grote programma om de veiligheid in het rivierenland te vergroten. In het rivierengebied zijn ook nu nog mogelijkheden voor rewilding, met name langs de IJssel. Landbouwgebieden zijn ook heel geschikt, omdat ze vaak grote oppervlaktes hebben. Voor rewilding geldt: hoe meer ruimte, hoe meer variatie. De extensieve landbouw waaraan we de cultuurlandschappen van circa 1850 te danken hebben, krijgen we niet terug. We moeten ook vooral naar de toekomst kijken. Je moet kijken waar je over vijftig jaar wilt zijn en dat perspectief schetsen. Wat historisch is gegroeid, is nu niet per se handig meer. We waren kampioen water afvoeren. De klimaatverandering dwingt ons om kampioen water vasthouden te worden. Die draai van 180 graden biedt volop kansen voor de natuur.” Dan zou het fijn zijn als ook het natuurbeleid gaat ‘mee bewegen’, zegt de hoogleraar. “Eigenlijk is Natura 2000 het grootste obstakel voor rewilding. Het heeft ons zonder meer veel gebracht. Zonder de juridische bescherming van

GEWICHT:

♂ tot 800 kg ♀ tot 375 kg SCHOFTHOOGTE :

♂ 180-220 cm ♀ 150-170 cm VOEDSEL:

Kruiden, bladeren, waterplanten, takken Remt bosgroei hier en stimuleert groei gevarieerd bos en bosranden elders, vertraagt verlanding moeras. RISICO:

Mannetje agressief in paarseizoen. Als hij stampt en oren in z’n nek legt, voorzichtig achteruit weglopen. WAAR:

Oostelijk Duitsland (vanuit Polen), zuidelijk Duitsland (vanuit Tsjechië)

BEELD: NATUURMONUMENTEN - SYLVAIN FLEUR, GETTY IMAGES

EFFECT NATUUR :

GEWICHT:

6-15 kg SCHOUDERHOOGTE :

50 cm VOEDSEL:

Woelmuizen, ratten, konijnen, kalveren van herten en reeën, vogels, vissen, amfibieën en insecten, maar ook druiven, bessen en andere vruchten. EFFECT NATUUR :

Leeft in diverse landschappen, wordt ook wel rietwolf genoemd. Zal net als vos proberen ganzen te vangen, jaagt ook op muskusratten en beverratten. RISICO:

Minder schuw dan wolf zoekt ook bij dorpen en steden naar voedsel maar gaat confrontatie met mensen uit de weg. WAAR:

BEELD: NATURE IN STOCK - GERARD DE HOOG

Natura 2000 waren er geheid natuurgebieden gesneuveld in de stikstofdiscussie. Tegelijkertijd gaan de doelen van dit beleid nogal eens voorbij aan het gegeven dat natuur dynamisch is. Daardoor kom je in de kromme situatie dat je als beheerder natuurontwikkeling moet tegengaan om die doelen te halen. Nu worden herten en zwijnen bejaagd, omdat ze jonge bomen opvreten. En op de heide zijn we druk in de weer om jonge bomen weg te halen. Als je daar wat minder krampachtig mee omgaat, krijg je meer bos. Maar in dat bos ontstaan na verloop van tijd vanzelf weer open plekken waarin heide kan groeien. Het is niet voor niks dat heidezaad minstens honderd jaar kiemkrachtig is. Als je deze processen hun gang laat gaan, hoef je niet steeds tegen de bierkaai op te beheren.” Zwarte ooievaar De teugels loslaten, het aan de bevers en andere dieren overlaten om het landschap vorm te geven. Terwijl we nog met de laarzen in het water staan, schetst Rob van Schijndel de toekomst van Kempen-Broek: “Het blijft een halfopen landschap. Maar er is veel meer én schoon water. Bossen zijn er ook nog. Alleen zijn de naaldbossen verdwenen. Daar zijn bossen die langdurig onder water staan voor teruggekomen. Verder is het maar afwachten welke verrassingen de natuur ons voorschotelt.” Waar hij erg naar uitkijkt is een broedende zwarte ooievaar. “Ze komen al een paar jaar langs. Nu is het wachten tot ze een nest gaan bouwen.” Dat zou dan het eerste broedgeval in Nederland worden? “Wel als ie aan deze kant van de grens gaat zitten. Maar ook als ie aan de Belgische kant gaat broeden, gaat de vlag uit.”

Verspreidt zich vanuit Zuidoost-Europa over de rest van het continent, enkele keren in ons land gezien, voor het laatst afgelopen jaar op de Veluwe.

Rewilding in Nederland De Millingerwaard bij Nijmegen was in de jaren negentig het eerste gebied in ons land waar de natuur het voor het zeggen kreeg. Het groeide uit tot de Gelderse Poort, een gebied van 5.000 hectare riviernatuur, waar overstromingen en grazers als konikpaarden en gallowayrunderen de dienst uitmaken. Sindsdien zijn er meer gebieden bij gekomen: Nationaal Park Zuid-Kennemerland (NH), de Veluwe (Gld), de Maashorst (NB), de Grensmaas (Li.), de Slikken van de Heen in de zuidwestelijke delta en Marker Wadden. Dit jaar is ARK Natuurontwikkeling dankzij een bijdrage van de Nationale Postcode Loterij begonnen aan een nieuw project op de Veluwe, net boven Arnhem. Monotoon naaldbos wordt gevarieerd loofbos, hekken worden zoveel mogelijk verwijderd waardoor er een verbinding kan komen tussen onze gebieden Planken Wambuis en Veluwezoom.

Ontwerpprijs voor Marker Wadden De ontwerpers van Marker Wadden hebben de Dutch Design Award gewonnen. Wat de jury bijzonder aanspreekt, is dat met de eilandengroep een leefgebied voor planten en dieren is gecreëerd waar de mens op de tweede plaats komt. Op Marker Wadden neemt de natuur het over, dat maakt dit project tot een succes, volgens de jury. De aanpak past bovendien in de Nederlandse traditie van land maken.

LEDENCOMMISSIE

BEELD: NATUURMONUMENTEN - DIRK WIJNEN, J. ENSINK, GETTY IMAGES

DRENTHE

De ledencommissie Drenthe is op zoek naar contactpersonen voor het Holtingerveld en het Drents-Friese Wold. Je houdt ontwikkelingen in de gaten, zet een belangengroep op en overlegt met de boswachters. Belangstelling? Stuur een mail naar lcdrenthe@ natuurmonumenten.nl

“Wij hebben bij dit project ook veel aandacht besteed aan de architectuur. Het doet ertoe hoe iets eruitziet”, zegt plaatsvervangend projectdirecteur André Rijsdorp van Natuurmonumenten. “We zijn dan ook superblij met deze Award voor de ontwerpers.” Die ontwerpers zijn Vista landschapsarchitecten, architectenbureau Ziegler|Branderhorst en stedenbouwkundigen Palmbout/ Frits Palmboom.

De natuur ontwikkelt zich intussen goed, aldus onderzoekers van de universiteiten van Nijmegen en Groningen en het Instituut voor Ecologie. Het internationaal tijdschrift voor ecologie noemt Marker Wadden een geslaagd voorbeeld van een natuurherstelproject: “Zulke nieuwe methoden zijn hard nodig om de huidige achteruitgang van belangrijke ecosystemen wereldwijd ten goede te keren.”

Vloeiweiden De Plateaux op Unesco-erfgoedlijst Het werk op de vloeiweiden in De Pelterheggen in Bergeijk (NB), onderdeel van natuurgebied De Plateaux, is officieel bijgeschreven op de inventarislijst van Nederlands immaterieel erfgoed, als opmaat naar de voordracht voor Unesco’s internationale lijst voor immaterieel erfgoed. In maart komend jaar dient Oostenrijk samen met Nederland, België, Zwitserland, Duitsland en Luxemburg daartoe een verzoek in. Bevloeien is een landbouwtechniek waarbij graslanden door stromend water bemest

worden met kalk en mineralen uit rivieren, beken en bronnen. Met behulp van de kleinste hoogteverschillen en een ingenieus systeem van sloten en sluizen vloeit het water over de weiden, waardoor een bloemrijk graslandschap ontstaat. Eeuwenlang is het bevloeien van graslanden overgedragen van generatie op generatie. Vroeger van boer op zoon, tegenwoordig van boswachter op boswachter. Een oud ambacht dat nog op twee plaatsen in Nederland wordt uitgeoefend: in De Pelter heggen en op de vloeiweiden in Lankheet in Twente (Ov.).

Vragen aan Frans

Frans van Natuurmonumenten werkt al jaren als redacteur voor Puur Natuur en kent bijna alle natuurgebieden. Als hij het antwoord op je vraag niet weet, klopt hij aan bij onze boswachters.

Pelikanen in Nederland?

Je ziet ze langskomen in natuurdocumentaires uit andere delen van de wereld. Maar pelikanen in Nederland? Toch is dat minder bijzonder dan het lijkt. Tot de vijftiende eeuw kwamen er kroeskoppelikanen in ons land voor. Ze leefden in riviermondingen en laagveengebieden langs de kust. Door de jacht en het

verdwijnen van hun leefgebieden verdwenen ze uit ons land. Onder zoekers vroegen zich af of ze hier weer zouden kunnen leven. Per slot van rekening zijn ook de zeearend en kraanvogel terug van weggeweest. Hun studie maakte duidelijk dat er inmiddels weer voldoende geschikt leefgebied is.

De dichtstbijzijnde gebieden waar kroeskoppelikanen nu broeden zijn in Zuidoost Europa. Het is niet waarschijnlijk dat de machtige vogels – ze hebben een spanwijdte van meer dan drie meter – zelf op het idee komen om naar het westen te trekken. Ze zouden dan opgehaald moeten worden.

BEELD: GETTY IMAGES

Moet ik de gaten in mijn bijenhotel openmaken? Nee. Als een bijenhotel ’s zomers volop is gebruikt, kunnen tegen de winter nog flink wat kokertjes dichtgemetseld zijn. In die kokertjes overwinteren de uitgekomen eitjes van de bijen als pop of als volwassen dier; dat is afhankelijk van de soort. Komend voorjaar komen ze uit hun holletjes. Eerst de mannetjes. Zij wachten de vrouwtjes op om ze vervolgens te bevruchten. Dan begint de cyclus weer van voren af aan.

Welke paddenstoel is dit?

Jan van Milligen uit Apeldoorn zag langs het Apeldoorns Kanaal paddenstoelen, die hij niet terugvond in z’n paddenstoelengids. Dat is niet zo gek, want ze zijn nogal verkleurd. Het zijn restanten van een zwavelzwam. Op z’n hoogtepunt is deze zwam geel of oranje van kleur. Hij groeit op beschadigde plekken van bomen, vaak eiken. Voor zo’n boom is dat slecht nieuws. De schimmeldraden zorgen ervoor dat de kern van de boom gaat rotten. Geleidelijk aan wordt de boom hierdoor uitgehold.

? WAT IS DIT? Tijdens een wandeling in Middenduin bij Overveen (NH) klampte een andere wandelaar Jakoline Hovinga aan. Of ze wist wat dat voor een raar gevormde tak was? Ze had het antwoord niet. Maar dan is er gelukkig de vragenrubriek van Puur Natuur. Het zijn kurklijsten. Bij inheemse bomen komen ze voor op iepen en kardinaalsmutsen. De vleugelvormige lijsten groeien op jonge takken van deze bomen. Bij boomsoorten die elders in de wereld hun domicilie hebben, komen ze ook voor. De kurkeik is wel een heel duidelijk geval. Maar ook de amberboom, die je in ons land in parken en tuinen kunt zien, heeft kurklijsten. Het vermoeden is dat de bomen zich met de aanmaak van kurk beschermen tegen vraat.

Wat is er aan de hand met...

... de paling?

Een internationale commissie adviseert om in heel Europa met de palingvisserij te stoppen. Vanwaar dit verbod? De palingstand gaat al tientallen jaren achteruit. De hoeveelheid glasaal – jonge, doorzichtige aaltjes die uit zee naar zoet water trekken – is gedaald tot minder dan 1% van het oorspronkelijk niveau. Volgens internationale visonderzoekers is de toestand zeer zorgelijk. Waarom gaat het zo beroerd? Er spelen meerdere factoren die op geteld slecht uitpakken: verlies van leefgebieden, de afsluiting van Nederlandse binnenwateren (met dijken, stuwen en gemalen), visserij, verontreiniging (pcb’s, medicijnresten) en veranderde zeestromen. Onderzoek van Ravon (Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland) wijst uit dat 40% van de wateren in ons land onbereikbaar zijn voor paling door de 60.000 stuwen, gemalen en sluizen. Ook blijkt dat vispassages 75% van de palingen niet doorlaten. En soms moeten p alingen langs meerdere passages.

Er zijn toch veel inspanningen om de paling er bovenop te helpen? Dat klopt. Beroeps- en sportvissers zetten palingen over op zee, zodat ze naar de Saragossazee kunnen trekken, waar ze zich voortplanten. Ze zetten ook glas aaltjes uit in binnenwateren. Een deel van het jaar mag er niet op palingen gevist worden. In zones die van belang zijn voor de trek mag helemaal niet meer gevist worden. Waterschappen leggen vistrappen aan. Zo is er de afgelopen 15 jaar veel gedaan. Is dat niet effectief? Tien jaar geleden was er sprake van een licht herstel, maar die trend heeft zich niet doorgezet. Hoe nu verder? Naast een verbod op visserij, is herstel van de trekroutes belangrijk. Daarvoor moeten de barrières tussen de zee en binnenwateren, en in binnenwateren weggenomen worden. In ons land is voldoende geschikt leefgebied. De palingen moeten er alleen wel kunnen komen.

Kun je alleen in het voorjaar zaaien? Over een paar maanden, als de dagen lengen en het wat warmer wordt, gaan tuinliefhebbers weer aan de slag. Het is dan vaste prik om zaad van bloemen te gaan zaaien. Maar je kunt het ook in het najaar doen. Verschillende plantensoorten hebben de winterse kou nodig om in het voorjaar te kiemen. Je moet dan denken aan goudsbloem, morgenster, stokrozen, judas penning en dropplant. Door in het najaar te zaaien, komt de grond ook tot rust, zodat je minder last hebt van ‘onkruiden’, zoals perzikkruid, melde en hanenpoot.

Ook een vraag? Stuur die naar natuurvraag@ natuurmonumenten.nl. Je krijgt altijd antwoord (ook al duurt het soms even). De leukste vragen krijgen een plek in deze rubriek.

de v rser Alles willen weten van één planten- of diersoort. Dat is de missie van de natuurvorser.

‘ Na 50 jaar oog in oog met een zeearend’

Sinds 1970 telt Gert Huijzers vogels die broeden, eten en rusten langs de noordoever van het Haringvliet. Nu hij gepensioneerd is, is hij er bijna dagelijks te vinden. TEKST: Frans Bosscher BEELD: Erik Buis

e wegen ernaartoe worden steeds smaller. Alsof je steeds dichter bij het einde van de wereld komt. De motregen is net opgehouden als we aankomen in de Korendijkse Slikken (ZH). Gert Huijzers staat al te wachten met een geopende kofferbak. Hij schenkt koffie in en begint meteen te vertellen over de vijftig jaar dat hij in dit gebied vogels telt. Hij woont om de hoek, in Goudswaard, en sinds zijn vervroegde pensionering – hij is 65 – gaat hij er bijna dagelijks naartoe. Met verrekijker en telefoon, zodat hij z’n aan tallen meteen in de juiste apps kan invoeren. Vandaag staat een waterwildtelling op het program. Onderweg naar de telplek trekken groepen veldleeuweriken de aandacht. “Gisteren zag ik pimpelmezen, koolmezen, kepen, honderden goud plevieren en kieviten, zelfs kauwen. Allemaal op trek. Een schitterend gezicht.” Aan de overkant van een grote plas ziet Gert

twee grote zilverreigers. Even later zijn het er vijf. “Er zit daar dus veel vis. Ik heb wel gezien dat honderden aalscholvers vissen vanuit het Haringvliet deze plas in dreven. Zilverreigers en lepelaars zaten langs de randen, meeuwen hingen erboven, klaar om ook van die vissen eten. Echt teamwork. Alsof ik in een film zat, ongelofelijk.” Maar we kwamen voor de watervogels. Gert pakt z’n kijker. “Kuifeenden, wilde eenden, futen, krakeenden, wintertalingen. Af en toe zijn er ook dodaarzen en hoor ik cetti’s zangers. De aantallen kuifeenden zijn in een paar weken tijd opgelopen van een handvol naar nu zo’n 200. Met wilde eenden gaat het net zo, er zijn nu tegen de 150.” Zo telt Gert door het jaar heen steeds weer andere vogels. In het voorjaar draait het om weidevogels. In de vijftig jaar dat hij in het gebied komt, heeft hij de achteruitgang van dichtbij meegemaakt. “Eind jaren negentig broedden hier 125 paar grutto’s, vorig jaar

waren het er 6. Bij de tureluurs is het beeld niet anders: van 40 broedparen naar 10. De weidevogels zijn echt in een vrije val terechtgekomen.” Plassen water Dat heeft veel te maken met de staat waarin de graslanden lang verkeerden: te droog en door de ganzen kort afge graasde vegetatie. Met de gegevens van Gert in de hand hebben de boswachters van Natuurmonumenten pachters kunnen overtuigen dat het anders moet. “Er zijn nu zonnepompen die er in combinatie met de bekende Bosmanmolentjes voor zorgen dat er grote plassen water op het land staan. Dat is cruciaal. Die plassen zijn broedplaatsen voor muggen en andere insecten. In hun eer ste maanden is dat het voedsel van de jonge vogels. Ik heb afgelopen zomer weer jongen vliegvlug zien worden. Dat geeft hoop.” Behalve aan de boswachters geeft Gert z’n telgegevens door aan Sovon Vogelonderzoek

‘ Als ze genoeg hebben gegeten, nemen ze het ervan’

Meer natuur In de vijftig jaar dat Gert er de vogels telt, is er veel veranderd in de Korendijkse Slikken. Voor de sluiting van het Haringvliet in 1970 was het een gebied waar biezen en riet werden geoogst. Daarna is er steeds meer ruimte gekomen voor de natuur in een landschap van kreken, slikranden, ruigtes met riet en natte graslanden met orchideeën. In 2018 konden de boswachters de omstandigheden in het gebied verder verbeteren dankzij bijdragen van de Nationale Postcode Loterij en de provincie Zuid-Holland. “De aantallen overwinterende brandganzen nemen hier af. Tot 10 jaar geleden zaten er soms tot 16.000. De graslanden verruigen geleidelijk en dat vinden ze maar niks, ze gaan dan naar voedzamer gras. De grote karekiet, een vogel die het van rietvelden moet hebben, is weg. Andere rietsoorten, zoals kleine karekiet, rietzanger en rietgors, doen het gelukkig goed.” Zo is er ook een grote toename van watervogels en steltlopers. “En dat je hier nu

die grote zilverreigers hebt… Daar moest je vijftig jaar geleden voor naar Zuid-Frankrijk of de Neusiedler See op de grens van Oosten rijk en Hongarije. Bij slaapplaatstellingen hebben we er wel eens 70 gezien. Al die vogels dicht op elkaar in een boom… Het leek wel een kerstboom.” Flinke bomen Het absolute hoogtepunt in Gerts telloopbaan is evenwel het zeearendenpaar dat vorig jaar in de Korendijkse Slikken broedde. “Uit een paar wilgenstaken die riettelers ooit in een uithoek van het gebied in de grond staken, is een wilgenbosje gegroeid. Daar staan een paar flinke bomen in. Sinds eind jaren tachtig kwam er bijna jaarlijks een zeearend over

winteren. Dat waren vaak jonge vogels. Maar vorig jaar in de herfst zag ik dat een paar een nest begon te bouwen. Ze sleepten met takken en grote kluiten gras. Wat zo bijzonder was: op 15 maart ging het gebied dicht om broedvogels rust te geven, op 16 maart zag ik het vrouwtje zeearend op het nest zitten. Op 23 april zag ik haar voorzichtig manoeuvreren in het nest, wat deed vermoeden dat er jongen waren. Weer twee weken later zag ik twee kopjes boven de nestrand uitsteken. Helaas heeft de jongste het niet gered.” Gert ging elke dag kijken, met verrekijker of telescoop. “Het grootste deel van de tijd gebeurt er niks. Ze gedragen zich als kat achtigen. Als ze genoeg hebben gegeten, nemen ze het ervan. Dat is een goed teken, want het betekent dat ze gemakkelijk aan vissen en vogels komen.” Op 10 juni ging hij met leden van de werkgroep Zeearend Nederland mee om de overgebleven jonge vogel van een ring en zender te voorzien. “Na 50 jaar vogelen stond ik oog in oog met een zeearend.”

We gingen met Gert op pad om watervogels in de Korendijkse Slikken te tellen. In de podcast Puur Natuur kun je horen wat we zagen. Je vindt hem op shows.acast.com/puur natuur

BEELD: GETTY IMAGES

Nederland en hij voert ze in op waarneming.nl. “Ik overleg geregeld met de boswachters over wat ik zie. Samen kijken we hoe we de omstandigheden kunnen verbeteren voor de vogels, zoals bij de weidevogels is gebeurd. Ik tel dus niet voor de bühne. Dat geeft veel voldoening.”

Aalscholver thuis in de Maas

BEELD: NATUURMONUMENTEN - LUCE VRIENS

Over meer dan 70 kilometer, van Ravenstein tot Raamsdonksveer, geven we de natuur langs de Maas de ruimte. Maïsakkers en graslanden veranderen in geulen, moeras en bloemrijke uiterwaarden. Overstromingen, erosie en afzetting van zand en slib zorgen ervoor dat het landschap er steeds weer anders uitziet. Bijvoorbeeld in de Hemelrijkse Waard bij Oss. In het ondiepe water ontstaat door een rif van bomen een rijke onderwaterwereld. Planten en schaaldieren hechten zich aan de bomen, vissen kunnen er paaien en schuilen. Op de takken boven het water speuren aalscholvers en ijsvogels naar prooien. Op de oevers bloeien kamille, distels, kattenstaart, watermunt en wilgenroosje. Dassen, bevers, reeën en hazen vinden er rust en voedsel. Meer dan 80 vogelsoorten broeden nu in de natuurlijke uiterwaarden. Mede dankzij een gift van 4,1 miljoen euro van de Nationale Postcode Loterij is dit herstel van het Maaslandschap mogelijk. We danken dan ook alle deelnemers van de Postcode Loterij voor dit prachtige resultaat!

BEELD: WARD WALRAVEN, GETTY IMAGES

De overstromingen in Limburg van afgelopen zomer waren extreem. Hevige neerslag en hoogwater zorgden voor een enorme hoeveelheid water door de Maas en zijrivieren als de Geul. Bliksemsnel gingen boswachter Ward Walraven, zijn collega’s en tal van vrijwilligers aan de slag om honderden dieren in veiligheid te brengen.

WARD WALRAVEN

11 juli Thuis in Bree, België, krijg ik aan het begin van de avond via de mail de eerste meldingen van mogelijk hoogwater. Niet zo gek, vooral in perioden met nat weer krijgen we ook ’s zondags de waterstanden door. In de Ardennen verwachten ze 150 mm neerslag. Vooralsnog overheerst rust, eerst maar afwachten of het water wel zo hoog gaat komen. 12 juli Op ons kantoor in Weert komen berichten binnen dat de hoogwaterprognose in de Maas nu 800 tot zelfs 1.500 kuub/sec of hoger is. Dat is ver boven de normaalwaarden in de zomer. Bij 1.000 kuub/sec lopen de eerste uiterwaarden onder. Ik bel met de boeren op het eiland in de Maas. We besluiten de dieren die aan de Grensmaas staan, voornamelijk gallowayrunderen, naar hogere gebieden te brengen. Met veewagens brengen we de dieren naar drogere weides en een leegstaande stal in de buurt van Stevensweert. 14 juli De stijging van het water viel gisteren mee. Vandaag is het anders. Continu worden de waterpeilen naar boven bijgesteld. We weten dat we in veel van die gebieden hoge waterstanden aankunnen, maar het gaat nu zo snel... Uit voorzorg evacueren we alle kuddes uit de lagere gebieden. Beter nu dan dat we dit vannacht moeten doen. ’s Avonds kijken we met spanning naar de meldingen uit België: daar staat een dam op doorbreken. Rond half twaalf valt de beslissing: we gaan alle dieren langs de gehele Grensmaas evacueren. Ik roep het complete team van beheerders en vrijwilligers uit ons gebied op om te komen helpen de dieren te vangen. Sommigen breken er hun vakantie voor af. 15 juli Om half zes vertrekken we met een groepje om de dieren bij elkaar te drijven. Met een mobiele vangkraal sluiten we

ze in en loodsen we de dieren de veewagen in. Gelukkig kunnen we er nog komen met de wagen. De dieren die we een paar dagen geleden op hoger gelegen land brachten, verplaatsen we opnieuw. De hoogwatervluchtplaatsen beginnen onder te lopen. Het wordt spannend. Het water staat op veel plekken tot aan de rand van de dijk. De dieren laten zich gemakkelijk leiden. Normaal als we ze proberen te vangen, zit er wel een ontsnappingskoning tussen. Nu gaan ze als makke lammetjes de wagen in, alsof ze voelen dat we ze komen redden van de verdrinkingsdood. Maar waar kunnen we met de dieren naartoe? We bellen al onze contacten. Gelukkig kunnen we terecht bij een boerin met een lege stal. Acht uur ’s avonds denken we klaar te zijn met ons huzarenstukje als de telefoon rinkelt. De burgemeester waarschuwt dat ook koeien van het eiland Visserweert verplaatst moeten worden. Huh? Zij staan toch binnendijks, bij de huizen, is mijn gedachte. Wat blijkt: het hele dorp dreigt onder te lopen, mensen én dieren moeten vertrekken. Iedereen van ons team komt terug om te helpen. De weides waar de dieren een paar uur eerder nog droogstonden, staan inmiddels een halve meter onder water. Wat een verschrikking. De waterdruk is zo hoog dat het water van onderuit omhoog wordt geduwd. Dit keer werken de koeien minder goed mee. Na meerdere pogingen hebben we ze in de wagens. Het loopt tegen elven… Heel even nemen we tijd voor het avondeten, een snel frietje. En weer door, de dieren moeten nog naar een stal. ‘s Nachts om één uur stallen we onze tractor en jeep. De dag zit erop. Eenmaal thuis kijk ik terug op de dag: twaalf gebieden met 319 dieren zijn geëvacueerd.

ramptoeristen op de dijk. We zien haar kopje onder gaan. Weg is ze, met de stroming mee. Met een wrang gevoel en op een iets directere toon vragen we de mensen het terrein te verlaten.

16 juli Pieksnelheden van 3.260 kuub/sec vandaag. Wat gaat het water waar doen? We krijgen het bericht, dat een stuk land waar we gisteren zes koeien en drie paarden heenbrachten, toch onderloopt. Daar aangekomen zien we militairen die zandzakken leggen om bedrijven en huizen te beschermen. Oei. Onze paarden en koeien staan gelukkig nog droog op de dijk. Na anderhalf uur laden staat het water een laars hoog. Als we wegrijden zien we een paar duizend vissen over de weg zwemmen en drijven. Een bizar beeld. Na onze ronde besluiten we alle Maasgebieden af te sluiten om zo de rust voor de wilde dieren te bewaren. Zij zijn hun plekje aan het water kwijt en zoeken een droge, rustige plaats om het hoogwater uit te zitten. Op de smalle dijken komen we konijnen, hazen, vossen, bevers, reeën en muizen tegen en zien we mieren in bolletjes voorbijdrijven om zich droog te houden. Ook de spinnen en kevers willen droog blijven. Ze kruipen in hogere struiken. Goed om te zien hoe de verschillende soorten zich aanpassen en weten te overleven. Helaas zien we ook een ree verdrinken in de vlucht voor

28 september Terugblikkend is de conclusie dat het Grensmaasproject en de rivierverruiming hun werk hebben gedaan. Zowel voor het verrijken van de natuur als voor waterveiligheid. Al was het nu uiterst nipt. Het blijkt maar weer dat de rivier zich moeilijk laat voorspellen. De zomer van 2021 zal een maatstaf worden voor toekomstige hoogwatervoorspel lingen. Hopelijk grijpt men niet in, mag de natuur haar gang gaan en krijgt ze de ruimte. Zodat we toch een beetje wilde natuur krijgen langs de Maas.

BEELD: ANP, GETTY IMAGES

Wijzelf stelden vijf gebieden met 173 dieren veilig. Een dag die ik niet snel zal vergeten.

9 augustus Het is drie weken na de rampdagen. De ravage in de terreinen is enorm. Weggespoelde bomen, hopen zand, grindbanken, oevers met steilwanden. En overal modder. Maar dit hoort nu eenmaal bij een dynamische rivier die zijn weg baant door het landschap en het boetseert naar haar wil. Nieuwe biotopen ontstaan. Zo zie je op de modderbanken dat de zwarte populieren net op tijd hun zaad hebben losgelaten en kunnen kiemen. Planten groeien als kool door het voedselrijke slib. De grindbanken vormen een leefgebied voor de grindwolfspin en voor planten als de cipreswolfsmelk, waar nachtvlinders op afkomen die hier hun eitjes op de blote wortels leggen. De steile wanden zijn aantrekkelijk voor bijen en oeverzwaluwen, de grindeilandjes voor visdieven en plevieren.

ADVERTENTIE

Word een geluksvogel!

€100,korting

op een verblijf in een vakantiewoning voor 5, 6 of 7 personen

€125,€75,korting

korting

op een verblijf in een vakantiewoning voor 8 personen en meer

op een verblijf in een vakantiewoning voor 2, 3 of 4 personen

Ervaar hoe mooi Nederland kan zijn. Onze unieke vakantiewoningen staan op de meest bijzondere plekken midden in de natuur. Kies voor een verblijf in een voormalige boswachterswoning, een historisch landhuis of een authentiek ambachtshuis. Op boekingen voor een verblijf tussen 10 januari en 30 maart 2022 is bovendien onze geluksvogelkorting van toepassing. Kijk op www.buitenlevenvakanties.nl/geluksvogel Gebruik bij boeking actiecode: Geluksvogelkortingin2022

Buitenleven Vakanties is een samenwerking tussen Natuurmonumenten, LandschappenNL en Staatsbosbeheer.

Het begon in de Noordoostpolder Begin jaren zeventig onderzochten ingenieurs hoe de koelvijver van de Maascentrale eruit moest zien. In de afgelopen maanden is het proefmodel gerestaureerd.

Europese prijs

Het Waterloopbos heeft dit jaar de EuropeanGarden Awards gewonnen in de categorie ‘Protection or Development of a Cultural Landscape’. Het rijksmonument verscheen op de radar van de jury door een tip over het indrukwekkende kunstwerk Deltawerk// van RAAAF/Atelier de Lyon. Het 240 meter lange kunstwerk bij de entree van het Waterloopbos is een ode aan de honderden onderzoeken die hier in de vorige eeuw zijn uitgevoerd.

BEELD: MONUMENTENFOTOGRAAF.NL, DELTARES

oe bereken je de effecten van water op een groot project? Dan bouw je een schaalmodel. En precies dát gebeurde tot de jaren negentig van de vorige eeuw in het Waterloopkundig Laboratorium in de Noordoostpolder. Het lab, dat in een bos lag, verhuisde naar Delft toen computers het werken met modellen overbodig maakten. In 2002 nam Natuurmonumenten het bos over, inclusief de inmiddels overwoekerde schaalmodellen. Het Waterloopbos, zoals dit geheel sindsdien heet, is nu een rijksmonument. We restaureren een aantal waterloopkundige modellen; op de overige modelplaatsen mag de natuur haar gang gaan. Afgelopen herfst is de modelplaats Maasvlaktecentrale opgeknapt. Hier testten ingenieurs in 1972 en 1973 hoe koelwater van nieuw te bouwen energiecentrales het beste afgevoerd kon worden. Voor de renovatie is eerst het water weggepompt. Slib en plantenresten zijn v erwijderd, waarbij de restaurateurs op een aangename verrassing stuitten: op de bodem lagen nog originele gekleurde steentjes. Deze steentjes lagen los op de grond om te zien welk effect w aterstromen hadden. Eenmaal schoongemaakt zijn ze op de bodem teruggelegd in het patroon dat ook bij de aanvang van een test werd gebruikt. Dit was maar een klein onderdeel van de restauratie. De modelplaats en watergangen zijn volledig schoongemaakt, alle muurtjes opnieuw opgebouwd en de taluds vrijgemaakt van begroeiing, zodat de originele tegelbeschoeiing weer zichtbaar is. De kleppenranden en stuwen zijn hersteld en er zijn nieuwe bruggen geplaatst. Zo kan deze modelplaats er weer jaren tegenaan.

In alle rust

Na de paring duurt het 11,5 maanden voordat de jongen geboren worden. Voor de geboorte zoekt het vrouwtje een stille, hooggelegen zandplaat op, waar ze haar jong in alle rust ter wereld kan brengen. Op Waddeneiland Griend bijvoorbeeld.

Vingerafdruk

Vrouwtjes hebben een duidelijk vlekkenpatroon. Een soort vingerafdruk, waaraan kenners ze zelfs individueel herkennen. De kop van de grijze zeehond is kegelvormig met spitse snuit. Vandaar dat hij ook wel kegelrob wordt genoemd.

Stoere pluizenbol Midden in de winter klinkt een k laaglijk gehuil over de verlaten wadplaat. Het is het pasgeboren jong van een grijze z eehond dat hongerig op de melk van zijn moeder wacht. Gelukkig beschermt zijn dikke witte vacht hem tegen de winterkou. TEKST: Astrid Schoenmaker BEELD: Inge van Noortwijk

Voedselketen

Grijze zeehonden zwemmen soms honderden kilometers om voedsel te zoeken. Even op en neer naar Engeland is geen probleem. Ze blijven soms wel 20 minuten onder water en duiken dan tot een diepte van 100 meter. Ze staan aan de top van een voedselweb van zeedieren- en planten.

Nieuw pak

Na 2 tot 3 weken heeft de pup zijn witte vachtje ingeruild voor een volwassen, waterdicht pak. Zijn longen en spieren zijn krachtig genoeg. Het vrouwtje laat haar jong dan achter; hij moet het alleen zien te rooien.

Zoek de verschillen

In Nederland komen twee soorten zeehonden voor, de gewone en de grijze. De grijze is een stuk groter dan de gewone: 350 versus 130 kilo bij de mannetjes. De gewone heeft een ronde kop, de grijze een spitse. Er is nog een verschil: de neusgaten van de gewone staan in een v-vorm, bij de grijze staan ze verticaal.

Sterk gebit

Bontjasje

De pluizige vacht van een pup is een lekker bontjasje tegen de kou, maar is niet waterdicht. Daarom zwemt hij niet met zijn moeder mee de Waddenzee op. Elke 5 uur komt ze naar de zandplaat om hem te voeden met vette melk. Daar groeit het jong snel van, zo’n 2 kilo per dag.

Het lichaam van de grijze zeehond is perfect aangepast op het leven in de zee: gestroomlijnd en wendbaar. Met z’n sterke kaken en scherpe tanden vangt hij vooral kabeljauw. De ogen hebben een speciale laag die licht reflecteert, net als een kattenoog. Zo kan hij in donker water toch goed zien. Met z’n snorharen voelt hij de werve lingen die een zwemmende vis in het water veroorzaakt.

Rotterdams

latteland Wandelen tussen Rotterdam en Delft? Da’s toch niks, in die wirwar van wegen, woonwijken en bedrijven? Het tegendeel is waar, bewijst boswachter Natascha Hokke op de nieuwe rondwandeling aan beide zijdes van de Schie. Liefst 24 km lang, boordevol contrasten en verrassingen. : Wilco Meijers TEKST

oegegeven, de A13 giert langs de route, er ligt een spoorlijn dwars doorheen en aan de horizon bepaalt hoge bebouwing het beeld. En toch, na afloop overheerst een gevoel van vroeger. Van een historisch landschap dat, ingeklemd tussen de economische realiteit van de 21ste eeuw, zijn karakter heeft

behouden. Een oeroud polderlandschap waar het onbezorgd struinen is, waar je af en toe een boerenhek over moet en winter vogels voor je opvliegen. Het is ook een landschap met onverwachte plekken, zoals Buitenplaats De Tempel in Oud-Overschie. “Heel lang een verborgen juweeltje”, vertelt boswachter Natascha Hokke. “Het is een van de laatste buiten

plaatsen die er nog zijn aan de rand van Rotterdam. Ooit gesticht om de stad te ontvluchten en die functie vervult het sinds kort weer. Het park van De Tempel is opgeknapt. 11 september was de officiële opening. Rotterdammers beginnen de plek te ontdekken, evenals het aansluitende buitengebied waar de natuur meer ruimte kreeg. Terecht, want iedereen in Rotterdam

Hekken en opstapjes Het grootste deel van de route voert echter door boerenland waar het aangenaam kuieren is, ondanks de modderige stukken, hekken en opstapjes onderweg. We doorkruisen de percelen van boer Arie van den Berg en zijn zoon Bas; de familie bestiert hier al acht generaties lang een melkveebedrijf. “Ze hebben hart voor de natuur en werken graag mee aan de route door hun land”, vertelt Natascha. “Zonder hun medewerking en die van vele andere partijen was het nooit gelukt om deze route te maken. Dat maakt deze streek wel speciaal. Niet alleen vanwege de route, maar ook door de gezamenlijke inzet om dit gebied open en natuurlijk te houden. Hierdoor vinden boerenlandvogels hier beschutting en voedsel.” We wandelen verder over begraafplaats Hofwijk en duiken daarna opnieuw het boerenland in. Op de hoge brug over de

Zweth lachen we om een typisch H ollands fenomeen: de sloot ligt meters hoger dan het boerenland ernaast. Ooit was dat omgekeerd, maar de veenweides zijn door eeuwenlange inklinking ver weggezakt. Verderop wacht een nieuwe verrassing: het park van Art Centre Delft, een congrescentrum met daaromheen raadselachtige sculpturen en kunstzinnige bankjes. Perfect voor een pauze. “Het is geen route voor watjes”, benadrukt Natascha nog maar eens. Daar heeft ze gelijk in. En we zijn nog maar net begonnen. Zwevend picknicken ’s Middags, aan de andere kant van de Schie, vinden we onze cadans in de winterse stilte van Polder Noord-Kethel. Ook zo’n oud boerengebied dat de tand des tijds aardig heeft doorstaan. Heerlijk om een beetje om je heen te kijken, al gebeurt er in dit seizoen niet veel. Een wegschietende haas, gekeuvel

op de achtergrond van ganzen. Het is meer dan voldoende. We deinen nog even zachtjes op de zwevende picknickset die Natuur monumenten in het water heeft geplaatst. “Een kwinkslag naar de windas van vroeger”, verklaart Natascha. “In deze polder hebben zeker drie windassen gestaan. Die hielpen schuitjes over dijken en kaden te loodsen.” Met vermoeide voeten bereiken we Oud-Overschie, waar we aan de Schie een laatste pauze inlassen. “De snelweg in de Gouden Eeuw”, zegt Natascha. “Dit water was een drukbevaren knooppunt voor handel en vervoer. Voor de vele trekschuiten werd zelfs voor het eerst een dienstregeling gemaakt.” Ook vandaag varen er nog vrachtboten over de Schie, maar plezierboten zijn er ook. Die kunnen zelfs aanleggen bij Buitenplaats De Tempel. Net als vroeger kun je vanaf het water de buitenplaats bereiken. Helaas hebben wij geen boot. Nog even doorstappen, dan zijn we weer terug bij af.

BEELD: NATUURMONUMENTEN - PAUL KAMPHUIS, GETTY IMAGES

en omgeving snakt naar groen. Ook ik, al houd ik nog zo van de stad.” En zo lopen we door een dromerig park waar je drie eeuwen geschiedenis ervaart. Een intieme plek vol beelden, bomen en waterpartijen. En het wordt nog mooier, zegt Natascha. “De zwanenvijver krijgt zijn originele vierkante vorm weer terug en de oorspronkelijke tuinbeelden die in restauratie zijn, worden weer teruggeplaatst. Inclusief het dolfijntje, het oudst bekende tuinbeeld van De Tempel dat water uit de Schie spuwde.”

Polderwandeling Rotterdam-Delft

ROUTE

N470

24 km (inkorten mogelijk)

De route is het beste te belopen met de route-app van Natuurmonumenten (zie nm.nl/route-app).

Delft

7 6

8 A13

4 9 3

2 N209

1 START A4

L e g enda Bos

S114

Bebouwing Industrie

Schiedam

Water

Rotterdam

Wandelpad Wandelroute Route verkorting

600 © c ar tographic s .nl

1200 m

KAART: CARTOGRAPHICS.NL

Spoor

Vlaardingen Verharde weg

1 Start- en eindpunt. Hier wandel je door verschillende tuinstijlen, zoals de 18e-eeuwse geometrische stijl, de 19e-eeuwse landschapsstijl en de vroeg 20e-eeuwse architectonische tuinstijl. Met onderweg slingerpaadjes, bruggetjes, tuinbeelden en een thee koepel.

2 Aan het einde van dit vlonderpad stappen we de weilanden in. Die verpacht Natuur monumenten aan biologische boeren. Zij houden rekening met de natuur: maaien buiten het broedseizoen, geen mest en een hoger waterpeil. Af en toe kan het modderig zijn.

3 Aan de rand van dit bosje kun je even wegdromen op de Uitkijksofa, een verhoogd uitkijkpunt met zicht op polderland. Het rustpunt is onderdeel van het Polderpad, een nieuw fietspad tussen de Rotte en de Schie.

4 Wie goed kijkt, ziet in deze oude polder lichtglooiend

reliëf. Het zijn sporen van vroegere kreekruggen. Bovenop werden boerderijen gebouwd. Hier stond ooit een boerderij die tussen 1925 en 1940 is gesloopt. Nu krijgt de natuur de ruimte. In 2020 is de waterstand verhoogd. Goed voor bloemen, insecten en vogels.

5 Vrij ongemerkt wandel je ineens door het beeldenpark van Stichting Land Art Delft, een symbiose van kunst en cultuur. De sculpturen imponeren door hun omvang en vormen, zoals het Melarium. Dat lijkt op een enorme bijenkast en is een ode aan de bijen, de imkers en de zon.

6 De Hortus Oculus is een belevingstuin voor mensen met een visuele beperking staan 12 luisterbankjes waar je verhalen kunt horen die door kinderen zijn ingesproken.

7 Ten zuiden van Delft doorkruis je twee jonge polderbossen van Staatsbosbeheer. Hier

het Ackerdijkse Bos en aan de westkant van de Schie het Abtswoudse Bos.

8 Hier loop je omhoog, door het landschapskunstwerk Moeder Aarde. De grond die vrijkwam bij de aanleg van een recreatiegebied verwerkte kunstenares Edith Kieser in dit object. Het belichaamt een vrouw met het hoofd als hoogste punt, 5 meter boven het maaiveld.

9 Een open veenweidegebied waar boeren en onze boswachters samen voor de natuur zorgen. ’s Zomers zie je hier veel weidevogels, ’s winters veel eenden en ganzen.

10 In het pittoreske Oud-Overschie kom je langs Museum Oud-Overschie. Tot maart 2022 is hier een expositie te zien over de collectie tuin beelden van Buitenplaats De Tempel en het groene erfgoed in de omgeving. Kijk voor de openingstijden op museumoudoverschie.nl

BEELD: NATASCHA HOKKE, GETTY IMAGES

Routepunten onderweg

‘ Naar het weer kijk ik niet meer’

TEKST: PETRA STRIJDHORST BEELD: PETER ADLER

Natuursporter Josine Olgers (54) geeft yoga in de natuur. ‘De connectie met de natuur is geweldig.’ “De natuur is voor mij, privé en als yogalerares, een onuitputtelijke bron van ontdekken. Ik zoek altijd naar verbinding. Verbinding met mezelf, met de ander en met de natuur. Sinds 2009 woon ik op Schiermonnikoog. Daar geef ik yoga en coach ik kinderen en gezinnen. Yoga geef ik in de natuur. Naar het weer kijk ik niet meer. Het is altijd een ervaring. Verbind je met dat wat er is: de lucht, de zon, de aarde, het water en ook die elementen in jezelf. Zo had ik ooit een groep dames op leeftijd voor een les, terwijl er een lichte storm over het eiland trok. Daar stonden we dan, met onze voeten op de aarde. Overal wind. Het was echt geweldig. Voel maar wat er gebeurt. Mijn tip aan iedereen: hoe meer je ontspant, hoe meer je voelt. Die connectie met de natuur is geweldig, maar niet vanzelfsprekend. Ik doe ook dingen terug. Zo heb ik een samenwerking met Natuurmonumenten. En ik vertel aan de groep die ik lesgeef altijd over het werk van de boswachters. Hoe fantastisch het is dat de natuur op Schiermonnikoog zo goed beheerd wordt. Ja, ik ben absoluut niet alleen natuursporter, maar zeker ook natuursupporter!”

Natuursupporter

Sport jij weleens in de natuur? Dan ben je een natuursporter! Een echte natuursporter is ook natuursupporter. Dat ben je al als je iets terugdoet voor de natuur waar je energie opdoet of rust vindt. Samen maken we Nederland steeds een beetje mooier.

Ik ben OERRR

‘ Sneeuw smaakt naar ’

Check alle kinderactiviteiten in de kerstvakantie op OERRR.nl/ kerstvakantie

Bezoekerscentrum Dwingelderveld (Dr.) 27 dec, 5 jan Lekker struinen door het bos en op de hei. Onderweg gaan we op zoek naar de mooiste natuurvondsten.

Wat doe je het liefst als je gaat buitenspelen? “Toen er sneeuw lag, ging ik sneeuwballen gooien. Ik was helemaal ingepakt voor de kou. We gingen ook met de slee van de berg. Ik ging zelfs op de slee staan! In het donker waren we nog steeds buiten aan het spelen.”

Bezoekerscentrum De Wieden (Ov.) 30 dec, 4 jan Takken sjouwen, hutten bouwen en een vuurtje stoken: een stoere middag.

Ben je vaak in de natuur? “Ja, met opa. Dan gaan we naar het bos, dennenappels en stokken zoeken. Daar kun je muziek mee maken.” Waar word je blij van als je buiten bent? “Sneeuw vind ik heel mooi. Dan is alles wit, en stil. Ik ging ook sneeuw proeven. De juf zei dat je het niet moest eten, maar dat deed ik toch. Het smaakte naar sneeuw.”

Bezoekerscentrum Veluwezoom (Gld) 19 dec Word Vogelaar van OERRR en help vogels de winter door. 29 dec Sprookjesachtige lichtjestocht met onderweg verhalen over de dieren die leven op Veluwezoom.

Wat is het mooiste dat je in de natuur vond? “Ik heb heel mooie schelpen. Maar je kunt de zee er niet in horen.” Welk dier zou je wel eens een dag willen zijn? “Een zeehond. Die kan goed zwemmen. Maar soms wil ik dat ook niet, want dan is het te koud. Dan wil ik een gevaarlijke slang zijn of een mol.”

•

Voor € 2,- per maand krijg je: Een welkomstcadeau Elk seizoen post vol inspiratie en acties Kalender met de leukste buitentips Korting op activiteiten in de natuur

•

• •

Meld je aan via OERRR.nl

BEELD: MARRIT SCHUDDEBEURS, GETTY IMAGES

Is jouw (klein)kind al OERRR?

Buiten begint het a vontuur. Buiten is OERRR!

Bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek (NH) 30 dec, 23 feb Pluis een uilenbal uit en ontdek wat erin zit aan haren en botjes.

6,22 jan, 13 feb Welke dieren wonen in het bos? Een poot afdruk, etensresten of een veer vertellen het ons. Speelnatuur Tiengemeten (NB) 13 feb In de winter is de natuur in winterslaap. Toch is er dan van alles te ontdekken. Sporen kun je juist nu erg goed zien. En de grotere dieren zoals de Schotse hooglander of een ree k unnen zich niet zo goed verstoppen. Trek je warmste kleren en schoenen aan, en ga mee op pad. Bezoekerscentrum Oisterwijk (NB) 18 dec Ben jij niet zo snel bang? Ga dan met de boswachter het donkere bos in. We doen stoere activiteiten en sluiten af met een warm vuur om weer heerlijk op te warmen. Chalet d’n Observant, Sint-Pietersberg (Li.) 29 dec We gaan fossielen zoeken. Wie weet vind jij wel een haaientand of schelp die superoud is! En die mag je dan natuurlijk mee naar huis nemen. Check alle kinderactiviteiten in de kerstvakantie op OERRR.nl/kerstvakantie

Vette Vogel Dagen van OERRR

In de winter kunnen vogels wat extra hulp gebruiken. Kom naar de Vette Vogel Dagen en leer hoe je de lekkerste vogel snacks maakt. Of ga thuis aan de slag met de tips van OERRR! Alle informatie vind je op OERRR.nl/vettevogeldagen

The making of Wolf

BEELD: CEES VAN KEMPEN

De wolf verdween en kwam 150 jaar later terug in Nederland. Regisseur Cees van Kempen maakte er een natuurfilm over die vanaf 3 februari draait in de Nederlandse bioscopen en filmtheaters. Puur Natuur spreekt de filmmaker die met zijn team 1.000 dagen in de bossen lag. TEKST: Caroline Togni Waarom moet iedereen Wolf gaan zien? “Het is een mooie film over een jonge wolf die opgroeit in het oosten van Duitsland, volwassen wordt en op reis gaat, op zoek naar een partner en een vrij gebied. Zo komt hij in Nederland. De boodschap is: er is nu veel meer wild en meer bos dan toen de wolf verdween. Door de terugkomst van de wolf wordt het bos gezonder en keren ook andere soorten weer terug. Door de film begrijp je hoe door de aanwezigheid van de wolf de biodiversiteit verder toeneemt.”

Hoe kwam je op het idee om juist over de wolf een film te maken? “De eerste aanzet gaf ecoloog Wim Tegels, een vriend van mij. Samen werkten we sinds 2013 aan de tv-serie De Terugkeer van… met afleveringen over de bever, de ijsvogel en de torenvalk. ‘Onze volgende film gaat over de wolf’, zei Wim. Hij zag de grens van het leefgebied van de wolf opschuiven, richting Nederland. Maar kon ik de wolf inderdaad vastleggen? Dat was voor mij de belangrijkste vraag. Als er al tekenen waren van aanwezigheid van wolven, je zag er nooit beelden van.”

Mission impossible? “Een mission unknown, we hadden geen idee of dit iets kon worden. We gingen op zoek naar mensen die zich bezighielden met wolvenonderzoek. De wolf verdween 150 jaar geleden uit West-Europa, maar in een stuk oerbos in Oost-Polen leefde nog een restpopulatie. De kernvraag was: hoe groot is de kans om de wolf te filmen? Dat bleek buitengewoon ingewikkeld, de wolf laat zich nooit zien.” Hoe pakten jullie het aan? “Via een jonge fotograaf kregen we info over het kerngebied van een roedel in Duitsland. Daar konden we drie jaar geleden beginnen met filmen. Tijdens het maken van de film heeft de wolf zich in Nederland gevestigd. Mooier kon niet! De truc is een roedel, de familie, leren kennen en het gedrag van de groep te volgen. Je gaat ‘wolf-denken’, je steeds meer verplaatsen in het dier. Steeds

hingen we een stukje gebied vol met wild camera’s en elke dag speurden we de paden af naar sporen. Zo bepaalden we in welk gebied we het beste met onze filmapparatuur onze kans konden afwachten. Zo verzamelden we beelden die in Europa nooit eerder zijn gemaakt.” Uiteindelijk gaf je vier jaar van je leven voor de wolf. Was het alle moeite waard? “Naast het producerende belang – er moest nu wel een film komen! – deed ik het vooral met alle liefde, juist vóór de wolf. De wolf verdient een goed affiche. Al die dagen in het veld waren zwaar. Maar geloof me, dat zijn geen stressuren, die uren worden door passie gevuld.” ‘Wolf’ werd mogelijk dankzij financiële steun van Natuurmonumenten,IFAW, provincie Gelderland en BNNVARA.

LEDENAANBIEDING

Speciale voorvertoningen Wolf draait vanaf 3 februari in de Nederlandse bioscopen, maar leden van Natuurmonumenten kunnen de film als eerste zien! Bioscoop Pathé organiseert voorvertoningen op vier zondagen in januari in 19 bioscopen, verspreid over het land. Alle locaties v ertonen de film op de zondagen 9, 16, 23 en 30 januari, steeds van 10 tot 11.30 uur. Een kaartje voor de voorvertoning kost € 7,50. Meer informatie en reserveren: pathe.nl/ natuurmonumenten

De tuin van

Mathiska Lont is boswachter in De Wieden. In haar vrije tijd is ze vaak te vinden in haar natuurlijke tuin. Wat ze al die jaren heeft gezien en geleerd, deelt ze met ons.

De dagen zijn kort, de natuur is tot rust gekomen. Toch is er ook in de winter nog genoeg te beleven in de tuin. Daar moet je wel wat voor doen.

Laat blaadjes liggen

Al het blad van de bomen is nu wel z’n beetje gevallen. Hark het tussen de planten in je border en laat de natuur het zelf opruimen met een klein leger van insecten, bacteriën en schimmels. Op deze manier komen de voedingsstoffen uit het blad weer vrij. Planten die niet tegen nachtvorst kunnen, kun je afdekken met veel blad. In het voorjaar gooi je het restant van de bladeren op de composthoop. Je kunt de ongewenste grassen en planten weghalen en de bladeren terugleggen. Zo houd je de bodem langer bedekt en droogt hij minder snel uit.

BEELD: ANNEMARIE GORISSEN

WAKKERE EGELS Egels worden in de winter geregeld wakker. Bijvoorbeeld omdat ze het koud hebben. Heb je een egelhuisje geplaatst, dan kun je het beter isoleren door er nog meer bladeren overheen te leggen. Soms hebben de w akkere egels gewoon honger. In een natuurlijke tuin vinden ze meestal wel wat te eten. Je kunt ook wat kattenvoer klaarzetten. Let wel op: dit trekt ook andere, wellicht ongewenste, soorten aan, zoals ratten en steenmarters. Meer informatie vind je op egelwerkgroep.com

Plant een vuurdoorn...

Vogels die zomers in het Noorden wonen, overwinteren bij ons, zoals de kramsvogel en koperwieken. Zij eten dan voornamelijk bessen. De gemakkelijkste manier om vogels in de winter te verwennen, is zoveel mogelijk verschillende besdragende struiken in je tuin te planten. Heb je een stuk muur over? Plant daar dan een vuurdoorn. Zolang er andere smakelijke bessen zijn, laten de vogels de vuurdoornbessen hangen en houd je kleur in je tuin. Als de bessen tegen het einde van de winter overrijp zijn, gaan ze gisten. Als de vogels ze dan eten, worden ze een beetje dronken.

… en maak een lekkere compote

Oogst 500 gram vuurdoorn bessen en snijd 4 mandarijnen in stukken. Doe dit in een pan en zet het net onder water. Kook alles in 15 minuten gaar en zeef het. Giet de overgebleven bessensaus terug in de pan en voeg er 75 gram suiker en 1 eetlepel honing aan toe. Laat alles zonder deksel zachtjes inkoken tot de compote de juiste dikte heeft. Eventueel kun je wat extra honing toevoegen. Pas op: rauw zijn de bessen licht giftig!

Gat in het ijs

In koude winters vriest je vijver dicht. Als ie diep genoeg is en de zuurstofhuishouding is in orde, kunnen vissen en al het andere leven er veilig overwinteren. Is dit niet het geval, gaat alles onder water dood. Dat voorkom je door een gat in het ijs te maken. Sla nooit het ijs kapot – de trillingen kunnen inwendig letsel bij vissen veroorzaken – maar smelt een gat in het ijs met de bodem van een warme pan. Het gat houd je open door er een badeend in te laten dobberen. Vogels en zoogdieren kunnen hier ook komen drinken.

Hommelkoningin warmt zich op

VERSIER EEN BOOM

Versier tijdens de kerstdagen een boom in je tuin met pindaslingers en vetbollen. Pindaslingers maak je door doppinda’s aan een draad te rijgen. Gebruik een plankje met een spijker en druk daar de pinda’s op. Zo ontstaat er een gat in de pinda waardoor het rijgen gemakkelijker gaat. Je maakt je slinger nog mooier met gedroogd fruit. Dan de vetbollen: die maak je het liefst zelf! Smelt f rituurvet op lage temperatuur, giet dit in cupcake vormpjes waarin je eerst een flinke schep zaad hebt gedaan. Goed roeren en laten afkoelen. Rijg er daarna met een dikke naald een touw doorheen. Knoop aan het onderste uiteinde een lucifer of paperclip, zodat alles blijft hangen.

Meer tuintips van Mathiska? Ga naar nm.nl/tuin

De koningin van de hommel wordt vaak al in februari wakker. Ze gaat dan op zoek naar voedsel en naar een plek waar ze haar kolonie kan starten, bijvoorbeeld in een oud muizen- of vogelnest. Je kunt de hommelkoningin helpen door een nestplek te maken van een oude bloempot en een stuk tuinslang. Je kunt ook een ‘hommel hotel’ kopen. Zet die, gevuld met een oud vogelnestje, wat stro of houtschaaf, op een droge plek in de schaduw.

Kleurrijke kerstroos

Een van de weinige planten die in de winter uitbundig bloeien, is de helleborus, de kerstroos. Hij fleurt de tuin op én is een belangrijke voedselbron voor vroege insecten, zoals de hommel. Gooi ‘m na de bloei dus niet weg, maar plant de kerstroos in je tuin. Als de eerste nieuwe bladeren verschijnen, knip je de bloemen met stengel en al af.

Sanne Vorstermans en haar man doen elk jaar een periodieke gift. Ze wandelen veel door gebieden van Natuurmonumenten, genieten van de natuur en willen de organisatie daarom structureel steunen.

“M

ijn man en ik vinden het lekker om veel buiten te zijn en te wandelen. We wonen vlak bij Den Treek Henschoten, maar we gaan ook veel met de auto naar de Veluwe. Ik vind het leuk om wild te zien – herten of

wilde zwijnen – en ik geniet van mooie uitzichten. Het hoeft niet eens spectaculair te zijn: watertjes of wat bomen op een veld. Je hebt rust om je heen en toch genoeg om naar te kijken. We maken veel gebruik van mooie routes door gebieden van Natuur monumenten. Het leek ons goed om lid te worden en zo een steentje bij te dragen. Ik vind het belangrijk dat deze gebieden toegankelijk zijn voor mensen en dat we goed voor de natuur zorgen – met het oog op alle ramp scenario’s die de klimaatverandering met zich meebrengt. Ik wil dat genera-

ties na ons ook nog lekker in de natuur kunnen wandelen. Wij hebben een zoontje van acht weken en ik vind het belangrijk dat hij nu al veel buiten komt. Ik dacht: ik kan het minimale bedrag betalen aan lidmaatschapsgeld, maar ik kan ook wat meer doneren, zodat Natuurmonumenten bijvoorbeeld de routes kan onderhouden en uitbreiden. Ik kreeg een brief waarin stond dat je ook een periodieke gift kunt geven. Dat heeft voordelen voor de organisatie, want ze weten dat ze op een bepaald bedrag kunnen rekenen, en ik hoef er nu niet meer zelf aan te denken.”

TEKST: KIRSTEN DORRESTIJN BEELD: ERIK BUIS

‘Belangrijk dat we goed voor de natuur zorgen’

Natuurcentrum op Texel

Bonnenpolder: nieuw natuurgebied bij Rotterdam

BEELD: NATUURMONUMENTEN - MICHEL HOL, ULCO GLIMMERVEEN, GETTY IMAGES

De karakteristieke openheid van de Bonnenpolder, tussen Hoek van Holland en Maassluis (ZH), blijft behouden. Dat heeft de gemeenteraad van R otterdam besloten. In opdracht van Natuurmonumenten, Zuid-Hollands Landschap en Natuur begraven Nederland maakte landschapsarchitect Adriaan Geuze een plan voor de polder van 128 hectare. Cultuurhistorische elementen krijgen een opknapbeurt, oevers worden natuurvriendelijk gemaakt en er komen nieuwe wandel-, fietsen ruiterpaden. Door de Bonnenpolder over te laten vloeien in het Staelduinse Bos krijgt de natuur 2,5 keer zo veel ruimte als nu. Een deel van het gebied (30 van 128 hectare) biedt ruimte voor natuurbegraven. Zo krijgt de dichtbevolkte regio Rotterdam er een natuur- en recreatiegebied bij.

De opening van Natuur centrum De Marel op Texel was een bijzonder moment voor boswachter Eckard Boot. Eckard komt uit een echte boswachtersfamilie. Ook zijn vader, opa en overgrootvader waren op het eiland boswachter bij Natuurmonumenten. “Ik ben blij en trots dat we als Natuurmonumenten na 112 jaar eindelijk een fysieke plek hebben om bezoekers te vertellen over de schoonheid en de kwetsbaarheid van de natuur waar we zo ons best voor doen.” Het nieuwe natuurcentrum ligt in Waalenburg, een belangrijk weide vogelgebied. Heel passend heet het centrum De Marel,

Texels voor grutto. Bij De Marel beginnen veel wandelen fietsroutes, je vindt er informatie over de natuur op en rondom het eiland, er is Speelnatuur van OERRR en je kunt er een kop koffie drinken. Je vindt De Marel aan de Nieuwlanderweg 38 in De Waal.

Winkel Natuur monumenten geopend Behalve de webshop heeft Natuurmonumenten ook een eigen natuurwinkel, sinds 7 december geopend op het Stationsplein van Amersfoort. Je vindt er duurzame producten voor tuin en balkon, mooie natuurboeken en cadeaus. Ervaar hier wat de natuur in Nederland te bieden heeft. Leuke openingsactie: bij je eerste aankoop ontvang je een geschenkje.

Op weg naar een bloemrijk Weteringse Broek Tussen Apeldoorn en Deventer hebben onze boswachters historisch landschap hersteld. In het Weteringse Broek zijn nieuwe rijen knotwilgen geplant, is een elzensingel verlengd en zijn bosranden gemaakt met struiken. Dieren en planten kunnen zich langs deze natuurlijke wegen door het landschap verplaatsen, vogels vinden er voedsel en nestgelegenheid. In de graslanden gaan de komende jaren steeds meer bloemen bloeien. Goed voor vlinders en andere insecten. Het herstel van dit landschap van 75 hectare was mogelijk door een bijdrage van provincie Gelderland.

TEKST: KIRSTEN DORRESTIJN BEELD: NATUURMONUMENTEN - MAARTEN VAN DE VEN

Rotterdam Eveline PadbergDe Haan is enthousiast lid van de ledencommissie ZuidHolland. Leden betrekken bij het werk van Natuurmonumenten is haar op het lijf geschreven. “Toen ik in 2016 de vacature voor de ledencommissie van Natuur monumenten zag, wist ik: dit is ’m. Ik ben altijd al maatschappelijk geïnteresseerd, en zeker ook in de natuur. Als kind fietste en wandelde ik veel met mijn vader. In mijn studententijd werd ik lid van Natuurmonumenten. Toen ik mijn man ontmoette, bleken we dezelfde interesse te hebben.

Nu lopen we langeafstandwande lingen door heel Nederland. De rust en de ruimte, herten die we tegen komen of sporen van bevers, dat vind ik zo mooi! De ledencommissie is in het leven geroepen om verbinding met de achterban te maken. Dat is echt iets voor mij. Ik vind het belangrijk dat mensen weten dat een bos waarvan het lijkt alsof er niks mee hoeft te gebeuren, veel werk vraagt. Het wordt op prijs gesteld dat wij als ledencommissie meedenken. Zo proberen wij bijvoorbeeld aan de achterban duidelijk te maken dat het verplicht bestrijden van de kleine waterteunisbloem op het eiland Tiengemeten veel geld en

mankracht kost, die op dit moment niet kan worden besteed aan andere belangrijke zaken op het eiland. Bijna alle evenementen die we voor leden organiseren, zijn binnen een paar uur uitverkocht: niet normaal! Ook op de enquête die we na afloop sturen, komt uitgebreide respons. Zelfs de digitale bijeenkomsten in 2020 zaten met 300 inschrijvingen soms vol. Sinds enkele jaren ligt onze focus op kringlooplandbouw. Van wat Natuurmonumenten daarmee doet, gaan we steeds meer naar wat jij als lid zelf kunt doen om te zorgen dat natuurinclusief boeren een succes wordt.”

‘Wat kun jij zelf doen?’

DE VERENIGING, DAT BEN JIJ Natuurmonumenten is een vereniging van mensen die van de natuur houden. Regionale ledencommissies vertegenwoordigen de leden. Wil je je mening geven over natuur, landschap en cultuurhistorie, ga dan naar de bijeenkomst van de ledencommissie bij jou in de buurt. Een overzicht van de commissies en hun activiteiten vind je op nm.nl/ledencommissies

Graafland De zon is de baas Het is een koude winterdag. We oogsten de wortels van de valeriaan. De zware kleigrond laat zich maar moeilijk openbreken. De valeriaanwortels zitten ook nog eens diep en muurvast in de grond. De steel van de spitriek glijdt uit mijn verkleumde handen. Ik sta te glibberen op mijn klompen. Toch is het de bedoeling de valeriaan nu, in de winter periode, te oogsten. Want dan zijn de wortels het mooist. De planten trekken hun krachten terug in wortels, knollen en bolletjes. Het zwelt in de bodem dat het een lieve lust is. Krokussen, hyacintjes, winterakonieten, sneeuwklokjes, rode zonnehoed, hartgespan, appelboompjes, het liefst plant ik alles in het najaar. Dan kunnen ze in de winterse grond aarden, aansterken om dan in het voorjaar mooi te kunnen bloeien. Zoals ik de valeriaanwortel uitgraaf in de winter, als de zon op zijn laagst staat, zo is de lente met zijn stijgende zon juist weer het ultieme moment om de jonge blaadjes van de berk te plukken. En midzomer, als de zon op zijn hoogst staat, plukken we van diverse plantensoorten de bloemen, bijvoorbeeld die van het sint-janskruid. In de herfst, met het dalen van de zon, oogsten we appels en de langgerijpte bessen van de sleedoorn. Zo dicteert de zon mijn werkjaar. Ook de dag kent zijn zonnebaan. Ga maar na: Met het ochtendgloren komt de zon op. Gaandeweg de ochtend zien we hem stijgen.

Rond het middaguur belandt hij op zijn hoogste punt. In de namiddag daalt de zon weer om ‘s avonds achter de horizon te verdwijnen. Vervolgens blijft hij de hele nacht diep onder. Het jaar kent zijn zonnebaan. De dag kent zijn zonnebaan. Kijken we hoe de dag zich verhoudt tot het jaar, dan kunnen we zeggen: de ochtend is de lente van de dag. En, andersom; de lente is de ochtend van het jaar. Deze gedachtenlijn doortrekkend: het middaguur is de zomer van de dag. En de zomer is het middaguur van het jaar. De avond is de herfst van de dag, de herfst de avond van het jaar. De nacht is de winter van de dag, de winter de nacht van het jaar. Die dynamiek volgend oogsten we berkenblaadjes in de lente bij voorkeur op het lentemoment van de dag. In de vroege ochtend dus. En wanneer we hoogzomer de bloempjes van het sint-janskruid oogsten doen we dat haast automatisch rond het middaguur, de zomer van de dag. We hadden de valeriaanwortels dus eigenlijk in het holst van nacht moeten oogsten, maar zo bont maak ik het niet. Dan ligt deze tuinman lekker op één oor.

Jan Graafland, tuinman Weleda

Win!

Weleda Wellness @home pakket (t.w.v. € 45,92) Met Weleda creëer je een rustgevend wellness-moment, gewoon bij je thuis. Maak nu kans op een heerlijk Wellness @home-pakket, dat bestaat uit Lavendel Ontspannende Body Olie, Aroma Shower Relax, Lavendel Ontspanningsbad en een biosoja-waskaars. Stuur je naam en adres voor 24 december naar weleda@natuurmonumenten.nl

BEELD: GETTY IMAGES, RIJKSSTUDIO

Het is fijn om zo af en toe te ontsnappen aan de dagelijkse heksenketel. En waar kan dat beter dan in de natuur, ook in de winter. De snijdende wind in je gezicht, het gladde ijs onder je voeten, de staalblauwe lucht boven je hoofd… Ze brengen kalmte, of je er op eigen houtje op uit gaat of met een van onze boswachters. Met onze boswachters maakten we een selectie van activiteiten, verspreid over het land. Een volledig overzicht vind je op nm.nl/agenda

Drenthe Overijssel

Alle seizoenen

Beklim de watertoren

Trek je wandelschoenen aan en wandel mee met de boswachter in het Dwingelderveld. Natuurlijk komen de seizoenen aan bod, met de planten en dieren die daarbij horen.

29 dec, 5 jan

Beklim de watertoren, het baken in De Wieden, en geniet van het uitzicht over dit natuurgebied.

Elke zondag

Gelderland

Flevoland

Winterwandelen

Waterwerken

28 dec

8,23 jan, 5,20 feb, 6,19 mrt

In het wild levende paarden

Vogeljungle

Stevige winterwandeling op Veluwezoom, met een winterlunch bij restaurant de Carolinahoeve midden in de Onzalige bossen.

8,22 jan

Ga samen met de gids op zoek naar de IJslandse paarden in Nationaal Park Veluwezoom en ontdek het nuttige werk van deze dieren.

Wandel mee langs unieke waterloopkundige modellen in het Waterloopbos en luister naar de bijzondere verhalen over de waterwerken en het voormalig Waterloopkundig Laboratorium.

19 dec, 8,23 jan, 5, 20 feb

We varen over het Zwarte Meer naar de jungle van het Vogeleiland, waar tientallen vogelsoorten broeden en zelfs reeën wonen.

Sch aat sen

en ed Wi nbe ib

in We err

Zeeland Verdronken land 18,19 dec

Avontuurlijke tocht door geulen en over schorren van het Verdronken Land van Zuid-Beveland. Wandelen met snert 19 dec

Winterse wandeling over landgoed Slot Haamstede, met na afloopt met een kop warme snert en een drankje.

Noord-Holland Stuivende duinen

Zuid-Holland Midwinterdag 19 dec

Een heerlijke middag in de natuur op Tiengemeten: vol creativiteit, demonstraties en lekker eten. Alles in de sfeer van midwinter. Een aanrader voor iedereen die van het buitenleven houdt. Bikkelvaartocht 29 dec, 2,8,16,23,29 jan, 6,13,20,26 feb, 6,13,20 mrt

Ga met een fluisterboot het bikkelkoude water op. Ervaar hoe de winter de Nieuwkoopse Plassen in zijn greep heeft.

18 dec

De paden op, de duinen in! Zet je kraag omhoog en meld je aan voor deze fietstocht naar de duinen in Nationaal Park Zuid-Kennemerland.

Noord-Brabant

Limburg

Wandelen met stamppot

Duik in de Krijtzee

30 dec

Iedere zondag

Een heerlijke winterse wandeling door het stuifzand van de Loonse en Drunense Duinen. Met stamppotmaaltijd. Alleen op de wereld 9 jan

Wandel mee door het winterse landschap van de Dintelse Gorzen. Waan je alleen op de wereld in dit uitgestrekte landschap. Met een mok chocomelk warm je lekker op.

Ontdek wat er tussen 72 en 66 miljoen jaar geleden leefde in de Krijtzee en zie wat er nu leeft in de ENCI-groeve in de Sint-Pietersberg. Hoeve Lichtenberg in kerstsfeer 18,19 dec

Maak met je gezin een winterse wandeling over de Sint- Pietersberg en kom kerstsfeer proeven op Hoeve Lichtenberg.

Ontmoet Marten en Oopjen Na vele omzwervingen keren Rembrandts portretten van Marten en Oopjen terug in ‘s-Graveland, nu als replica. Luister naar het prachtige verhaal achter de schilderijen en wandel daarna met de gids over Buitenplaats Schaep en Burgh. Ontmoet Marten en Oopjen op 15 januari, 26 februari en 11 maart.

stilstaan Winter

Winter. Je ziet weer de bomen door het bos, en dit licht is geen licht maar inzicht: er is niets nieuws zonder de zon. En toch is ook de nacht niet Uitzichtloos, zolang er sneeuw ligt Is het nooit volledig duister, nee, Er is de klaarte van een soort geloof Dat het nooit helemaal donker wordt. Zolang er sneeuw is, is er hoop.

BEELD: NATUURMONUMENTEN - BOB LUIJKS

Herman de Coninck, uit: Zolang er sneeuw ligt,1975

binnen Even geen zin naar buiten te gaan? Binnen kun je ook prima van de natuur genieten. We hebben wat tips voor je verzameld.

lees Dagboeken van Jac.P. Thijsse

De natuur heeft het allang bedacht

Snelle treinen, Gekkopleisters, natuurverf, walvissenwindmolens en haaienpakken... De natuur heeft al tot veel inspiratie geleid bij uitvinders, kunstenaars, architecten en onderzoekers. In het boek Walvissen in de wind laten Elvira Werkman en Wendy Panders je hiervan mooie voorbeelden zien. En we kunnen nog zóveel meer leren van de natuur!

Jac.P. Thijsse was een verwoed wandelaar. Wat ie onderweg aan planten en dieren kwam schreef hij op in dagboeken. Dat vulde hij aan met schetsen en opmerkingen over het weer en het landschap. Dankzij Thijsse-kenner Marga Coesèl zijn de oudste dagboekdelen – uit de jaren 1884-1887 en 1894-1898 – uitgegeven in het boek Nu ga ik er eens op uit. Voor zover bekend zijn het de oudste natuurdagboeken die in druk verschijnen. Het fraaie boek is geïllustreerd met Thijsses eigen tekeningen en met facsimile’s van schitterend kleurenmateriaal uit later werk.

luister PROTESTSONGS

De Friese zangeres Nynke Laverman maakte een indringend album: Plant. In elf liedjes, in het Fries en Engels gezongen, roept ze op tot bezinning over onze omgang met de natuur en over de aarde die we overdragen aan onze kinderen. Ook dankzij de muzikale begeleiding door haar man Sytze Pruiksma is “deze plaat wel even meer […] dan op muziek gezet milieuactivisme”, aldus muziekblad OOR.

doe

vogels

HOE WERKT EEN VETLAAG?

Dieren die in koud water leven, hebben geen vacht. Ze houden zichzelf warm met een extra vetlaag. Die houdt de kou van het water tegen en zorgt ervoor dat de lichaamswarmte binnenblijft. Wil je testen hoe het werkt? Dit heb je nodig: vaseline, stukje stof, bakje met koud water. Smeer je wijsvinger in met vaseline (vetlaagje). Wikkel je ringvinger in met een stukje stof (vacht). Stop vervolgens je wijsvinger, ringvinger en middelvinger tegelijkertijd in het bakje koud water. Welke vinger voelt het koudst?

kijk

Afvalbeesten

BEELD: MARTINA NOVOTNA, HET NATUURHISTORISCH, GETTY IMAGES

Tijdens de corona-lockdowns verzamelde kunstenaar Arike Gill afval, zoals snoeppapiertjes, energy drinkblikjes en mondmaskers. Zo werden de afvalbeestjes geboren. ‘Van Waste tot Beest – nieuwkomers in de natuur’ is tot en met 13 februari te zien in Het Natuurhistorisch Museum in Rotterdam.

Komische dierenportretten

Noorderlicht

Deze winter kun je terecht in Naturalis voor het noorderlicht: een spectaculaire show dompelt je onder in licht en geluid. Twintig minuten onder de sterrenhemel en ontdekt alle facetten van het schouwspel.

Van papier

Met tientallen snippers papier uit oude boeken en tijdschriften maakte Daniele Knirim 26 afbeeldingen van vogels. Je kunt ze blad voor blad bekijken, maar ook als een harmonica uittrekken en neerzetten. Op vleugels van papier, een fijn cadeau.

Herken ze, slim en eenvoudig

Aangezet door de vraag van duizenden mensen die bij hem een vogelcursus volgden heeft Nico de Haan een uniek nieuw systeem bedacht om vogels te herkennen. Hij presenteert het systeem in het nieuwe boek De gewiekste vogelgids. Met dit boek kan ook de beginner eenvoudig vogels herkennen.

Een chagrijnige spreeuw en roddelende wasberen: finalisten uit de Comedy Wildlife Photography Awards. Te zien tot en met 8 mei in Natuurmuseum Brabant in Tilburg. Met de fotowedstrijd steunt Comedy Wildlife een organisatie die zich inzet voor behoud van natuur. Deze keer is dat het Gunung Palung Orang-utan Conservatie Programma in Borneo.

Kwartetten met vogels

Kijk, dit is nou eens een leuke manier om vogels te leren kennen: kwartetten. Roofvogels, tuinvogels, ze komen allemaal langs. Met veel leuke weetjes, verzameld door natuurjournalist Monica Wesseling over wat ze eten en waar ze leven. Bovendien is het spel prachtig geïllustreerd.

Opwarmen met een drankje

De kerstvakantie staat voor de deur. Een perfecte tijd om uit te waaien in de natuur. De frisse boslucht opsnuiven, de stilte ervaren, de regen proeven. En na afloop opwarmen met een drankje en hapje in een sfeervolle ambiance. Onze boswachters selecteerden de mooiste winterwandelingen met horeca onderweg of bij het start- of eindpunt. Dat wandelt prettig! Bekijk de routes op nm.nl/winterwandelingen

Herberg De Pas, Haarle

Horeca & vergaderen in de natuur Op verschillende locaties in het land

Vergaderen in de natuur

Een workshop, vergadering, training of coaching in de natuur? Dat kan bij Natuurmonumenten. Samenkomen of leren op de mooiste locaties, middenin de natuur. Tussendoor ga je lekker naar buiten, met of zonder boswachter. nm.nl/vergaderen

BEELD: NATUURMONUMENTEN - PAULINE JOOSTEN, HERMAN VEERBEEK

Hélènehoeve, Tiengemeten (bij Rotterdam)

Oog voor winterse details Gewone vogels in de tuin kunnen bijzonder beeld opleveren, zoals deze van een Turkse tortel op een takje met bessen van de Gelderse roos. (foto 1). Springstaarten leven overal

waar halfverteerde bladeren op de bodem liggen. Hier heeft de fotograaf deze kleine beestjes slim met tegenlicht door een blad gefotografeerd waardoor de contrasten lekker groot worden. (foto 2).

Herfst en winter in een bos zorgen vaak voor uitdagende omstandigheden. Het licht is beperkt. In deze foto zijn de paddenstoelen van onderen bijgelicht met behulp van een (zak)lampje. (foto 3).

Ga je er regelmatig op uit om natuurfoto’s te maken? Doe dan mee aan onze fotowedstrijd: Foto van de Maand. De winnaar krijgt een uitvergrote print van de inge zonden foto. Meer info op: nm.nl/fotovan-de-maand

BEELD: NATUURMONUMENTEN - AB WISSELINK, DESIREE JANSEN, DANNY SLIJFER, EDWARD SARKISIAN

FOTO

Bij winterfotografie denken veel mensen vooral aan verstilde sneeuwlandschappen. Maar dit is ook een uitgelezen seizoen om op zoek te gaan naar spannende details in de natuur. Ab Wisselink stuurde ons dit ‘oog’ toe, gevormd in het ijs op een sloot. Een prachtig voorbeeld van een verrassend winters detail.

webwinkel

Opwarmen met 100% biologische thee

Met jouw aankoop steun je de natuur in Nederland

Pukka thee bevat 100% biologisch geteelde ingrediënten. Deze doos bestaat uit 45 theezakjes van 9 verschillende cafeïne vrije kruidenblends. Pukka is aangesloten bij ‘1% for the Planet’ en ‘Fair for Life’ gecertificeerd.

ACTIE PRIJS Nu 3 voor € 5,00

Ledenprijs € 13,49 Normale prijs € 14,99 ART.NR. 97822

Handige houder

Pindakaas vol calorieën Om warm te blijven hebben vogels in de winter veel calorieën nodig. Help de vogels daarom met deze speciale vogelpindakaas. Zonder zout, maar rijk aan calorieën.

Hang vogelpindakaas op in je tuin met deze houten pindakaaspot houder. Je schuift de pot er gemakkelijk in en door het kleine houten blokje valt hij er niet uit.

Ledenprijs € 5,39 Normale prijs € 5,99

Normale prijs € 2,69 Actieprijs geldig t/m 9 januari 2022

ART.NR. 35026

ART.NR. 10190 – 10177

HELP DE MEZEN AAN EEN HUIS

Stuur een natuurkaart

Haal vlinders in je huis Haal de natuur gezellig naar binnen met deze mokken van Myrte. Op de mokken staan prachtige illustraties van een icarusblauwtje, dagpauwoog en distelvlinder. De porseleinen mokken (310 ml) zijn vaatwasserbestendig. Ook los verkrijgbaar!

Ledenprijs € 11,69 Normale prijs € 14,97 ART.NR. 99975

Deze winter wenskaartenset is gemaakt door natuurtekenaar Myrte. De wenskaarten zijn voorzien van prachtige afbeeldingen en worden geleverd inclusief bijpassende enveloppen.

Mezen broeden van nature in holten en gaten van oude bomen. Helaas komen ze die steeds minder tegen in de natuur. Deze nestkast is speciaal afgestemd op de behoeften van kleine mezen.

Ledenprijs € 8,99 Prijs € 9,99

Ledenprijs € 8,99 Normale prijs € 9,99

ART.NR. 95141

ART.NR. 90751

Bestel online of telefonisch via: 0478 – 78 81 01

ruig haarmos

BEELD: NATUURMONUMENTEN - ANNEMIEK FABER

“Door z’n rode sporenkapsels zorgt ruig haarmos voor wat kleur in het winterse landschap. Het is een echte pionier, een soort die zich als een van de eerste vestigt op kaal zand. Dat zand stuift dan veel minder. Andere soorten, zoals grassen en korstmossen, kunnen er dan wortelen. Zo groeien hele stuifzanden langzaam maar zeker dicht. Ruig haarmos is een makkelijke kost ganger. Hij komt overal op de wereld voor, zelfs op Antarctica. Het enige wat hij nodig heeft, is wat kaal zand. In het Buurserzand (Ov.) hoort hij ook bij het meubilair. Bestaande kale plekken op de heide groeien dan wel langzaam dicht. Maar we maken geregeld kleine stukjes heide open om toch kaal zand te behouden. Hierdoor verschuiven de mossen door de jaren heen door het gebied. Kaal zand is ook van belang voor soorten als de levendbarende hagedis, heivlinder en zandhagedis.”

Boswachter Twente

Op pad met de route-app

BEELD: NATUURMONUMENTEN - ARIAN WILZING

Gratis voor leden Kom weer op adem in onze natuurgebieden. Dat kan bij uitstek met onze route-app Natuurroutes. Een gratis app voor leden met meer dan 400 afwisselende routes met markante routepunten onderweg. Download de app eenvoudig via de App Store of Google Play Store. En dan naar buiten, op ontdekkingstocht. Alvast veel plezier!

iOS

Android

Op pad met de route-app

BEELD: NATUURMONUMENTEN - ARIAN WILZING

Retouradres Natuurmonumenten, Postbus 2182, 3800 CD Amersfoort

iOS

Android

Puur Natuur Winter 2021

Articles inside

Ruig haarmos

Foto van de Maand

Natuur vanaf de bank

Naar buiten

Puur Graafland

Sanne Vorsterman

De Marel, nieuw infocentrum

De wereld

Tuintips van Mathiska

Maasvlaktecentrale

Ontwerpers Marker Wadden gelauwerd

Puur Natuursport yoga

Groeten uit